Zrównoważone miasta. Poprawa jakości powietrza w Polsce 2018

Transkrypt

1 Zrównoważone miasta. Poprawa jakości powietrza Raport powstał w wyniku: Porozumienia z Ministerstwem Inwestycji i Rozwoju oraz Global Compact Network Poland (GCNP) w szczególności w zakresie wykorzystania doświadczeń Programu SDG11 oraz współpracy z Ministerstwem w zakresie poprawy jakości powietrza w miastach, ładu przestrzennego, paktu urbanistyczno-architektonicznego oraz polityk miejskich powiązanych z SDG11. Porozumienia z Ministerstwem Przedsiębiorczości i Technologii w szczególności w zakresie wymiany innowacji i rozwiązań dotyczących nisko i zeroemisyjnych systemów grzewczych, ograniczenia emisji zanieczyszczeń do atmosfery i poprawy jakości powietrza oraz koordynacji i realizacji SDGs. Raport przygotowany w wyniku realizacji Programu GCNP pn. SDG11 -, z prezentacją podczas wydarzenia Cities for Climate Urban Summit, 5 grudnia 2018 w ramach 24. sesji Konferencji Stron Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (COP24) w Katowicach.

2

3 Zrównoważone miasta. Poprawa jakości powietrza

4 Spis treści Słowo wstępne Michał Kurtyka, Prezydent COP24, Sekretarz Stanu, Ministerstwo Środowiska...8 Dr Jerzy Kwieciński, Minister Inwestycji i Rozwoju...10 Piotr Woźny, Pełnomocnik Premiera ds. Programu Czyste Powietrze...14 Kamil Wyszkowski, Przedstawiciel i Przewodniczący Rady, Global Compact Network Poland...20 Dr Marek Prawda, Dyrektor Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej w Polsce...24 Carlos Pinerua, Dyrektor Krajowy Banku Światowego na Polskę i Kraje Bałtyckie...30 Krzysztof Kwiatkowski, Prezes Najwyższej Izby Kontroli...34 Dr Adam Bodnar, Rzecznik Praw Obywatelskich...40 Poprawa jakości powietrza w Polsce, Instytucje krajowe i europejskie zaangażowane w politykę miejską na rzecz poprawy jakości powietrza. Rekomendacje Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów z 17 stycznia 2017 roku Poza kontrolą co zrobić z niewydolnym systemem kontroli palenisk?...48 Kiedy walcząc ze smogiem skupiasz się na jednym, to przegrywasz...52 Ocena rekomendacji rządowego programu Czyste powietrze...54 Co to jest smog? Najważniejsze zanieczyszczenia powietrza...58 Wpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie...69 Ubóstwo energetyczne w kontekście zanieczyszczenia powietrza w Polsce...83 Działania podejmowane przez miasta i gminy na rzecz poszanowania energii, ochrony powietrza i klimatu...86 Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, a Agenda Miejska Unii Europejskiej...92 Partnerska Inicjatywa Miast przykład współpracy administracji rządowej i miast na rzecz zrównoważonego rozwoju...93 Weź głęboki oddech (albo lepiej nie) W jaki sposób europejskie miasta walczą z zanieczyszczeniem powietrza?...95 Polskie miasta w obliczu zmian klimatycznych kierunki działań łagodzących niekorzystne skutki zmian...98 Pakt architektoniczno urbanistyczny (PAU) PAU I - Materiały, zanieczyszczenia i odpady. Efektywność materiałowa w budownictwie PAU II Energia, zanieczyszczenia i odpady. Niskoemisyjność zabudowy w całym cyklu życia budynków PAU III Energia, zanieczyszczenia powietrza. Potencjał wykorzystania OZE w budynkach

5 PAU IV Energia, zanieczyszczenia powietrza. Na drodze do zrównoważonego i efektywnego energetycznie budownictwa. Systemy budynkowe PAU V Energia, materiały, zanieczyszczenia powietrza PAU VI Woda czynnik niezbędny do rozwoju PAU VII W kierunku architektury cyrkularnej: materiały wtórne i projektowanie dla odzysku PAU VIII Biofilia PAU IX Oświetlenie PAU X Elastyczność projektowania do zmian klimatu. Wpływ budynku na człowieka Droga do zrównoważonego rozwoju miast z poszanowaniem prawa wszystkich mieszkańców do dobrej jakości życia. Transport jako szansa i wyzwanie Ciepłownictwo w Polsce charakterystyka i problemy Sektor prywatny na rzecz poprawy jakości powietrza Proponowane działania zmniejszające niską emisję w Polsce, związane z elektryfikacją ogrzewania Długofalowa strategia działań to przyszłość termomodernizacji Zrównoważony transport w miastach a problem zanieczyszczenia powietrza Przyszłość to elektromobilność Innowacje dla zrównoważonej przyszłości Dobry klimat zaczyna się w domu Wkład Siemensa w walkę z zanieczyszczeniem powietrza w Polsce Gaz na rzecz zrównoważonego rozwoju Paliwa alternatywne sposobem na poprawę jakości powietrza w miastach Koncepcja udziału banku komercyjnego w programie Czyste powietrze Gaz ziemny to ekologiczne źródło energii, którego zalety powinny być wykorzystywane w walce o czyste powietrze w Polsce Czyste powietrze w pomieszczeniach to źródło zdrowia dla naszych płuc i serca jak technologie 3M poprawiają jakość powietrza na całym świecie? Termomodernizacja domów jednorodzinnych jest kluczem do poprawy jakości powietrza oraz stanu zdrowia Polaków Legislacyjna walka ze smogiem WHO s commitment to air quality: form the 1950s to today WHO Fact Sheet Household air pollution and health WHO Fact Sheet Ambient (outdoor) air quality and health NAZCA Platform (Non-State Action Zone for Climate Action)

6

7 Słowo wstępne

8 8

9 Michał Kurtyka, Prezydent COP24, Sekretarz Stanu, Ministerstwo Środowiska Transformacja modeli gospodarczych w kierunku bardziej efektywnego wykorzystania zasobów naturalnych i obniżenia emisji zanieczyszczeń, w tym gazów cieplarnianych, jest jednym z kluczowych wyzwań cywili- zacyjnych. Mimo oczywistych niepewności i kontrowersji towarzyszących długookresowemu prognozowaniu rozwoju gospodarczo-społecznego, jestem przekonany, iż bez istotnej transformacji modeli gospodarczych w zakresie sposobów korzystania z zasobów naturalnych, globalna gospodarka będzie w coraz większym stopniu narażona na skutki zmian klimatu i zanieczyszczeń powietrza. Niezbędne są zatem działania mające na celu skierowanie rozwoju gospodarczego na ścieżkę niskoemisyjną. Jest to jedno z najpoważniejszych wyzwań gospodarczych i środowiskowych stojących przed Unią Europejską i państwami członkowskimi. Kierunki działań powinny być dopasowane do realiów społeczno-gospodarczych każdego państwa, uwzględniać zmieniający się kontekst globalny i opierać się przede wszystkim na zastosowaniu technologii ograniczających emisję, efektywności energetycznej oraz wykorzystaniu odnawialnych źródeł energii. Stosowanie zasady zrównoważonego rozwoju umożliwi dalszy rozwój gospodarczy z poszanowaniem jakości środowiska. Polska, od początku przemian ustrojowych i gospodarczych w końcu lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku, kroczy już ścieżką modernizacji niskoemisyjnej. Transformacja polskiej gospodarki i restrukturyzacja jej głównych sektorów zaowocowały redukcją emisji gazów cieplarnianych o ponad 30%. W jeszcze większym stopniu ograniczona została emisja innych zanieczyszczeń emitowanych do powietrza; na przykład, w zakresie emisji pyłu redukcja osiągnęła ok. 90%, dwutlenku siarki 80%, a tlenków azotu ok. 40%. Problemem wciąż pozostaje jednak emisja pyłów PM10 i PM2,5 pochodząca z sektora bytowo-komunalnego, oraz dwutlenku azotu z transportu, co ma wpływ na niezadawalający stan jakości powietrza. Przyczynia się do tego również dynamiczny proces urbanizacji i rozwoju transportu. W większości polskich miast jakość powietrza nie spełnia wymaganych standardów, stanowiąc zagrożenie zarówno dla środowiska, jak i dla zdrowia ludności. Według międzynarodowych szacunków, w Polsce na choroby związane z niezadawalającym stanem powietrza rocznie umiera ok. 45 tys. osób. Głównymi przyczynami tego stanu rzeczy jest emisja z małych źródeł spalania paliw (tzw. niska emisja) oraz transport samochodowy. Te niekorzystne zjawiska występują przede wszystkim na terenach zurbanizowanych, dlatego też niezwykle istotne jest podejmowanie kompleksowych działań na rzecz rozwoju gospodarki niskoemisyjnej właśnie w miastach. Odpowiedzią na te wyzwania jest szereg programów strategicznych odwołujących się w bezpośredni lub pośredni sposób do poprawy stanu powietrza: Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju, Krajowy Program Ochrony Powietrza, Plan rozwoju elektromobilności i Program Czyste Powietrze. Celem tego ostatniego programu jest zwiększenie efektywności energetycznej jednorodzinnych budynków mieszkalnych, jak również zmniejszenie lub uniknięcie emisji pyłów i innych zanieczyszczeń wprowadzanych do atmosfery przez istniejące lub nowobudowane jednorodzinne budynki mieszkalne. Na jego realizację w latach planuje się przeznaczyć ponad 100 miliardów złotych, co powinno pozwolić na wymianę przeszło trzech milionów nieefektywnych źródeł ciepła. Biorąc powyższe inicjatywy pod uwagę należy wyrazić nadzieję, że w krótkim okresie czasu zostanie w Polsce rozwiązany problem nieodpowiedniej jakości powietrza, a nasz kraj stanie się przykładem dla innych krajów UE borykających się z tą tematyką. Wierzę, że niniejszy raport przyczyni się do szybszego sprostania temu wyzwaniu, dzięki lepszemu poznaniu jego przyczyn, skutków, a także palety dostępnych rozwiązań. Zapraszam do lektury. 9

10 10

11 Jerzy Kwieciński, Minister Inwestycji i Rozwoju SOR, polityki miejskie i poprawa jakości powietrza jako element polityki rozwoju Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju (SOR), przyjęta przez Rząd RP w 2017 roku, wyznacza priorytety i kierunki rozwoju kraju w perspektywie długookresowej. Strategia podkreśla, że rozwój to nie tylko trwały wzrost gospodarczy i wysoka jakość życia mieszkańców, ale prowadzenie działań rozwojowych w sposób odpowiedzialny z zachowaniem równowagi pomiędzy wzrostem gospodarczym, rozwojem społecznym, a dbałością o jakość środowiska naturalnego. Te trzy wymiary nieustannie przeplatają się ze sobą, co znalazło swoje odzwierciedlenie w celu szczegółowym SOR: Rozwój społecznie wrażliwy i terytorialnie zrównoważony. Zrównoważony rozwój społeczny i regionalny to harmonijny rozwój całego kraju, ale uwzględniający charakterystyczne cechy i potrzeby różnych rodzajów terytoriów. To dlatego w SOR wyeksponowane zostały miasta, a w szczególności miasta średnie, tracące funkcje społeczno-gospodarcze i małe miejscowości, szczególnie z obszarów zmarginalizowanych. Podkreślona jest też rola największych aglomeracji w kreowaniu zrównoważonego rozwoju. Duże, średnie i małe miasta często mają odmienne potencjały i wyzwania, ale wiele problemów jest wspólnych, np. kwestia zanieczyszczenia powietrza. 36 polskich miast różnej wielkości znajduje się w niechlubnej czołówce rankingu Światowej Organizacji Zdrowia miast europejskich o najgorszej jakości powietrza. Smog widocznie pogarsza jakość życia w polskich miastach i walka z nim staje się priorytetowym wyzwaniem, wymagającym natychmiastowych działań. Na poziomie strategicznym, kierunki działań na rzecz poprawy jakości powietrza w Polsce określa zarówno Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju, jak i Krajowa Polityka Miejska 2023, gdzie wskazane są pożądane kierunki działań podejmowanych przez miasta, wspierane polityką Rządu. Ponadto, SOR zawiera szereg projektów strategicznych i działań horyzontalnych, które w konkretny sposób przyczyniają się do osiągania celów związanych, m.in. z jakością powietrza. W ramach wsparcia horyzontalnego dla miast działania ukierunkowane są na poprawę jakości środowiska i budowanie tzw. miasta zielonego w tym celu realizowane będą projekty na rzecz niskoemisyjności i efektywności energetycznej czy budownictwa energooszczędnego. Wsparcie dla miast koncentruje się na realizacji działań na rzecz poprawy jakości powietrza, wprowadzenia nowych rozwiązań w zakresie integracji transportu zbiorowego, rozwoju transportu niskoemisyjnego i kształtowania ekologicznego modelu mobilności mieszkańców. Program horyzontalny Czyste Powietrze, został wskazany już w 2017 roku jako projekt strategiczny SOR. Inny projekt, pn. Partnerska Inicjatywa Miast (PIM) jest z kolei bezpośrednim wsparciem dla miast w wypracowywaniu modelowych rozwiązań dla najważniejszych wyzwań stojących przed polskimi miastami jedna z sieci tematycznych PIM jest dedykowana właśnie jakości powietrza. Projekt ukierunkowany jest na poprawę warunków do rozwoju polskich miast, aby mogły one stawać się lepiej zarządzane a dzięki temu coraz bardziej przyjazne i atrakcyjne dla swoich mieszkańców. Projekt ma na celu wykorzystanie wiedzy i doświadczeń pozyskanej przez miasta, które w ramach przeprowadzonych 11

12 już działań zyskały szeroki zakres doświadczeń w zakresie rozwiązywania konkretnych problemów oraz ma służyć miastom poszukującym wiedzy i wsparcia w zakresie problemów, które je dotykają. Ponadto, na poziomie międzynarodowym Polska aktywnie włącza się w realizację zrównoważonych celów rozwoju, wynikających z przyjętej w 2015 roku Agendy 2030 ONZ, w tym zadań związanych z realizacją Celu 11: Zrównoważone Miasta i Społeczności. Przeciwdziałanie zanieczyszczeniom powietrza jest jednym z kluczowych działań. Polskie dokumenty strategiczne, w tym SOR, są spójne z celami wynikającymi z Agendy Realizacja strategii przyczynia się do osiągania globalnych celów rozwoju. Natomiast na poziomie europejskim Polska angażuje się w realizację Agendy Miejskiej dla Unii Europejskiej, która również ma przyczyniać się do realizacji zrównoważonych celów rozwoju. Agenda Miejska dla Unii Europejskiej to innowacyjna forma współpracy międzyrządowej z udziałem miast, zainicjowana przyjęciem Paktu Amsterdamskiego w 2016 roku. Partnerzy z Polski, miasta i instytucje centralne, uczestniczą w 9 z 12 sieci tematycznych, w tym w sieci Jakość powietrza. W ramach każdej z sieci, miasta wspólnie z partnerami z krajów Unii Europejskiej i instytucjami na szczeblu unijnym wypracowują rekomendacje dla poprawy sytuacji w zidentyfikowanych dla każdej sieci wyzwaniach. Starania o poprawę jakości powietrza w Polsce to wspólny wysiłek wielu aktorów, nie tylko instytucji Unii Europejskiej, administracji rządowej, czy miast. Istotną rolę pełnią również przedsiębiorcy, poprzez, m.in. kreowanie i wdrażanie innowacyjnych rozwiązań, przyczyniających się do redukcji zanieczyszczeń, czy promocję zrównoważonego modelu konsumpcji. W kraju, w którym tak wiele miast zmaga się z zanieczyszczeniem powietrza, społeczna odpowiedzialność biznesu to przede wszystkim odpowiedzialność za stan środowiska naturalnego i jego wpływ na zdrowie i jakość życia każdego z nas. 12

13 13

14 14

15 Piotr Woźny, Pełnomocnik Premiera ds. Programu Czyste Powietrze Główne elementy Programu Czyste powietrze, skala planowanych działań, źródła finansowania i plany na 2019 rok i lata kolejne Polska od wielu lat znajduje się w czołówce europejskich krajów z najbardziej zanieczyszczonym powietrzem dotyczy to wszystkich szkodliwych substancji zarówno w tym pyłu zawieszonego PM2.5 i PM10 oraz benzopirenu, tlenków azotu itd. W 2016 r. aż 33 polskie miasta zostały umieszczone na sporządzonej przez Światową Organizację Zdrowia liście 50 miast w Europie z najbardziej zanieczyszczonym powietrzem. Na liście zaktualizowanej w 2018 r. znalazło się już 36 polskich miast i co istotne pojawiło się na niej osiem nowych miast. Z kolei aż 19 z 20 miast Europy najbardziej zatrutych rakotwórczym benzo(a)pirenem leży w Polsce. Szkodliwe działanie zanieczyszczeń powietrza na zdrowie i życie człowieka, zyskuje coraz więcej empirycznych potwierdzeń. Wg najnowszych raportów Światowej Organizacji Zdrowia oraz Europejskiej Agencji Środowiska, zanieczyszczenie powietrza w Polsce w znacznym stopniu przyczynia się do ponad przedwczesnych zgonów wywołanych przeważnie przez choroby układu krążenia oraz układu oddechowego. To wielokrotnie więcej niż liczba zgonów w wypadkach komunikacyjnych. Według raportu opublikowanego niedawno przez Ministerstwo Przedsiębiorczości i Technologii, szacuje się ok takich przedwczesnych zgonów jest wywołanych przez zanieczyszczenia emitowane w wyniku ogrzewania niskiej jakości paliwami stałymi lub odpadami domów mieszkalnych z sektora komunalno-bytowego. Potwierdza to także opublikowana w ostatnim czasie przez NFZ Analiza przyczyn wzrostu liczby zgonów w Polsce w 2017 r., zgodnie z którą za znaczny wzrost zgonów w styczniu 2017 r. w stosunku do stycznia 2016 r. (aż o 23%) odpowiedzialność ponosi znaczne pogorszenie jakości powietrza oraz wzrost stężeń pyłów zawieszonych w powietrzu niekorzystnie wpływających na układ krążeniowo-oddechowego osób szczególnie podatnych. Pomijając tą oczywistą tragedię w kategoriach czysto ludzkich, niekorzystne efekty zewnętrzne smogu przekładają się na bardzo wymierną stratę ekonomiczną dla całego społeczeństwa i gospodarki, która jest szacowana, zależnie od przyjętej metodyki wyliczeń, od 12 do 30 mld rocznie. Do tego należy dodać koszty związane ze skutkami i leczeniem chorób wywołanymi zanieczyszczonym powietrzem (są to m.in. koszty leczenia nowotworów, udarów, zawałów, astmy i innych chorób, do których powstania i zaostrzenia przyczynia się smog). Koszty ekonomiczne smogu wynikające z przedwczesnych zgonów oraz nakładów na wydatki zdrowotne stanowią więc istotny procent PKB, który jest w sposób bezpowrotny tracony. Najwyższa Izba Kontroli w swoich raportach m.in. już z 2000 r., oraz z 2014 i 2018 r. zgłaszała pilny postulat zintensyfikowania działań administracji państwowej w walce z zanieczyszczeniem powietrza. Wskazywane było, zgodnie z rekomendacjami wielu ekspertów i organizacji pozarządowych, że głównym czynnikiem wpływającym na złą jakość powietrza w Polsce jest tzw. niska emisja z domów mieszkalnych. Rekomendowane przez NIK było podjęcie intensywnych działań m.in. na rzecz wprowadzenia norm jakościowych dla paliw stałych oraz wymagań technicznych dla kotłów na paliwa stałe, 15

16 które byłyby dedykowane właśnie dla domów mieszkalnych, tak aby ograniczyć emisję szkodliwych substancji, które powstają gdy w domowych przestarzałych kotłach i piecach spala się paliwa o najniższej jakości i odpady. Silnie podkreślana też była konieczność stworzenia mechanizmu finansowego, który umożliwiłby wymianę lub likwidację przestarzałych, wysokoemisyjnych kotłów, a jednocześnie przewidywałby istotne wsparcie osoby mniej zamożnych, w sfinansowaniu takiej inwestycji. Efektem braku uświadamiania sobie znaczenia zanieczyszczenia powietrza jest wytoczona Polsce przez KE sprawa przed Trybunałem Sprawiedliwości UE za brak działań w latach na rzecz ograniczania zanieczyszczenia powietrza. Trybunał w wyroku stwierdził, że Rzeczpospolita Polska w latach nie ustanowiła skutecznego systemu ochrony swoich obywateli przed zanieczyszczonym powietrzem (wyrok C-336/16). Skala problemu została jednak wreszcie dostrzeżona, co oprócz organizacjom międzynarodowym i KE zawdzięczamy stale rosnącej świadomości społecznej oraz działaniu organizacji pozarządowych. Działania w tym zakresie stały się także jednym z priorytetów dla rządu. W Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju (SOR) znalazł się rozdział poświęcony walce z zanieczyszczeniem powietrza, a w kwietniu 2017 r. Rada Ministrów przyjęła zestaw rekomendacji składających się na program Czyste Powietrze, za których koordynację odpowiada Pełnomocnik Prezes Rady Ministrów ds. realizacji programu Czyste Powietrze. Było to pierwsze kompleksowe podejście administracji rządowej do problemu jakości powietrza w Polsce, które zostało postawione na tak wysokim poziomie politycznym. Program wskazuje konkretne działaniom, które mają zostać wykonane przez administrację rządową na rzecz poprawy jakości powietrza w Polsce. W dużej części przyjmuje on także rekomendacje NIK, które stały się priorytetami działań Rządu w tym obszarze. Realizując te zalecenia już w ubiegłym roku weszło w życie rozporządzenie w sprawie wymagań dla kotłów na paliwo, które przewiduje restrykcyjne wymagania dla produkowanych i instalowanych w Polsce kotłów o mocy od 0 do 500 kw, używanych w gospodarstwach domowych oraz małych i średnich zakładach. Weszły także w życie przepisy ustawy z dnia 5 lipca 2018 r. o zmianie ustawy o systemie monitorowania i kontrolowania jakości paliw oraz ustawy o Krajowej Administracji Skarbowej oraz wydanych na jej podstawie rozporządzeń wykonawczych. Tworzą one pierwszy w na- szym porządku prawnym kompleksowy system złożony ze szczegółowych norm jakości paliw oraz narzędzi do kontrolowania tych przepisów. Ustawa wprowadza m.in. nową instytucję świadectw jakości paliw stałych, które dawać będą konsumentom informacje dot. poziomu kaloryczności i jakości kupowanych przez nich paliw stałych. Dzięki temu systemowi przepisów w dużym stopniu zlikwidowana będzie możliwość nabycia do domowych palenisk w sektorze komunalno-bytowym najbardziej szkodliwych frakcji paliw stałych (muły i flotokoncentraty). Kolejnym istotnym wymiernym efektem działań rządu w ramach programu Czyste Powietrze jest stworzenie i uruchomienie jednego z dwóch mechanizmów finansowania wymiany lub likwidacji przestarzałych, wysokoemisyjnych kotłów na paliwa stałe w gospodarstwach domowych. Ważne jest tu zwrócenie uwagi, że wskazuje się, że biorąc pod uwagę specyfikę problemu smogu to m.in. bardzo wysoki udział w ogólnej emisji zanieczyszczeń, szkodliwych substancji pochodzących z sektora komunalno-bytowego, w tym w dużej skali nieocieplonych budynków jednorodzinnych. Dlatego jako jedno z głównych zdań mających na celu poprawę jakości powietrza wskazuje się termomodernizację budynków mieszkalnych połączoną z wymianą wysokoemisyjnych źródeł ogrzewania. W raporcie banku Światowego w tym obszarze z maja 2018 r. wskazuje się, że około 2/3 domów jednorodzinnych w Polsce, których liczbę łącznie szacuje się na ok. 5,5 miliona, to budynki nieocieplone bądź budynki z niskim standardem ocieplenia, a ponad 80% z nich wymaga wymiany przestarzałego, wysokoemisyjnego źródła ogrzewania. Szacuje się, ze rozwiązanie ww. problemów dotyczących tylko domów jednorodzinnych, kosztowałoby ok. 150 mld PLN. Mając powyższe na uwadze, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej opracował, a następnie uruchomił we wrześniu br. program finansowania termomodernizacji jednorodzinnych budynków mieszkalnych i wymiany wysokoemisyjnych źródeł ogrzewania skierowany bezpośrednio do wszystkich mieszkańców domów jednorodzinnych, którzy będą w stanie pokryć, w zależności od osiąganych dochodów, część kosztów inwestycji. Program realizowany jest przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej we współpracy z szesnastoma wojewódzkimi funduszami ochrony środowiska. Planowany budżet tego programu wynosi 103 mld złotych, a jego realizacja przewidziana została na lata Jednocześnie, w wyniku analizy specyfiki Polskiej, 16

17 okazuje się, że niezbędnym uzupłenieniem powszechnego programu wymiany kotłów, jest stworzenie podobnego instrumentu wsparcia finansowego, który umożliwiłby wymianę lub likwidację przestarzałych, wysokoemisyjnych kotłów w gospodarstwach domowych dotkniętych zjawiskiem tzw. ubóstwa energetycznego, tj. sytuacji, gdy rodzina ma problemy z zapewnieniem podstawowych potrzeb energetycznych ogrzewanie pomieszczeń i wody z uwagi na niskie dochody, zły stan techniczny budynku lub obie przyczyny na raz. Zgodnie z danymi, w Polsce ok. 12% mieszkańców (ponad 4 mln osób) jest dotkniętych tym zjawiskiem, z czego aż 75% tych osób mieszka w najczęściej nieocieplonych, nieefektywnie ogrzewanych i niewyremontowanych budynkach jednorodzinnych. Blisko 90% takich wrażliwych gospodarstw jednorodzinnych znajduje się w gminach do mieszkańców. W domach takich często używa się kotłów i paliw niskiej jakości, z uwagi na ich cenę, spala się duża ilość paliwa ponieważ budynek nie jest efektywny energetycznie. Według Banku Światowego, likwidacja tylko tego problemu, to koszt ponad 23 mld PLN. Biorąc pod uwagę skalę ubóstwa energetycznego, trzeba wyrażenie powiedzieć, że aby skutecznie ograniczać emisje zanieczyszczeń i poprawiać jakość powietrza, konieczne jest więc rozwiązanie tego właśnie problemu, tj. emisji zanieczyszczeń z domów tego typu. Przygotowany przez MPiT został dedykowany temu problemowi projekt ustawy o zmianie ustawy o wspieraniu termomodernizacji i remontów, która wdroży mechanizmy finansowania przedsięwzięć termomodernizacji budynków mieszkalnych jednorodzinnych połączonych z wymianą przestarzałych, wysokoemisyjnych źródeł ogrzewania w gospodarstwach jednorodzinnych dotkniętych zjawiskiem ubóstwa energetycznego, zamieszkujących głównie obszary wiejskie i małe miasta, do mieszkańców. Projekt, który jest obecnie na etapie prac w Sejmie RP, przewiduje ścisłą współpracę finansowo organizacyjną pomiędzy rządem a samorządami gminnymi (mechanizm współfinansowania przedsięwzięć niskoemisyjnych pomiędzy rządem a samorządem w formacie 70% ze środków budżetu państwa a 30% ze strony gminy). Obecnie planowany koszt interwencji, biorąc pod uwagę chęć skupienia się na najbardziej potrzebujących gminach z listy WHO, to 1,2 mld PLN na lata Zakłada się, że z uwagi na grupę docelową, konieczne jest zapewnienie w ramach ustawy możliwości finansowania ze środków publicznych przedsięwzięć nawet do 100% ich wartości (a więc bez wkładu finansowego beneficjenta). Tylko w taki sposób w niektórych gospodarstwach, z uwagi na ich brak oszczędności finansowych, uda się doprowadzić do przeprowadzenia takiej inwestycji. Jednym z kluczowych założeń jest to, że to na poziomie gminy władze są w stanie w sposób najbardziej kompetentny wyselekcjonować i zweryfikować grupę beneficjentów spełniających warunki udziału w programie, wybrać optymalny sposób realizacji inwestycji (wymiana kotła czy podłączenie do sieci), nadzorować realizację inwestycji a następnie monitorować, czy w danym gospodarstwie przestrzegane są warunki użytkowania nowych urządzeń grzewczych. To co istotne, to przyjęcie w obu programach założenia, że wymiana lub likwidacja przestarzałych, wysokoemisyjnych kotłów w gospodarstwach domowych (na rzecz podłączenia do sieci ciepłowniczej lub gazowej albo wstawienia w to miejsce nowoczesnego, niskoemisyjnego kotła na paliwo stałe) musi być powiązana z jednoczesnym dociepleniem budynku. Tylko bowiem w taki sposób zapewni się równolegle: zmniejszenie emisji zanieczyszczeń oraz oszczędność w ilości spalanego paliwa. Uzupełnieniem działań na rzecz termomodernizacji jednorodzinnych budynków mieszkalnych i wymiany wysokoemisyjnych źródeł ogrzewania będzie również, procedowana obecnie w Sejmie RP, termomodernizacyjna ulga podatkowa, wprowadzania od 1 stycznia 2019 r. w ramach projektu ustawy o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. Zgodnie z nowelizacją, podatnicy będą mogli odliczyć koszty zrealizowanej inwestycji termomodernizacyjnej od podstawy opodatkowania podatkiem dochodowym. W najbliższych miesiącach w ramach planowanych działań administracji rządowej kluczowe znaczenie będzie miało skuteczne wdrażanie i realizacja ustawy o wsparciu termomodernizacji i remontów - zawieranie umów o współpracę z gminami oraz realizacji programu Czyste Powietrze przez NFOŚiGW. Konieczne jest także dołożenie wszelkich starań dla wdrożenia skutecznego systemu kontroli jakości paliw stałych oraz obrotu kotłami na paliwo stałe we współpracy z Inspekcją Handlową, Urzędem Ochrony Konkurencji i Konsumentów i Krajową Administracją Skarbową. Skupić należy się także na wsparciu rozwoju branży ciepłowniczej i gazowej jako źródła ciepła dla budynków wielorodzinnych, m.in. w zakresie wprowadzenia ułatwień dla realizacji inwestycji rozwoju sieci. 17

18 Bardzo istotne jest wdrożenie i optymalizacja systemu regulacji wspierających walkę ze smogiem komunikacyjnym, w tym przewidywanych zmian w przepisach regulujących sposób pracy stacji kontroli pojazdów w nowelizowanej obecnie ustawie Prawo o ruchu drogowym. Niezwykle istotnym zadaniem spoza obszaru legislacyjnego, jest finansowanego przez NCBiR w ramach programu GOSPOSTRATEG projektu Zintegrowany system wsparcia polityk i programów Ograniczenia Niskiej Emisji ( ZONE ). Projekt jest realizowany przez konsorcjum podmiotów: Ministerstwo Przedsiębiorczości i Technologii (lider); Instytut Łączności - Państwowy Instytut Badawczy; Instytut Chemicznej Przeróbki Węgla; Instytut Ochrony Środowiska - Państwowy Instytut Badawczy oraz Stowarzyszenie Krakowski Alarm Smogowy, z których każdy ma do wykonania fragment zadania wynikający z jego specjalizacji. Umowa o dofinansowanie została właśnie podpisana przez MPiT i NCBiR. Głównym celem projektu jest wypracowanie założeń, przygotowanie, przetestowanie i pilotażowe wdrożenie elektronicznego systemu inwentaryzacji źródeł niskiej emisji wraz z bazą danych i narzędziami do analizy tych danych. ZONE po wdrożeniu umożliwi gromadzenie, aktualizację i udostępnienie danych o źródłach emisji na potrzeby projektowania przez administrację publiczną (rząd, województwo, gmina) polityk i programów antysmogowych - będzie wiadomo gdzie jeszcze są urządzenia do wymiany ale i do planowania rozwoju sieci gazowej i ciepłowniczej. Dane z ZONE będą mogły być wykorzystywane do przeprowadzania zautomatyzowanych wyliczeń nakładów na poszczególne inwestycje dot. termomodernizacji i likwidacji źródeł zanieczyszczeń, analiz środowiskowych (na przykład wpływ niskiej emisji na lokalną jakość powietrza), analiz zdrowotnych czy też finansowych dotyczących zjawiska niskiej emisji i metod jej zwalczania, a także zasilanie danymi innych narzędzi IT służących do monitorowania zanieczyszczeń powietrza i modelowania jego rozprzestrzeniania się (np. KOBIZE). 18

19 19

20 20

21 Kamil Wyszkowski, Przedstawiciel i Przewodniczący Rady, Global Compact Network Poland Główne elementy programu SDG11 i polityki ONZ w zakresie ochrony powietrza a sytuacja w Polsce Poprawa jakości powietrza w Polsce to bardzo złożone i ambitne wyzwanie. Warto przypomnieć, że dla Systemu ONZ jest ono globalnym problemem. Według danych WHO 9 na 10 osób oddycha powietrzem zawierającym wysokie stężenie zanieczyszczeń. Na całym świecie każdego roku przedwcześnie umiera 7 milionów osób. Warto przypomnieć, że niska jakość powietrza nie jest problemem nowym. W ramach Systemu ONZ pierwsza konwencja międzynarodowa, która uznała kwestie niskiej jakości powietrza jako problem ponadnarodowy i transgraniczny, nakazując stronom konwencji podjęcie działań w celu poprawy jakości powietrza, została ogłoszona w 1979 roku (Convention on Long-Range Transboundary Air Pollution). Polska jest stroną tej konwencji od maja 1982 roku. Działania na rzecz poprawy jakości powietrza w Polsce z różnym nasileniem są prowadzone od dziesięcioleci. W 2017 roku 17 stycznia nastąpił kolejny ważny krok we właściwą stronę. Tego dnia Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów przyjął 14 rekomendacji w sprawie działań niezbędnych do podjęcia w związku z występowaniem na znacznym obszarze kraju wysokiego stężenia zanieczyszczenia powietrza. Przedstawione przez rząd rekomendacje pokrywają się z założeniami prowadzonego przez Global Compact Network Poland Programu i są spójne z rekomendacjami ogłoszonego w październiku 2016 roku raportu. Obecnie wspieramy realizację ogłoszonego w 2018 roku przez rząd Programu Czyste powietrze. W ramach prowadzonych działań uzgodniliśmy w ramach posiedzeń Komitetu Sterującego Programu, że w roku 2018 i latach kolejnych skoncentrujemy się na wspieraniu wdrażania zaproponowanych przez rząd 14 rekomendacji, które kierunkowo popieramy, oraz możliwie pełne wdrożenie zapisów Programu Czyste powietrze. W ramach działań podejmowanych przez Global Compact w Programie SDG11 wyróżniamy 4 główne komponenty: 1) MONITORING I JAKOŚĆ POWIETRZA, 2) ZRÓWNOWAŻONY TRANSPORT, 3) ZRÓWNOWAŻONE BUDOWNICTWO, 4) TECHNOLOGIE GRZEWCZE, KAŻDY Z KOMPONENTÓW MA SWOJE CELE SZCZEGÓŁOWE. W RAMACH MONITORINGU I JAKOŚCI powietrza, koncentrujemy wysiłki na: a) rozwoju krajowego systemu monitorowania jakości powietrza oraz systemu wspierającego, b) wprowadzeniu monitoringu powietrza we wszystkich 45 miejscowościach uzdrowiskowych w Polsce, c) zwiększeniu dostępu do danych o jakości powietrza, d) informowaniu o jakości powietrza w Polsce wg. norm UE (w szczególności Dyrektywy 2008/50/WE) i standardów WHO e) kampanii medialnej zwiększającej świadomość i mającej na celu zmianę nawyków i zachowań pogłębiających problem niskiej jakości powietrza. W RAMACH ZRÓWNOWAŻONEGO TRANSPORTU prowadzimy działania w: a) wspieraniu rozwoju nowych technologii i zrównoważonej infrastruktury drogowej, zrównoważo- 21

22 nego i niskoemisyjnego transportu w miastach, w tym elektro-mobilności oraz rozbudowy i dostosowania infrastruktury miejskiej do nowych rozwiązań, b) podniesieniu efektywności zarządzania ruchem miejskim, rozwojem transportu niskoemisyjnego, carsharing, rozwiązaniami dla rowerzystów w tym rozbudową sieci dróg rowerowych, c) opracowaniu możliwych rozwiązań dla użytkowania samochodów spalinowych w miastach (kontrola jakości paliw, ograniczenie emisji, LEZ). W RAMACH ZRÓWNOWAŻONEGO BUDOWNICTWA jest to: a) budowanie przestrzeni do dialogu na rzecz wdrażania i rozwoju technologii dla efektywnych energetycznie budynków, w tym rozwiązań legislacyjnych Kodeks architektoniczno-urbanistyczny, b) wprowadzenie klas energetycznych budynków w oparciu o energię końcową, c) zmiana zasad certyfikacji budynków, d) wspieranie rozwiązań na rzecz zmniejszenia poziomu szkodliwych substancji emitowanych przez budynki w procesie wznoszenia i użytkowania, e) wprowadzenie rozwiązań minimalizujących straty i maksymalizujących zyski ciepła budynków, f) tworzenie zdrowej i przyjaznej mieszkańcom przestrzeni miejskiej. W RAMACH TECHNOLOGII GRZEWCZYCH są to: a) wprowadzanie rozwiązań nisko bądź zeroemisyjnych, w tym proces zmian legislacyjnych koncentrujący się na kotłach na paliwa stałe oraz jakości paliw stałych, b) wdrożenie taryf grzewczych z uwzględnieniem założeń niskoemisyjnych oraz zeroemisyjnych technologii, c) rozwój sieci ciepłowniczych i podnoszenie ich efektywności, d) budowanie partnerstwa i rozwiązań na rzecz redukcji ubóstwa energetycznego. Synergia z działaniami podejmowanymi przez rząd w ramach Programu Czyste powietrze i działania podejmowane z innymi partnerami w ramach Programu SDG 11, pozwala mieć nadzieję na jeszcze lepsze adresowanie wyzwań stojących przed Polską w obszarze poprawy jakości powietrza. 22

23 23

24 24

25 dr Marek Prawda, Dyrektor Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej w Polsce Unia Europejska i Polska wobec wyzwań klimatycznych W najbliższych latach, Polska i Unia Europejska będą musiały zmierzyć się z fundamentalnymi wyzwaniami związanymi z globalnymi zmianami klimatu. Przyszłość europejskiej gospodarki, energetyki i środowiska naturalnego, w tym czystości powietrza, którym oddychają Europejczycy są ze sobą ściśle powiązane. To szczególnie ważne dla Polski i innych krajów korzystających z tradycyjnych surowców energetycznych takich jak węgiel. Wydobycie węgla kamiennego ma istotne znaczenie dla Śląska regionu goszczącego tegoroczną 24 sesję Konferencji Stron Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (COP 24) wraz z 14 sesją Spotkania Stron Protokołu z Kioto (CMP 14). Wraz z wieloma innymi regionami Śląsk został zaliczony przez Komisję Europejską do tzw. węglowych regionów przejściowych (coal transition regions). Działania związane ze wzmocnieniem zachęt do transformacji energetycznej na rzecz zwiększenia udziału odnawialnych, czystych źródeł energii w ogólnym bilansie energetycznym państw członkowskich zostały przedstawione przez Komisję Europejską 30 listopada 2016 r. w pakiecie Czysta energia dla wszystkich Europejczyków 1. Pakiet nie powstał w oderwaniu od realiów gospodarczych, które wyraźnie wskazują, że węgiel, jego pozyskiwanie, przetwórstwo i znaczenie energetyczne ciągle są istotne dla gospodarek wielu europejskich regionów. W dniu przedstawienia pakietu, wiceprzewodniczący odpowiedzialny za unię energetyczną, Maroš Šefčovič, stwierdził: Przedstawiony dzisiaj pakiet przyczyni się do przyśpieszenia przejścia na czystą energię poprzez modernizację europejskiej gospodarki. Przez wiele lat Europa była liderem pod względem działań na rzecz klimatu, a teraz stanowi też przykład dla innych, stwarzając warunki do powstania trwałych miejsc pracy, trwałego rozwoju i trwałych inwestycji. ( ) pakiet dotyczy wszystkich sektorów związanych z czystą energią: między innymi sektora badań i innowacji, umiejętności, budownictwa, przemysłu, transportu, sektora cyfrowego czy finansowego. Da on wszystkim obywatelom Unii i europejskim przedsiębiorstwom środki, które pozwolą im odnieść jak największe korzyści z przejścia na czystą energię. Komisja i Unia Europejska dostrzegają konieczność powiązania procesu transformacji energetycznej, mającej istotny wpływ na jakość powietrza i walkę z negatywnymi konsekwencjami jego zanieczyszczenia w postaci m.in. smogu, z potrzebą wsparcia działań na rzecz rozwoju nowych dziedzin przemysłu, badań i rozwoju oraz wszelkich innych inicjatyw, które pozwolą takim regionom jak Śląsk, na ponowne zdefiniowanie swojego profilu gospodarczego i budowy pomyślnej przyszłości w okresie potransformacyjnym. 9 października 2018 r. podczas rozmów odbywających się w trakcie forum Energy Union in motion Cohesion Policy supporting Coal Regions in Transition 2, wiceprzewodniczący Šefčovič przypomniał, że regiony są kluczowymi interesariuszami inicjującymi, stymulującymi i testującymi rozwiązania z zakresu transformacji energetycznej. Regiony nie tylko doświadczają korzyści związanych z przejściem na tory gospodarki i energetyki niskoemisyjnej, ale i borykają się z wynikającymi z tego procesu wyzwaniami. Cel Komisji Europejskiej w kontekście wsparcia regionów w trakcie adaptacji do warunków gospodarki nisko i zeroemisyjnej pozostaje jednak niezmienny: żaden z obszarów, żadna z gałęzi przemysłu oraz pracownicy, których miejsca pracy zostaną objęte 1 europa.eu/rapid/press-release_ip _pl.htm 2 europa.eu/rapid/press-release_speech _en.htm 25

26 transformacją nie mogą zostać pozostawione same sobie. Stawką jest ponad 240 tysięcy miejsc pracy w czterdziestu-jeden europejskich regionach. Celem działania również na Śląsku - powinna być transformacja, która nie tylko pozwoli na utrzymanie i rozbudowę ich potencjału przemysłowego, ale również, co jest z tym związane zatrzymanie młodzieży w regionach węglowych i stworzenie zachęt do powrotu dla tych, którzy je opuścili. Kwestia ta była wielokrotnie podnoszona podczas spotkań burmistrzów i prezydentów śląskich metropolii z przedstawicielami Komisji Europejskiej, w tym z wiceprzewodniczącym Šefčovičem. Celem działań Komisji Europejskiej i inicjatyw wynikających m.in. z pakietu Czysta energia dla wszystkich Europejczyków jest nie tylko stworzenie perspektyw dla wzrostu liczby miejsc pracy, ale również wykreowanie zdrowego otoczenia dla pracujących i ich rodzin. Szereg europejskich funduszy i inicjatyw jest obecnie nakierowanych na wsparcie projektów służących poprawie jakości powietrza, ekologicznej rekultywacji terenów pokopalnianych i zdegradowanych środowiskowo, modernizacji systemów energetycznych i zwiększeniu ich wydajności, unowocześnieniu parków przemysłowych, szkoleniu pracowników czy ich przekwalifikowaniu. W ramach tych działań w czterdziestu jeden regionach węglowych powstają i będą powstawać ośrodki młodzieżowe i centra społeczne dla osób starszych. Działania te są i będą wspierane przez fundusze strukturalne i spójności, Europejski Fundusz Dostosowania do Globalizacji czy program LIFE. Wymienione działania nie są realizowane w oderwaniu od analiz agend Organizacji Narodów Zjednoczonych, a stanowią odpowiedź na wyzwania zidentyfikowane w toku prac instytucji wchodzących w skład systemu ONZ. 8 października 2018 Międzyrządowy Zespól ds. Zmian Klimatu ogłosił raport wyraźnie wskazujący na zagrożenia wynikające z zachodzących, niekorzystnych zjawisk klimatycznych. Raport odnosi się do konsekwencji globalnego wzrostu temperatury o ponad 1,5 st.c powyżej poziomów przedprzemysłowych. Wskazuje decydentom wsparte badaniami remedia pozwalające na modernizację gospodarek, umożliwiające podjęcie walki z konsekwencjami zmian klimatycznych, promujących zrównoważony rozwój i sprzyjających walce z ubóstwem. Do spostrzeżeń raportu odnieśli się: komisarz ds. polityki klimatycznej i energetycznej, Miguel Arias Caňete, oraz komisarz ds. badań, nauki i innowacji, Carlos Moedas, którzy rozważali ich znaczenie w kontekście tegorocznego katowickiego spotkania COP-24 3 : Trzy lata temu, gdy 195 państw przyjęło Porozumienie Paryskie Ramową konwencję Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, zwróciliśmy się do Międzyrządowego Zespołu ds. Zmian Klimatu o określenie działań służących ograniczeniu wzrostu globalnej temperatury ponad 1,5 st. C, oraz o wskazanie skutków zaniechania tych działań przez światową wspólnotę. ( ) Specjalny Raport potwierdza, że ograniczenie zmian klimatycznych do 1,5st jest niezbędne, aby uniknąć najgorszych skutków, łącznie ze zwiększonym występowaniem niebezpiecznych zjawisk pogodowych. Raport wyraźnie wskazuje, że spowodowane przez człowieka globalne ocieplenie już doprowadziło do wzrostu temperatury o 1 st. C ponad poziom przed-przemysłowy i wzrasta o kolejne 0,2 st. co dekadę. Konsekwencje globalnego ocieplenia już wywierają wpływ na środowisko naturalne i częstotliwość występowania gwałtownych zjawisk pogodowych. Unia Europejska będzie kontynuowała wysiłki na rzecz mierzenia się z tymi wyzwaniami i zakłada, że inni podążą jej drogą. Wszystkie strony muszą wzmożyć wysiłki wynikające z zobowiązać powziętych w ramach Porozumienia Paryskiego. Komisarze wyraźnie wskazują na konieczność kontynuowania w Katowicach pogłębionej dyskusji nad w jakim stopniu realny jest cel powstrzymania globalnego wzrostu temperatury do 1,5 st. C. Wyniki badań zawartych w Raporcie Specjalnym Zespołu pośrednio opierały się na fundamencie wcześniejszych wysiłków europejskich badaczy pracujących w ramach Programów Ramowych UE, a 30% zespołu autorskiego twórców Raportu Specjalnego stanowili Europejczycy. Unia Europejska, działając na rzecz realizacji zobowiązań wynikających z Porozumienia Paryskiego, będzie musiała sfinansować do 2030 r. inicjatywy z zakresu zwiększenia wydajności energetycznej, energii odnawialnej i ekologicznego transportu o wartości 180 mln EUR. W celu zintensyfikowania tych inwestycji i zidentyfikowania nowych źródeł wydajnego finansowania Komisja przedstawiła w maju 2018 r. pakiet na rzecz Zrównoważonego Finansowania, zawierający zestaw dziesięciu legislacyjnych i innych środków służących mobilizowaniu środków finansowych na rzecz zrównoważonego wzrostu i inwestycji. Już obecnie Europejski Fundusz Inwestycji Strategicznych EFSI finansuje inwestycje z zakresu ochrony środowiska i wzmacniania efektywności energetycznej. Kolejna odsłona tej inicjatywy EFSI 2.0 w większym stopniu skupia się na 3 europa.eu/rapid/press-release_statement _en.htm 26

27 zrównoważonych inwestycjach realizowanych we wszystkich możliwych sektorach interwencji. Służy to realizacji zobowiązań powziętych w trakcie konferencji COP-21 oraz sprzyja przejściu na tory zasobowo efektywnej cyrkularnej i nisko-emisyjnej. Komisja zademonstrowała wysoki poziom ambicji zakładając w projekcie nowych Wieloletnich Ram Finansowych UE na l , że co najmniej 25% wydatkowanych w ramach wszystkich programów unijnych będzie służyć realizacji celów polityki klimatycznej. Cel przyjęty przez Unię Europejską w ramach jej zobowiązań wynikających z Porozumienia Paryskiego pozostaje niezmienny i zakłada redukcję emisji gazów cieplarnianych o 40% do 2030 r. Realizacja tego celu będzie kluczową inwestycją na rzecz pomyślności i zrównoważenia europejskiej gospodarki. Konsekwencją realizacji działań służących budowie gospodarki niskoemisyjnej będzie poprawa jakości powietrza. Unia Europejska już odnotowała pewne sukcesy na tym polu, co zostało podkreślone w Komunikacie KE pt. Europa, która chroni: czyste powietrze dla wszystkich 4 z 17 maja 2018 r. W ostatnich dekadach jakość powietrza w Unii Europejskiej poprawiła się, co wykazują dane: od 2000 r. PKB Unii wzrósł o 32%, a poziom emisji głównych substancji zanieczyszczających powietrze spadł w zależności od substancji od 10% do 70%. Postęp został odnotowany również w Polsce, gdzie w latach zmniejszyła się zawartość w powietrzu takich szkodliwych związków chemicznych jak tlenków siarki (-72%), tlenków azotu (-33%) oraz amoniaku (-36%). Problem stanowią emisje pochodzące z gospodarstw domowych, będąc przyczyną przekroczeń norm dla cząstek PM 10. Ma to miejsce ze względu na spalanie węgla niskiej jakości w domowych kotłach i paleniskach. Istotny wpływ na przekroczenie norm dla pyłów PM 10 mają również emisje, których źródłem jest transport drogowy w dużych miastach. Fakt regularnego przekraczania unijnych norm jakości powietrza dla cząstek stałych PM 10 potwierdza Raport Krajowy poświęcony Polsce. 5, towarzyszący Komunikatowi KE pt. Przegląd wdrażania polityki ochrony środowiska UE Wspólne wyzwania i jak łączyć wysiłki by uzyskiwać lepsze wyniki. Mimo generalnej poprawy wskaźników, w większości Państw Członkowskich poprawa jakości życia Europejczyków pozostaje utrudniona ze względu na notoryczne przekraczanie norm w zakresie czystości powietrza. Postęp jest zatem nierównomierny i w niektórych regionach, również tych znajdujących się w Polsce, sytuacja, szczególnie na terenie obszarów miejskich zamieszkanych przez większość Europejczyków, jest poważna. Zanieczyszczenie powietrza pozostaje jedną z głównych przyczyn występowania poważnych chorób takich jak choroby układu krążenia i nowotwory płuc. Zanieczyszczenie powietrza pozostaje główną, związaną ze stanem środowiska naturalnego przyczyną przedwczesnych zgonów w UE, których liczba sięga 400 tys. rocznie. Świadoma skali problemu, Unia Europejska podejmuje działania na rzecz walki z zagrożeniem, jakim pozostaje zanieczyszczenie powietrza. Działania te, oparte o zasadę pomocniczości, muszą w dużym stopniu być realizowane na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym. Przykładem działań, wspartych przez środki unijnego programu LIFE w wysokości 16 milionów EUR jest projekt Małopolska w zdrowej atmosferze. Projekt ten wygenerował dodatkowe finansowanie sięgające 800 milionów EUR i ułatwił wdrożenie w regionie Małopolski planu w dziedzinie jakości powietrza i poprawił jakość życia około 20 milionów mieszkańców w Małopolsce oraz na Śląsku, ale również i w innych Państwach Członkowskich Czechach i Słowacji. Projekt Małopolska w zdrowej atmosferze wpisuje się w wielowątkowe zabiegi Unii Europejskiej, zasilane z jej rożnych funduszy i zasobów budżetowych, które mają na celu wywarcie pozytywnego wpływu na jakość powietrza, którym oddychają Europejczycy. W ramach obecnego wieloletniego budżetu UE na l na wsparcie środków mających na celu poprawę czystości powietrza Państwa Członkowskie przeznaczyły w ramach europejskich funduszy strukturalnych i inwestycyjnych kwotę 1,8 miliarda EUR. Oczekuje się, że dalsze, pośrednie wkłady środków o potencjalnie korzystnych skutkach dla czystości powietrza będą pochodzić z inwestycji realizowanych z wykorzystaniem europejskich funduszy strukturalnych i inwestycyjnych na l w gospodarkę niskoemisyjną. Nakłady te mogą wynieść 45 miliardów EUR, a dalsze inwestycje w ochronę środowiska naturalnego i oszczędne gospodarowanie zasobami w wysokości 63 miliardów EUR będą dodatkowo wsparte kolejnymi 58 miliardami EUR przeznaczonymi na inwestycje w infrastrukturę sieciową. Komisja Europejska zaproponowała zainwestowanie kolejnego 1 miliarda EUR w 39 projektów w dziedzinie czystego transportu. Modernizowane będą europejskie szlaki kolejowe, rozwijana będzie infrastruktura dla paliw alternatywnych, otwierane będą nowe szlaki dla bezemisyjnego transportu wodnego. Wkład Komisji uruchomi dalsze finansowanie w wysokości 4,5 miliarda EUR 4 eur-lex.europa.eu/legal-content/pl/txt/html/?uri=celex:52018dc0330&from=fr 5 ec.europa.eu/environment/eir/country-reports/index2_en.htm 27

28 w ramach instrumentu Łaczac Europę. Pośredni wpływ na jakoś powietrza mają europejskie inwestycje w energetykę, transport i ochronę środowiska naturalnego, które konsumują jedną trzecią środków pochodzących z Europejskiego Funduszu na rzecz Inwestycji Strategicznych, co przekłada się na kwotę 80 miliardów EUR. Dalsze pośrednie korzyści w kontekście działań związanych z poprawą jakości powietrza przynoszą również inwestycje w rozwój badań naukowych w ramach programu Horyzont 2020, które obejmują projekty poświęcone rozwiązaniom na rzecz czystszego transportu. Wieloletnie ramy finansowe UE na l w dalszym ciągu zapewniać będą finansowanie działań mających na celu poprawę jakości powietrza. Będzie to możliwe również dzięki celowi przewidującemu, że 25% nakładów UE będzie się przyczyniać do realizacji założeń polityki klimatycznej, w tym także za pomocą wzmocnienia programu LIFE, który dostarczy również wsparcia dla środków służących promocji czystej energii, efektywności energetycznej i zreformowanej polityki rolnej. Katowicki szczyt klimatyczny będzie okazją do swoistej kwerendy postępu w zakresie realizacji zobowiązań państw-stron Porozumienia Paryskiego. Obradujący na szczycie liderzy państw i organizacji międzynarodowych w tym przewodniczący Komisji Europejskiej Jean Claude-Juncker, i komisarz ds. polityki klimatycznej i energetycznej, Miguel Arias Caňete dokonają oceny dotychczasowych wysiłków i w oparciu o dostępne dane, w tym te przedstawione w ramach Raportu Specjalnego Międzyrządowego Zespół ds. Zmian Klimatu, będą mogli odnieść się do tego, co zostało zrobione i przyszłych działań mających na celu poprawę czystości powietrza i walki z globalnym ociepleniem. Komisja Europejska, wraz z innymi instytucjami Unii pozostaje wierna zobowiązaniom wyrażonym w Porozumieniu Paryskim, które nadal jest postrzegane tak w Brukseli, jak i w innych stolicach europejskich jako fundament walki o powstrzymanie niekorzystnych dla ludzi i środowiska zmian klimatycznych. 28

29 29

30 30

31 Carlos Pinerua, Dyrektor Krajowy Banku Światowego na Polskę i Kraje Bałtyckie Bank Światowy staje do walki ze smogiem w Polsce Bardzo zła jakość powietrza to plama na wizerunku Polski jako kraju, który osiągnął ogromny sukces rozwojowy w skali świata. Dzięki kampanii informacyjnej i medialnej, a także wysiłkom liderów sektora pozarządowego problem ten został dostrzeżony przez polskie społeczeństwo. Zaniedbania w obszarze powietrza sięgają dziesiątek lat i nie sposób sobie wyobrazić, aby smog zniknął w Polsce z dnia na dzień. Trzeba jednak działać tu i teraz. Dlatego też - świadomy wyzwania - z dużą satysfakcją stwierdzam, że Bank Światowy od ponad roku ściśle współpracuje z polskim rządem w temacie efektywności energetycznej i smogu. Jestem przekonany, że właściwe wdrożenie uruchomionych już programów przyczyni się do tego, że Polacy będą oddychać czystszym, zdrowszym powietrzem. W czerwcu 2018 r. Bank Światowy opublikował raport pod tytułem Walka ze smogiem: instrumenty finansowe dla podnoszenia efektywności energetycznej budynków jednorodzinnych. Publikacja ta powstała w ramach drugiej edycji projektu Poland Catching-Up Regions. Ta wspólna inicjatywa Banku, Komisji Europejskiej oraz Ministerstwa Inwestycji i Rozwoju umożliwiła podjęcie współpracy z dziesięcioma województwami, którym Bank zaoferował profesjonalne doradztwo w różnych obszarach związanych z polityką rozwoju. Jednym z tych obszarów było zanieczyszczenie powietrza, które dla wielu polskich regionów i miejscowości jest realną przeszkodą utrudniającą zrównoważony rozwój społeczny czy gospodarczy. Raport ten zawierał szereg tez, które pozwoliły lepiej zrozumieć kluczowe wyzwania, jakim państwo musi stawić czoło, aby rzeczywiście poprawić jakość powietrza. Po pierwsze okazało się, że najbardziej skutecznym sposobem ograniczania emisji szkodliwych pyłów jest wymiana niezgodnych z normami kotłów na paliwo stałe w domach jednorodzinnych. Te często przestarzałe kotły mogłyby być wymienione na kotły gazowe, pompy ciepła oraz systemy grzewcze wykorzystujące energię odnawialną, np. biomasę, a także na kotły na paliwo stałe zgodne z obowiązującymi normami. Co ważne, wymianie tej powinna towarzyszyć termomodernizacja budynków jednorodzinnych, która pozwoliłaby znacznie zmniejszyć rozmiary nowych kotłów grzewczych i uzyskać znaczne oszczędności w wydatkach na paliwo, a także ograniczyć emisje dwutlenku węgla i pyłów. Całkowitą wartość inwestycji potrzebnych na wymianę niezgodnych z normami kotłów na paliwo stałe i przeprowadzenie pełnej termomodernizacji w sektorze budynków jednorodzinnych oszacowano na około 150 miliardów złotych na terenie całego kraju. Tę kwotę nie należy jednak traktować jedynie jako kosztu, ale również jako ogromny impuls rozwojowy dla wielu polskich miast i gmin. Po drugie, działaniom na rzecz poprawy powietrza musi towarzyszyć wsparcie państwa dla ubogich, których nie stać na samodzielną wymianę pieca czy na przeprowadzenie termomodernizacji. Dlatego też eksperci Banku Światowego zarekomendowali, aby tej grupie społecznej państwo zaoferowało nawet 100-procentowe dofinansowanie. Z kolei dla lepiej sytuowanych konieczne byłoby wprowadzenie odpowiednich zachęt w postaci częściowego dofinansowania zakupu nowego kotła i przeprowadzenia termomodernizacji czy wprowadzenia zachęt podatkowych. 31

32 Po trzecie, Bank Światowy w swoim raporcie podkreśla znaczenie zbudowania i udoskonalenia instytucji powołanych do walki ze smogiem. Koordynacja prac poszczególnych resortów i ich pracowników, monitoring i ewaluacja kolejnych działań, a także kampanie edukacyjne i budowanie świadomości wśród opinii publicznej - są to kluczowe elementy szeroko zakrojonych działań na rzecz walki z zanieczyszczonym powietrzem. Część z rekomendacji i proponowanych rozwiązań zostało przyjętych w niedawno uruchomionym programie Czyste Powietrze, którego operatorem jest Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Na ten moment wiemy już, że pod względem regulacyjnym Polska zrobiła wiele: uchwaliła odpowiednie przepisy i regulacje, powołała pełnomocnika rządu ds. programu Czyste Powietrze, a także wytypowała instytucje odpowiedzialne za ten obszar. Natomiast doświadczenie innych krajów podpowiada, że największe problemy pojawiają się na etapie wdrażania. Chodzi o to, aby ludzie rzeczywiście skorzystali z tej oferty i zdecydowali się podjąć konkretne działania, czyli w tym przypadku zechcieli wymienić stare piece i ocieplić swoje domy, ponosząc określony koszt finansowy. Warto także pamiętać, że choć w Polsce głównym powodem smogu jest ogrzewanie domów jednorodzinnych, to walka o lepsze powietrze wymaga szeroko zakrojonych działań czy to w zakresie polityki energetycznej państwa czy też transportu prywatnego i publicznego. Jako Bank Światowy dostrzegamy wielowymiarowość tych problemów i w związku z tym dzielimy się z Polską - także przy okazji szczytu klimatycznego COP24 - swoją międzynarodową wiedzą w zakresie elektromobilności, efektywności energetycznej i zmniejszania roli węgla w gospodarce. Zagadnienia te mają szczególne znaczenie dla Polski, a także dla wielu krajów na świecie, które mogłyby się od Polski wiele nauczyć. 32

33 33

34 34

35 Krzysztof Kwiatkowski, Prezes Najwyższej Izby Kontroli Europejski Audyt Powietrza Polska od lat jest jednym z krajów Unii Europejskiej, który ma najbardziej zanieczyszczone powietrze. Z tego powodu rocznie umiera kilkadziesiąt tysięcy Polaków. Naj- wyższa Izba Kontroli wielokrotnie zwracała uwagę na prob- lem zanieczyszczeń atmosfery i konieczność ich zmniejszenia. Już w roku 2000 przedstawiła wyniki kontroli realizacji zadań w zakresie ochrony powietrza przed zanieczyszczeniem, która wykazała, że mimo zmniejszenia emisji, po- dejmowane działania dla ochrony powietrza wciąż jeszcze nie były wystarczające oraz nie zapewniały zdecydowanych zmian stanu jakości powietrza w kraju. Opublikowane w tym roku wyniki kontroli potwierdziły, że Polska wciąż ma jedną z najgorszych jakość powietrza. I to zarówno jeśli chodzi o średnioroczne stężenia pyłów zawieszonych PM jak i zanieczyszczenia pochodzące z przemysłu i transportu samochodowego. NIK alarmuje: osiągnięcie wy- maganych poziomów redukcji emisji pyłów i benzo(a)pirenu z sektora komunalno-bytowego, przy obecnym tempie działań, może zająć w skali poszczególnych województw objętych kontrolą od 24 do niemal 100 lat. Główną przyczyną niedostatecznej jakości powietrza w Polsce jest emisja pyłów zawieszonych PM i B(a)P z domowych pieców i lokalnych kotłowni opalanych węglem. Jest to tzw. niska emisja. Jej cechą charakterystyczną jest to, że powodowana jest przez liczne źródła wprowadzające do powietrza niewielkie ilości zanieczyszczeń. Jednak duża liczba miejsc emisji wprowadzających zanieczyszczenia do powietrza na niewielkiej wysokości powoduje, że zjawisko to jest bardzo uciążliwe. Zanieczyszczenia gromadzą się wokół miejsca powstawania, a są to najczęściej obszary o zwartej zabudowie mieszkaniowej. Wśród prawie 3 tys. miast z całego świata ujętych w bazie Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), wg. danych za lata , w pierwszej setce najbardziej zanieczyszczonych państw europejskich pod względem PM10 znajdowało się aż 45 polskich miast. Stężenie dobowe PM 10 w krajach UE w 2015 r. Stężenie roczne B(a)P w krajach UE w 2015 r. Źródło : Air quality in Europe 2017 report, EEA,

36 22 lutego 2018 r. Trybunał Sprawiedliwości UE stwierdził, że Polska naruszyła unijne prawo w dziedzinie jakości powietrza, a dopuszczalne stężenia PM 10 były przekraczane w sposób ciągły. Może to skutkować nałożeniem na Polskę znacznych kar finansowych. NIK w ostatniej kontroli zbadała 3 Ministerstwa: Śro- dowiska, Energii, Przedsiębiorczości i Technologii, 5 urzędów marszałkowskich, 13 urzędów miast i gmin. Okres objęty kontrolą objął lata (I półrocze). Najbardziej zanieczyszczone miasta w poszczególnych województwach pod względem poziomów PM 10 odnotowanych w 2017 r. Źródło: Opracowanie własne NIK na podstawie danych Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) i Europejskiej Agencji Środowiska zanieczyszczone powietrze powoduje na świecie ok. 7 milionów przedwczesnych zgonów rocznie; natomiast tylko w krajach europejskich liczba przedwczesnych zgonów przekracza (z uwagi na negatywne oddziaływanie pyłu PM 2,5). W samej Polsce z powodu zanieczyszczenia powietrza PM 2,5 rocznie przedwcześnie umiera ok osób, czyli mniej więcej tyle ile wynosi liczba mieszkańców Kołobrzegu. Cena takiej sytuacji jest ogromna. Przeprowadzona w czasie kontroli NIK analiza wskazuje, że koszty zewnętrzne spowodowane złą jakością powietrza (z uwagi na oddziaływanie PM 2,5) na obszarze 5 województw objętych kontrolą wynoszą ok. 12,6 mld zł w skali roku. NIK wskazuje na konieczność weryfikacji przez władze kierunku zaplanowanych działań. Trzeba uwzględnić założenia UE, które m.in. przewidują do 2020 r. znaczącą poprawę jakości powietrza oraz zapisy Krajowego Programu Ochrony Powietrza, który zakłada osiągnięcie w Polsce do 2030 r. jakości powietrza zgodnej z wytycznymi WHO. Tymczasem, żaden ze skontrolowanych Planów Ochrony Powietrza nie przewiduje w roku końcowym 36

37 jego realizacji osiągnięcia poziomu docelowego dla B(a)P, który w UE, w tym i w Polsce jest i tak ponad ośmiokrotnie wyższy niż zalecany przez WHO. NIK wskazała, że obecnie przyjęte rozwiązania nie są w stanie zapewnić skutecznego nadzoru nad wdrożeniem wymogów tych uchwał, z uwagi na zbyt mały, w stosunku do potrzeb, potencjał kontrolny odpowiednich służb gminnych (niska liczba kontroli w części gmin, wysokie koszty badania próbek z palenisk). Pokreślić również należy, że wymogi te obowiązują tylko w niektórych województwach, podczas gdy zanieczyszczenie powietrza stanowi problem ogólnokrajowy. Poza tym NIK wskazała, że rozwiązania na szczeblu centralnym, będą niewystarczające dla zdecydowanej poprawy jakości powietrza. Przyjęte w 2017 r. rozporządzenie regulujące wymogi dla kotłów na paliwa stałe dotyczy tylko nowych kotłów, natomiast w użytkowaniu w dalszym ciągu pozostaną urządzenia grzewcze, które charakteryzują się wysokimi parametrami emisji zanieczyszczeń do powietrza. Ważniejsze jest jednak to, że aby uregulowania te mogły realnie wpłynąć na poprawę jakości powietrza w Polsce, muszą im towarzyszyć m.in. odpowiednie przepisy w sprawie jakości paliw stałych dopuszczonych do sprzedaży. Tymczasem przygotowany przez Ministra Energii projekt rozporządzenia nie przewiduje paliw o takiej jakości, która zapewniłaby osiągnięcie parametrów emisji zanieczyszczeń dla kotłów klasy 5 oraz spełniających wymagania Ekoprojektu, a właśnie taki standard został przyjęty w analizowanych podczas kontroli NIK uchwałach antysmogowych. Szczegółowa analiza pięciu możliwych scenariuszy wdrożenia uchwały antysmogowej dla województwa małopolskiego wykazała jednoznacznie, że tylko przyjęcie standardu dla kotłów na poziomie 5 klasy może zapewnić dotrzymanie granicznych wartości stężeń rocznych pyłów zawieszonych. Jednocześnie powinna zostać ograniczona możliwość stosowania paliw stałych w sektorze komunalno-bytowym oraz zwiększenie wykorzystania sieci ciepłowniczych i gazowych lub innych mniej emisyjnych źródeł ciepła. To z kolei wymaga podjęcia strategicznych decyzji dotyczących funkcjonowania w przyszłości górnictwa węgla kamiennego, z uwzględnieniem przewidywanej rentowności tego sektora i kosztów zewnętrznych powodowanych złą jakością powietrza, która w Polsce w głównej mierze wynika ze stosowania paliw stałych w gospodarstwach domowych. Tymczasem Minister Energii zaproponował rozporządzenie dotyczące parametrów paliw stałych, które w ocenie NIK zabezpieczają w znacznie większym stopniu sektor węglowy, aniżeli uwzględniają dążenie do ochrony obywateli i środowiska naturalnego przed negatywnym wpływem zanieczyszczeń powietrza. Parametry te uwzględniały w pierwszej kolejności aktualne możliwości krajowego rynku węglowego, a dopiero potem rozpatrywano możliwość ich kształtowania pod względem celów środowiskowych. NIK negatywnie oceniła też działania Ministra Środowiska. Ocena ta wynika m. in. z braku kompleksowej analizy uwzgledniającej kluczowe informacje do planowania działań naprawczych, braku analizy skuteczności tych działań, niewystarczających działań w celu zapewnienia spójności i ciągłości źródeł finansowania zadań związanych z ograniczeniem niskiej emisji. Samorządy województw, z wyjątkiem samorządu województwa małopolskiego, nie stworzyły kompleksowych systemów umożliwiających zarządzanie procesem poprawy jakości powietrza w skali regionalnej. Pozytywnie należy ocenić wprowadzanie uchwał anty smogowych. Decyzje władz krajowych i samorządów wojewódzkich wdrażane są głównie przez gminy. Niestety skontrolowane gminy w większości posiadały niewystarczające źródła danych do szczegółowego zaplanowania działań naprawczych. Tylko 4 z 13 skontrolowanych przeprowadziły szczegółową inwentaryzację źródeł emisji zanieczyszczeń.inwentaryzacje najczęściej prowadzone są w formie ankiet, przez firmy zewnętrzne. Taki sposób jest czasochłonny i kosztowny, a poza tym nie daje gwarancji przeprowadzenia ankiet wśród wszystkich użytkowników urządzeń grzewczych i wiarygodności tych danych bo ich podawanie jest dobrowolne. Drugim rodzajem zanieczyszczeń mającym wpływ na ludzkie zdrowie jest emisja z sektora przemysłowego i z transportu. W latach przekroczenia dopuszczalnego poziomu dwutlenku azotu występowały w 4 z 46 stref, w których dokonuje się oceny jakości powietrza, lecz skala tych przekroczeń była wysoka (maksymalne wartości stężeń rocznych mieściły się w przedziale od 148%-158% poziomu dopuszczalnego. Dane te dotyczą Katowic, Krakowa, Warszawy i Wrocławia). O ile w przypadku źródeł przemysłowych ograniczono emisję zanieczyszczeń do atmosfery, to w przypadku transportu sytuacja nie uległa poprawie. Sytuacja Polski na tle pozostałych krajów Unii Europejskiej jeśli chodzi o zanieczyszczenie powietrza dwutlenkiem azotu była lepsza niż w przypadku pyłów zawieszonych. Pod względem wysokości średniorocznych stężeń tej substancji na obszarze całego kraju w 2015 r. Polska uplasowała się na 19 miejscu wśród 28 krajów UE. 37

38 Stężenie roczne NO2 w krajach UE w 2015 r. Źródło: Air quality in Europe 2017 report, Europejska Agencja Środowiska, 2017 Tlenki azotu są szczególnie groźne w dużych miastach, bo ich koncentracja potęguje w miastach natężenie smogu, którego głównym źródłem pozostaje emisja z domowych pieców i lokalnych kotłowni węglowych. Analizując dane krajowego Ośrodka Bilansowania i Zarządzania Emisjami (KOBiZE) w latach emisja tlenków azotu z sektora komunalnego wzrosła o prawie 30 % a z sektora transportowego o prawie 20 %. Zdaniem NIK, te wzrosty wskazują na niską skuteczność działań naprawczych realizowanych w ramach Programu Ochrony Powietrza (POP) oraz ich niewystarczające tempo w odniesieniu do skali problemu. Jednym z najlepszych sposobów ograniczenia emisji tlenków azotu jest tworzenie stref ograniczonej emisji (LEZ) przez jednostki samorządu terytorialnego. Miałby to być obszar miasta, do którego możliwy byłby wjazd tylko i wyłącznie pojazdami spełniającymi określone normy emisji spalin. Minister energii opracował projekt ustawy o elektromobilności i paliwach alternatywnych, która weszła w życie 22 lutego 2018 r. Pozwala na tworzenie przez gminy stref czystego transportu, do której ogranicza się wjazd pojazdów innych niż: elektryczne, napędzane wodorem lub gazem ziemnym. NIK zwróciła uwagę, że tak skonstruowane unormowania prawne zakładają o wiele bardziej restrykcyjne rozwiązania niż wcześniej rozważane mechanizmy (dopuszczające wjazd pojazdów spełniających określone normy emisji spalin), a także nie wykorzystują doświadczeń w stosowaniu LEZ płynących z innych krajów UE. Analiza przeprowadzona przez NIK na przykładzie Warszawy, Krakowa, Katowic, Wrocławia i Łodzi wskazała, że stosownie do przyjętych regulacji, uprawnienia do wjazdu do stref czystego transportu posiadałoby zaledwie 0,03% wszystkich zarejestrowanych w tych miastach pojazdów silnikowych. Doświadczenia innych krajów wskazują, że redukcja zanieczyszczeń jest możliwa także w przypadku objęcia wymaganiami LEZ wszystkich kategorii pojazdów. Tymczasem polskie przepisy nie przewidują wprost możliwości wprowadzenia ograniczeń dla parametrów samochodów z silnikiem Diesla oraz samochodów benzynowych. Może to dodatkowo - wobec zaostrzania wymogów LEZ w innych krajach europejskich - w niewystarczającym stopniu zabezpieczać rynek krajowy przed możliwością sprowadzania do Polski pojazdów, które nie będą spełniać minimalnych wymogów emisyjnych przyjętych na Zachodzie. W ocenie NIK tak skonstruowane przepisy niosą ryzyko, że gminy nie będą zainteresowane tworzeniem stref, co w konsekwencji może ograniczyć redukcję zanieczyszczeń. Zdaniem NIK, stwierdzone zarówno na szczeblu centralnym, jak i wojewódzkim oraz gminnym zaniechania oraz niewłaściwe działania, rodzą poważne ryzyko nieuzyskania oczekiwanych rezultatów prowadzących do dotrzymania standardów jakości powietrza obowiązujących w Unii Europejskiej, a tym samym wykluczają możliwość zbliżenia do znacznie bardziej restrykcyjnych poziomów zalecanych przez Światową Organizację Zdrowia. 38

39 39

40 40

41 Dr Adam Bodnar, Rzecznik Praw Obywatelskich Jakość powietrza a prawo do zdrowia Wświecie polskiego prawa, między innymi w kontekście zanieczyszczenia powietrza trwa debata na temat tego, czy jednostce przysługuje indywidualne prawo do życia w czystym środowisku. Należy wyrazić pogląd, że wynik sporu o indywidualne prawo do życia w czystym środowisku ma dla ochrony praw człowieka fundamentalne znaczenie. Uznanie tego prawa za prawo indywidualne pozwoli bowiem na skuteczną ochronę innych, podstawowych praw jednostki, w szczególności prawa do (ochrony) zdrowia. Prawo do zdrowia, jest przedmiotem i jest gwarantowane jednostce przez szereg aktów powszechnego, europejskiego i krajowego systemu praw człowieka. Droga do dochodzenia roszczeń związanych z naruszeniem prawa do zdrowia nie jest jednak łatwa, czego doskonałym przykładem są próby sądowego przeciwdziałania skutkom zanieczyszczenia powietrza. O tym, że zanieczyszczenie powietrza negatywnie wpływa na prawo do zdrowia (i samo zdrowie) nie trzeba obecnie nikogo przekonywać. Aktualnie znane są powszechnie szacunki dotyczące liczby (40 tysięcy!) zgonów będących każdego roku konsekwencją zanieczyszczenia powietrza, czy obrazujące przeciętne skrócenie długości życia (o 6 do 12 miesięcy) wskutek smogu. Pokazuje to, że zła jakość powietrza, którym oddychamy nie jest problemem abstrakcyjnym, ale problemem dotyczącym każdego z nas. Czy jednak każdy z nas może dochodzić prawnej ochrony przed skutkami zanieczyszczenia powietrza? Formalnie tak. W praktyce nie, bo procesowe wykazanie, że smog narusza nasze indywidualne prawo do zdrowia jest niewykonalne. Inaczej jednak będzie, jeżeli przyjmiemy, że obok indywidualnego prawa do zdrowia, każdy z nas ma również indywidualne prawo do życia w czystym środowisku. W międzynarodowym systemie praw człowieka, prawo do życia w czystym środowisku jest niewątpliwie obecne, ale zaliczane jest do praw o charakterze kolektywnym, zbiorowym, przez co jednostce trudno jest w oparciu o nie dochodzić swoich praw przed sądami. Odpowiedź na pytanie, czy z polskiej Konstytucji daje się wyprowadzić podmiotowe prawo jednostki do środowiska, także budzi sporo wątpliwości. Wszak obecna ustawa zasadnicza nie zawiera jednoznacznego odpowiednika art. 71 poprzednio obowiązującej Konstytucji 1. Debata na temat indywidualnego prawa do życia w czystym środowisku zaczyna się również przenosić na sale sądowe 2, na których jak się wydaje znajdzie swoje rozstrzygnięcie. Obecnie, po wielu latach faktycznej bezczynności, polskie władze publiczne podjęły energiczne działania, by problemowi przeciwdziałać. Historia korespondencji, jaką Rzecznik Praw Obywatelskich prowadził w sprawie zanieczyszczenia powietrza, każe jednak postawić tezę, że pewności co do trwałości decyzji było nie było politycznych nie możemy być do końca pewni 3. Kiedy w początku 2016 roku 4 Rzecznik zwracał się do Ministra Środowiska o przedstawienie działań w zakresie przeciwdziałania zanieczyszczeniu powietrza, działania te nie przedstawiały się imponująco. Prace nad przepisami dotyczącymi jakości paliw, czy wymagań technicznych dla kotłów dopiero raczkowały. Z odpowiedzi Ministra udzielonej w lipcu 2016 roku 5 wynikało, że znajdują 1 Obywatele Rzeczypospolitej Polskiej mają prawo do korzystania z wartości środowiska naturalnego [ ]. 2 Próby kierowania przeciwko Skarbowi Państwa powództw w oparciu o ochronę dóbr osobistych - por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 23 stycznia 2014 r., sygn. akt I ACa 649/13. 3 Przykładów na zmienność politycznych decyzji władz urząd Rzecznika zna zresztą dużo więcej niż tylko walka ze smogiem, by wspomnieć chociażby już kilkunastoletnią historię korespondencji z kolejnymi Ministrami Środowiska w sprawie przepisów antyodorowych. Z historią tej korespondencji można się zapoznać w wystąpieniu Rzecznika z 27 października 2016 r., nr V Pismo z 24 marca 2016 r., nr V

42 się albo na etapie prekonsultacji, albo wręcz dopiero analizy możliwości wprowadzenia stosownych zmian prawnych. Nie było zaś mowy o wielkich rządowych programach wdrażanych obecnie. Tym, co jak się wydaje okazało się decydujące dla zwiększenia inicjatywy rządu, było powszechne, społeczne oczekiwanie zmian, prowadzących do zażegnania zagrożenia zdrowotnego mieszkańców naszego kraju, które to oczekiwanie narodziło się zimą przełomu 2016 i 2017 roku. Ono stało się motorem napędowym zmian. Trzeba jednak pamiętać, że ministrowie odpowiedzialni za kształt polityki antysmogowej są także poddawani presji, by łagodzić przyjmowane regulacje (co pokazały wyraźnie np. prace nad wprowadzeniem wymagań jakościowych dla paliw stałych), a kierowane pod ich adresem argumenty o kosztach dla gospodarki, które wiążą się z walką z zanieczyszczeniem powietrza, mogą trafić na podatny grunt. W tym kontekście, koniecznością wydaje się zapewnienie stałego dopływu paliwa do motoru napędowego zmian w postrzeganiu problemu zanieczyszczenia powietrza. Rzecznik Praw Obywatelskich uznaje za taki środek wyposażenie każdego mieszkańca naszego kraju w prawo do sądowego domagania się od władz przestrzegania prawa do życia w czystym środowisku 6. Bynajmniej nie po to, by prowadzić walkę z władzami, ale po to, by dać im do ręki dodatkowe argumenty na rzecz zmian w polityce antysmogowej, by jednoznacznie wykazać, że zmiany są mniej kosztowne niż ich brak. 5 Pismo z 29 lipca 2016 r., nr DPK-I Wspomnieć trzeba, że w stosunku do gmin już istnieje swoista zachęta do podejmowania działań na rzecz czystego powietrza w postaci groźby utraty dochodów pochodzących z opłaty miejscowej por. wydany przy uczestnictwie Rzecznika Praw Obywatelskich wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 15 marca 2018 r., sygn. akt II FSK 3579/17. 42

43 43

44 44

45 Poprawa jakości powietrza w Polsce Instytucje krajowe i europejskie zaangażowane w politykę miejską na rzecz poprawy jakości powietrza 45

46 Rekomendacje Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów w sprawie działań niezbędnych do podjęcia w związku z występowaniem na znacznym obszarze kraju wysokiego stężenia zanieczyszczenia powietrza. 17 stycznia 2017 roku Rada Ministrów zapoznała się z rekomendacjami Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów w sprawie działań niezbędnych do podjęcia w związku z występowaniem na znacznym obszarze kraju wysokiego stężenia zanieczyszczeń powietrza, przedłożonymi przez ministra rozwoju i finansów. NAJWAŻNIEJSZE REKOMENDACJE KERM DLA RADY MINISTRÓW W SPRAWIE POPRAWY JAKOŚCI POWIETRZA: maksymalne przyspieszenie prac nad rozporządzeniem w sprawie wymagań dla kotłów na paliwo stałe, które powinno zostać przyjęte najpóźniej do końca kwietnia 2017 r., tak aby jego postanowienia zaczęły obowiązywać jeszcze przed rozpoczęciem sezonu grzewczego 2017/2018; pilne wprowadzenie rozporządzenia w sprawie norm jakościowych dla paliw stałych, które powinno zostać przyjęte jeszcze w I kwartale 2017 r., po wprowadzeniu zmian do ustawy o monitorowaniu i kontroli jakości paliw; priorytetyzacja środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej na działaniach prowadzących do jak najszybszej poprawy jakości powietrza w taki sposób, aby uzyskać maksymalny efekt zdrowotny i ekologiczny z każdej złotówki poniesionych nakładów; wprowadzenie wymogu stopniowego podłączania do sieci ciepłowniczej budynków zlokalizowanych na terenach miejskich i podmiejskich, o ile nie dysponują efektywnym źródłem ciepła, w taki sposób aby minimalizować związane z tym koszty; zapewnienie istotnie obniżonych stawek za pobór energii elektrycznej w okresach zmniejszonego na nią zapotrzebowania, w tym przez zmiany w przepisach prawa energetycznego oraz budowlanego w celu zachęcenia do instalacji pieców elektrycznych lub pomp ciepła na terenach, gdzie nie ma możliwości podłączenia do scentralizowanych systemów ciepłowniczych lub sieci gazowych rozwój sieci stacji pomiarowych, co powinno umożliwi lokalizację źródeł zanieczyszczeń oraz skuteczniejsze zwalczanie szkodliwych praktyk w użytkowaniu kotłów oraz instalacji przemysłowych; 46

47 włączenie służb opieki społecznej w działania na rzecz wsparcia wymiany kotłów oraz termomodernizacji budynków osób ubogich, w sposób uwzględniający poziom generowanych zanieczyszczeń i zapewnienie środków na niezbędne koszty eksploatacji; opracowanie, a następnie wdrożenie kompleksowej polityki publicznej zapewniającej opty- malną ochronę wrażliwych grup społecznych przed ubóstwem energetycznym ; przeprowadzenie kampanii edukacyjnej na temat optymalnych sposobów palenia w ko- tłach oraz związanych z tym skutków zdrowotnych; wprowadzenie obowiązku dokumentowania jakości spalin przez stacje kontroli pojazdów oraz wymogu badania spalin w trakcie kontroli drogowej; wykorzystanie mechanizmów podatkowych w celu wprowadzenia zachęt dla transportu nisko-emisyjnego, w tym niskiej stawki akcyzy dla samochodów hybrydowych oraz zwolnienia z podatku akcyzowego samochodów elektrycznych. wprowadzenie regulacji przeciwdziałających blokowaniu klinów napowietrzających miasta oraz rozważenie rozwiązań podnoszących rangę zawodu urbanisty w kontekście zagospodarowania przestrzennego; utworzenie w Narodowym Centrum Badań i Rozwoju sektorowego programu, którego celem będzie wsparcie rozwoju technologii nisko-emisyjnych w szczególności zorientowanych na poprawę jakości powietrza. zapewnienie opracowania i szerokich konsultacji społecznych programu Czyste powietrze oraz wzmocnienie Komitetu Sterującego ds. Krajowego Programu Ochrony Powietrza i powierzenie mu zadania czuwania nad pilnym i efektywnym wdrożeniem tych rekomendacji oraz regularne monitorowanie postępów prac Rady Ministrów. 47

48 Ochrona powietrza w Polsce a założenia Programu Czyste powietrze. Wskazanie oczekiwanych kierunków działania i ocena działań podjętych w 2017/2018 roku Anna Dworakowska, Krakowski Alarm Smogowy Poza kontrolą co zrobić z niewydolnym systemem kontroli palenisk? Ostatnie dwa lata obfitowały w szereg regulacji i programów antysmogowych, które zostały przyjęte na poziomie zarówno centralnym jak i regionalnym. Najważniejsze to uchwały antysmogowe w ośmiu województwach, normy emisyjne dla kotłów na paliwa stałe, normy jakości węgla oraz uruchomienie programu dotacyjnego do wymiany kotłów i termomodernizacji Czyste Powietrze. Działania te należy ocenić pozytywnie i choć niektóre wymagają jeszcze korekty, jak choćby normy jakości węgla czy sposób zarządzania programem Czyste Powietrze, to z pewnością stanowią dobre otwarcie do dalszej walki z zanieczyszczeniem powietrza w Polsce. Rządowe i samorządowe działania dotyczące poprawy jakości powietrza nie biorą jednak pod uwagę bardzo ważnego obszaru jakim jest kontrola palenisk domowych. Jak pokazują najświeższe dane, w większości gmin w Polsce kontrola tego co jest spalane w domowych kotłach, piecach czy kominkach praktycznie nie istnieje. Od prawie 20 lat obowiązuje w Polsce zakaz spalania śmieci, a w województwach z uchwałami antysmogowymi nie wolno spalać określonych sortymentów węgla. Mimo to proceder spalania śmieci i nielegalnego węgla trwa. Kontrola gospodarstw domowych nie jest skuteczna i wymaga natychmiastowej zmiany - w niektórych gminach za spalanie odpadów wystawia się średnio pół mandatu rocznie (sic!). Jak pokazują dane pozyskane w ramach najnowszego badania przeprowadzonego przez Krakowski Alarm Smogowy 1, sytuacja najgorzej wygląda w gminach mniejszych, pozbawionych straży gminnych. Badaniami objęto 106 gmin z czterech województw: łódzkiego (25 gmin), małopolskiego (28 gmin), śląskiego (28 gmin) i mazowieckiego (25 gmin). Kontrole w gminach według typu gmin: Gminy miejskie Gminy miejskowiejskie Gminy wiejskie Odsetek gmin kontroli ujawnionych wykorocze mandatów 95% % % 11 20,5 21% 18% Odsetek gmin, w których w 2017 r. do re ko Odsetek gmin, w których w 2017 r. nie przeprowadzono kontroli Źródło: Poza kontrolą analiza systemu kontroli palenisk domowych, Krakowski Alarm Smogowy, Kraków, Paport Poza kontrolą analiza systemu kontroli palenisk domowych, Krakowski Alarm Smogowy, Kraków,

49 W całym 2017 roku w gminach wiejskich, statystycznie przeprowadzono 11 kontroli na gminę, ujawniono średnio dwa przypadki spalania odpadów rocznie i wystawiono w związku z tym średnio pół mandatu. W gminach miejsko-wiejskich sytuacja wygląda też bardzo źle, gdyż średnio przeprowadzono tam 90 kontroli, w 11 przypadkach ujawniono spalanie odpadów, lecz wystawiono jedynie 5 mandatów rocznie. W jednej piątej z badanych gmin nie przeprowadzono żadnej kontroli w 2017 roku. Z drugiej strony badania statystyczne wskazują, że mieszkańcy Polski skarżą się na nagminny proceder spalania odpadów. Przykładowo, ponad połowa Małopolan twierdzi 2, że w ich okolicy istnieje problem spalania śmieci w domowych instalacjach grzewczych lub na wolnym powietrzu. Zestawienie tych danych z bardzo małą ilością kontroli potwierdza, że system kontroli palenisk jest wysoce niewydolny. Źródło: Poza kontrolą analiza systemu kontroli palenisk domowych, Krakowski Alarm Smogowy, Kraków, 2018 Przeprowadzone przez Krakowski Alarm Smogowy badanie ujawnia również, że większość kontroli wykonywana jest w stolicach województw. Przykładowo, w Krakowie w 2017 roku przeprowadzono 9650 kontroli, a w pozostałych analizowanych 27 gminach w Mało- polsce jedynie 105 kontroli. Trudno oczekiwać aby taka skala kontroli mogła pełnić funkcję odstraszającą dla palących odpadami, a należy wręcz stwierdzić, że stanowi formę jawnego przyzwolenia na tego typu zachowania. Kontrole w stolicach i pozostałych dmianach województw Miasta wojewódzkie Kraków Katowice Roczna liczba kontroli Roczna liczba kontroli o wyniku pozytywnym Roczna liczba mandatów mandatu Warszawa P gminy liczba kontroli liczba kontroli o wyniku pozytywnym liczba mandatów mandatu e woj. e e woj. mazowieckie Źródło: Poza kontrolą analiza systemu kontroli palenisk domowych, Krakowski Alarm Smogowy, Kraków, r. Jakość powietrza w ocenie mieszkańców województwa Małopolskiego, Raport z badań zrealizowanych w ramach projektu Life, Krakowski Alarm Smogowy, Kraków

50 Jak już wspomniano, sytuacja najgorzej przedstawia się w gminach bez straży gminnej, gdzie system kontroli, jeśli w ogóle istnieje, opiera się o urzędników. Jest to rozwiązanie nieskuteczne, gdyż prowadzenie kontroli jest jednym z wielu obowiązków wykonywanych przez urzędników. Ponadto, kontrole przeprowadzane są w godzinach pracy urzędu a więc w innych godzinach niż dorzucane jest zazwyczaj paliwo do pieca. Urzędnicy nie są uprawnieni do wystawiania mandatu, co sprawia, że kontrole mają zazwyczaj charakter informacyjno-edukacyjny. Bardzo rzadko wykorzystywana jest możliwość skierowania sprawy do sądu zapewne przez czasochłonność tej procedury. Kolejną ważną barierą w mniejszych miejscowościach jest mocne osadzenie urzędników w społeczności lokalnej, co utrudnia prowadzenia działań penalizacyjnych, gdyż urzędnik zmuszony jest to karania swoich sąsiadów czy nawet krewnych. Biorąc powyższe pod uwagę, system kontroli oparty o urzędników nie ma szans na bycie systemem skutecznym. Podstawową rekomendacją jaka płynie z przytoczonych danych jest wprowadzenie obowiązku posiadania specjalnie przeszkolonych służb mundurowych w każdej gminie, które będą zajmować się kontrolą palenisk. Nie oznacza to, że każda gmina musiałaby powoływać swoją straż gminną dla niektórych mniejszych i biedniejszych gmin byłoby to zbyt duże obciążenie finansowe. Już obecnie gminy mają prawo powoływać straże międzygminne (na podstawie Ustawy o strażach gminnych, artykuł 3). Takie rozwiązanie to mniejsze obciążenie finansowe dla poszczególnych gmin oraz większa niezależność kontrolującego wobec społeczności lokalnej. Alternatywnym podejściem jest przeniesienie kontroli palenisk z poziomu gminnego na poziom powiatowy. Wymagać to będzie transferu do powiatu funduszy na funkcjonowanie kontroli. Tak jak w przypadku straży międzygminnych, byłoby to rozwiązanie tańsze niż utrzymywanie oddzielnej straży w każdej gminie. Eliminuje ono również problem braku anonimowości. Rekomendowany schemat działania słuzb kontrolnych WSPARCIE MERYTORYCZNE ST E M DZYGMINNE (POWIATOWE) WSPARCIE TECHNICZNE ST E MI EJSKIE SZKOLENIA WYMIANA CZ WYMIANA STRA ÓW OBSZARY KONTROLI SPALENIE ODPADÓW KONTROLA JAK PALIWA GOSPODAR KA ODPADAMI WSPARCIE W ZA KRESIE KONTROLI PRZEDS CÓW WSPARCIE SPRZ OWE GOSPODAR KA CIEKOWA ZALETY ROZWI ANIA REDUKCJA PONO SZONYCH PR ZEZ GMIN Y KOSZTÓW DZIA KONTROLN YCH NIA PROFESJONALI ZACJA KONTROLN YCH P DO WSPARCIA TECHNICZNEGO, INNOWACYJNYCH ROZW ZA NAJNOWSZEGO KNOW-HOW ZAPEWNIENIE WZG EJ AUTONOMII D ANIA WOBEC LOKALNEJ SPO CZ I I MIEJSCOWYCH STRUKTUR SAMORZ WYCH Źródło: Poza kontrolą analiza systemu kontroli palenisk domowych, Krakowski Alarm Smogowy, Kraków,

51 Obecny system, który zakłada, ze każda gmina organizować będzie system kontroli od podstaw w sposób samodzielny, z jednej strony daje gminom pełną dowolność w zakresie kreowania parametrów samego systemu, bez określenia właściwie konkretnych standardów minimalnych, którymi system taki powinien się cechować, a z drugiej pozostawia gminy same sobie z problemem, którego skala przerasta możliwości organizacyjno-finansowe wielu z nich. Stworzenie wyspecjalizowanej ponadgminnej jednostki niweluje powyższe ograniczenia, dając szanse na ścisłe określenie wymagań, według których taka jednostka będzie realizować swoje zadania, a równocześnie pozwoli na włączenie jej w system wsparcia ze strony podmiotów posiadających odpowiednie zaplecze merytoryczne i techniczne. Mowa tutaj na przykład o uczestnictwie w szkoleniach czy wsparciu technicznym ze strony Wojewódzkich Inspektoratów Ochrony Środowiska czy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji. Tego typu współpraca w przypadku obecnego rozdrobnionego systemu kontroli jest trudna do wyobrażenia. W sytuacji jednak, gdy na terenie danego województwa pojawi się mniejsza, ale ściśle sprofilowana grupa jednostek ponadgminnych, inwestowanie w podnoszenie kwalifikacji ich pracowników i zwiększenie możliwości operacyjnych stanie się działaniem realnym i efektywnym. Bez wprowadzenia wymogu, aby w każdej gminie dostępny był niezależny funkcjonariusz uprawniony do wystawiania mandatów kontrola palenisk pozostanie w większości gmin wysoce niewydolna. odpowiedzialne byłoby za szkolenie funkcjonariuszy, wdrażanie nowych technologii w kontroli (np. drony) czy wymianę doświadczeń. Już teraz poziom wiedzy i umiejętności różni się znacznie pomiędzy poszczególnymi strażami miejskimi. Za zadanie to odpowiedzialne jest Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji. W Programach ochrony powietrza należy zapisać minimalny wskaźnik ilościowy kontroli na gminę. Jedynym programem, który obecnie zawiera tego typu wskaźnik jest małopolski POP, który obliguje każdą gminę do skontrolowania 5% zabudowy mieszkaniowej rocznie. Zakaz spalania odpadów istnieje w Polsce od 20 lat, ale wciąż brak skutecznej kontroli tego procederu. Dodatkowo kontrola domowych palenisk powinna obejmować zapisy uchwał antysmogowych, w tym jakość paliwa oraz rodzaj instalacji. Przepisy umożliwiające taką kontrolę Strażom Miejskim weszły w życie w listopadzie 2018 r. Za kilka lat, gdy zgodnie z uchwałami zakazy używania kotłów kopciuchów wejdą w życie, niezbędna stanie się kontrola wszystkich urządzeń grzewczwych w gospodarstwach domowych. Bez skutecznej kontroli, uchwały antysmogowe pozostaną w dużej mierze martwym prawem. Oprócz wprowadzenia obowiązku kontroli przez służby mundurowe w każdej gminie, istnieje ogromna potrzeba wypracowania standardów kontroli oraz stworzenia centrum kompetencyjnego dla tego typu służb, które Więcej szczegółowych informacji dotyczących niezbędnej reformy systemu kontroli znajduje się w raporcie: Poza kontrolą analiza systemu kontroli palenisk domowych. 51

52 Andrzej Guła, Polski Alarm Smogowy Kiedy walcząc ze smogiem skupiasz się na jednym, to przegrywasz. Gdy chodzi o walkę o czyste powietrze, to Polska ma to będące nieszczęściem szczęście, że zrobiła już bardzo wiele błędów. Jest to nieszczęście, bo oznacza, że jesteśmy w tej sprawie daleko za innymi. Ale jest to też okazja do tego, by wyciągnąć wnioski z własnych potknięć i nie powtarzać więcej błędów. Walka ze smogiem nie zaczęła się bowiem w styczniu 2017 r. kiedy nad Warszawą zawisła czapa smogu, o problemie poinformowały największe media, a do polityków w końcu dotarła świadomość powagi sytuacji. Nie zaczęła się też wraz z ogłoszeniem w lutym 2018 r. wyroku Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości stwierdzającego, że Polska złamała prawo unijne, dopuszczając do nadmiernych wieloletnich przekroczeń stężeń pyłu zawieszonego PM10 w powietrzu. Historia ta zaczęła się dawno temu i jest to historia bardzo wielu ludzi i ważnych inicjatyw społecznych. Już w latach 70-tych i 80-tych społecznicy z miast ogarniętych klęską ekologiczną tworzyli oddolne ruchy, które prowadziły do zamknięcia uciążliwych zakładów przemysłowych. Warto choćby wspomnieć wygraną batalię o zamknięcie huty aluminium w Skawinie, której zanieczyszczenia fluoru zbierały śmiertelne żniwo wśród okolicznych mieszkańców czy działalność katowickiej lekarki, doktor Jolanty Wadowskiej - Król, dzięki której możliwe stało się zdiagnozowanie ołowicy u kilku tysięcy dzieci na terenach przyległych do huty metali nieżelaznych w Szopienicach, a w końcu zlikwidowanie tego uciążliwego zakładu. Efekty tych działań były i są nie do przecenienia - dzieci w Szopienicach przestały chorować na ołowicę, zmniejszyła się zapadalność na śmiertelne choroby w Skawinie. Transformacja lat 90-tych, kryzys gospodarczy i upadek wielu uciążliwych zakładów znacząco zmniejszyły zanieczyszczenia przemysłowe. Stworzony w tym czasie system funduszy ochrony środowiska pomógł w sfinansowaniu koniecznych instalacji oczyszczających. I tak politycy uznali, że problem smogu został raz na zawsze rozwiązany, osiedli na laurach i przespali całą pierwszą dekadę XXI w. W tym czasie niewiele zrobiono dla poprawy stanu powietrza w Polsce. Kolejni ministrowie, w kolejnych rządach zadowoleni z sukcesów jakie odnotowano na polu zanieczyszczeń przemysłowych, zupełnie zapomnieli o innych, również tych nowych źródłach smogu. Przecinali wstęgi na uruchamianych instalacjach oczyszczania spalin przemysłowych i nie zauważali jak wyrasta kolejna głowa smogowej hydry. Przebudzenie nastąpiło w Krakowie w 2012 roku, kiedy to mieszkańcy miasta zaczęli domagać się od lokalnych władz konkretnych działań dla poprawy jakości powietrza. Tym razem głównym wrogiem nie były kominy zakładów przemysłowych tylko domowe paleniska emitujące do atmosfery tony rakotwórczych pyłów. To dzięki niej Kraków od 1 września 2019 roku stanie się pierwszą w Polsce strefą wolną od zanieczyszczeń z domowych kominów (choć problemem wciąż pozostaną zanieczyszczenia napływające z ościennych gmin). Za Krakowem ruszyła prawdziwa lawina antysmogowych inicjatyw. Kolejne sejmiki wojewódzkie przyjmowały uchwały antysmogowe (dziś 8 na 16 województw posiada takie uchwały). W grudniu 2017 r. po raz pierwszy w historii premier Polskiego rządu określił dbanie o czyste powietrze wyzwaniem cywilizacyjnym i miarą tego, czy Polska jest dojrzałym krajem. Jakość powietrza stała się w końcu ważnym elementem polityki państwowej. Można by stwierdzić, że wszystko jest już na dobrej drodze do rozwiązania problemu smogu. Niestety obserwacja obecnych działań nie napawa wielkim optymizmem ponieważ nie wyciągnięto lekcji z dotychczasowych, nieskutecznych działań. 52

53 Pierwsza i najważniejsza lekcja. Wybiórcza antysmogowa polityka skoncentrowana na jednej przyczynie smogu i przymykająca oczy na inne, często nowe źródła emisji uniemożliwia skuteczną ochronę ludzi przed zanieczyszczeniem powietrza. Wystarczy spojrzeć na dwa obszary motoryzację i budownictwo. Przez blisko trzydzieści lat od upadku komunizmu rządzącym zabrakło wyobraźni i odwagi, żeby przeciwdziałać negatywnym skutkom masowej motoryzacji i lawinowemu wzrostowi źródeł emisji w nowych domach. U schyłku lat 80-tych liczba samochodów przypadająca na 1000 mieszkańców wynosiła 125. Od tamtego czasu wskaźnik ten wzrósł ponad czterokrotnie (obecnie jest to 539 samochodów na 1000 mieszkańców, plasując Polskę w czołówce najbardziej zmotoryzowanych państw europejskich). Polskie miasta mają coraz większy problem ze spalinami samochodowymi. W czasie gdy kraje Europy zachodniej pozbywają się starych diesli w trosce o jakość powietrza, władze Polski pozwalają na ich masowy napływ do naszego kraju, co w praktyce powoduje niemożność prowadzenia skutecznej polityki antysmogowej w miastach. Apele o zahamowanie zalewu starych diesli pozostają bez żadnej reakcji ze strony rządu. Na początku lat 90-tych było w Polsce mniej niż 4 miliony domów jednorodzinnych. W ciągu niespełna 30 lat przybyło ich półtora miliona. W znacznej mierze są to nowe źródła polskiego smogu, stawiane bez żadnych wymagań emisyjnych. Obecnie ponad 80% domów ogrzewanych jest węglem i drewnem w kopcących kotłach. Gdyby politycy mieli odrobinę wyobraźni wprowadzenie regulacji emisyjnych dla budujących nowe domy na początku lat 90-tych spowodowałoby, iż dziś oddychalibyśmy dużo lepszym powietrzem. Niestety rządzący nie wyciągają lekcji z historii. Uruchomiony właśnie program Czyste Powietrze oferuje wsparcie ze środków publicznych do instalowania nowych źródeł smogu - kotłów na węgiel czy biomasę. Wydawałoby się, że przynajmniej na polu zanieczyszczeń przemysłowych odnieśliśmy sukces. Nic bardziej mylnego. Widać to ponownie w Skawinie, Mielcu, Szczecinku czy Krakowie, gdzie mieszkańcy walczą o prawo do czystego powietrza wolnego od zanieczyszczeń przemysłowych. Wszystkie te przypadki pokazują, że 30 lat od upadku komunizmu państwo polskie nie stworzyło systemu ochrony ludności przed bandytyzmem ekologicznym. 53

54 Andrzej Guła, Polski Alarm Smogowy Ocena rekomendacji rządowego programu Czyste powietrze. Kiedy w styczniu 2017 r. nad Polską zawisł gęsty smog i problem zanieczyszczonego powietrza trafił na nagłówki największych gazet rząd ogłosił rozpoczęcie realizacji programu Czyste Powietrze. W rzeczywistości program przyjęty 17 stycznia 2017 r. jest zbiorem 15 rekomendacji Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów w sprawie działań niezbędnych do podjęcia w związku z występowaniem na znacznym obszarze kraju wysokiego stężenia zanieczyszczeń powietrza. Niektóre z przedstawionych działań mają kluczowe znaczenie dla poprawy jakości powietrza, choćby takie jak normy jakości węgla czy programy finansowe wspierające działania antysmogowe. Są też takie, które są ważne ale nie mają bezpośredniego przełożenia na poprawę jakości powietrza. Do takich działań zaliczyć można rozwój stacji monitoringu powietrza. Z drugiej strony rekomendacje nie odnoszą się do wielu istotnych dla ochrony powietrza obszarów np. ustanowienie odpowiednich mechanizmów ochrony ludzi przed łamaniem przepisów dotyczących ochrony powietrza (wielki nieobecny rządowego programu), czy choćby zatrzymania masowego napływu do Polski kopcących diesli. Polski Alarm Smogowy dokonał już dwóch ocen realizacji rządowych rekomendacji, pierwszej w listopadzie 2017 r., drugiej w kwietniu 2018 r. Wyniki oceny prezentowane są na stworzonej przez Polski Alarm Smogowy stronie internetowej Ocen dokonywaliśmy posługując się pięciostopniową skalą: prace nierozpoczęte, postęp niedostateczny, postęp umiarkowany, prace zaawansowane, pełna realizacja. Posługując się nomenklaturą sportową w obu rundach wynik starcie rząd kontra smog wypadało zdecydowanie na niekorzyść rządu. 14:1 taka była ilość niezrealizowanych i niepodjętych działań w trakcie pierwszej oceny, w drugiej ocenie wynik ten poprawił się na 13:2. W odpowiedzi na oceny PAS Pełnomocnik Premiera do spraw programu Czyste Powietrze utworzył rządową stronę przedstawiającą postępy w realizacji programu. Spis rekomendacji Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów w sprawie działań niezbędnych do podjęcia w związku z występowaniem na znacznym obszarze kraju wysokiego stężenia zanieczyszczeń powietrza z dnia 17 stycznia 2017 r. 1. maksymalne przyspieszenie prac nad rozporządzeniem w sprawie wymagań dla kotłów na paliwo stałe, które powinno zostać przyjęte najpóźniej do końca kwietnia 2017 r., tak aby jego postanowienia zaczęły obowiązywać jeszcze przed rozpoczęciem sezonu grzewczego 2017/2018; 2. pilne wprowadzenie rozporządzenia w sprawie norm jakościowych dla paliw stałych, które powinno zostać przyjęte jeszcze w I kwartale 2017 r., po wprowadzeniu zmian do ustawy o monitorowaniu i kontroli jakości paliw; 3. priorytetyzacja środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej na działaniach prowadzących do jak najszybszej poprawy jakości powietrza w taki sposób, aby uzyskać maksymalny efekt zdrowotny i ekologiczny z każdej złotówki poniesionych nakładów; 4. wprowadzenie wymogu stopniowego podłączania do sieci ciepłowniczej budynków zlokalizowanych na terenach miejskich i podmiejskich, o ile nie dysponują efektywnym źródłem ciepła, w taki sposób aby minimalizować związane z tym koszty; 54

55 5. zapewnienie istotnie obniżonych stawek za pobór energii elektrycznej w okresach zmniejszonego na nią zapotrzebowania, w tym przez zmiany w przepisach prawa energetycznego oraz budowlanego w celu zachęcenia do instalacji pieców elektrycznych lub pomp ciepła na terenach, gdzie nie ma możliwości podłączenia do scentralizowanych systemów ciepłowniczych lub sieci gazowych; 6. rozwój sieci stacji pomiarowych, co powinno umożliwić lokalizację źródeł zanieczyszczeń oraz skuteczniejsze zwalczanie szkodliwych praktyk w użytkowaniu kotłów oraz instalacji przemysłowych; 7. włączenie służb opieki społecznej w działania na rzecz wsparcia wymiany kotłów oraz termomodernizacji budynków osób ubogich, w sposób uwzględniający poziom generowanych zanieczyszczeń i zapewnienie środków na niezbędne koszty eksploatacji; 8. opracowanie, a następnie wdrożenie kompleksowej polityki publicznej zapewniającej optymalną ochronę wrażliwych grup społecznych przed ubóstwem energetycznym ; 9. przeprowadzenie kampanii edukacyjnej na temat optymalnych sposobów palenia w kotłach oraz związanych z tym skutków zdrowotnych; 10. wprowadzenie obowiązku dokumentowania jakości spalin przez stacje kontroli pojazdów oraz wymogu badania spalin w trakcie kontroli drogowej; 11. wykorzystanie mechanizmów podatkowych w celu wprowadzenia zachęt dla transportu niskoemisyjnego, w tym niskiej stawki akcyzy dla samochodów hybrydowych oraz zwolnienia z podatku akcyzowego samochodów elektrycznych; 12. wprowadzenie regulacji przeciwdziałających blokowaniu klinów napowietrzających miasta oraz rozważenie rozwiązań podnoszących rangę zawodu urbanisty w kontekście zagospodarowania przestrzennego; 13. utworzenie w Narodowym Centrum Badań i Rozwoju sektorowego programu, którego celem będzie wsparcie rozwoju technologii niskoemisyjnych w szczególności zorientowanych na poprawę jakości powietrza; 14. zapewnienie opracowania i szerokich konsultacji społecznych programu Czyste powietrze oraz wzmocnienie Komitetu Sterującego ds. Krajowego Programu Ochrony Powietrza i powierzenie mu zadania czuwania nad pilnym i efektywnym wdrożeniem tych rekomendacji oraz regularne monitorowanie postępów prac Rady Ministrów; 15. Tworzenie stref niskoemisyjnych oraz okresowego ograniczenia ruchu samochodów Rekomendacje odnoszące się do emisji z budynków Ogrzewanie budynków jest głównym źródłem emisji pyłów (ponad 50% krajowej emisji PM 10) oraz rakotwórczych wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (około 90% całkowitej emisji). Dlatego też działania rządu w tym obszarze mają kluczowe znaczenie dla powodzenia programu Czyste Powietrze. Szczególnie dużym problemem jest ogrzewanie domów jednorodzinnych wśród których ponad 80% wykorzystuje paliwa stałe węglem i drewnem, w większości przypadków w przestarzałych kotach i piecach. Niemniej jednak nie można zapominać o tym, iż w miastach źródłem niskiej emisji są również budynki wielorodzinne, w szczególności stare kamienice wyposażone w piece kaflowe. W niektórych miejscowościach to właśnie ten zasób odpowiada za większość emisji z sektora komunalno-bytowego. Szereg rekomendacji programu Czyste Powietrze odnosi się do problemu niskiej emisji (rekomendacje 1-5 oraz 7-9. Zob. tabela). Tabela poniżej zawiera ocenę wybranych działań podjętych przez rząd wraz z komentarzem. Uwagę skupiliśmy na trzech kluczowych obszarach: normy jakości paliw stałych, normy emisyjne dla kotłów na paliwo stałe, oraz programy finansowe eliminujące niską emisję z budynków. 55

56 Normy jakości paliw stałych W tym obszarze nastąpił pewien postęp. 12 września 2018 r. weszła w życie ustawa zmieniająca ustawę o systemie monitorowania i kontrolowania jakości paliw wprowadzając obowiązkowe świadectwa jakości węgla. 27 września 2018 r. Minister Energii podpisał rozporządzenia wykonawcze do ww. ustawy w sprawie: wymagań jakościowych dla paliw stałych, sposobu pobierania próbek paliw stałych oraz metod badania jakości paliw stałych. Niestety parametry dopuszczonego do obrotu węgla są tak słabe, że nie należy spodziewać się, iż w obecnej formie regulacja znacząco wpłynie na poprawę jakości powietrza (krytyczne uwagi do rozporządzenia przedstawili m.in. Minister Środowiska, Minister Przedsiębiorczości i Technologii, Minister Zdrowia oraz Główny Inspektor Ochrony Środowiska. Zakaz handlu najgorszym miałem węglowym Ministerstwo Energii odłożyło w czasie do 30 czerwca 2020 r. Normy emisyjne dla kotłów na paliwo stałe 1 sierpnia 2017 r. Ministerstwo Rozwoju i Finansów wydało rozporządzenie w sprawie wymagań dla kotłów na paliwo stałe. Jest to bardzo istotny akt prawny, który ma wyeliminować z obrotu kotły niespełniające żadnych standardów emisji. Do tej pory takich kotłów sprzedawano do polskich domów około 140 tys. rocznie. Jeszcze w trakcie konsultacji wskazano szereg luk prawnych w tym rozporządzeniu (obecne zapisy umożliwiają omijanie regulacji przez sprzedawców). Żeby regulacja ta zadziałała w pełni konieczna jest nowelizacja rozporządzenia (proces w toku rozporządzenie wyszło do notyfikacji Komisji Europejskiej). Kluczowa jest również nowelizacja Prawa Ochrony Środowiska, bez której nie będzie skutecznych mechanizmów egzekucji przepisów prawa. Programy finansowe likwidacji niskiej emisji w budynkach We wrześniu 2018 r. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska uruchomił program Czyste Powietrze dotujący instalację niskoemisyjnych źródeł ciepła i termomodernizację budynków jednorodzinnych. W ciągu najbliższych lat na program ten rząd planuje przeznaczyć ponad 100 miliardów złotych. Jest to największy tego typu program w Europie. Jego uruchomienie należy ocenić bardzo pozytywnie, choć już w tej chwili widać potrzebę pilnych zmian, bez których istnieje ryzyko załamania się programu (np. nierozwinięty system dystrybucji dotacji, zbyt duża biurokracja, itd.). Na pozytywną uwagę zasługuje również fakt rozpoczęcia przez rząd prac nad stworzeniem systemu pomocy ludziom najuboższym w dostosowaniu się do wymagań stawianych przez uchwały antysmogowe. Taki system jest obecnie testowany w ramach Laboratorium Skawina, przy współudziale samorządu lokalnego, Ministerstwa Przedsiębiorczości i Technologii oraz Polskiego i Skawińskiego Alarmu Smogowego. Wciąż brakuje dedykowanego programu skierowanego na eliminację niskiej emisji z budynków wielorodzinnych (w tym budynków komunalnych). Zasadnym jest restrukturyzacja Funduszu Termomodernizacji i Remontów, tak aby wspierał on eliminację niskiej emisji w budownictwie wielorodzinnym. Rekomendacje odnoszące się do emisji z budynków Problem zanieczyszczeń powodowanych transportem wzrasta wraz z rozwojem motoryzacji. Zanieczyszczenia, które jeszcze 30 lat temu nie miały istotnego znaczenia stają się jednym z głównych źródeł złej jakości powietrza w dużych miastach tj. Warszawa, Kraków, Wrocław czy Łódź. Z jednej strony standardy emisyjne dla 56

57 nowych samochodów są podnoszone, z drugiej w ostatnich trzech dekadach nastąpił lawinowy wzrost ilości pojazdów poruszających się po polskich drogach. U schyłku lat 80-tych liczba samochodów przypadająca na 1000 mieszkańców wynosiła 125. Od tamtego czasu wskaźnik ten wzrósł ponad czterokrotnie (obecnie jest to 539 samochodów na 1000 mieszkańców, plasując Polskę w czołówce najbardziej zmotoryzowanych państw europejskich). Tworzenie stref niskoemisyjnych oraz okresowego ograniczenia ruchu samochodów W dniu 22 lutego 2018 r. weszła w życie ustawa z dnia 11 stycznia 2018 r. o elektromobilności i paliwach alternatywnych, wprowadzająca możliwość tworzenia stref czystego transportu przez gminy. 28 lipca 2018 r. weszła w życie ustawa zmieniająca ustawę o biokomponentach i biopaliwach ciekłych oraz niektóre inne ustawy wprowadzająca możliwość pobierania opłat za wjazd do strefy czystego transportu. Jak do tej pory żadne z miast nie skorzystało z możliwości jakie dają nowe przepisy. Kontrola i dokumentacja jakości spalin samochodowych Według informacji rządu trwają prace nad wypracowaniem procedur dla stacji kontroli pojazdów wykrywających usunięcie z pojazdu filtra cząstek stałych (DPF) oraz określeniem ewentualnych zmian legislacyjnych w tym zakresie. Wprowadzenie kar za wycinanie DPF jest niewątpliwie ważnym elementem działań w obszarze emisji samochodowych. Jeszcze większym wyzwaniem jest zahamowanie napływu do Polski starych samochodów Diesla, których pozbywają się państwa Europy Zachodniej w związku z polityką nakierowaną na poprawę jakości powietrza. W tym zakresie nie podjęto jeszcze żadnych prac legislacyjnych. Mechanizmy kontroli i egzekwowania prawa wielki nieobecny rządowego Programu Czyste Powietrze Po trzydziestu latach od upadku komunizmu w Polsce nie stworzono skutecznych mechanizmów ochrony obywateli przed przestępczością ekologiczną. Brak systemu uwidacznia się zarówno przy dużych zakładach przemysłowych, wśród małych przedsiębiorców, kończąc na indywidualnych paleniskach domowych, w których często spalane są odpady. Nawet najlepsze w swoich założeniach przepisy prawne pozostaną jedynie martwym zapisem na papierze jeśli państwo nie zapewni skutecznych mechanizmów przestrzegania prawa. Widać to choćby po spalaniu odpadów, które już 20 lat jest zakazane przepisami prawa krajowego, a mimo to na terenie 80% gmin w Polsce nie ma służb zapewniających ochronę przed tym rodzajem wykroczeń. Wypracowanie efektywnego systemu kontroli i egzekucji prawa ochrony środowiska jest jednym z największych wyzwań, którym musimy sprostać chcąc zapewnić dobrą jakość powietrza w Polsce. 57

58 dr Jakub Jędrak, Polski Alarm Smogowy, Krakowski Alarm Smogowy prof. UJ dr hab. n. med. Ewa Konduracka, kardiolog, specjalista chorób wewnętrznych, Klinika Choroby i Niewydolności Serca z Pododdziałem Intensywnej Terapii Kardiologicznej Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Krakowski Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II dr hab. inż. Artur Jerzy Badyda, Politechnika Warszawska, Wydział Instalacji Budowlanych, Hydrotechniki i Inżynierii Środowiska, Zakład Informatyki i Badań Jakości Środowiska dr med. Piotr Dąbrowiecki, alergolog, specjalista chorób wewnętrznych, Klinika Chorób Infekcyjnych i Alergologii, Wojskowy Instytut Medyczny Polska Federacja stowarzyszeń Chorych na Astmę, Alergię i POCHP dr hab. Michał Krzyżanowski Profesor wizytujący, Environmental Research Group, King s College London; kierownik: prof. Frank Kelly Co to jest smog? Najważniejsze zanieczyszczenia powietrza Wostatnich latach bardzo dużo słyszy się smogu i o zanieczyszczonym powietrzu. Smog to zbitka dwóch angielskich słów: smoke (dym) i fog (mgła). W ciągu ostatnich lat słowo to stało się w Polsce po prostu wygodnym, choć nieprecyzyjnym synonimem zanieczyszczeń powietrza. O jakie zanieczyszczenia tu chodzi? Jeśli interesuje nas wpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie i życie ludzkie, to ważne są przede wszystkim tzw. pył zawieszony oraz zanieczyszczenia gazowe: dwutlenek azotu (NO 2 ), dwutlenek siarki (SO 2 ), ozon (O 3 ) i tlenek węgla (CO). Zanieczyszczenia gazowe są wszędzie takie same. Na przykład ozon w Mediolanie, w Los Angeles czy w Krakowie to taki sam ozon, choć w każdym z tych miejsc i w różnych okresach może występować w bardzo różnych stężeniach. Podobnie tlenki azotu pochodzące z komina polskiej elektrowni są identyczne z tlenkami azotu emitowanymi z rury wydechowej samochodu np. w Chile. Z pyłem zawieszonym już niestety tak prosto nie jest. Pył to substancja bardzo niejednorodna w zależności od źródła jego pochodzenia, i od przemian, jakim podlega w atmosferze, cząstki (nie cząsteczki!) pyłu mają różny rozmiar, kształt i skład chemiczny. Pył większości ludzi kojarzy się z pyłem z ulicy, polnej drogi lub budowy. Celniejsze skojarzenia niosą jednak ze sobą inne słowa z języka potocznego: dym, spaliny. Najprościej dzielić pył ze względu na maksymalny 58

59 rozmiar jego cząstek. Na przykład, wszystkie cząstki unoszące się w powietrzu, których średnica aerodynamiczna jest mniejsza niż 2.5 mikrometra m) określamy jako PM 2.5. Analogicznie definiujemy pył PM 10, PM 1, PM 0.1, itd. PM to skrót od angielskiego particulate matter. Żeby lepiej sobie wyobrazić, jak małe są cząstki pyłu, dobre jest porównanie ich rozmiarów ze średnicą włosa ludzkiego, która wynosi kilkadziesiąt mikrometrów. Albo z długością bakterii E. coli (mniej więcej 1 m). Rys. 1 Porównanie rozmiarów ludzkiego włosa i rozmiarów cząstek pyłu PM2.5 i PM10. W Polsce, tak jak w wielu innych krajach, w sposób ciągły rejestruje się stężenia PM 10 i PM 2.5. Z punktu widzenia ochrony zdrowia ważniejszą informację daje nam stężenie PM 2.5. To dlatego, że pyły grube (czyli ta część PM 10, które nie należy do PM cząstki większe niż 2.5 m, a mniejsze niż 10 m) mają mniejszy wpływ na poważne zaburzenia zdrowia niż cząstki o średnicy poniżej 2.5 m. Z kolei cząstki pyłu większe niż 10 m są filtrowane przez górne drogi oddechowe i, poza podrażnianiem oczu i gardła, nie mają większego wpływu na zdrowie. Ale rozmiar cząstek pyłu nie wystarczy do scharakteryzowania jego własności. Istotny jest też jego skład chemiczny, który może być bardzo zróżnicowany, a w dodatku może zmienić się pod wpływem reakcji z zanieczyszczeniami gazowymi w atmosferze. Z zanieczyszczeń gazowych takich jak amoniak, tlenki siarki i tlenki azotu powstają też tzw. pyły wtórne. Pył występujący w atmosferze składa się więc z różnych substancji: innych w przypadku pyłu wtórnego, inny w przypadku pyłu pochodzącego z erozji gleby, a jeszcze innych w przypadku pyłu pochodzącego ze spalania paliw kopalnych i biomasy. W tym ostatnim przypadku jego dużą część stanowi sadza (ang. black carbon, BC). To frakcja pyłu, która poza wpływem na nasze zdrowie, a przy okazji oddziałuje także na klimat między innymi przyspiesza topnienie śniegu i lodu, na których osiada. Pył może zawierać metale, w tym także metale ciężkie - żelazo, chrom, miedź, cynk, ołów, kadm, nikiel, arsen, oraz ich związki. Jeśli źródłem pyłu są procesy spalania węgla, drewna i pochodnych ropy naftowej, może on także zawierać wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA). WWA i ich pochodne (azaareny, nitro-wwa) to z punktu widzenia ochrony zdrowia bardzo ważna grupa związków chemicznych: część z nich ma udowodnione 59

60 działanie rakotwórcze, część jest o to podejrzewanych. Niektóre są mutagenne (uszkadzają materiał genetyczny), a wiele z nich wpływa również negatywnie na rozwijający się płód. Te z WWA, które są najistotniejsze z punktu widzenia wpływu na zdrowie, występują przede wszystkim związane w pyle. Najbardziej znanym z nich jest benzo[a]piren (B[a]P), który pełni rolę reprezentanta całej rodziny WWA. Dlatego właśnie wymieniając wcześniej najważniejsze zanieczyszczenia powietrza nie wymieniliśmy osobno ani B[a]P, ani WWA jako grupy substancji. Stężenia B[a]P, tak jak i kilku innych WWA, regularnie się w Polsce mierzy. Wyniki pomiarów można znaleźć w corocznych raportach Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska (GIOŚ). Jeśli chodzi o B[a]P, to dane ze stacji pomiarowych dostępne są też na stronach Wojewódzkich Inspektoratów Ochrony Środowiska. Dla B[a]P mamy też określony w prawie polskim (adoptującym dyrektywy unijne) roczny poziom dopuszczalny wynoszący 1 ng/m 3 (nanogram na metr sześcienny). Podobnie jak w przypadku WWA, również związki z grupy dioksyn (PCDD/F) występują głównie w pyle zawieszonym. Jednak w przeciwieństwie do WWA, w Polsce nie prowadzi się regularnych pomiarów stężeń dioksyn w powietrzu. Niezależnie od złożoności chemicznego składu pyłu, dobrym wyznacznikiem ogólnej szkodliwości drobnego pyłu jest jego masa: ryzyko większości skutków zdrowotnych narażenia rośnie proporcjonalnie do stężenia ( g/m 3 ) PM 2.5 w powietrzu. Jak powstają interesujące nas zanieczyszczenia powietrza? Pył zawieszony ma wiele źródeł: i tych naturalnych, i tych związanych z działalnością człowieka. Pył ze źródeł naturalnych to na przykład pył przywiewany znad Sahary czy pochodzący z wybuchów wulkanów. Ale także materiał pochodzenia biologicznego, np. wirusy, bakterie i zarodniki grzybów. Antropogeniczne źródła pyłu to przede wszystkim spalanie biomasy, węgla i pochodnych ropy naftowej. Z tych źródeł pochodzą zarówno pyły emitowane bezpośrednio (pierwotne), jak i pyły wtórne tworzone w atmosferze z gazów emitowanych przy spalaniu paliw. Inne źródła pyłu to np. ścieranie opon i klocków hamulcowych lub pylenie związane z pracami górniczymi czy budowlanymi. Podział na źródła naturalne i antropogeniczne nie jest zresztą ani prosty, ani jednoznaczny. Do której grupy zaliczyć pożar lasu powstały w wyniku podpalenia czy też emisję pyłu związaną z erozją gleby, jeśli erozja spowodowana jest działalnością człowieka? A skąd bierze się w powietrzu dwutlenek siarki (SO 2)? Ze spalania paliw kopalnych, które zawierają zawsze siarkę w większej lub mniejszej ilości np. węgiel od pół procenta do nawet kilku procent. I w trakcie spalania paliw zawarta w nich siarka utlenia się do dwutlenku siarki, który o ile nie stosuje się instalacji odsiarczania spalin praktycznie w całości trafia do powietrza. Z kolei SO 2 może później utlenić się w atmosferze do trójtlenku siarki (SO 3). Oba te tlenki reagują z wodą dając kwasy siarkowe - stąd kwaśne deszcze, które do niedawna były zmorą wielu krajów, w tym Polski. A dwutlenek azotu (NO 2)? NO 2 powstaje z tlenku azotu (NO), który w powietrzu utlenia się do NO 2. A skąd się bierze sam NO? Tlenek azotu tworzy się, gdy cokolwiek spala się nie w czystym tlenie, ale - jak to ma zazwyczaj miejsce - w powietrzu, które zawiera 78% azotu. Po prostu azot z powietrza łączy się z tlenem, tworząc NO. Ile tego związku powstaje, zależy między innymi od temperatury spalania - w szerokim przedziale temperatur wydajność reakcji tworzenia NO rośnie z temperaturą. Razem NO 2 i NO określamy jako tlenki azotu, NO x (x = 1 lub 2). Ale azot tworzy z tlenem więcej związków, w tym podtlenek azotu (N 2O), który jest gazem cieplarnianym, i którego nie należy mylić z NO 2. Ze względu na wpływ na zdrowie ważny jest jednak przede wszystkim NO 2. Ważnym zanieczyszczeniem gazowym jest też tlenek węgla (CO), inaczej czad. CO powstaje w przypadku niepełnego spalanie paliw (gazu, węgla, drewna), czyli spalaniu przy niedostatecznym dostępie tlenu. W powietrzu zewnętrznym rzadko występuje w ilościach na tyle dużych, by krótkie narażenie mogło wiązać się z istotnym ryzykiem ostrego zatrucia, choć przewlekłe narażenie na niskie dawki też jest nie bez znaczenia. Czad stanowi natomiast bardzo poważne zagrożenie w powietrzu wewnątrz budynków, gdzie dostaje się bezpośrednio z urządzenia 60

61 grzewczego lub z przewodu kominowego. Bardzo ciekawym zanieczyszczeniem jest ozon, co widać już po jego wzorze chemicznym. Dlaczego? Normalna cząsteczka tlenu składa się z dwóch atomów tego pierwiastka (O 2), cząsteczka ozonu zaś z trzech (O 3). Dodatkowy atom tlenu łatwo się odłącza, dlatego ozon chętnie wchodzi w reakcje chemiczne i jest silnym utleniaczem. Wiele osób kojarzy ozon przede wszystkim z chroniącą nas przed promieniowaniem ultrafioletowym warstwą ozonową i problemem dziury ozonowej. To dobre skojarzenie, tyle że warstwa ozonowa znajduje się wysoko w stratosferze. Nas akurat bardziej interesuje tu ozon występujący przy powierzchni ziemi, czyli tzw. ozon troposferyczny. Ozon nie jest bezpośrednio emitowany do atmosfery, a przynajmniej nie w istotnych ilościach. Jego obecność tuż nad ziemią to po części efekt spływu ze stratosfery, ale część ozonu powstaje z innych zanieczyszczeń (tzw. prekursorów ozonu) w reakcjach chemicznych zachodzących pod wpływem światła słonecznego. Z jakich zanieczyszczeń? Przede wszystkim z dwutlenku azotu (NO 2). Ważną rolę w powstawaniu ozonu odgrywają też tlenek węgla CO, metan (CH 4) i lotne związki organiczne (LZO, ang. volatile organic compounds, VOCs) na przykład niedopalone składniki benzyny czy oleju napędowego, ale również węglowodory pochodzące ze źródeł naturalnych, np. emitowane przez drzewa. Co prawda nie mamy wpływu ani na nasłonecznienie, ani na naturalną emisję LZO, jednak możemy i powinniśmy zmniejszać te emisje prekursorów ozonu, które wiąże się z naszą działalnością. Ozon jest bardzo istotnym zanieczyszczeniem nie tylko dlatego, że szkodzi naszemu zdrowiu. Również dlatego, że szkodzi roślinom, w tym roślinom uprawnym, co może wpływać na wysokość plonów. A także dlatego, że jest gazem cieplarnianym. W dodatku, w dużej części Europy (i w innych miejscach na świecie) prognozuje się w przyszłości występowanie wyższych niż obecnie stężeń ozonu, choć tego typu szacunki obarczone są sporą niepewnością. Przewidywany wzrost stężeń tej substancji jest jedną z licznych konsekwencji zmiany klimatu. Inne, rzadziej spotykane zanieczyszczenia powietrza O większość skutków zdrowotnych przypisywanych szczególnie przedmiotów z tworzyw sztucznych. Obok zanieczyszczeniom powietrza obwiniamy pył zawieszony (wraz z zawartymi w nim związkami chemicznymi), znana: pyłu (sadzy), WWA, dioksyn, cyjanowodoru, chlo- związków chemicznych, których szkodliwość jest dobrze dwutlenek azotu (NO 2) i ozon (O 3). Zanieczyszczenia te rowodoru, benzenu, styrenu czy formaldehydu mamy też występują powszechnie na całym świecie, i to zazwyczaj i związki znacznie bardziej egzotyczne, o trudnych do w stężeniach które nie są obojętne dla naszego zdrowia wymówienia nazwach, niezbyt bliskie nawet części specjalistów od zanieczyszczeń powietrza. i życia. W powietrzu mogą też jednak występować inne groźne dla zdrowia substancje. Jakie? Na przykład estry kwasu ftalowego (ftalany), Całą gamę różnych szkodliwych substancji mogą emitować zakłady przemysłowe. Skład takich zanieczyszczeń odpowiedniki dioksyn (PBDD/F). Ich wpływ na środo- bromowane etery difenylowe (PBDE) czy bromowane zależy od tego, co dany zakład produkuje. Na przykład, wisko i zdrowie ludzkie jest wciąż przedmiotem badań. zanieczyszczeniem charakterystycznym dla hutnictwa Wiadomo jednak, że długo pozostają w środowisku i nie miedzi jest arsen i jego związki. są obojętne dla naszego zdrowia w przypadku części z nich udowodniono, że zaburzają gospodarkę hormonalną i negatywnie wpływają na rozwijający się płód. Często spotykaną substancją, emitowanym przez przemysł jest benzen (C 6H 6) najprostszy węglowodór aromatyczny. Nie należy mylić go z benzo[a]pirenem, choć Niektóre z wymienionych zanieczyszczeń (pył, WWA, podobnie jak B[a]P, benzen też jest substancją rakotwórczą. Źródłem benzenu mogą być między innymi zakłady węgla i drewna, ale część jest charakterystyczna dla spa- dioksyny, tlenek węgla) powstaje także przy spalaniu chemiczne, w tym petrochemia, oraz koksownie. lania tworzyw sztucznych. Podobnie, ogromna jest liczba różnych szkodliwych substancji, które mogą powstawać przy spalaniu odpadów, Spalanie odpadów poza przeznaczonymi do tego celu profesjonalnymi instalacjami jest w Polsce nielegalne. 61

62 Niestety, jest również powszechne. W gospodarstwach domowych odpady spala się w piecach i kotłach centralnego ogrzewania, ale także podobnie jak w wielu innych miejscach na świecie - na otwartej przestrzeni, np. w ogniskach. To zjawisko, określane angielskim terminem open waste burning (OBW) występuje na całym świecie, zwłaszcza w krajach rozwijających się. W skali całego Świata spalanie odpadów na otwartej przestrzeni to istotne, choć trudne do dokładnego ilościowego oszacowania źródło pyłu i innych szkodliwych dla zdrowia zanieczyszczeń. Na przykład, szacuje się że w Chinach źródło to odpowiada za 22% antropogenicznej emisji PM 10. Ale spalanie odpadów jest także ważnym źródłem gazów cieplarnianych: CO 2 i metanu, odpowiadającym za ok. 4,5 % całkowitej światowej emisji CO 2. Ostatnio w Polsce nasiliło się zjawisko pożarów składowisk odpadów. Z punktu widzenia ochrony zdrowia i środowiska, każde takie zdarzenie jest mniejszą lub większą katastrofą, w wyniku której skażeniu ulega nie tylko (przejściowo) powietrze, ale także gleba i rośliny. A w konsekwencji również i żywność - szkodliwe substancje trafiają do łańcucha pokarmowego. Do skażenia gleby dochodzi też w przypadku spalania odpadów w gospodarstwach domowych. I to zarówno bezpośrednio podczas spalania odpadów na otwartej przestrzeni, jak i poprzez opadający z komina pył, czy wreszcie przez popiół z palenisk, w których następowało spalanie odpadów. Gazy cieplarniane a zanieczyszczenia powietrza Wśród zanieczyszczeń gazowych nie wymieniliśmy dwóch najważniejszych gazów cieplarnianych: dwutlenku węgla (CO 2) i metanu (CH 4). Dlaczego? Powód jest prosty: żaden z nich, w stężeniach w jakich obecnie występują w powietrzu, bezpośrednio nie wpływa negatywnie na zdrowie lub samopoczucie człowieka. Dlatego nie wspominamy o nich mówiąc o smogu, a nawet nie nazywamy ich zanieczyszczeniami powietrza, choć oba te gazy spełniają definicję zanieczyszczenia powietrza wg. amerykańskiej Agencji Ochrony Środowiska (US EPA). Jednak po pierwsze, w przyszłości, przy jeszcze wyższych niż obecnie stężeniach dwutlenku węgla może pojawić się negatywne oddziaływanie tego gazu na sprawność intelektualną i funkcje poznawcze, podobnie jak ma to miejsce w dusznych pomieszczeniach. Obecnie stężenia CO 2 w atmosferze wynoszą ok. 410 ppm (ang. parts per million, czyli części na milion) i stale rosną. Efektu, o który mowa możemy się spodziewać gdzieś przy stężeniach CO 2 wyższych niż 600 ppm. Miejmy nadzieję, że tak wysokich stężeń CO 2 nigdy nie osiągniemy z wielu powodów miało by to dewastujące skutki dla nas i naszej Planety. Po drugie, wśród licznych negatywnych konsekwencji zmiany klimatu jest też zwiększenie zasięgu występowania różnych chorób zakaźnych, jak również częstsze występowanie i silniejszy wpływ na zdrowie fal upałów. A także utrzymywanie się (przynajmniej okresowo) na pewnych obszarach kombinacji temperatury i poziomu wilgotności uniemożliwiającego przeżycie ludzi na zewnątrz, tj. poza klimatyzowanymi pomieszczeniami. Nie należy też zapominać o dramatycznych z perspektywy zdrowia publicznego skutkach katastrof naturalnych takich jak powodzie czy huragany. (Temat konsekwencji zdrowotnych zmiany klimatu jest bardzo szeroki rozwinięcie go wymagałoby osobnego, obszernego tekstu.) Widzimy więc, że zarówno nadmiar CO 2, jak i CH 4 w atmosferze ma bardzo silny pośredni wpływ na zdrowie ludzkie. Dodatkowo, metan zwiększa wydajność powstawania ozonu, który jest bezpośrednio szkodliwy dla zdrowia ludzkiego. Z drugiej strony, jak wspominaliśmy wcześniej, niektóre substancje szkodliwe dla zdrowia, takie jak ozon czy sadza przyspieszają ocieplanie się klimatu. Dlatego podział na gazy cieplarniane i zanieczyszczenia powietrza, czyli substancje szkodliwe dla zdrowia jest uproszczony, i przy głębszej analizie trudny do utrzymania. Skąd te wszystkie zanieczyszczenia biorą się w powietrzu? (źródła zanieczyszczeń) Powiedzieliśmy już trochę o procesach stojących za powstawaniem najważniejszych zanieczyszczeń powietrza. Warto teraz przyjrzeć się temu, jak odpowiedzialność za emisję tych substancji rozkłada się między różne dziedziny 62

63 naszej działalności: produkcję energii, ogrzewanie, transport, produkcję przemysłową. Jaka jest jakość powietrza w Polsce? Czy naprawdę o wiele gorsza niż w USA i Zachodniej Euro- pie? A z drugiej strony, czy o wiele lepsza niż w Chinach i Indiach państwach znanych z rekordowych poziomów zanieczyszczeń? Jakbyśmy się mieli porównywać z innymi krajami, to jak wypadniemy? Rys. 2. Wartości indeksu jakości powietrza, 10 listopada 2018 r. Źródło: Europejska Agencja Środowiska Jeszcze do niedawna wiele osób uważało, że to przemysł jest głównym źródłem zanieczyszczeń powietrza w Polsce. Ale choć w wielu miejscach w Polsce wpływ przemysłu na jakość powietrza wciąż jest bardzo duży, to jednak główną przyczyną spektakularnych zimowych epizodów smogowych są w Polsce domowe paleniska piece, kotły kominki. Spala się w nich węgiel, często bardzo złej jakości (np. muł węglowy), drewno, a nierzadko także różnego typu odpady. Co ciekawe, ogromna większość (84%) węgla kamiennego zużywanego w gospodarstwach domowych w Unii Europejskiej spalana jest właśnie w polskich domach. Domowe urządzenia grzewcze odpowiadają w Polsce za połowę całkowitej emisji zanieczyszczeń pyłowych i za ogromną większość (ponad 80%) emisji WWA. W dodatku emisja tych zanieczyszczeń z innych źródeł rozkłada się mniej więcej równo na cały rok, a piece intensywnie dymią tylko przez kilka miesięcy. Zanieczyszczenia wydobywające się z kominów naszych domów i małych lokalnych ciepłowni to właśnie słynna niska emisja. Słowo niska odnosi się tu jednak nie do ilości emitowanych zanieczyszczeń, ale do wysokości komina (poniżej 40 m). To, ile WWA i pyłu jest emitowanych do atmosfery, zależy nie tylko od rodzaju i jakości opału, ale też od warunków jego spalania. Dlatego nowoczesne kotły na paliwa stałe emitują zazwyczaj znacznie mniej pyłu i WWA niż w prymitywne urządzenia grzewcze. W Polsce wciąż mamy około 3,5 mln. pieców i kotłów na paliwa stałe. Większość z nich - około 3 mln. - to przestarzałe urządzenia o niskiej sprawności energetycznej, emitujące ogromne ilości zanieczyszczeń, zwłaszcza jeśli używany jest opał niskiej jakości. A warto przypomnieć, że emisja pyłu bardzo wzrasta w przypadku spalania węgla o dużej zawartości popiołu. Gdy już zdamy sobie z tego wszystkiego sprawę, nie powinna nas dziwić skala 63

64 problemu zanieczyszczenia powietrza w naszym kraju. A jest ona naprawdę porażająca. W sezonie grzewczym stężenia pyłu zawieszonego są w Polsce zazwyczaj znacznie wyższe niż gdziekolwiek w Zachodniej Europie. Mało tego. Podczas rekordowych epizodów smogowych, takich jak ten z początku 2017 roku, w wielu polskich miejscowościach zdarzają się stężenia PM 10 podobne do rekordowych stężeń notowanych w Pekinie i innych chińskich miastach. Na przykład 9 stycznia 2017 w Rybniku średnie stężenie dobowe pyłu PM 10 wynosiło aż 860 g/m 3, a najwyższe stężenie godzinne przekroczyło 1500 g/m 3. Prawie miesiąc później, 15 lutego w tym samym mieście zanotowano średnie dobowe stężenie PM 10 równe 659 g/m 3. Wartość graniczna obowiązująca w Polsce wynosi 50 g/m 3, Przy tak wysokich stężeniach dokładność pomiarów automatycznych (wykonywanych metodą optyczną) jest już jednak dość wątpliwa. Właśnie z tego powodu Europejska Agencja Środowiska nie podaje wartości indeksu jakości powietrza dla stężeń pyłu PM 10 przekraczających 1200 g/m 3. Nie ulega jednak wątpliwości, że stężenia, z którymi mieliśmy do czynienia w styczniu i lutym 2017 roku w Rybniku i wielu innych miejscowościach w Polsce (także i tam, gdzie nie mierzy się poziomów zanieczyszczeń) były ekstremalnie wysokie. Nawet w najbardziej zanieczyszczonych polskich miastach średnie roczne stężenia pyłu są jednak zazwyczaj dużo niższe niż w Chinach, czy krajach takich jak Indie, Pakistan lub Iran, choć z drugiej strony dużo wyższe niż w Zachodniej Europie. Nie chcemy więc powiedzieć, że jakość powietrza w Rybniku jest gorsza niż w Pekinie czy New Delhi. się Żywiec, miasto pozbawione przemysłu ciężkiego. Rok wcześniej najbardziej zanieczyszczoną miejscowością UE był Kraków. W ostatnim rankingu dwa pierwsze miejsca zajmują miasta bułgarskie, które nieznacznie wyprzedziły nasze Opoczno, ale w pierwszej pięćdziesiątce i tak dominują polskie miasta. Rzecz jasna, ranking obejmuje tylko te miejscowości, w których znajdują się stacje państwowego monitoringu jakości powietrza. Rekordowo wysokie są też w naszym kraju stężenia związków z grupy WWA - na mapie zanieczyszczenia rakotwórczym B[a]P Polska jest czerwoną lub fioletową plamą. W przypadku B[a]P różnice między Polską a krajami Zachodniej Europy są jeszcze większe niż w dla pyłu: kilkunastokrotne, a nawet kilkudziesięciokrotne. Praktycznie wszędzie w Polsce przekroczone jest dopuszczalny poziom zanieczyszczenia B[a]P (maksymalne średnie roczne stężenie równe 1 ng/m 3 ), w najbardziej zanieczyszczonych miejscowościach nawet kilkanaście razy. W miesiącach zimowych stężenia WWA, w tym B[a]P, są oczywiście znacznie wyższe niż w lecie. W styczniu 2017, podczas wspomnianego już rekordowego epizodu smogowego, w położonych na granicy Małopolski i Śląska Brzeszczach średnia miesięczna B[a]P wyniosła prawie 100 ng/m 3. Rys. 3. Średnie roczne stężenia B[a]P w Europie w roku Proszę zwrócić uwagę że mapa i tak nie pokazuje w pełni powagi problemu. Kolorem fioletowym zaznaczono na niej średnie roczne stężenia B[a]P przekraczające 1,5 ng/m 3, podczas gdy w Polsce średnie dla całego kraju stężenie tej substancji wynosi 5-6 ng/m 3, a są miejscowości, gdzie osiąga nawet 20 ng/m 3! Na mapie na skali kolorystycznej brakuje zatem przynajmniej jeszcze jednego koloru. Ale prawdą jest też, że w Rybniku i w wielu innych polskich miejscowościach stacja monitoringu jakości powietrza bynajmniej nie stoi w najbardziej zanieczyszczonej części miasta. To dlatego, że zgodnie z wymogami prawa taka stacja musi znajdować się minimum 50 metrów od najbliższego emitora (komina). Niestety, co do miejsc zamieszkania ludzi nie ma już takich wymagań. Od lat w rankingach Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) wśród 50 najbardziej zanieczyszczonych pyłem zawieszonym miejscowości w Unii Europejskiej jest ponad 30 miejscowości polskich (pod uwagę brane jest średnie roczne stężenie PM 2.5). Na przykład w roku 2013 zwycięzcą w tej niezbyt chwalebnej konkurencji okazał 64

65 A jak w porównaniu z resztą UE wygląda w Polsce zanieczyszczenie środowiska, w tym powietrza, związkami z grupy dioksyn? Niestety, nie do końca wiadomo. Jak wspominaliśmy, w przeciwieństwie do WWA w naszym kraju nie prowadzi się regularnego monitoringu dioksyn. Dostępne dane pokazują jednak, że sytuacja może być równie zła jak w przypadku WWA. Wspominamy tu o dioksynach, gdyż bardzo ważnym źródłem tych niebezpiecznych związków wciąż pozostaje spalanie odpadów w domowych paleniskach, a także pożary składowisk odpadów. Polska pozostaje głównym emitentem dioksyn w rejonie morza Bałtyckiego. Obecnie z domowych kominów pochodzi też aż ok. 1/3 emisji dwutlenku siarki (SO 2). Jest to nieproporcjonalnie większa część emisji, niż wynikałoby z udziału gospodarstw domowych w zużyciu węgla. Dzieje się tak dlatego, że w przeciwieństwie do zawodowej energetyki na domowych kominach nie ma oczywiście instalacji odsiarczania spalin. A także dlatego, że w domowych paleniskach często pali się zasiarczonym węglem. Z tego powodu tak ważne jest, by węgiel sprzedawany do gospodarstw domowych miał niską zawartość siarki. Jest to tym ważniejsze, że choć w Polsce w ciągu ostatnich 30 lat stężenia dwutlenku siarki bardzo znacząco spadły, w czasie silnych epizodów smogowych wciąż zdarzają się wysokie stężenia tej substancji. Zdarzają się nawet przekroczenia normy unijnej dla maksymalnych dobowych stężeń SO 2 (125 g/m 3 ), których nie powinno być więcej niż 3 w roku. Tym bardziej i częściej przekroczone bywają w Polsce znacznie surowsze zalecenia Światowej organizacji Zdrowia (WHO) dla stężeń dobowych dwutlenku siarki (20 g/m 3 ). Na przykład, w styczniu 2017 w najbardziej zanieczyszczonych miejscowościach poziomy SO 2 rekomendowane przez WHO były przekroczone przez większość dni w miesiącu. Niestety, obecnie w Polsce dopuszcza się do sprzedaży węgiel o zawartości siarki 1.7%, podczas gdy rekomendacje polskich ekspertów mówią, że siarki nie powinno być w węglu więcej niż %. Dla porównania, w Irlandii, na obszarach gdzie jeszcze przez krótki czas można będzie w ogóle korzystać z normalnego (a nie bezdymnego) węgla, maksymalną zawartość siarki ustalono na 0.7%. po pierwsze z zupełnie innych warunków spalania, jakie panują w kotłach elektrowni, w porównaniu do domowych urządzeń grzewczych, a po drugie, ze stosowania urządzeń odpylających i odsiarczających spaliny. Nie należy jednak bagatelizować wpływu emisji zanieczyszczeń z energetyki na środowisko i nasze zdrowie. Zarówno węgiel kamienny, jak i brunatny zawierają m. in. rtęć. Z racji ogromnych ilości węgla spalanego przez energetykę zawodową, pozostaje ona wciąż głównym źródłem emisji rtęci w Polsce (kilka ton rocznie, ale szacunki mogą być obarczone dużymi błędami). W najbliższych latach emisje rtęci z energetyki powinny spaść ze względu na nowe przepisy i zaostrzone limity emisji tego pierwiastka. Ponieważ większość spalanego węgla kamiennego i praktycznie cały wydobywany węgiel brunatny zużywają w Polsce elektrownie i elektrociepłownie, energetyka jest głównym źródłem dwutlenku węgla (odpowiada za ok. połowę krajowej emisji CO 2). W przeciwieństwie do pyłu, dwutlenku siarki czy nawet rtęci, w przypadku emisji CO 2 żadne relatywnie proste sztuczki i zabiegi techniczne (filtry, odsiarczanie) nie pomogą w zmniejszeniu emisji. Emisja dwutlenku węgla jest wprost proporcjonalna do ilości spalanego węgla, a technologia wychwytywania i magazynowania CO 2 (tzw. sekwestracja, ang. carbon capture and storage, CCS) jest na razie pieśnią odległej przyszłości. Energetyka jest też ważnym źródłem tlenków azotu (NO x), i to pomimo stosowania instalacji i zabiegów zmniejszających emisję tych związków. Jednak obecnie także w Polsce pierwszym, najważniejszym źródłem emisji NO x są silniki spalinowe, zwłaszcza silniki Diesla. Choć stężenia NO 2 w polskich miastach są na razie niższe niż w wielu miastach tzw. Starej Unii, to wiele wskazuje na to, że w najbliższym czasie zanieczyszczenie powietrza dwutlenkiem azotu będzie u nas coraz większe. Powód? Masowy napływ używanych samochodów z Zachodniej Europy do Polski, szczególnie pojazdów z silnikiem Diesla. Nie jest to zjawisko nowe, ale nasila się wraz z wprowadzaniem coraz bardziej restrykcyjnych ograniczeń w poruszaniu się takimi pojazdami po miastach Starej Unii. Elektrownie i elektrociepłownie - choć spalają rocznie kilkukrotnie więcej węgla kamiennego niż gospodarstwa domowe, emitują dużo mniej pyłu i nieporównanie mniej WWA niż domowe piece. I tylko niewiele więcej dwutlenku siarki. A przecież poza węglem kamiennym, energetyka spala też ogromne ilości węgla brunatnego! Wynika to Nawet nowe auta z silnikiem Diesla emitują znacznie więcej tlenków azotu niż wynikało by to z dość restrykcyjnych norm emisji spalin, które pojazdy te teoretycznie powinny spełniać. To konsekwencja słynnej afery Dieselgate oszustw, jakich dopuszczają się producenci samochodów, głównie niemieccy. 65

66 Co gorsza, w Polsce przeciętne osobowe auto z silnikiem Diesla zazwyczaj emituje z rury wydechowej dużo więcej pyłu niż auta w państwach Europy zachodniej. Po pierwsze dlatego, że średni wiek samochodu osobowego w Polsce jest znacznie wyższy niż np. w Niemczech. Wiele pojazdów używanych w naszym kraju pochodzi z czasów, kiedy normy emisji spalin było znacznie łagodniejsze niż obecnie. Takie pojazdy emitują więc znacznie więcej pyłu niż współczesne, fabrycznie nowe auta z silnikami Diesla. Po drugie dlatego, że w Polsce z nowszych pojazdów masowo usuwa się filtry cząstek stałych (ang. Diesel particulate filter, DPF), co bardzo zwiększa emisję pyłu. Podobnych procesów, a zatem wpływu na zdrowie i środowisko można spodziewać się zresztą i w innych krajach, w których rozwinięty jest rynek samochodów używanych. Motoryzacja odpowiada więc za znaczną część emisji pyłu, szczególnie jego bardzo drobnej frakcji (PM 0.1) oraz sadzy (BC). Poza zanieczyszczeniami emitowanymi z rur wydechowych, źródłem emisji pyłu jest ścieranie opon oraz klocków i tarcz hamulcowych, a także unoszenie pyłu zalegającego na jezdni. Także zakłady przemysłowe: huty, koksownie, rafinerie, ale też np. zakłady produkujące płyty wiórowe mogą być bardzo uciążliwe dla mieszkających w ich pobliżu ludzi. Poza regularną emisją, w zakładach przemysłowych dochodzi czasem do awarii, podczas których emisja zanieczyszczeń bywa szczególnie wysoka. W wielu miejscach w Polsce (Dąbrowa Górnicza, Kraków, Skawina, Mielec, Szczecinek, Kędzierzyn-Koźle i wiele, wiele innych) mieszkańcy skarżą się na emisje z lokalnych zakładów przemysłowych. Niekiedy nie wiemy jakie związki emituje dany zakład. Czasem wiemy, z jakimi substancjami mamy do czynienia, ale nie znamy ich stężeń w powietrzu. Jednak czasem sprawa jest w pełni jasna, tak jak w przypadku emisji arsenu z hut miedzi na Dolnym Śląsku: w 2016 r. w Głogowie średnie roczne stężenie arsenu w powietrzu wyniosło 12,6 ng/m 3, natomiast w 2017 r. już 30,23 ng/m 3 (dane Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska we Wrocławiu). Norma zaś to 6 ng/m 3. Dawniej powietrze było bardziej zanieczyszczone Niektórzy starsi mieszkańcy Śląska czy Małopolski śmieją się czasem, mówiąc: Smog? Co wy możecie o tym wiedzieć! Kiedyś powietrze to dopiero było zanieczyszczone! Nie pamiętacie, jak brudny bywał śnieg, czasem wręcz czarny! Rzeczywiście, na zdjęciach sprzed 30, 40 lat gołym okiem widać, że emisje dymu (pyłu) z zakładów przemysłowych, na przykład hut, były dużo większe niż obecnie. I faktycznie, wszystko wskazuje na to, że np. na przełomie lat 70-tych i 80-tych stężenia pyłu i WWA na Górnym Śląsku czy w Krakowie były wyższe niż dziś. Dużo wyższe. innych (np. tlenków azotu lub bardzo drobnych pyłów, emitowanych przez silniki spalinowe) w wielu miejscach najprawdopodobniej znacznie wzrosły. Szerzej, zanieczyszczenie powietrza to problem który nie tylko nasila się lub zmniejsza, ale też którego oblicze zmienia się z czasem. Mimo to można powiedzieć, że po upadku komunizmu i nierozerwalnie związanego z tym ustrojem ciężkiego przemysłu jakość powietrza w Polsce wyraźnie się poprawiła. Ale już w III RP, na początku XXI w. nastąpiło zauważalne pogorszenie jakości powietrza. Powodów jest kilka. Ale trzeba pamiętać, że inne były wtedy metody pomiaru stężeń pyłu i inna lokalizacja stacji. Trudno jest zatem odnieść bezpośrednio wyniki sprzed 40 lat do obecnych. Jeszcze gorzej jest z porównywaniem danych dla stężeń WWA, w tym B[a]P używana dawniej nieselektywna metoda ich pomiaru sprawia, że tamte wyniki mają się nijak do dzisiejszych, choć pewnie faktycznie stężenie WWA w powietrzu były wtedy znacząco wyższe niż obecnie. Wiemy natomiast, że w Polsce radykalnie zmniejszyły się emisje, a zatem i stężenia dwutlenku siarki. Jednak o ile stężenia jednych zanieczyszczeń spadły, W 2003 roku przestały obowiązywać normy jakości węgla sprzedawanego do gospodarstw domowych. Skutki tego kroku odczuwamy do dziś, i będziemy odczuwać jeszcze długo. Bardzo zdrożały też czyste paliwa: gaz i olej opałowy. W dodatku kilkukrotnie wzrosła liczba samochodów jeżdżących po polskich drogach, w tym aut osobowych, z których coraz większy odsetek stanowią auta z silnikiem Diesla. Gdy mówimy o jakości powietrza, czyli o stężeniach zanieczyszczeń w danym roku, to pamiętajmy, że zależy ona nie tylko od wielkości emisji, ale od warunków 66

67 meteorologicznych. A te mogą mocno zmieniać się z roku na rok np. łagodna i wietrzna zima jednego roku, ostrzejsza i z dużą ilością dni bezwietrznych rok później. Oczywiście, nie mamy wpływu na pogodę, a jedynie na ilość wyemitowanych zanieczyszczeń. Jednak od początku lat 90-tych trudno jest mówić o wyraźnych tendencjach spadkowych dla emisji zanieczyszczeń w Polsce. Co prawda między rokiem 1990 a 2016 (brak jest na razie nowszych danych) emisje całkowitego pyłu zawieszonego (TSP) spadły o 64%, ale już emisje PM 10 spadły zaledwie o 16%, emisje PM 2.5 o 14%, a sadzy (BC) o 12%. Dla porównania, w tym samym czasie średni spadek emisji PM 2.5 dla całej Unii Europejskiej był dwukrotnie wyższy: 28%, zaś dla sadzy wyniósł 41%. Jeszcze gorzej wypadamy, jeśli chodzi o emisje WWA. Akurat w porównaniu z rokiem 1990, w roku 2016 emisje WWA w Polsce były takie same, ale emisje B[a]P wzrosły o 20% w stosunku do 1990 r. W tym samym okresie emisje dioksyn spadły w naszym kraju raptem o 14%, a w całej UE o 67%. Pokazuje to, że póki co Polska nie wywiązuje się zbyt sumiennie ze zobowiązań, jakich podjęła się podpisując i ratyfikując Konwencję sztokholmską dotyczącą tzw. trwałych zanieczyszczeń organicznych. W załączniku C konwencji znajdziemy dioksyny wśród substancji, których niezamierzona produkcja i emisja do środowiska ze źródeł antropogenicznych powinny zostać ograniczone. Sytuacja Polski nie wygląda też za dobrze, jeśli chodzi o emisję metali ciężkich. W latach emisje rtęci spadły w naszym kraju jedynie o 25%. W tym samym okresie w całej Unii emisja rtęci spadała prawie trzykrotnie szybciej, o 71%. W dodatku, w 2016 Polska wyemitowała najwięcej rtęci ze wszystkich krajów UE (jak wspominaliśmy, głównym źródłem emisji rtęci jest spalanie węgla w energetyce). Podobną jak dla rtęci sytuacja mamy dla kadmu: spadek emisji o 32%, podczas gdy dla całej Unii o 65%. Tu znów Polska zajęła pierwsze miejsce w całkowitej emisji (minimalnie ustępują nam Niemcy). Jeszcze gorzej jest w przypadku ołowiu: Polska w latach spadek emisji o 13%, cała Unia o 93%. W większości krajów UE emisje ołowiu spadły o ponad 80%. Co gorsza, nasz kraj odpowiada za ponad 1 /4całkowitej unijnej emisji tego pierwiastka. Niezależnie od wątpliwości i zastrzeżeń, jakie można by mieć do szacowania emisji niektórych substancji w niektórych krajach UE (np. podejrzanie wysokie emisje WWA, w tym B[a]P w przypadku Portugalii), przedstawione liczby to oficjalne dane, jakie Polska raportuje do Unii Europejskiej. Widać z nich wyraźnie, że Państwo Polskie nie przykładało zbyt dużej wagi do zmniejszania emisji zanieczyszczeń szkodliwych dla zdrowia ludzkiego i środowiska. Przy praktycznie niezmiennym poziomie emisji zanieczyszczeń, jakością powietrza od lat rządzi w Polsce wyłącznie pogoda gdy tylko wystąpią niekorzystne warunki meteorologiczne, wysokie emisje zanieczyszczeń przekładają się na ich wysokie stężenia. A przecież nie musiałoby tak być. Doskonale pokazuje to przykład wysiłków i skutecznych działań w państwach o tak różnych poziomach zanieczyszczeń powietrza jak USA i Chiny. W USA między 1990 a 2010 średnie roczne stężenia PM 2.5 spadły o 39 %, zaś maksymalne jednogodzinne stężenia ozonu w okresie letnim (od kwietnia do września) zmniejszyło się o 9%. W ciągu kilku ostatnich lat znacząco spadły też stężenia zanieczyszczeń w wielu chińskich miastach, przede wszystkim w stolicy - Pekinie. W obu przypadkach poprawa jakości powietrza ma oczywiście związek z konsekwentnie wprowadzaną polityką państwa wymuszającą znaczącą redukcję emisji zanieczyszczeń. Literatura: Agency for Toxic Substances and Disease Registry (ATSDR) - strona poświęcona dioksynom: Andersson, Jan T., and Christine Achten. Time to say goodbye to the 16 EPA PAHs? Toward an up-to-date use of PACs for environmental purposes. Polycyclic aromatic compounds (2015): Annamalai, Jayshree, and Vasudevan Namasivayam. Endocrine disrupting chemicals in the atmosphere: their effects on humans and wildlife. Environment international 76 (2015): Christoph, E. H., et al. PCDD/Fs in ambient air of Krakow seasonal changes in congener distributions. Organohalogen Compounds 67 (2005): publications.jrc.ec.europa.eu/repository/handle/jrc32568 Inwentaryzacja emisji w Unii Europejskiej Główny Inspektorat Ochrony Środowiska: Pyły drobne w atmosferze. Kompendium wiedzy o zanieczyszczeniu powietrza pyłem zawieszonym w Polsce. Praca zbiorowa pod redakcją naukową Katarzyny Judy-Rezler. powietrze.gios.gov.pl/pjp/content/show/ Adam Grochowalski. Ambient air concentration and emission of dioxins in Poland, Proceedings of the JRC Workshop on the Determination of Dioxins in Industrial Emissions, Brno, Czech Republic, April

68 A. Grochowalski. Dioksyny w spalinach ze spalarni i w żywności. Grochowalski, Adam, and Jan Konieczyński. PCDDs/PCDFs, dl-pcbs and HCB in the flue gas from coal fired CFB boilers. Chemosphere 73.1 (2008): Gullett, Brian K., et al. Emissions of PCDD/F from uncontrolled, domestic waste burning. Chemosphere 43.4 (2001): Instytut Ekonomii Środowiska. Przegląd efektywności energetycznej (2014). Heikki Junninen et al. Quantifying the Impact of Residential Heating on the Urban Air Quality in a Typical European Coal Combustion Region. Environ. Sci. Technol., 2009, 43 (20), pp pubs.acs.org/doi/abs/ /es Kozielska, Barbara i Wioletta Rogula-Kozłowska. Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne w pyle zawieszonym w miastach Górnego Śląska. Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska 16.2 (2014). yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.baztech-9d033ba4-f6a8-4a58-b003-91d7c09c6306 Krzyzanowski, Michal, and Aaron Cohen. Update of WHO air quality guidelines. Air Quality, Atmosphere & Health 1.1 (2008): link.springer.com/article/ /s Krzyżanowski, M. Seroka, W. Skotak, K. Wojtyniak, B. Zgony i hospitalizacje z powodu zatrucia tlenkiem węgla w Polsce. Bezpieczeństwo i Technika Pożarnicza, Tom Nr 1, Strony 75-82, yadda.icm.edu.pl/baztech/element/bwmeta1.element.baztech-80fa7d36-f d-94ed-8005edc4eaf9 Lemieux, Paul M., Christopher C. Lutes, and Dawn A. Santoianni. Emissions of organic air toxics from open burning: a comprehensive review. Progress in energy and combustion science 30.1 (2004): Sidhu, Sukh, et al. Endocrine disrupting chemical emissions from combustion sources: diesel particulate emissions and domestic waste open burn emissions. Atmospheric environment 39.5 (2005): Simoneit, Bernd RT, Patricia M. Medeiros, and Borys M. Didyk. Combustion products of plastics as indicators for refuse burning in the atmosphere. Environmental science & technology (2005): pubs.acs.org/doi/abs/ /es050767x Daniel A. Vallero. Fundamentals of Air Pollution (Fourth Edition) Wevers, M., R. De Fre, and M. Desmedt. Effect of backyard burning on dioxin deposition and air concentrations. Chemosphere 54.9 (2004): Wiedinmyer, Christine, Robert J. Yokelson, and Brian K. Gullett. Global emissions of trace gases, particulate matter, and hazardous air pollutants from open burning of domestic waste. Environmental science & technology (2014): pubs.acs.org/doi/abs/ /es502250z Zhang, Yuqiang, et al. Long-term trends in the ambient PM 2.5-and O 3-related mortality burdens in the United States under emission reductions from 1990 to Atmospheric Chemistry and Physics (2018):

69 dr Jakub Jędrak, Polski Alarm Smogowy, Krakowski Alarm Smogowy prof. UJ dr hab. n. med. Ewa Konduracka, kardiolog, specjalista chorób wewnętrznych, Klinika Choroby i Niewydolności Serca z Pododdziałem Intensywnej Terapii Kardiologicznej Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Krakowski Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II dr hab. inż. Artur Jerzy Badyda, Politechnika Warszawska, Wydział Instalacji Budowlanych, Hydrotechniki i Inżynierii Środowiska, Zakład Informatyki i Badań Jakości Środowiska dr med. Piotr Dąbrowiecki, alergolog, specjalista chorób wewnętrznych, Klinika Chorób Infekcyjnych i Alergologii, Wojskowy Instytut Medyczny Polska Federacja stowarzyszeń Chorych na Astmę, Alergię i POCHP dr hab. Michał Krzyżanowski Profesor wizytujący, Environmental Research Group, King s College London; kierownik: prof. Frank Kelly Wpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie Wpływ zanieczyszczeń powietrza w okresie prenatalnym Mogłoby wydawać się, że wpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie człowieka zaczyna się zaraz po urodzeniu, wraz z pierwszym oddechem. Niestety, zanieczyszczone powietrze zaczyna szkodzić nam już wcześniej - na etapie życia płodowego. Dzieje się tak, bo skutki narażenia ciężarnej matki na szkodliwe substancje obecne w środowisku przenoszą się na dziecko. W okresie życia płodowego jesteśmy wręcz szczególnie narażeni na wpływ różnych szkodliwych czynników środowiskowych, nie tylko zanieczyszczeń powietrza. Okazuje się, że wpływ, jaki na rozwój płodu ma narażenie ciężarnej matki na zanieczyszczenia powietrza jest w dużej mierze podobny do wpływu palenia tytoniu w czasie ciąży. Na przykład, zmniejszenie wagi urodzeniowej czy też obniżenie ilorazu inteligencji spowodowane prenatalnym wpływem zanieczyszczeń powietrza może odpowiadać wypalaniu przez matkę kilku (nawet dziesięciu!) sztuk papierosów dziennie. Co wiemy na temat wpływu zanieczyszczeń powietrza w okresie życia płodowego? Wszyscy chyba zdajemy sobie sprawę, jak destrukcyjny wpływ na rozwój dziecka może mieć zażywanie przez matkę w czasie ciąży niektórych leków, picie alkoholu lub palenie papierosów. Narażenie ciężarnej kobiety na zanieczyszczenia powietrza może być jednym z czynników zwiększających ryzyko wewnątrzmacicznego obumarcia płodu. 69

70 Na przykład, niedawno opublikowane badania kohortowe prowadzone w Chinach pokazały, że narażenie na zanieczyszczenia takie jak CO, NO 2, SO 2, PM 2.5 i PM 10 istotnie zwiększa ryzyko obumarcia płodu, szczególnie w przypadku narażenia w trzecim trymestrze ciąży. Jednak poziomy zanieczyszczeń w mieście Wuhan, gdzie prowadzono te badania, były bardzo wysokie, dużo wyższe niż w najbardziej zanieczyszczonych miejscach w naszym kraju. Czy zatem podobnych efektów można spodziewać się przy dużo niższych stężeniach zanieczyszczeń? Wydaje się, że niestety tak. Pokazuje to na przykład badanie prowadzone w stanie Ohio (USA), gdzie powietrze jest znacznie mniej zanieczyszczone niż w Polsce, nie mówiąc już o Chinach. Okazało się, że narażenie ciężarnych na PM 2.5 w czasie trzeciego trymestru ciąży (ale nie podczas pierwszego i drugiego trymestru) związane było właśnie z podwyższonym ryzykiem wewnątrzmacicznego obumarcia płodu. Choć przybywa wyników sugerujących istnienie związku pomiędzy narażeniem ciężarnej matki na zanieczyszczenia powietrza, a zwiększeniem ryzyka wewnątrzmacicznego obumarcia płodu, niektóre badania prowadzone w USA nie potwierdzają istnienia takiego efektu. Potrzebne są zatem dalsze badania w tym zakresie. Wiele badań pokazuje też wpływ narażenia na zanieczyszczenia powietrza w czasie ciąży na wzrost ryzyka wcześniactwa i niskiej wagi urodzeniowej noworodków. Warto podkreślić, że niska waga urodzeniowa i wcześniactwo mogą rzutować na zdrowie człowieka w ciągu całego życia. Szczególnie dobrze udokumentowany jest wpływ zanieczyszczeń na zmniejszenie wagi urodzeniowej noworodków (mówimy tu o porodzie w normalnym terminie). Większość badań, wziętych pod uwagę w pochodzącej z 2012 roku meta-analizie pokazuje zmniejszenie wagi urodzeniowej i zwiększenie ryzyka niskiej wagi urodzeniowej w przypadku narażenia na zanieczyszczenia takie jak NO 2, CO, i pył zawieszony (PM 10, PM 2.5). Dla ozonu i dwutlenku siarki wyniki są mniej jednoznaczne. Również późniejsze badania, m. in. opublikowana w roku 2014 analiza danych z Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej pokazują że narażenie matki na zanieczyszczenia pyłowe w czasie ciąży zwiększa ryzyko niskiej wagi urodzeniowej noworodka. W przypadku kohort europejskich, zaobserwowano również związek z ekspozycją na NO 2 oraz z natężeniem ruchu kołowego na pobliskich ulicach. Także niedawne badanie z Londynu, obejmujące ponad pół miliona urodzeń, pokazało wyraźny wpływ zanieczyszczeń powietrza na niską wagę urodzeniową noworodków. Badano wpływ NO 2, NO x, O 3, PM 10, PM 2.5 (w przypadku pyłu z podziałem na źródła), ale także hałasu. Z badanych zanieczyszczeń, najsilniejszy związek zaobserwowano w przypadku PM 2.5 ogółem oraz PM 2.5 pochodzącego z silników spalinowych. Wpływ hałasu wydaje się być mniej istotny niż wpływ zanieczyszczeń powietrza, choć nie można było wykluczyć niezależnego wpływu hałasu przy dużym jego natężeniu. Autorzy tego badania oceniają, że w Londynie 3% przypadków niskiej wagi urodzeniowej można przypisać wpływowi narażenia na PM 2.5 w stężeniach przekraczających 13.8 g/m 3 (chodzi tu o stężenie PM 2.5 w miejscu zamieszkania matki, uśrednione po całym okresie trwania ciąży). Jak na polskie realia, jest to bardzo niski poziom zanieczyszczeń pyłowych. Z kolei badania prowadzone w Polsce, w Krakowie pokazały wyraźną korelację pomiędzy wagą urodzeniową dziecka, a narażeniem matki na WWA. Różnica wagi między dziećmi mniej i bardziej narażonych matek wynosiła średnio 128 g. To ubytek wagi podobnego rzędu, co ubytek związany z paleniem przez matkę kilku papierosów w czasie ciąży. Nie powinno być to aż tak dużą niespodzianką, jeśli zdamy sobie sprawę, że w wielu miejscach Polski, w tym w Krakowie, ilość na B[a]P wdychana wraz z zanieczyszczonym powietrzem przez osobę dorosła odpowiada wypaleniu nawet kilku tysięcy papierosów rocznie! Wiele badań pokazuje też związek pomiędzy narażeniem ciężarnych matek na zanieczyszczenia pyłowe a wcześniactwem. Wspomniana już analiza danych z kilkudziesięciu krajów Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej sugeruje, że wcześniactwo jest związane z narażeniem na zanieczyszczenia pyłowe jedynie w przypadku dużych stężeń zanieczyszczeń, takich jakie występują np. w Chinach. Potwierdzają to zresztą badania chińskie. Nowsze badania, prowadzone m. in. w USA pokazują jednak istotny statystycznie związek między narażeniem na PM 2.5 a wcześniactwem także w przypadku stosunkowo niskich stężeń zanieczyszczeń pyłowych. 70

71 Wpływ ekspozycji prenatalnej na rozwój układu oddechowego Okazuje się, że negatywny wpływ zanieczyszczeń powietrza na układ oddechowy zaczyna się już na etapie życia płodowego. Pokazują to zarówno wyniki badań epidemiologicznych, jak i wyniki badań na zwierzętach laboratoryjnych. Przywoływane wyżej (a dokładniej opisane w następnej części tekstu) badania prowadzone w Krakowie na grupie kilkuset matek i ich dzieci pokazują, że wyższe narażenie ciężarnych matek na pył PM 2.5 i substancje z grupy WWA przekłada się na gorszy rozwój i funkcjonowanie układu oddechowego dzieci. Zaobserwowano między innymi, że wyższe narażenie matek na WWA była związana z częstszym występowaniem objawów zapalenia górnych i dolnych dróg oddechowych u niemowląt. Z kolei dzieci narażone w okresie prenatalnym na wyższe stężenia zanieczyszczeń pyłowych miały w wieku pięciu lat niższą całkowitą objętość wydechową płuc (średnio o ok. 100 ml). Autorzy zaznaczają, że może to świadczyć o gorszym wykształceniu płuc u dzieci z tej grupy. U dzieci takich znacznie częściej występowały też infekcje dróg oddechowych. Okazało się także, że narażenie w okresie życia płodowego na nawet stosunkowo niskie stężenia PM 2.5 zwiększa podatność na nawracające zapalenie oskrzeli i zapalenie płuc. Efekt ten obserwowano zarówno u dzieci, u których astmy nie stwierdzono, jak i, w znacznie większym stopniu, u dzieci astmatycznych: O wadze zagadnienia świadczy fakt, że o ile w grupie dzieci z wysoką ekspozycją na PM 2.5 prawdopodobieństwo nawracającego zapalenia płuc było średnio 3 razy większe niż w grupie dzieci z grupy kontrolnej (niska ekspozycja), to wśród dzieci astmatycznych prawdopodobieństwo nawrotowego zapalenia oskrzeli było pięciokrotnie wyższe niż w grupie dzieci nie-astmatycznych. Podobne różnice zaobserwowano w odniesieniu do nawrotowego zapalenia oskrzeli. Autorzy podkreślają też, że nawracające infekcje dróg oddechowych i zapalenie płuc przebyte w dzieciństwie mają istotny wpływ na sprawność wentylacyjną płuc w późniejszym wieku. W trakcie odbywającego się we wrześniu 2018 roku kongresu European Respiratory Society przedstawiono wyniki nowych badań: znaleziono drobne cząstki pyłu w łożyskach, pobranych tuż po porodzie od (niepalących) kobiet. Badacze podejrzewają, że cząstki pyłu mogą też przenikać do płodu. Czy rzeczywiście jest to możliwe? Na razie nie można w sposób nieinwazyjny sprawdzić tego w badaniach na ludziach. Dlatego takie eksperymenty nie mogły być do tej pory wykonywane u kobiet w ciąży z powodów etycznych. Być może jednak niedługo będzie można badać tego typu efekty w sposób bezpieczny zarówno dla matki, jak i dla dziecka. Przenikanie nanocząstek przez barierę łożyskowo-naczyniową zostało natomiast stwierdzone w badaniach eksperymentalnych na zwierzętach (głównie na myszach) oraz w badaniach opartych o modele łożyska, tzw. modele perfuzji ex-vivo. Obecność tego efektu u zwierząt zależała zarówno od etapu dojrzewania zarodkowego, jak i od typu używanych nanocząstek. Ale cząstki pyłu wcale nie muszą przenikać przez łożysko, by szkodzić dziecku. Wystarczy, że wywołują w organizmie matki stan zapalny, co negatywnie wpływa także na rozwijający się płód. Stan zapalny może być związany także z ekspozycją na inne niż pył zanieczyszczenia powietrza. Wpływ ekspozycji prenatalnej na rozwój układu nerwowego Znaszej perspektywy warto nieco dokładniej omówić wyniki wspomnianych już badań kohortowych prowadzonych w Krakowie i równolegle w Nowym Jorku przez epidemiologów z Collegium Medicum UJ i Columbia University (grupa prof. Jędrychowskiego i grupa prof. Perery). W ramach tych badań analizowano między innymi, jak ekspozycja ciężarnych matek na wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) i pył wpływa na rozwój układu nerwowego ich dzieci. Badaniu poddano grupę kilkuset ciężarnych kobiet (ciąża pojedyncza), w wieku lat, niepalących, bez 71

72 nadciśnienia i cukrzycy, które były stałymi mieszkankami Krakowa od przynajmniej roku i nie były narażone zawodowo na WWA lub inne substancje mogące zaburzać prawidłowy rozwój płodu. W czasie trwania ciąży mierzono narażenie matek na pył zawieszony i WWA. Matki zostały podzielone na dwie w przybliżeniu równe grupy: o wyższym i niższym narażeniu na zanieczyszczenia. W wieku 5 lat dzieci bardziej narażonych matek wykazywały w testach iloraz inteligencji (IQ) niższy średnio o 3.8 pkt. niż dzieci matek mniej narażonych. Jak zwykle w tego typu badaniach, uwzględniono również inne czynniki mogące mieć wpływ na rozwój umysłowy dzieci: status socjoekonomiczny rodziny, inteligencję matki, ekspozycję na ołów, dym tytoniowy, narażenie na WWA drogą pokarmową (spożywanie potraw bogatych w WWA, np. smażonego lub grillowanego mięsa) i inne. Warto podkreślić, że narażenie na zanieczyszczenia powietrza było stosunkowo wysokie również w grupie odniesienia. Można więc przypuszczać, że w porównaniu z dziećmi żyjącymi w zupełnie czystym środowisku, ubytek inteligencji wśród dzieci krakowskich może być wyższy niż 3.8 pkt. IQ. A przecież w wielu miejscach w Polsce stężenia WWA są porównywalne lub wyższe niż w Krakowie. Najprawdopodobniej więc opisane powyżej konsekwencje narażenia na zanieczyszczenia są w takich miejscach podobne lub jeszcze silniejsze niż w przypadku Krakowa. O ile średnie zmniejszenie IQ o 3-4 punkty wśród przeciętnie inteligentnych dzieci nieznacznie wpływa na szanse ich powodzenia w życiu, to taki ubytek IQ wśród dzieci mniej inteligentnych może mieć znaczące konsekwencje (na przykład uniemożliwić podjęcie normalnej edukacji). Podobne badania były prowadzone w Nowym Jorku. Ich wyniki również potwierdzają negatywny wpływ, jaki na rozwój psychomotoryczny dziecka ma narażenie jego matki w okresie ciąży na związki z grupy WWA. W szczególności, pokazano że istnieje związek między wyższym narażeniem matek na WWA a deficytami koncentracji i uwagi oraz zwiększoną nadpobudliwością (ang. Attention Deficit Hyperactivity Disorder, ADHD) ich dzieci, a także trudnościami z kontrolą emocji i gorszymi kompetencjami społecznymi. Wiemy już, że w skład zanieczyszczeń powietrza wchodzi wiele substancji, które mogą negatywnie oddziaływać na rozwój i funkcjonowanie układu nerwowego. Uzasadnione wydaje się więc przypuszczenie, że zarówno ekspozycja na zanieczyszczenia powietrza przed, jak i po urodzeniu może mieć związek z występowaniem chorób ze spektrum autystycznego (ASD, ang. autism spectrum disorder). Faktycznie, wiele badań prowadzonych w ostatnich latach (choć nie wszystkie) wskazuje na istnienie takiego związku. Badania prowadzone w USA pokazały, że narażenie na NO 2, PM 2.5 i PM 10 w trakcie ciąży oraz w trakcie pierwszego roku życia dziecka wiąże się z wyższym ryzykiem występowania ASD. Pokazano też istnienie istotnego związku pomiędzy występowaniem autyzmu u dziecka a lokalizacją miejsca zamieszkania matki w pobliżu dróg szybkiego ruchu - zarówno w okresie porodu, jak i w trakcie trzeciego trymestru ciąży. Według niektórych autorów, dowody na przyczynowo-skutkową zależność między ekspozycją na zanieczyszczenia powietrza a ASD są coraz bardziej przekonujące choćby z uwagi na ogólną zgodność wyników badań prowadzonych przez różne grupy oraz fakt, że w większości badań wpływ zanieczyszczeń obserwowany jest jedynie w przypadku szczególnych okresów życia płodowego (trzeci trymestr ciąży). Jednak nie wszystkie prowadzone w ostatnich latach badania potwierdzają istnienie związku między narażeniem na zanieczyszczenia powietrza i ryzykiem występowania ASD. W przeciwieństwie do badań amerykańskich, badania prowadzone w Europie nie wykazały takiego związku ani dla pyłu zawieszonego, ani dla tlenków azotu. Wydaje się więc, że potrzebne są dalsze badania które pomogłyby wyjaśnić te rozbieżności. Widzimy, że narażenie na zanieczyszczenia powietrza w okresie życia płodowego przekłada się na gorszy rozwój intelektualny dziecka w wieku późniejszym. Dla wielu osób (kolejnym) nieprzyjemnym zaskoczeniem może być jednak to, że nie ogranicza się do okresu płodowego, ale trwa przez całe życie. Szczególnie istotny jest zaś w przypadku dzieci i osób starszych. Świadomość negatywnego oddziaływania zanieczyszczeń powietrza na ludzki mózg nie jest jeszcze w społeczeństwie tak powszechna, jak świadomość wielu innych konsekwencji zdrowotnych oddychania brudnym powietrzem. Zapewne dlatego, że problem ten jest badany znacznie krócej niż związek pomiędzy narażeniem na zanieczyszczenia powietrza a chorobami układu oddechowego, układu krążenia czy też umieralnością. Wciąż mniejsza jest więc liczba badań na ten temat, a wiele istotnych pytań pozostaje bez odpowiedzi. Sporo już jednak wiemy, a od kilku lat szybko przybywa dowodów i prac naukowych 72

73 poświęconych tej tematyce. nie zaś wyłącznie badania na zwierzętach laboratoryjnych. Wiemy na przykład, że jednym z mechanizmów uszkadzających układ nerwowy jest wywoływany lub nasilany przez zanieczyszczenia powietrza stan zapalny. Innym mechanizmem jest bezpośrednie przenikanie bardzo drobnych cząstek pyłu zawieszonego do układu nerwowego. Wiadomo bowiem, że PM 0.1, czyli cząstki o rozmiarach kilkunastu, kilkudziesięciu nanometrów (0.1 m = 100 nm) mogą przedostawać się z płuc do układu krążenia, a z krwią dalej do różnych organów, także do mózgu. Jak powiedzieliśmy wcześniej, ważnym, a często głównym źródłem takich cząstek są silniki spalinowe. Z kolei cząstki pyłu mniejsze niż ok. 0.2 m mogą przedostawać się do mózgu za pośrednictwem nerwu węchowego. Zdajemy sobie sprawę, że brzmi to cokolwiek nieprawdopodobnie, ale wyraźnie pokazały to badania prowadzone w ostatnich latach, i to na mózgach ludzkich, Mówimy więc o bezpośrednim wpływie typowych zanieczyszczeń powietrza na rozwój i funkcjonowanie układu nerwowego. Wpływ ten może mieć też jednak charakter pośredni związane z przez narażeniem na zanieczyszczenia powietrza gorsze funkcjonowanie układu oddechowego i układu krążenia może przekładać się także na gorsze funkcjonowanie układu nerwowego. Skrajnym przykładem takiego pośredniego wpływu zanieczyszczeń jest niedokrwienny udar mózgu. Ryzyko udaru wyraźnie rośnie wraz ze wzrostem narażenia na zanieczyszczenia powietrza, a jego konsekwencje dla funkcjonowania centralnego układu nerwowego mogą być jak wiadomo bardzo dramatyczne. Zacznijmy jednak od wpływu zanieczyszczeń powietrza na układ nerwowy. Dzieci w wieku wczesnoszkolnym Istnieje już spora liczba badań na ten temat, poniżej omówimy nieco dokładniej niektóre z nich. Pochodząca sprzed około dekady powtórna analiza badań prowadzonych w Bostonie (USA) w latach pokazała związek pomiędzy ekspozycją na sadzę a zdolnościami poznawczymi dzieci w wieku 8-11 lat. W analizie tej wykazano związek między podwyższoną ekspozycją na sadzę (pochodzącą w dużej mierze z silników spalinowych) a upośledzeniem funkcji poznawczych, pamięci, oraz inteligencji badanych. Jak zwykle w tego typu analizach, uwzględniono wpływ potencjalnych czynników zakłócających. Zaobserwowany wpływ zanieczyszczeń na obniżenie ilorazu inteligencji (IQ) był porównywalny ze stwierdzonym w innych badaniach wpływem podwyższonego o 10 g/dl poziomu ołowiu we krwi (utrata do 5 pkt. IQ) lub paleniem przez matkę 10 lub więcej papierosów w czasie ciąży (4 pkt. IQ). Przygnębiające są również liczące już ponad dekadę wyniki badań nad wpływem zanieczyszczeń powietrza na układ nerwowy dzieci (średnia wieku 10.5 roku) i towarzyszących im psów. Badania te prowadzono w aglomeracji miasta Meksyk i w miastach kontrolnych o znacznie mniejszym poziomie zanieczyszczenia powietrza. Mózgi zarówno dzieci, jak i psów badano za pomocą obrazowania metodą rezonansu magnetycznego (MRI). Dodatkowo, mózgi psów poddane zostały badaniu histopatologicznemu. U ponad połowy dzieci i u bardzo podobnego odsetka psów z aglomeracji Meksyku zaobserwowano zmiany anatomiczne o charakterze patologicznym w obszarze kory przedczołowej. Dla porównania, wśród dzieci z miasta kontrolnego odsetek ten wynosił 7.6%. U psów z miasta Meksyk badania histologiczne wykazały obecność stanu zapalnego, powiększenie przestrzeni Virchowa-Robina, glejozę oraz depozycję w mózgu cząstek pyłu zawieszonego. Autorzy podkreślają też podobieństwo efektów zdrowotnych ekspozycji na zanieczyszczenia powietrza u ludzi i psów, co usprawiedliwia równoległe badania na psach. W porównaniu z grupą dzieci z miast kontrolnych, dzieci z miasta Meksyk wypadały gorzej w testach psychometrycznych, wykazywały także zauważalne opóźnienie w stosunku do normalnego rozwoju umysłowego, właściwego dla ich wieku metrykalnego. Inne badania, prowadzone w tak różnych miejscach jak stan Michigan (USA), miasto Quanzhou (Chiny) czy Barcelona (Hiszpania) pokazują z kolei, że im wyższy poziom zanieczyszczeń powietrza w pobliżu szkół, tym gorsze wyniki w nauce i testach psychometrycznych osiągają uczęszczający do nich uczniowie. Z badań prowadzonych w Barcelonie wynika, że u dzieci oddychających bardziej zanieczyszczonym powietrzem obserwuje się wolniejszy rozwój pamięci roboczej i funkcji poznawczych. 73

74 Nic dziwnego więc, że niektórzy zajmujący się tą tematyką epidemiolodzy sugerują wprowadzenie wymagań odnośnie poziomów zanieczyszczeń powietrza w miejscach, gdzie lokowane są szkoły. W przypadku istniejących placówek oświatowych jakość powietrza powinna być zbadana i w razie konieczności poprawiona. Dorośli i osoby w podeszłym wieku Niedawno w Proceedings of the National Academy of Sciences ukazała się praca, której autorzy analizowali wpływ zanieczyszczeń na zdolności poznawcze mieszkańców Chin, dorosłych osób w różnym wieku. Porównywano wyniki testów mierzących zdolności językowe i arytmetyczne z narażeniem badanych na zanieczyszczenia powietrza. Stwierdzono, że im dłuższe było narażenie badanej osoby na zanieczyszczenia, tym większy ubytek jej inteligencji - zmniejszenie inteligencji było największe u osób powyżej 64 lat. Oczywiście, wzięto poprawkę na naturalny spadek zdolności intelektualnych z wiekiem i inne czynniki zakłócające. Autorzy oceniają obniżenie inteligencji badanych jako znaczne, i podkreślają, że zanieczyszczenie powietrza najprawdopodobniej jest jego przyczyną, a obserwowane zależności nie są jedynie o przypadkową korelacją. Już od prawie dekady wiadomo, że długoletnia ekspozycja na pył zawieszony może nasilać i przyspieszać proces starzenia się układu nerwowego, w konsekwencji pogłębiając upośledzenie zdolności poznawczych i sprawności umysłowej w podeszłym wieku. Badaniami prowadzone w Bostonie na grupie 680 mę- żczyzn (średnia wieku 71 lat) pokazały związek podwyższonego narażenia na pył zawieszony z gorszymi wynikami testów. Można to interpretować jako szybsze starzenie się układu nerwowego osoby narażonej na wyższe stężenia zanieczyszczeń. Podejrzewa się też, że wrażliwość na negatywne dla układu nerwowego skutki długotrwałego narażenia na zanieczyszczenia może być uwarunkowana genetycznie. W innym badaniu analizowano, jaki wpływ na zdolności poznawcze ponad 19 tys. kobiet w wieku lat miało trwające latami narażenie na pył zawieszony. Podobnie jak w przypadku badań grupy mężczyzn z Bostonu pokazano, że wyższe narażenie na zanieczyszczenia związane było z szybszym pogorszeniem funkcji poznawczych u badanych osób. Według autorów, różnica o 10 g/m 3 w długotrwałej ekspozycji na pył zawieszony odpowiada nawet dwuletniej różnicy wieku jeśli chodzi o zdolności poznawcze. W badaniu opartym na dokumentacji lekarzy o ponad 130 tysiącach dorosłych mieszkańcach Londynu stwierdzono istotną zależność pojawiania się objawów demencji, w tym choroby Alzheimera, od poziomu różnych zanieczyszczeń związanych z transportem samochodowym (oprócz ozonu) w miejscu zamieszkana. Badanie to potwierdziło poprzednie obserwacje z Kanady. Jak zauważają autorzy przytaczanych badań, pogorszenie sprawności intelektualnej osób starszych wiąże się w oczywisty sposób ze zmniejszeniem lub utratą ich samodzielności, większą liczbą pobytów w szpitalu, częstszą koniecznością opieki pielęgniarskiej, a w końcu ze zwiększoną umieralnością. Zanieczyszczenie powietrza może też nasilać objawy depresji u osób starszych, co pokazują z kolei badania prowadzone w Seulu (Korea Płd.) na grupie ponad pięciuset osób. Badania na zwierzętach Jak już wspomnieliśmy, w wielu badaniach obserwuje się zmiany anatomiczne i depozycję cząstek pyłu w mózgu. Efekty te widać zarówno w obrazowaniu metodą rezonansu magnetycznego u ludzi, jak i w prowadzonych na zwierzętach badaniach histopatologicznych. Obserwowanych w badaniach epidemiologicznych zależności między narażeniem na zanieczyszczenia a funkcjonowaniem układu nerwowego nie można więc niestety uznać jedynie za korelacje, które nie muszą oznaczać związku przyczynowo skutkowego, jak często lubią podkreślać różni sceptycy. 74

75 Badania na laboratoryjne na zwierzętach z oczywistych powodów umożliwiają weryfikację hipotez, których nie można sprawdzić na ludziach (lub jest to dużo trudniejsze). nowanej na zanieczyszczenia, w hipokampie, czyli obszarze mózgu odpowiedzialnym za pamięć, zdolność uczenia się i orientację przestrzenną, zaobserwowano ekspresję białek - cytokin prozapalnych oraz zmiany anatomiczne. Na przykład, już ponad dekadę temu stwierdzono o- becność znaczonych radioaktywnym izotopem węgla 13C bardzo drobnych cząstek sadzy zarówno w kresomózgowiu, jak i w móżdżku szczurów wcześniej poddanych ekspozycji na takie cząstki. Ciekawe, choć dość ponure były też wyniki badań naukowców z Ohio State University, opublikowane w 2011 r. W badaniach tych jedna z dwóch grup myszy była przez okres dziesięciu miesięcy poddawana działaniu powietrza zanieczyszczonego pyłem (stężenie PM 2.5 ok. 94 g/m 3 ), ale tylko przez 6 godzin dziennie i przez 5 dni w tygodniu, tak że uśrednione po 10-miesięcznym okresie badania stężenie miało wartość jedynie 16.8 g/m 3. Grupie kontrolnej podawano powietrze filtrowane. W porównaniu do grupy kontrolnej, myszy poddane działaniu zanieczyszczonego powietrza wykazywały zaburzenia pamięci i orientacji przestrzennej oraz nasilone zachowania o charakterze depresyjnym. Co więcej, u myszy z grupy ekspo- Podobne wnioski płyną z badań na psach, wykonanych przez tą samą grupę, która prowadziła wspomniane wyżej badania w aglomeracji Meksyku. U psów badania histologiczne wykazały obecność przewlekłego stanu zapalnego mózgu, a także zmiany o charakterze patologicznym zbliżone do tych, jakie obserwuje się w chorobie Alzheimera. Autorzy stwierdzają, że choroby neurodegeneracyjne, takie jak choroba Alzheimera, mogą rozpoczynać się już na stosunkowo wczesnym etapie życia, a zanieczyszczenia powietrza mogą odgrywać w tym procesie istotną rolę. W innej pracy wykazano z kolei, że ekspozycja na drobne cząstki pyłu zawieszonego podnosi poziom cytokin prozapalnych w tkance mózgowej myszy. Według Autorów badania, może to przyczyniać się do powstawania chorób neurodegeneracyjnych takich jak choroba Parkinsona, choroba Alzheimera. Wiadomo też, że przewlekły proces zapalny tkanki mózgowej może mieć kluczowy związek z patogenezą choroby Alzheimera. Wpływ zanieczyszczeń powietrza na układ oddechowy Kiedy słyszymy o wpływie zanieczyszczeń powietrza na zdrowie, większość z nas myśli zapewne nie o wpływie płód czy na układ nerwowy, ale o chorobach płuc. Faktycznie, zanieczyszczenia powietrza są jednym z najważniejszych szkodliwych czynników środowiskowych wpływających na rozwój i prawidłowe funkcjonowanie układu oddechowego. Zajmujących się tą tematyką epidemiolodzy nie mają wątpliwości: zarówno krótkotrwałe, jak i długotrwałe narażenie na wszystkie typowe zanieczyszczenia powietrza wiąże się ze zwiększoną chorobowością i umieralnością związaną z chorobami układu oddechowego. O jakie choroby chodzi? Obecnie dysponujemy już mocnymi dowodami na to, że narażenie na zanieczyszczenia powietrza zwiększa ryzyko nasilenia objawów astmy, a w konsekwencji także ilość przyjmowanych leków oraz liczbę hospitalizacji. Istnieje też coraz więcej badań sugerujących, że długotrwałe narażenie na zanieczyszczenia może przyczyniać się do pojawianie się nowych przypadków tej choroby. W przypadku rozwoju astmy kluczowe może być oddziaływanie niektórych substancji obecnych w powietrzu. I to od ich zawartości, a nie np. od całkowitego stężenia pyłu zawieszonego może zależeć to, jak silny jest związek między narażeniem na zanieczyszczenia powietrza a zapadalnością na astmę. Wiele badań sugeruje też, że do rozwoju astmy przyczynia się narażenie na zanieczyszczenia generowane przez silniki spalinowe. Szerzej, narażenie na takie zanieczyszczenia przekłada się na gorsze funkcjonowanie układu oddechowego, co widać w badaniach spirometrycznych. Na przykład, w porównaniu do mieszkańców mniej zanieczyszczonych miejsc, wśród osób mieszkających przy ruchliwych ulicach częściej występują cechy obturacji oskrzeli. Pokazały to zresztą także wyniki badań prowadzonych w Polsce. Z kolei u osób chorych na przewlekłą obturacyjną chorobę płuc (POChP) obserwuje się a częstsze zaostrzenia, zwiększoną chorobowość, a nawet umieralność związaną z tą chorobą w okresach z krótkotrwałym (np. kilkudniowym) wzrostem poziomów zanieczyszczeń powietrza. Nie jest natomiast jasne, czy i w jakim stopniu oddychanie 75

76 zanieczyszczonym powietrzem odpowiada za nowe przypadki POChP. W pojawianiu się tej choroby dominujący jest w dalszym ciągu wpływ palenia tytoniu. Narażenie na zanieczyszczenia powietrza zwiększa też zapadalność na infekcje dróg oddechowych, w tym zapalenie płuc, zwłaszcza u dzieci i osób w podeszłym wieku. Jest to szczególnie poważny problem w krajach rozwijających się, gdzie infekcje dolnych dróg oddechowych są jedną z ważniejszych przyczyn zgonu u dzieci poniżej 5 roku życia. Zanieczyszczenia powietrza mają też związek z pojawianiem się nowych przypadków raka płuca. Choć wciąż najważniejszym czynnikiem ryzyka jest tu niewątpliwie palenie tytoniu, to jednak wpływ zanieczyszczeń dotyczy obecnie praktycznie całej populacji. Narażanie na zanieczyszczenia powietrza zwiększa też umieralność na nowotwory płuc. W 2012 r. Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (IARC) zaliczyła spaliny silników Diesla do grupy czynników o udowodnionym działaniu rakotwórczym (grupa 1). Nie powinno to nikogo dziwić: pył lecący z rur wydechowych to w dużej mierze drobna sadza naszpikowana substancjami kancerogennymi, takimi jak wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne i ich nitrowe pochodne. Spaliny silników benzynowych zaliczono na razie jedynie do substancji o możliwym działaniu rakotwórczym dla człowieka (grupa 2B). Z kolei rok później, w 2013 r. IARC sklasyfikowała jako substancję o udowodnionym działaniu rakotwórczym zarówno zanieczyszczenie powietrza zewnętrznego ogółem, jak i pył zawieszony. Nie oznacza to jednak, że każde typowych zanieczyszczeń powietrza jest czynnikiem rakotwórczym. Na przykład, nie ma dowodów na kancerogenność ozonu, dwutlenku siarki czy też dwutlenku azotu. W przypadku tej ostatniej substancji obserwuje się co prawda związek między narażeniem a zapadalnością i umieralnością na nowotwory płuca, jednak rakotwórcze działanie wykazuje zapewne nie sam dwutlenek azotu, a inne substancje wchodzące w skład zanieczyszczeń generowanych przez silniki spalinowe. Ryzyko zgonu z powodu raka płuca w przypadku osoby niepalącej jest na szczęście stosunkowo niewielkie (w porównaniu z ryzykiem związanym z paleniem papierosów), nawet jeśli jest podwyższone przez narażenie na spaliny lub zanieczyszczenia powietrza pochodzące z innych źródeł. Znamy wiele przykładów na to, że poprawa jakości powietrza prowadzi do poprawy stanu zdrowia populacji, również jeśli chodzi o choroby i zaburzenia funkcjonowania układu oddechowego. Dobrze ilustruje przypadek Utah Valley, gdzie w połowie lat osiemdziesiątych z powodu strajku huty znacząco spadły stężenia zanieczyszczeń powietrza. A wraz ze stężeniami spadła nie tylko całkowita umieralność, ale także liczba hospitalizacji z powodu zapalenia oskrzeli i zaostrzeń astmy. Szczególnie silny (ok. dwukrotny) spadek liczby hospitalizacji zaobserwowano wśród dzieci do lat pięciu. Po zakończeniu strajku i wznowieniu produkcji, ponownie wzrosły zarówno stężenia zanieczyszczeń, jak i liczba hospitalizacji. Podobne jak w Utah Valley zależności zaobserwowano we wschodnich landach Niemiec (dawnym NRD). W latach 90-tych zauważalnej poprawie uległa tam jakość powietrza nastąpił znaczący spadek stężeń pyłu zawieszonego i dwutlenku siarki. W tym samym czasie zaobserwowano także wyraźny spadek liczby przypadków zapalenia oskrzeli i zatok wśród dzieci w wieku 5-14 lat. Większość zgonów przypisywanych zanieczyszczeniom powietrza (o których powiemy więcej za chwilę) związanych jest jednak nie z rakiem płuca, ani z innymi chorobami układu oddechowego, a z chorobami układu krążenia. Zobaczmy więc, jaki jest i na czym polega. Wpływ zanieczyszczeń powietrza na układ krążenia Podobnie jak w przypadku układu nerwowego, istnienie takiego wpływu nie jest czymś, czego większość z nas mogła by intuicyjnie oczekiwać. Obecnie dysponujemy już jednak bardzo licznymi dowodami na to, że zanieczyszczenie powietrza rzeczywiście oddziałuje w negatywny sposób na układ krążenia. W oświadczeniu, które w roku 2010 wydało Amerykańskie Towarzystwo Kardiologiczne (AHA, American Heart Association) możemy przeczytać: Ogół dowodów naukowych jest zgodny z postulatem 76

77 zależności przyczynowo-skutkowej między narażeniem na PM 2.5 a chorobowością i umieralnością z powodu chorób układu krążenia Te dowody są znacznie bogatsze i mocniejsze niż przed rokiem 2004, gdy opublikowano poprzednie oświadczenie AHA na ten temat.. A kto jest najbardziej zagrożony? W przypadku ostrej ekspozycji silniejszy wpływ zanieczyszczeń powietrza na układ krążenia obserwowany jest u osób starszych, osób z przewlekłymi schorzeniami układu krążenia, o- sób chorych na przewlekłą obturacyjną chorobę płuc, otyłych i u pacjentów z cukrzycą oraz dzieci po operacji wrodzonych wad serca. Jednak nawet u osób zdrowych w okresie wyższych stężeń zanieczyszczeń powietrza spotyka się przemijające bóle w klatce piersiowej, uczucie braku powietrza czy gorszą tolerancję wysiłku. Co ważne, podobnie jak w przypadku chorób układu oddechowego, obecnie zwraca się uwagę, że narażenie na zanieczyszczenia powietrza nie tylko nasila istniejące choroby układu krążenia, ale odgrywa także istotną rolę w ich rozwoju. Po uwzględnieniu wyników badań epidemiologicznych, przewlekłą ekspozycję na zanieczyszczenia powietrza uznano za jedną z przyczyn chorób sercowo-naczyniowych u ludzi. Mechanizm wpływu zanieczyszczeń powietrza na układ sercowo-naczyniowy pozostaje nadal przedmiotem badań. Wiadomo jednak, że pył zawieszony i niektóre substancje gazowe wywołują w płucach nasilony stres oksydacyjny i stan zapalny, którego skutki odczuwane są przez cały układ krążenia. Między innymi, dochodzi do wtórnej aktywacji sympatycznego (współczulnego) układu nerwowego. W naczyniach krwionośnych toczący się proces zapalny prowadzi do uszkodzenia śródbłonka naczyń, powstawania nowych blaszek miażdżycowych oraz destabilizacji już istniejących. Wiadomo także, że bardzo drobne cząstki pyłu przedostają się z pęcherzyków płucnych do układu krążenia (wspominaliśmy już przy omawianiu wpływu zanieczyszczeń powietrza na układ nerwowy). Zarówno badania in vitro, jak in vivo pokazały też, że narażenie na pył zawieszony może powodować nadkrzepliwość krwi i sprzyjać powstawaniu zakrzepicy żylnej i tętniczej. Silny jest związek między długotrwałym narażeniem na zanieczyszczenia pyłowe powietrza a niedokrwiennym udarem mózgu, ale już nie w przypadku udaru krwotocznego. Również narażenie krótkoterminowe narażenie na zanieczyszczenia pyłowe (w szczególności na PM 0.1) zwiększa ryzyko wystąpienia niedokrwiennego udaru mózgu. Wzrost ryzyka zgonu lub hospitalizacji z powodu niedokrwiennego udaru mózgu jest związany z podwyższoną ekspozycją właściwie na wszystkie typowe zanieczyszczenia powietrza. Pokazano, że krótkoterminowy wzrost stężenia PM2.5 o 10 g/m3 przekłada się na wzrost ryzyka zgonu z powodu niedokrwiennego udaru mózgu aż o 11%. Wykazano, że nawet krótka ekspozycja na niektóre zanieczyszczenia powietrza, np. sadzę, wiąże się ze wzrostem tak ciśnienia skurczowego, jak i rozkurczowego. Także długotrwałe narażenie na pył zawieszony (nawet w stosunkowo niewielkim stężeniu) prowadzi do zauważalnego wzrostu ciśnienia tętniczego krwi. Co ważne, pacjenci z nadciśnieniem tętniczym, w porównaniu do osób zdrowych, są bardziej podatne na szkodliwy wpływ zanieczyszczeń powietrza na układ krążenia. Wieloletnie narażenie na zanieczyszczenia prowadzi też między innymi do rozwoju choroby wieńcowej, wzrostu częstości zawałów mięśnia serca. Ryzyko zawału mięśnia sercowego jest zwiększone też przez krótkotrwałą ekspozycję na wszystkie typowe zanieczyszczenia powietrza z wyjątkiem ozonu (CO, NO 2, SO 2, PM 2.5, PM 10). Istnieją także badania pokazujące wzrost ryzyka zawału mięśnia sercowego przy ekspozycji na zanieczyszczenia generowane przez silniki spalinowe. Udowodniono również związek między dziennymi zmianami stężenia pyłu zawieszonego a częstością pozaszpitalnego nagłego zatrzymania krążenia. Kończąc tą ponurą wyliczankę dodajmy jeszcze, że wykazano też ścisły związek między krótkotrwałym narażeniem na zanieczyszczenia powietrza a wzrostem liczby zaostrzeń niewydolności serca wymagających hospitalizacji, a także ze zgonami z powodu niewydolności serca. Z tego, co zostało już do tej pory powiedziane, powinno być jasne że oddychanie zanieczyszczonym powietrzem może mieć naprawdę dramatyczne skutki. Narażenie na wysokie poziomy zanieczyszczeń w krótkim czasie może skończyć się zgonem z powodu udaru, zawału, nagłego zatrzymania krążenia, lub też prowadzącą do śmierci infekcją dolnych dróg oddechowych. Chociaż prawdopodobieństwo tak tragicznych zdarzeń spada w miarę zmniejszania się stężeń zanieczyszczeń, to i tak wieloletnie narażenie na zanieczyszczenia podkopuje nasze zdrowie i skraca nasze życie. 77

78 Wpływ zanieczyszczeń powietrza na umieralność Wostatnich latach w mediach i debacie publicznej często słyszymy, że zanieczyszczone powietrze zabija. Nawet ktoś, kto nie wiedziałby nic o wpływie zanieczyszczeń powietrza na zdrowie, uznałby zapewne, że takie stwierdzenie nie jest przenośnią. Podawane są bowiem konkretne liczby: Zanieczyszczenia powietrza każdego roku przyczyniają się w Polsce do ponad 40 tys. przedwczesnych zgonów. W całej Unii Europejskiej takich zgonów jest już ponad 400 tysięcy. Na całym świecie zaś ok. 7 milionów, z czego ok. połowę przypisuje się narażeniu na zanieczyszczenia powietrza zewnętrznego, a drugą połowę narażeniu na zanieczyszczenia ze spalania paliw stałych wewnątrz pomieszczeń, czyli tzw. źródeł wewnętrznych. Zanieczyszczenia ze źródeł wewnętrznych, czyli co? Chodzi tu o substancje takie jak drobne pyły czy tlenek węgla (prościej, choć mniej ściśle: o dym), przedostające się z paleniska bezpośrednio do pomieszczenia, w którym to palenisko się znajduje. Przede mówimy tu o tradycyjnych, prymitywnych paleniska, np. glinianych kuchniach bez komina, w których pali się różnego typu biomasą. W realiach polskich może to być też jednak starszego typu kocioł lub piec, kominek lub kuchnia węglowa. Zanieczyszczenia ze źródeł wewnętrznych stanowią szczególnie poważny problem w krajach rozwijających się (np. Ameryka Łacińska, kraje afrykańskie, Południowa Azja), gdzie związane są głównie z przygotowywaniem posiłków, a czasem też z ogrzewaniem. Jednak problem z tego typu zanieczyszczeniami występuje także i w Polsce. Co wiemy na temat związku między poziomem zanieczyszczeń a liczbą zgonów w danej populacji? Zacznijmy od tego, co najłatwiej zauważyć. Epizody smogowe To, że w dni z bardzo wysokimi stężeniami zanieczyszczeń umiera więcej osób niż zazwyczaj, wiedziano od dawna - przynajmniej od lat trzydziestych XX wieku. A już na pewno od słynnego Wielkiego Smogu Londyńskiego z grudnia 1952 r. Co się stało w Londynie w roku 1952? Na skutek kombinacji wyjątkowo niekorzystnych czynników atmosferycznych i bardzo wysokiej emisji zanieczyszczeń 5 grudnia miasto spowiła gęsta mgła. A raczej kombinacja dymu i mgły smog w ścisłym znaczeniu tego słowa. Owa mgła utrzymywała się do 9 grudnia. Przez te kilka dni, kiedy stężenia pyłu i dwutlenku siarki były bardzo wysokie, zmarło ok. 4 tys. osób. można przeoczyć. I nie potrzeba do tego żadnej analizy statystycznej. Jak ponura anegdota może zabrzmieć tu często przypominany fakt: z powodu niecodziennie wysokiej liczby zgonów w Londynie zabrakło w tych dniach trumien. Ale zauważalnie podwyższona umieralność utrzymywała się w Londynie jeszcze przez kilka tygodni. Szacuje się więc, że łączna liczba ofiar Wielkiego Smogu Londyńskiego to ok. 12 tys. osób. Podobne, choć nie aż tak tragiczne w skutkach zdarzenia miały miejsce w Londynie i przed, i po roku A także w innych miejscach na świecie, m. in. w mieście Donora w USA w roku 1948 i w dolinie Mozy (okolice miasta Li ge w Belgii) w grudniu 1930 r. Większość zgonów dotyczyła osób w wieku powyżej 45 lat, ale dwukrotnie zwiększona umieralność wystąpiła też wśród noworodków i dzieci w wieku od 4 tygodni do jednego roku. Wśród osób w wieku powyżej 45 lat liczba zgonów zwiększyła się prawie trzykrotnie. Szczególny wzrost odnotowano jeśli chodzi o liczbę zgonów z powodu zapalenia oskrzeli (ponad ośmiokrotny), zapalenia płuc (prawie trzykrotny) i chorób układu krążenia. Prawie trzykrotny wzrost umieralności to coś, czego nie W dolinie Mozy utrzymujące się przez kilka dni wysokie stężenia zanieczyszczeń powietrza spowodowały śmierć ok. 60 osób, a u kilkuset wywołały poważne dolegliwości ze strony układu oddechowego. Analizujący ten epizod J. Firket ostrzegał, że gdyby podobna sytuacja wystąpiła w Londynie, ofiar byłoby proporcjonalnie więcej według szacunków Firketa ok Jak widać, jeśli chodzi o liczbę ofiar zmarłych w trakcie samego epizodu smogowego w Londynie, Firket niewiele się pomylił. 78

79 Ale Polska też miała niedawno swój Wielki Smog - epizod bardzo wysokich stężeń zanieczyszczeń ze stycznia i lutego 2017 roku, o którym już wspominaliśmy. Kiedy w połowie 2017 roku ukazały się dane Głównego Urzędu Statystycznego, okazało się że w styczniu 2017 zmarło w całej Polsce ponad 44 tys. osób, podczas gdy w tym samym miesiącu 2016 roku - 33 tys. Oczywiście, zanieczyszczenie powietrza nie jest jedynym podejrzanym - pierwszym jest bowiem grypa i jej powikłania. Faktycznie, liczba zachorowań na grypę w styczniu 2017 była dużo wyższa niż w Jednak wydaje się, że sama epidemia grypy nie jest w stanie wytłumaczyć aż 11 tys. nadmiarowych zgonów. Niedawno ukazał się krótki raport Narodowego Funduszu Zdrowia, który stwierdza m.in. (podkreślenia nasze): Analiza wskazuje, że tak wysoki wzrost liczby zgonów w zimie 2017 w stosunku do 2016 roku wynika z nałożenia się trendu (w okresie od stycznia 2010 do grudnia 2017 największa miesięczna liczba zgonów jest zawsze w styczniu) oraz jednorazowego efektu w zimie 2017, którego przyczyn można upatrywać w nałożeniu się szeregu niekorzystnych czynników. Analiza średniego natężenia pyłów PM 10 w powietrzu dla Polski w styczniu 2017 r. była na rekordowym poziomie. Ponadto w styczniu 2017 roku odnotowano najniższą średnią temperaturę powietrza w porównaniu do analogicznych okresów z zeszłych lat. Dodatkowo w styczniu przypadł szczyt zachorowań na grypę (mierzony liczbą porad w POZ z rozpoznaniem grypy), który w 2015 i 2016 r. następował w późniejszych okresach. a także: Według analizy NFZ, jedną z przyczyn wzrostu liczby zgonów w styczniu 2017 r. mogło być skokowe pogorszenie jakości powietrza, wiodące do ostrych konsekwencji zdrowotnych u osób szczególnie podatnych, w tym ze strony układu krążeniowo-oddechowego. Na podstawie tego typu badań Światowa Organizacja Zdrowia już parę lat temu oceniała, że wzrost średniego dobowego stężenia pyłu PM 2.5 o 10 g/m 3 zwiększa liczbę zgonów o ok. 1.2%. Zależności między dobowymi stężeniami zanieczyszczeń, a liczbą zgonów obserwowano też w ostatnich latach w Polsce. Lekarze ze Śląskiego Centrum Chorób Serca z Zabrza pokazali, że w dni, kiedy średnie dobowe stężenie PM 10 przekracza 200 g/m 3, o 6% rośnie umieralność ogólna, zaś liczba zgonów z powodu chorób sercowo-naczyniowych o 8%. (Wzrost umieralności odnosi się do dni gdy stężenie PM 10 jest niższe niż 200 g/m 3.) Podwyższona umieralności utrzymuje się jednak jeszcze dwa tygodnie po dniu z wysokimi stężeniami zanieczyszczeń. Autorzy badania wybrali dobowe stężenie PM 10 równe 200 g/m 3, gdyż jest to obowiązujący w Polsce poziom informowania o niebezpiecznym poziomie zanieczyszczenia powietrza. Poziom alarmowy wynosi natomiast 300 g/m 3 PM 10. Jeszcze raz podkreślamy, że chodzi o stężenie średniodobowe, a nie godzinne! Tak wysokich poziomów alarmowania i informowania nie ma poza Polską nigdzie indziej w Unii Europejskiej. W warunkach polskich, wzrost umieralności związany z zanieczyszczeniem powietrza występuje na razie wciąż przede wszystkim w chłodnych porach roku. Jednak wpływ zanieczyszczeń na zdrowie może być wzmocniony również przez wysoką temperaturę. Istnieją badania pokazujące, że podczas upałów wpływ różnych zanieczyszczeń powietrza na nasze zdrowie i życie jest silniejszy. Być może da się tę obserwację choćby częściowo wytłumaczyć tym, że osłabiony upałem organizm gorzej radzi sobie z kolejnym szkodliwym czynnikiem, jakim są zanieczyszczenia i vice versa. Wciąż czekamy na pełniejszą analizę przyczyn zwiększonej umieralności w styczniu i lutym 2017 roku. Podobne do opisanych wyżej, choć oczywiście dużo słabsze efekty występuję jednak nie tylko podczas ciężkich epizodów smogowych, ale także przy znacznie niższych poziomach zanieczyszczeń. Wskazują na wyraźnie to liczne badania prowadzone od lat dziewięćdziesiątych XX w. W badaniach tych sprawdzano, jaki wpływ na zwiększenie umieralności ma krótkookresowe zwiększenie stężeń zanieczyszczeń powietrza. Nie tylko zresztą zanieczyszczeń pyłowych. W czasie fal upałów często występują również wysokie stężenia ozonu, co niezależnie od wysokiej temperatury, znacząco zwiększa ryzyko zgonu. Dlatego narażenie na ozon może mieć istotny wkład do całkowitej liczby zgonów obserwowanej w trakcie fal upałów, choć wpływ temperatury jest zazwyczaj dominujący. Tak było na przykład w trakcie zabójczej fali upałów, która przeszła przez Europę w lecie 2003 roku i kosztowała życie ok osób. Za część tych zgonów odpowiada właśnie zanieczyszczenie powietrza ozonem. 79

80 Narażenie przewlekłe Do tej pory mówiliśmy o skutkach krótkiego (kilka dni) narażenia na wysokie stężenia zanieczyszczeń. Nie mniej istotne jest jednak długotrwałe, trwające latami narażenie, nawet w przypadku stosunkowo niskich stężeń zanieczyszczeń. Takie przewlekłe narażenie przyczynia się do rozwoju różnych chorób, na przykład chorób układu krążenia. Nic dziwnego więc, że jego skutki odczuwamy zazwyczaj pod koniec życia. Na podstawie dostępnych wyników badań, Światowa Organizacja Zdrowia stwierdziła że umieralność z ogółu przyczyn, związana z długotrwałym narażeniem na zanieczyszczenia pyłowe rośnie o ok. 6% przy wzroście średniego rocznego stężenia PM 2.5 o 10 g/ m 3. (Analiza ta dotyczy osób powyżej 30 roku życia.) To właśnie wpływowi długotrwałego narażenia, przede wszystkim na pył zawieszony, przypisuje się w Polsce wspomniane wcześniej ponad 40 tys. przedwczesnych zgonów rocznie. Za znacznie mniejszą ilość zgonów odpowiada w naszym kraju narażenie na dwutlenek azotu i ozon. Na przykład, szacuje się, że w Polsce w roku 2015 narażenie na pył PM 2.5, dwutlenek azotu i ozon było przyczyną odpowiednio 44500, 1700 i 1300 przedwczesnych zgonów (dane z najnowszego raportu Europejskiej Agencji Środowiska). Jednak w wielu krajach względny udział dwutlenku azotu i ozonu we wzroście umieralności jest znacznie większy niż w Polsce po prostu dlatego, że stężenia pyłu są tam zdecydowanie niższe, a stężenia NO 2 i O 3 wyższe niż w naszym kraju. Skąd znamy te liczby? Na ile są wiarygodne? Podobnie jak w przypadku skutków krótkotrwałego narażenia, także w przypadku narażenia trwającego latami dysponujemy ogromną liczbą badań epidemiologicznych. Ich wyniki nie pozostawiają wątpliwości co do istnienia i realności takiego wpływu. Badanie wpływu zanieczyszczeń powietrza na umieralność jest zresztą o tyle prostsze niż np. w przypadku zaostrzeń astmy, że stwierdzenie zgonu nie budzi wątpliwości, i że w wielu krajach praktycznie każdy zgon jest rejestrowany. Oczywiście, nie wiemy wszystkiego. Podawane oszacowania liczby przedwczesnych zgonów związanych z narażeniem na zanieczyszczenia obarczone są w mniejszym lub większym stopniu niepewnością, a prawdziwa liczba tych zgonów z prawdopodobieństwem 95% mieści się w dość szerokim przedziale (tzw. przedziale ufności). Liczba przedwczesnych zgonów, przypisywanych wpływowi tego czy innego zanieczyszczenia zależy też, i to czasem dość silnie, od przyjętej metodologii i założeń. Na przykład, według szacunków Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) liczba przedwczesnych zgonów przypisywanych w Polsce zanieczyszczeniu powietrza pyłem zwieszonym jest nie liczbą rzędu tys. wynikającą z szacunków Europejskiej Agencji Środowiska (EEA), a raczej tys. rocznie (liczby zmieniają się w zależności od konkretnego roku). Jednak ostatnio pojawiły się analizy, które sugerują, że obecne oszacowania są zaniżone i że skutki zdrowotne zanieczyszczeń są nawet większe, niż wynikało by to z dotychczas stosowanej metodyki. Niepewności w ocenie skutków zdrowotnych zanieczyszczeń powietrza nie powinny nas specjalnie dziwić. Nie znamy choćby dokładnego narażenia populacji na zanieczyszczenia. Jednak w sytuacji, gdy narażenie można dokładnie oszacować, a badana populacja jest odpowiednio duża, błędy oszacowania liczby zgonów mogą być naprawdę niewielkie. Często zadawanym pytaniem jest: Czy istnieje bezpieczny poziom zanieczyszczeń, poniżej którego nie obserwuje się wpływu zanieczyszczeń? Wpływ długotrwałego narażenia na wzrost umieralności (a szerzej, także wiele innych negatywnych efektów zdrowotnych związanych z narażeniem na zanieczyszczenia powietrza) obserwuje się nawet poniżej poziomów zanieczyszczeń zgodnych z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia. Bez radykalnych zmian źródeł ogrzewania i bez ograniczenia emisji z transportu i przemysłu, osiągnięcie jakości powietrza spełniającej wytyczne WHO w takich krajach jak Polska czy Chiny wydaje się jednak nierealne. 80

81 Wpływ NO 2 i O 3 na zwiększenie umieralności Zpunktu widzenia wpływu na zdrowie - w szczególności na wzrost umieralności i skrócenie oczekiwanej długości życia - najważniejszym zanieczyszczeniem powietrza jest pył. W historycznych epizodach smogowych ważną rolę odgrywały również wysokie stężenia dwutlenku siarki. Ale jak widzieliśmy, obecnie przedwczesne zgony przypisuje się także narażeniu na dwutlenek azotu i ozon, choć wpływ tych zanieczyszczeń jest ilościowo mniejszy niż w przypadku pyłu. Co wiemy na temat wpływu NO 2 i O 3 na umieralność? Jeśli chodzi o ozon, to nie ma obecnie wątpliwości co do wpływu tego zanieczyszczenia na wzrost umieralności w krótkich okresach czasu, o czym wspominaliśmy mówiąc o falach upałów. Jednak coraz więcej jest też dowodów na to, że długotrwałe narażenie nawet na stosunkowo niskie stężenia ozonu również prowadzi do wzrostu umieralności. Od ponad dekady dysponujemy też badaniami sugerującymi że wpływ dwutlenku azotu na umieralność jest niezależny od wpływu pyłu zawieszonego. Na przykład, analiza danych z miast europejskich (projekt APHEA-2) pokazała że krótkoterminowa ekspozycja na dwutlenek azotu zwiększa umieralność związaną z chorobami układu oddechowego, chorobami układu krążenia oraz umieralność z ogółu przyczyn zgonu o ok. 0.3%-0.4% na każde 10 g/m 3 NO 2. Jednak w badaniu tym między poszczególnymi miastami w tym badaniu występowały nieraz dość znaczne różnice jeśli chodzi o siłę wpływu dwutlenku azotu na zdrowie. Według autorów, uzyskane przez nich wyniki wydają się być zgodne z hipotezą, że wpływ NO 2 jest niezależny od wpływu innych zanieczyszczeń. Nie można jednak z całą pewnością wykluczyć, że za obserwowane efekty odpowiadają inne substancje (np. drobne frakcje pyłu) które nie są bezpośrednio mierzone, a które pochodzą z tych samych źródeł co dwutlenku azotu, np. z silników spalinowych. Rozdzielenie wpływu tlenków azotu i innych zanieczyszczeń to zresztą podstawowy problem, jaki występuje przy próbie oceny wpływu NO 2 na zdrowie w badaniach epidemiologicznych. Według oceny stanu wiedzy na temat wpływu dwutlenku azotu na zdrowie opublikowanej niedawno przez amerykańską Agencję Ochrony Środowiska (US EPA), dostępne dane nie są wystarczające do stwierdzenia związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy narażeniem na NO 2 i umieralnością, ale sugerują istnienie takiego związku. Podkreślmy jednak raz jeszcze, że w środowisku naukowym wciąż trwa debata, na ile wpływ NO 2 na zdrowie jest faktycznie niezależny od wpływu innych substancji. Poprawia jakości powietrza prowadzi do zwiększenia oczekiwanej długości życia To, że zwiększona umieralność, związana z wieloletnim narażeniem na zanieczyszczenia przekłada się na skrócenie oczekiwanej długości życia pokazano w wielu badaniach. I w drugą stronę: dobrze wiadomo, że zmniejszenie poziomów zanieczyszczeń zmniejsza umieralność i zwiększa oczekiwaną długość życia. Niedawno opublikowano badania pokazujące, że w USA między rokiem 1990 i 2010 liczba przedwczesnych zgonów z powodu niedokrwiennej choroby serca, przewlekłej obturacyjnej choroby płuc, raka płuca i udaru mózgu przypisywanych zanieczyszczeniu powietrza pyłem PM 2.5 zmniejszyła się o 54% (ze tys. w roku 1990 do 58.6 tys. w roku 2010). Gdyby stężenia PM 2.5 pozostały takie jak w roku 1990, spadek liczby zgonów (który wynika z lepszej profilaktyki i leczenia tych chorób) wyniósł by jedynie 24%. Z kolei liczba przedwczesnych zgonów przypisywanych wpływowi ozonu wzrosła w tym samym czasie o 13% (ze 10.9 tys. w roku 1990 do 12.3 tys. w roku 2010). Gdyby jednak stężenia O 3 były w roku 2010 identyczne jak w roku 1990, liczba takich zgonów wzrosłaby o 55%. Zarówno w przypadku wpływu na zdrowie jednego, jak i drugiego zanieczyszczenia widzimy więc pozytywny efekt poprawy jakości powietrza, jaka w tym czasie nastąpiła w USA. Warto zaznaczyć, że obecnie stężenia zanieczyszczeń pyłowych w USA są dużo niższe niż w Polsce. Widać 81

82 to zresztą we względnie małej (w porównaniu z wielkością populacji) liczbie przedwczesnych, zgonów związanych z narażeniem na pyłowe zanieczyszczenia powietrza w Stanach Zjednoczonych. 82

83 Piotr Lewandowski, Jakub Sokołowski, Aneta Kiełczewska Instytut Badań Strukturalnych Ubóstwo energetyczne w kontekście zanieczyszczenia powietrza w Polsce 1 Ubóstwo energetyczne powstaje na styku niesprzyjających okoliczności, takich jak wysokie koszty energii i niskie dochody gospodarstw domowych oraz nieefektywne energetycznie budynki. Prowadzi ono najczęściej do ponadprzeciętnych kosztów energii (ciepła, oświetlenia) i ograniczonych możliwości zaspokojenia innych podstawowych potrzeb, albo obniżonego standardu usług energetycznych, nieadekwatnego ogrzewania i oświetlenia domu, a w rezultacie obniżonych warunków życia. Przeciwdziałanie ubóstwu energetycznemu jest istotnym wyzwaniem dla polityki publicznej w Polsce. Po pierwsze, ubóstwo energetyczne obniża jakość życia i może negatywnie wpływać na stan zdrowia osób nim dotkniętych. Po drugie, przyczynia się do zanieczyszczenia powietrza, ponieważ ubogie energetycznie gospodarstwa domowe częściej korzystają z przestarzałych pieców i paliwa niskiej jakości. Rozwiązanie problemu ubóstwa energetycznego może przyczynić się do zmniejszenia zanieczyszczenia powietrza, choć należy pamiętać, że smog w Polsce ma zdecydowanie więcej przyczyn niż tylko nieefektywne źródła ciepła w ubogich gospodarstwach domowych. Co więcej, te działania antysmogowe, które wymagają inwestycji w tkankę mieszkaniową lub zmiany paliwa na droższe, mogą prowadzić do wzrostu kosztów ogrzewania i w rezultacie wzrostu skali ubóstwa energetycznego. Z tego powodu, polityka służąca poprawie jakości powietrza powinna uwzględniać działania osłonowe w zakresie ubóstwa energetycznego. Kto w Polsce jest ubogi energetycznie? W2016 r. około 1,3 mln gospodarstw domowych, lub pomiędzy 1961 r. a 1980 r. Ponad połowa gospodarstw czyli 9,8% wszystkich gospodarstw w Polsce, było ubogich energetycznie mieszka na wsi, głównie w domach ubogich energetycznie. 2 Ubóstwo energetyczne znacznie jednorodzinnych. częściej dotyczy gospodarstw mieszkających w domach jednorodzinnych (14% tego typu gospodarstw jest ubogich Ubóstwo energetyczne nie jest tożsame z ubóstwem energetycznie) niż w wielorodzinnych (6%) 3. dochodowym. Ponad 40% gospodarstw ubogich energetycznie nie jest ubogich dochodowo: takie gospodarstwa Im budynek jest starszy, tym większe jest ryzyko ubós- domowe znajdują się powyżej progu ubóstwa dochodowego, ale mają trudności w zaspokojeniu potrzeb twa energetycznego. Odsetek ubogich energetycznie najwyższy jest wśród gospodarstw mieszkających w domach energetycznych. Dla prawie połowy gospodarstw ubogich energetycznie głównym źródłem utrzymania jest jednorodzinnych wybudowanych przed rokiem 1946 (18%). emerytura lub renta. Znaczną część ubogich energetycznie stanowią też gospodarstwa mieszkające w domach Gospodarstwa zamieszkujące domy jednorodzinne stanowią 2/3 wszystkich gospodarstw ubogich energetycznie. jednorodzinnych i utrzymujące się z pracy najemnej na Prawie 60% wszystkich ubogich energetycznie gospodarstw mieszka w budynkach wybudowanych do 1945 r. stanowisku robotniczym lub z użytkowania gospodarstwa rolnego. 1 Cytowane statystyki są opracowaniem własnym IBS na podstawie Badania Budżetów Gospodarstw Domowych z 2016 r. realizowanego przez Główny Urząd Statystyczny, lub opierają się na publikacjach dostępnych na: i podanych na końcu dokumentu. Główny Urząd Statystyczny nie ponosi odpowiedzialności za dane i wnioski zawarte w publikacji. 2 Do pomiaru ubóstwa energetycznego służy wskaźnik Wysokie Koszty, Niskie Dochody. Wskaźnik identyfikuje gospodarstwa domowe o wysokich hipotetycznych wydatkach na energię oraz niskich dochodach. Hipotetyczne wydatki na energię to takie, jakie poniosłoby gospodarstwo domowe przy uwzględnieniu sytuacji mieszkaniowej gdyby miało możliwość pełnego zaspokojenia standardowych potrzeb energetycznych. Niskie dochody to grupa 30% osób o najniższych dochodach ekwiwalentnych (Sałach i Lewandowski, 2018). 3 Szczegółowa analiza zjawiska: Lewandowski et al.,

84 Wykres 1 Udział ubogich energetycznie gospodarstw domowych z podziałem na budynki jedno- i wielorodzinne ze względu na rok budowy budynku w 2016 r Jednorodzinny Wielorodzinny do d 2007 Ubóstwo energetyczne a smog Wysokie zanieczyszczenie powietrza w Polsce jest częściowo związane z wykorzystaniem niskiej jakości paliw spalanych w przestarzałych domowych systemach grzewczych, co może być pochodną ubóstwa energetycznego. Ubóstwo energetyczne szczególnie często dotyka gospodarstwa mieszkające w domach jednorodzinnych, które jako główne źródło ogrzewania stosują piece na opał lub centralne ogrzewanie lokalne. Co piątek takie gospodarstwo jest ubogie energetycznie. Równocześnie, gospodarstwa te stanowią aż 76% wszystkich ubogich energetycznie gospodarstw. Ubóstwo energetyczne w najmniejszym stopniu dotyczy zaś gospodarstw korzystających z sieciowego ogrzewania centralnego. Wykres 2 Udział ubogich energetycznie gospodarstw domowych z podziałem na budynki jedno- i wielorodzinne ze względu na główne źródło ciepła w 2016 r Jednorodzinny Wielorodzinny Centralne ogrzewanie lokalne Centralne ogrzewanie z sieci Piece na opał Piece elektryczne (gazowe) 84

85 72% ubogich energetycznie gospodarstw mieszkających w domach jednorodzinnych stosuje węgiel kamienny jako główny nośnik energii. 19% wykorzystuje drewno opałowe, a gaz ziemny niecałe 5%. Odróżnia to ubogich energetycznie od ogółu gospodarstw zamieszkujących domy jednorodzinne, w których z węgla kamiennego jako podstawowego nośnika korzysta mniejszy odsetek gospodarstw (64%), zaś więcej jest gospodarstw stosujących gaz ziemny (13%). Wysoki udział wykorzystania węgla kamiennego i drewna wskazuje na związek pomiędzy lokalną niską emisją a ubóstwem energetycznym. Przeciwdziałanie ubóstwu energetycznemu Aby zapobiegać powstawaniu ubóstwa energetycznego i niwelować jego skutki konieczna jest modyfikacja instrumentów polityki publicznej I dopasowanie ich do potrzeb ubogich energetycznie gospodarstw domowych w Polsce. Służyć temu mogą następujące instrumenty wsparcia, które powinny być powiązane zarówno z sytuacją materialną gospodarstwa, jak i stanem i wiekiem budynku 4 : Zasiłek celowy dedykowany ubogim energetycznie; Doradztwo i drobne usprawnienia sprzyjające oszczędzaniu energii; Termomodernizację wraz z profesjonalnym doradztwem technicznym. W przypadku zasiłku celowego, należałoby przede wszystkim wprowadzić kryterium dotyczące stanu budynku tak, aby pomoc była kierowana do osób mieszkających w domach nieocieplonych. Wsparcie powinno być zależne od dochodu oraz charakterystyki domu wpływającej na koszty ogrzewania (np. metraż, typ ogrzewania). Powinno być także większe dla gospodarstw, które decydują się na wymianę źródła ciepła na mniej emisyjne. W ramach doradztwa energetycznego, wsparcie opierałoby się na pracy przeszkolonych doradców, którzy identyfikowaliby ubogie energetycznie gospodarstwa domowe i uczyli zachowania wpływającego na wzrost efektywności energetycznej (np. prawidłowej obsługi urządzeń grzewczych, czy uszczelniania okien). Od 2018 r. w Polsce wdrażany jest program Czyste Powietrze, który może spełniać warunki dedykowanego wsparcia dla ubogich energetycznie gospodarstw domowych. Jednakże, w przypadku gospodarstw ubogich energetycznie w najtrudniejszej sytuacji materialnej może się okazać, że nawet wsparcie w wysokości 90% (maksymalnej przewidzianej przez program) nie wystarcza do podjęcia termomodernizacji. Pomimo zastosowania preferencyjnych pożyczek, dochody najuboższych gospodarstw domowych mogą uniemożliwić im uczestnictwo w programie. W takich przypadkach, zwłaszcza w przypadku gospodarstw zamieszkujących gęste skupiska ludzkie o złej jakości powietrza, wsparcie mogłoby sięgać 100%. Wnioski Ubóstwo energetyczne jest spowodowane głównie wysokimi kosztami energii, niskimi dochodami gospodarstw domowych oraz niską efektywnością energetyczną budynków. Ubóstwo energetyczne nie tylko obniża jakość życia, ale też przyczynia się do zanieczyszczenia powietrza. W 2016 r., 9,8% wszystkich gospodarstw w Polsce było ubogich energetycznie. Ubóstwo energetyczne znacznie częściej dotyczy gospodarstw mieszkających w domach jednorodzinnych. Aby przeciwdziałać ubóstwu energetycznemu potrzebne są dedykowane programy wsparcia w postaci zasiłków celowych i całkowitego sfinansowania termomodernizacji. Rozwiązanie problem ubóstwa energetycznego nie oznacza rozwiązania problemu zanieczyszczenia powietrza. Bibliografia: Lewandowski P., Kiełczewska A., Ziółkowska (Święcicka) K. (2018). Zjawisko ubóstwa energetycznego w Polsce, w tym ze szczególnym uwzględnieniem zamieszkujących w domach jednorodzinnych. IBS Research Report 02/2018. Lewandowski P., Sałach K. (2018). Pomiar ubóstwa energetycznego na podstawie danych BBGD metodologia i zastosowanie. IBS Research Report 01/2018. Rutkowski J., Sałach K., Szpor A., Ziółkowska (Święcicka) K. (2018). Jak ograniczyć skalę ubóstwa energetycznego w Polsce? IBS Policy Paper 01/

86 Andrzej Porawski, Dyrektor Biura Związku Miast Polski Działania podejmowane przez miasta i gminy na rzecz poszanowania energii, ochrony powietrza i klimatu - raport ZMP i PNEC Ramy prawne, ekonomiczne i społeczne Na sytuację energetyczną polskich gmin duży wpływ ma polityka klimatyczno-energetyczna realizowana na poziomie UE i poziomie krajowym. Przyjęte przez UE i jej poszczególne państwa członkowskie długoterminowe cele przekładają się na bardziej szczegółowe strategie i regulacje, a te na konkretne zadania dla władz lokalnych. W chwili obecnej ramy polityki klimatyczno-energetycznej UE wyznacza tzw. pakiet 3x20%, który został przyjęty 9 marca 2007 roku i zawiera jednostronne zobowiązanie UE do osiągnięcia do 2020 roku: redukcji emisji gazów cieplarnianych o 20% (w stosunku do wielkości z 1990 r.), redukcji zużycia energii o 20% oraz zwiększenia udziału energii ze źródeł odnawialnych w bilansie energetycznym do 20%. Równolegle z podejmowaniem wysiłków na rzecz realizacji celów 3x20%, UE rozpoczęła prace nad kolejnym pakietem klimatyczno-energetycznym, zwanym pakietem 2030, który ma przyczynić się do realizacji jeszcze ambitniejszych celów wyznaczonych dla Są to: redukcja emisji gazów cieplarnianych o 40% (w stosunku do wielkości z 1990 r.), redukcja zużycia energii o 27% oraz zwiększenie udziału energii ze źródeł odnawialnych w bilansie energetycznym do 27%. W Polsce głównym dokumentem strategicznym określającym wizję jego zrównoważonego rozwoju jest Polityka Energetyczna Polski do 2030 r., natomiast najważniejsze zadania gmin w obszarze energii definiuje Prawo energetyczne. Należą do nich m.in. planowanie i organizacja zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe, planowanie i finansowanie oświetlenia miejsc i dróg publicznych oraz realizacja działań mających na celu racjonalizację zużycia energii na terenie gminy. Wiele unijnych dyrektyw oraz dokumentów krajowych podkreśla wzorcową rolę, jaką sektor publiczny, w tym samorządy lokalne, powinien pełnić w obszarze oszczędzania energii i zarządzania nią, dając dobry przykład mieszkańcom i podmiotom prywatnym. Samorządy lokalne mają także kluczowe znaczenie dla osiągnięcia unijnych i krajowych celów energetycznych, co wiąże się z ich poczwórną rolą w obszarze energii: konsumenta energii, producenta energii, lokalnego regulatora i inwestora oraz motywatora. Świadome tego faktu, miasta i gminy z całej Europy zawiązały inicjatywę pn. Porozumienie Burmistrzów, dobrowolnie zobowiązując się do zmniejszenia emisji CO 2 na swoim terenie, aktywizacji mieszkańców oraz podjęcia współpracy i wymiany doświadczeń w obszarze poszanowania energii i ochrony klimatu. Do dziś do Porozumienia przystąpiło ponad 50 samorządów lokalnych z Polski. Realizacja wszystkich niezbędnych działań na rzecz poprawy efektywności energetycznej i wykorzystania OZE wymaga zaangażowania środków zewnętrznych. Budżety gmin są ograniczone a poziom wydatków wynikających z powierzonych im zadań coraz wyższy, dlatego realizacja wielu inwestycji jest uzależniona od możliwości uzyskania wsparcia finansowego. W chwili obecnej istnieje relatywnie dużo źródeł finansowania działań proenergetycznych (programy UE, programy krajowe, środki funduszy celowych, alternatywne mechanizmy finansowania), ale duża jest także konkurencja w ubieganiu się o dostępne środki. Polskie społeczeństwo jest coraz bardziej świadome energetycznie i w coraz większym stopniu oczekuje od 86

87 władz lokalnych zajęcia się problemem ograniczenia zużycia energii i emisji zanieczyszczeń, w tym przede wszystkim niskich emisji pogarszających jakość powietrza w wielu polskich miastach. Z drugiej strony mieszkańcy rzadko angażują się aktywnie w realizowane na szczeblu lokalnym inicjatywy proenergetyczne. Aktualna sytuacja Wostatnich latach można zaobserwować rosnącą a- ktywność na rzecz poprawy efektywności energetycznej i wykorzystania OZE w polskich gminach. Coraz więcej z nich podejmuje działania zmierzające do uporządkowania lokalnej gospodarki energetycznej, dostrzegając w tym nie tylko możliwość poprawy stanu środowiska i jakości życia mieszkańców, ale i osiągnięcia realnych oszczędności finansowych. Nadal niewiele polskich gmin posiada dedykowane stanowiska lub jednostki ds. zarządzania energią. Najczęściej realizacją projektów w obszarze energii zajmują się pracownicy innych działów (ochrony środowiska, gospodarki komunalnej, infrastruktury itd.), którym często brakuje czasu i doświadczenia, by efektywnie i kompleksowo zająć się tym tematem. Większość gmin nie prowadzi również systematycznego monitoringu zużycia energii w swych budynkach i obiektach, nie ma więc pełnego obrazu swojej sytuacji w tym zakresie. Te dwa braki w znaczący sposób utrudniają efektywne zarządzanie energią na poziomie lokalnym. Coraz więcej gmin decyduje się na opracowanie kompleksowych planów i strategii energetycznych, wyznaczających kierunki działania na najbliższe lata. Oprócz obowiązkowych założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe (a także w razie konieczności samych planów), opracowują także plany gospodarki niskoemisyjnej (PGN) i plany działań na rzecz zrównoważonej energii (SEAP). Jedne i drugie bazują na metodologii opracowanej przez Wspólne Centrum Badawcze KE na potrzeby Porozumienia Burmistrzów i mają pomóc gminom w realizacji wizji zrównoważonego rozwoju energetycznego poprzez zaplanowanie i wykonanie szeregu działań zmierzających do ograniczenia zużycia energii oraz wzrostu wykorzystania OZE. Wykres 1 Aktualne obszary zaangażowania JST (%) Termomodernizacja budynków Modernizacja oświetlenia Wykorzystanie OZE Zrownoważony transport Rozbudowa/ modernizacja sieci ciepłowniczej Edukacja energetyczna mieszkańców Wsparcie termomodernizacji w sektorze prywatnym Wsparcie instalacji w sektorze prywatnym Wsparcie energetyki obywatelskiej Inne Wśród najczęściej realizowanych na szczeblu lokalnym proenergetycznych działań znajdują się: termomodernizacja budynków komunalnych, instalacja OZE i modernizacja oświetlenia ulic. Poddawane termomodernizacji są przede wszystkim placówki edukacyjne i ratusze, z uwagi na duży potencjał oszczędności energii oraz efekt edukacyjny. W zakresie odnawialnych źródeł energii, to gminy inwestują przede wszystkim w kolektory słoneczne, ogniwa fotowoltaiczne i pompy ciepła. Ponadto wiele samorządów podejmuje starania, by zaktywizować 87

88 mieszkańców i innych lokalnych interesariuszy. Prowadzą one zarówno kampanie edukacyjne jak i programy dofinansowania wymiany starych i nieefektywnych źródeł ciepła na nowe, bardziej ekologiczne. Wiele spośród tych działań jest realizowanych z udziałem środków zewnętrznych, po które samorządy sięgają chętnie i umiejętnie. Najczęściej korzystają z dotacji z wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej oraz regionalnych programów operacyjnych, co pokazuje, że programy i mechanizmy wsparcia, wdrażane na poziomie regionalnym, są najlepiej dopasowane do ich potrzeb. Dużo działań otrzymuje też wsparcie Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Stosunkowo niewielkie jest nadal wykorzystanie tzw. alternatywnych mechanizmów finansowania, jak np. formuła ESCO czy fundusze odnawialne. Wykres 2 Najczęściej wykorzystywane zewnętrzne źródła finansowania (%)* WFOŚiGW RPO NFOŚiGW Fundusze pozaunijne (EOG, szwajcarskie) Fundusze unijne (HORYZONT 2020, INTERREGI) Środki prywatne *procent ankietowanych gmin, które korzystają z danego źródła finansowania Skuteczna realizacja lokalnych celów klimatyczno-energetycznych, zwłaszcza tych przyjętych w planach SEAP i PGN, wymaga włączenia w proenergetyczne działania mieszkańców i kluczowych interesariuszy. Większość gmin, które podejmują działania w zakresie klimatu i energii, zdaje sobie z tego sprawę, choć ich wysiłki na rzecz mobilizacji społeczeństwa obywatelskiego często można uznać za niewystarczające. Najczęściej komunikacja z mieszkańcami i lokalnymi interesariuszami ma charakter jednostronny i polega na przekazywaniu informacji przez gminę, prowadzeniu działań edukacyjnych itd. Ciągle niewiele gmin potrafi jednak zaangażować mieszkańców w aktywny dialog i włączyć we wspólne działania. Samorządy zainteresowane wymianą doświadczeń, nawiązaniem współpracy oraz realizacją ambitnych projektów proenergetycznych wspólnie z innymi gminami i organizacjami, mają możliwość zaangażowania się w różnego rodzaju inicjatywy i sieci współpracy, istniejące zarówno na poziomie europejskim, jak i krajowym. Bariery i wyzwania Bariery i wyzwania, przed jakimi stają miasta i gminy dążące do zrównoważonego rozwoju, można podzielić na bariery prawne, ekonomiczne i społeczne oraz słabe strony samej administracji lokalnej. Do najważniejszych należą: częste i nierzadko niekorzystne dla JST zmiany w prawie, niejasność lub brak wielu kluczowych uregu- 88

89 lowań, ograniczony dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania inwestycji, skomplikowane procedury uzyskania i rozliczania dofinansowania, brak aktywnego zaangażowania lokalnych społeczności oraz ich niechęć do realizacji niektórych inwestycji. Poniżej wyszczególniono wszystkie istotne wyzwania wskazane przez uczestników badania ankietowego i grup wymiany doświadczeń. Z drugiej strony istnieją również czynniki, które wspierają gminy w ich staraniach na rzecz bardziej efektywnego wykorzystania energii, jak np. wsparcie UE dla działań proenergetycznych i proklimatycznych, rozwój technologii EE i wykorzystania OZE, rozwój technologii ICT czy pewne naturalne trendy, występujące w społeczeństwie (jak wymiana starego sprzętu AGD czy starych samochodów na nowe i bardziej ekologiczne). Gminy mają też wiele silnych stron ułatwiających skuteczną realizację działań: coraz większą świadomość energetyczną władz i pracowników administracji, kapitał ludzki, duży potencjał efektywności energetycznej i skuteczne narzędzia oddziaływania na lokalną sytuację. Potrzeby Pokonanie przez gminy barier i słabości oraz wykorzystanie istniejącego potencjału poprawy efektywności energetycznej i produkcji energii z OZE wymaga zaangażowania także innych instytucji, w tym przede wszy- stkim państwa, instytucji finansujących, organizacji pozarządowych i sektora badawczo-rozwojowego. Poniższe zestawienie, sporządzone na podstawie wyników badania ankietowego i prac w grupach wymiany doświadczeń, pokazuje, jakiego wsparcia z ich strony miasta i gminy potrzebują, aby skuteczniej realizować lokalne cele energetyczne. Najważniejsze oczekiwania polskich JST wobec władz centralnych obejmują......zapewnienie stabilnego, spójnego i przejrzystego prawodawstwa;...wprowadzenie regulacji skuteczniej wspierających EE i wykorzystanie OZE, w tym regulacji promujących energetykę prokonsumencką, wykorzystanie alternatywnych mechanizmów finansowania (jak formuła ESCO) i tworzenie spółdzielni energetycznych;...uregulowanie kwestii dotyczących własności i odpowiedzialności za modernizację oświetlenia ulicznego oraz dostępu do danych potrzebnych do skutecznego planowania energetycznego i zarządzania energią na poziomie gminy;...określenie norm jakości dla węgla i innych paliw stałych wprowadzanych do obiegu handlowego dla odbiorców indywidualnych;...usprawnienie prawa zamówień publicznych, aby umożliwiało dokonywanie bardziej zrównoważonych zamówień, uwzględniających kryteria ekonomiczne, środowiskowe i społeczne;...uznanie samorządów za partnerów w tworzeniu i wdrażaniu krajowej polityki energetycznej;... prowadzenie szerszych konsultacji społecznych podczas wprowadzania nowych regulacji. Najważniejsze oczekiwania polskich JST wobec instytucji finansujących obejmują......zapewnienie większych środków na działania w obszarze efektywności energetycznej i wykorzystania OZE, w tym poprzez wprowadzenie nowych, dobrze zaprojektowanych programów dotacyjnych, niskooprocentowanych kredytów czy umarzalnych pożyczek;...tworzenie harmonogramów konkursów na cały okres finansowania, z zapewnieniem czytelnych kryteriów wyboru i bez wprowadzania zmian warunków udziału w czasie trwania naboru;...uproszczenie i skrócenie procedur związanych z ubieganiem się o przyznanie dofinansowania oraz rozliczaniem dotacji;...lepsze dopasowanie realizowanych programów wsparcia do faktycznych potrzeb i możliwości JST, a także zapewnienie ich większej spójności z obowiązującym prawodawstwem; 89

90 ...organizację szkoleń dotyczących wprowadzanych programów wsparcia, a także prawidłowego przygotowania wniosków oraz wdrażania i rozliczania projektów;...wprowadzenie jasno sformułowanych i nieskomplikowanych programów wsparcia skierowanych do indywidualnych gospodarstw domowych. Najważniejsze oczekiwania polskich JST wobec organizacji pozarządowych obejmują......prowadzenie działań edukacyjnych i szkoleniowych skierowanych do mieszkańców oraz do pracowników lokalnej administracji;...prowadzenie doradztwa w obszarze efektywności energetycznej i wykorzystania OZE;...udzielanie wsparcia podczas opracowania i wdrażania lokalnych strategii energetycznych, realizacji konkretnych projektów, aktywizacji mieszkańców i lokalnych interesariuszy itd.;...angażowanie JST we wspólne proenergetyczne projekty, które m.in. umożliwiają włączenie się w działania mniejszym samorządom, nie mającym dostatecznych zasobów kadrowych, aby realizować je samodzielnie;...tworzenie platform współpracy i wymiany doświadczeń, skupiających samorządy lokalne i ich kluczowych partnerów;...rozpowszechnianie dobrych praktyk i sprawdzonych rozwiązań;...prowadzenie działań na rzecz wprowadzenia pożądanych zmian w obowiązującym prawie. Perspektywy na przyszłość Można założyć, iż zainteresowanie JST tematyką efektywności energetycznej i wykorzystania OZE, jak również ich zaangażowanie w projekty i inicjatywy z tego zakresu, będzie w kolejnych latach wzrastać. Wynika to z kilku czynników, obejmujących rosnącą świadomość energetyczną społeczeństwa (w tym władz lokalnych), stałą obecność tematu zrównoważonej energii w europejskiej debacie publicznej, zaangażowanie UE w realizację ambitnych celów klimatyczno-energetycznych oraz coraz większą dostępność i malejące koszty wielu proenergetycznych technologii i rozwiązań. Nie bez znaczenia jest również konieczność rozwiązania coraz bardziej palącego problemu niskiej emisji, znacznie pogarszającej jakość życia w wielu europejskich miastach, a także konieczność redukcji gminnych kosztów bieżących, których istotny składnik stanowią koszty zużycia paliw i energii (a te według aktualnych prognoz będą wzrastać). Wśród działań, które samorządy planują do realizacji w pierwszej kolejności znajdują się przede wszystkim te, na które najłatwiej pozyskać dofinansowanie lub które są najbardziej pożądane z punktu widzenia realizacji celów społecznych (poprawa komfortu i warunków zdrowotnych mieszkańców), a więc termomodernizacja budynków, modernizacja oświetlenia ulicznego i inwestowanie w OZE. Dodatkowo w większych miastach podejmowane są wysiłki w zakresie szybkiego wdrożenia niskoemisyjnego transportu zbiorowego. Coraz więcej gmin rozpoczyna też realizację programów dopłat do wymiany nieekologicznych źródeł ciepła w prywatnych gospodarstwach domowych. Działania takie były już prowadzone przez polskie miasta w latach , z wykorzystaniem własnych funduszy celowych: gminnego i powiatowego funduszu ochrony środowiska. Ich efekty nigdy nie zostały zmierzone i podsumowane, mimo że poprawa jakości powietrza w centrach niektórych miast była odczuwalna. Jednak po likwidacji lokalnych funduszy (włączeniu tych środków do ogólnych dochodów budżetów gmin i powiatów, począwszy od roku 2004) zostały one znacznie ograniczone. Dopiero silne zainteresowanie mediów stanem powietrza w miastach w ostatnich kilku latach spowodowało ponowne podjęcie działań na rzecz zmniejszenia niskiej emisji, tym razem ze wsparciem władz regionalnych i centralnych. Zwracają przy tym uwagę zawieranie lokalnie koalicje na rzecz czystego powietrza, do których przystępują także inne podmioty, w tym producenci i dostawcy energii cieplnej i elektrycznej. Na wykresie 3 zestawiono listę obszarów tematycznych, w których gminy uczestniczące w badaniu ankietowym planują podjąć działania w najbliższej przyszłości. 90

91 Wykres 3 Aktualne obszary zainteresowania IST (na podstawie badania ankietowego) (%) Narzędzia i metody zarządzania Efektywne energetycznie budynki Efektywne energetycznie oświetlenie Wykorzystanie OZE Zrównoważony transport Mechanizmy finansowania inwestycji Angażowanie interesariuszy Narzędzia motywowania mieszakńców do oszczędzania energii W dłuższej perspektywie polskie samorządy, chcące podążać ścieżką zrównoważonego rozwoju energetycznego, będą musiały się zmierzyć także z innymi istotnymi wyzwaniami, do których należą np. zmniejszenie dostępności dotacji bezzwrotnych po 2020 roku, ograniczony udział emisji z sektora komunalnego w całkowitej wielkości emisji z obszaru gminy (a co za tym idzie ograniczona możliwość zmniejszenia tej emisji przy koncentrowaniu się wyłącznie na działaniach w tym sektorze) czy konieczność zajęcia się problemem adaptacji do zmian klimatu. Sprostanie tym wyzwaniom będzie wymagało nie tylko ich aktywnego zaangażowania, ale i wsparcia ze strony innych instytucji oraz umożliwienia im udziału w dialogu i wymianie know -how, sprawdzonych technologii i dobrych praktyk z innymi miastami i gminami. 91

92 Katarzyna Rutkowska-Newman, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej NFOŚiGW, a Agenda Miejska Unii Europejskiej Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej nie tylko wspiera finansowo inwestycje i projekty środowiskowe w miastach. Włącza się też aktywnie w inicjatywy ogólnoeuropejskie, których celem jest znalezienie rozwiązań poprawiających jakość życia mieszkańców. Stąd udział NFOŚiGW w Partnerstwie Jakość Powietrza Agendy Miejskiej Unii Europejskiej. Agenda Miejska UE została powołana do życia w maju 2016 r. w ramach tzw. Paktu Amsterdamskiego przez ministrów UE odpowiedzialnych za politykę miejską, a wraz z nią dwanaście partnerstw tematycznych. Jej celem jest pobudzenie wzrostu i innowacji w miastach europejskich oraz poprawa jakości życia ich mieszkańców. Przy realizacji tych zamierzeń mają być uwzględnione trzy zasadnicze obszary: regulacje prawne i ich implementacja, sposoby finansowania oraz wzrost wiedzy i świadomości społecznej. Polska, reprezentowana przez Ministerstwo Energii i NFOŚiGW, bierze udział w pracach Partnerstwa Jakość Powietrza od września 2016 r. W Partnerstwie obecne są jeszcze 3 państwa (Holandia, Chorwacja i Czechy) oraz 6 miast (Helsinki, Londyn, Utrecht, Mediolan, Konstanta, Duisburg) i 2 organizacje (EUROCITES i HEAL), jak też Komisja Europejska (m.in. Dyrekcja Generalna ds. Środowiska, Dyrekcja Generalna ds. Badań Naukowych i Innowacji, Wspólne Centrum Badawcze) oraz jako obserwator program URBACT. Polskie miasta wspierają aktywnie Narodowy Fundusz i Ministerstwo Energii biorąc udział w konsultowaniu dokumentów przygotowywanych na różnych etapach prac. Głównym zadaniem Partnerstwa jest poprawa jakości powietrza w miastach oraz zwrócenie szczególnej uwagi na wpływ zanieczyszczeń na zdrowie mieszkańców. Bo trzeba wiedzieć, że zgodnie z danymi Europejskiej Agencji Środowiska European Environment Agency (EEA) w Europie 400 tys. ludzi rocznie umiera z powodu zanieczyszczeń powietrza. Podczas spotkań i telekonferencji (jedno ze spotkań członków Partnerstwa Jakość Powietrza Agendy Miejskiej UE odbyło się 9 maja 2018 r. w siedzibie Narodowego Funduszu w Warszawie), na drodze dyskusji i kompromisu między wszystkimi członkami partnerstwa, opracowany został Action Plan (Plan działań), zatwierdzony przez ministrów państw członkowskich UE odpowiedzialnych za politykę miejską pod koniec ubiegłego roku. Znalazły się w nim działania polegające na: identyfikacji luk w prawodawstwie i sposobach jego wdrażania w zakresie źródeł emisji zanieczyszczeń powietrza, przygotowaniu uniwersalnego Kodeksu dobrych praktyk dla miast dotyczącego Planu na rzecz ochrony powietrza, wypracowaniu we współpracy z Europejskim Bankiem Inwestycyjnym modelu biznesowego finansowania przedsięwzięć zawartych w planach na rzecz ochrony powietrza, stworzeniu mierzalnego instrumentu w formie wskaźnika pokazującego wpływ jakości powietrza na zdrowie mieszkańców, przygotowaniu zestawu narzędzi do komunikacji z mieszkańcami na temat jakości powietrza, uwzględniającego przykłady z dobrymi praktykami. Ogłoszenie wyników prac partnerstwa miało miejsce podczas Europejskiego Tygodnia Miast i Regionów (dawniej Open Days) w dniach 8-11 października br. w Brukseli. Więcej informacji na temat Partnerstwa Jakość Powietrza oraz jego prac można znaleźć na stronie Komisji Europejskiej FUTURIUM: 92

93 Departament Strategii Rozwoju Partnerska Inicjatywa Miast przykład współpracy administracji rządowej i miast na rzecz zrównoważonego rozwoju Jednym z dokumentów rządowych promujących m.in. działania dotyczące realizacji strategii niskoemisyjnych (związanych z takimi obszarami jak: transport publiczny, efektywność energetyczna czy jakość powietrza) jest Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju (SOR). Dokument ten przewiduje realizację szeregu pro- jektów strategicznych uwzględniających kwestie gos- podarki niskoemisyjnej. Jednym z nich jest Partnerska Inicjatywa Miast (PIM). W ramach tego projektu Mini- sterstwo Inwestycji i Rozwoju wspiera miasta borykają- ce się z wieloma problemami, w tym dotyczącymi niskiej emisji. Inicjatywa promuje partnerską współpracę po- między różnymi kategoriami miast głównie małymi i średnimi, wymianę wiedzy oraz wypracowywanie w sposób partycypacyjny innowacyjnych i zrównoważonych rozwiązań dotyczących poprawy jakości życia mieszkańców, której ważnym aspektem jest poprawa jakości powietrza. Działania przewidziane do realizacji w ramach PIM są spójne z priorytetami wskazanymi w dokumentach krajowych i unijnych, w tym m.in. w Agendzie Miejskiej dla Unii Europejskiej, która ma na celu poprawę tworzo- nych na poziomie UE polityk i instrumentów, tak aby lepiej odpowiadały na potrzeby i wyzwania polityki miej- skiej. Realizacja PIM ma umożliwić stworzenie warunków niezbędnych do zrównoważonego i efektywnego rozwoju miast, nie tylko poprzez wykorzystanie wiedzy pozyskanej przez miasta, które posiadają już doświadczenia w zakresie rozwiązywania konkretnych problemów, ale ma także służyć miastom poszukującym wiedzy i wsparcia w zakresie dotykających je problemów. Podstawowym mechanizmem wdrożeniowym PIM są trzy pilotażowe sieci tematyczne, które zrzeszają grupę miast w celu przeanalizowania i wypracowania dobrych praktyk i innowacyjnych rozwiązań wokół zidentyfikowanych wyzwań dotyczących poprawy jakości życia. W październiku 2017 r. uruchomiono trzy sieci tematyczne PIM ds.: jakości powietrza, rewitalizacji oraz mobil- ności miejskiej, skupiające 34 miasta. Miasta te spotykają się cyklicznie na warsztatach oraz wizytach studyjnych, podczas których inspirują się wzajemnie, przedstawiając dobre praktyki dotyczące określonego tematu oraz omawiając wyzwania przed nimi stojące i możliwe sposoby ich przezwyciężania. Obecnie, miasta ze wszystkich sieci PIM pracują wspólnie z Lokalnymi Partnerstwami, zrzeszającymi partnerów społeczno-gospodarczych, ekspertów oraz mieszkańców określonego miasta, nad tzw. Miejskimi Inicjatywami Działań (MID). Lokalne Partnerstwa, łącząc potencjały, kompetencje i zasoby wielu partnerów lokalnych, wypracowują rozwiązania dla zidentyfikowanych wyzwań. MID opisuje ścieżkę dojścia do rozwiązania wybranego problemu na poziomie lokalnym w każdym mieście partnerskim sieci oraz zawiera propozycje konkretnych rozwiązań i projektów, które mają doprowadzić do konkretnych działań. Efektem pracy poszczególnych sieci będzie także Plan Ulepszeń, czyli zbiór rekomendacji do prowadzenia polityk krajowych, a nawet europejskich powiązanych z obszarem tematycznym danej Sieci. Istotnym problem w Polsce jest utrzymujący się od wielu lat niezadawalający stan powietrza: w sezonie zimowym ponadnormatywne stężenia pyłu zawieszonego PM 10 i PM 2,5 oraz benzo(a)pirenu, a w sezonie letnim zbyt wysokie stężenia ozonu troposferycznego. Ponadto, obserwowane są przypadki występowania ponadnormatywnych stężeń dwutlenku azotu, których główną przyczyną jest oddziaływanie emisji związanej z intensywnym ruchem pojazdów w centrum miast oraz oddziaływanie emisji związanej z ruchem pojazdów na głównych drogach. Sytuacja ta negatywnie wpływa na jakość życia Polaków. Dlatego kluczowe dla poprawy jakości powietrza w polskich miastach są efekty prac zwłaszcza dwóch sieci tematycznych PIM, tj. sieci ds. jakości powietrza oraz sieci ds. mobilności miejskiej, skupiających następujące miasta oraz instytucje: Sieć ds. jakości powietrza: Nowy Sącz Lider, Toruń, Opalenica, Związek Międzygminny ds. Ekologii 93

94 w Żywcu, Kudowa Zdrój, Rawicz, Żmigród, Bojanowo, Pszczyna, Nowa Ruda, Stowarzyszenie Białostockiego Obszaru Funkcjonalnego oraz Skawina. Sieć ds. mobilności miejskiej: Stowarzyszenie Szczeciński Obszar Metropolitalny Lider, Wadowice, Czechowice-Dziedzice, Cieszyn, Legnica, Nowa Sól, Skawina, Olsztyn, Jastrzębie-Zdrój oraz Wałbrzych. Głównym celem wypracowywanych przez obie sieci rozwiązań jest osiągnięcie w perspektywie do roku 2030 stężeń substancji w powietrzu na poziomach wskazanych przez Światową Organizację Zdrowia oraz wymagań wynikających z regulacji prawnych projektowanych przepisami prawa unijnego. Cel ten ma zostać osiągnięty poprzez realizację wielu cząstkowych działań, z których głównym jest poszerzanie świadomości ekologicznej mieszkańców. Ponadto niezbędne jest wdrożenie konkretnych działań prowadzących do zmniejszenia emisji, zarówno ze źródeł komunalno-bytowych, jak i z transportu drogowego i z przemysłu oraz wyraźne ograniczenie problemu ubóstwa energetycznego. Podmioty skupione w sieci ds. jakości powietrza dążą do zwiększania świadomości ludzi dotyczącej znaczenia czystego powietrza dla zdrowia, a także działań i zachowań proekologicznych służących ograniczaniu niskiej emisji oraz systemu zachęt dla podejmowania takich działań. Dlatego miasta, w wypracowywanych MID-ach, promują wielowątkową edukację, szczególnie w grupach wykluczonych ekonomicznie, wśród osób starszych i dzieci, a także kampanie informacyjno promocyjne dotyczące proekologicznych zachowań oraz dostęp do kompleksowej i przystępnej informacji nt. możliwości ograniczania udziału gospodarstwa domowego w niskiej emisji. Wśród planowanych działań dotyczących ograniczania niskiej emisji występują też często przedsięwzięcia nie tylko dotyczące wymiany palenisk, wzmocnienia systemu kontroli palenisk, czy segregacji odpadów, ale także działania dotyczące modernizacji budynków z wykorzystaniem OZE, czy intensyfikacji nowych nasadzeń (w szczególności roślin pochłaniających smog) oraz przedsięwzięcia z zakresu tworzenia nowych ogólnodostępnych terenów zielonych. Tematy poruszane w sieci PIM ds. jakości powietrza przenikają się z działaniami sieci ds. mobilności miejskiej, dotyczącymi zmiany zachowań mobilności ludności, tj. rezygnacji z codziennego używania samochodu osobowego na rzecz innych, bardziej ekologicznych, sposobów przemieszczania się. Dlatego wśród działań proponowanych w MID-ach często występują przedsięwzięcia ukierunkowane na zwiększenie wykorzystania roweru jako środka transportu, między innymi poprzez zwiększanie dostępności i bezpieczeństwa tras rowerowych, w tym zwiększenia wykorzystania istniejącej infrastruktury (np. dróg technicznych). Wśród działań wymienianych w MID-ach często pojawiają się propozycje dotyczące zwiększenia zakresu oraz jakości usług komunikacji zbiorowej, w tym objęcia nią ościennych (względem miast) gmin, a także wprowadzania rozwiązań kształtowania układu ulicznego, które usprawniają ruch pojazdów komunikacji zbiorowej, zwiększają bezpieczeństwo oraz tworzą infrastrukturę uzupełniającą. W obszarze zainteresowań członków sieci ds. mobilności miejskiej jest także analiza sprawności i opłacalności eksploatacji pojazdów komunikacji zbiorowej napędzanych alternatywnymi źródłami energii. Z kolei, w odniesieniu do ruchu rowerowego, miasta dostrzegają konieczność kształtowania spójnego i nieprzerywanego układu dróg i ścieżek rowerowych, co w znacznym stopniu poprawi atrakcyjność i sprawność tej formy przemieszczania się. W MID-ach podejmowane są także kwestie dot. uspokojenia i odciążania obszarów najbardziej narażonych na uciążliwe odziaływanie ruchu drogowego, czy dot. przedsięwzięć z zakresu integracji przewozów odbywanych różnymi środkami transportu (w tym kolei). Intencją MIiR jest, aby innowacyjne rozwiązania wypracowane w MID-ach stały się inspiracją także dla innych polskich miast, które również borykają się z problemem niskiej jakości powietrza. Wskazane w MID-ach propozycje działań posłużą do stworzenia Planu U- lepszeń, który będzie zawierał rekomendacje dla wprowadzania potrzebnych zmian systemowych na poziomie krajowym oraz unijnym. 94

95 Driving change for better cities Ania Rok, ekspertką programową Programu URBACT Weź głęboki oddech (albo lepiej nie) W jaki sposób europejskie miasta walczą z zanieczyszczeniem powietrza? Wlistopadzie 2017r. Europejska Agencja Środowiska (EEA) wprowadziła Europejski Indeks Jakości Powietrza 1 pokazujący w czasie rzeczywistym jakość powietrza, którym oddychają obywatele i obywatelki UE. W zależności od tego, gdzie mieszkasz, oglądanie tej mapy może być mało przyjemne. Zanieczyszczenie powietrza, które niekorzystnie wpływa w zasadzie na każdego z nas nie jest nowym problemem. Czy są jakieś powody do optymizmu? Koszty brudnego powietrza Według szacunków Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) zanieczyszczenie powietrza wewnątrz i na zewnątrz pomieszczeń odpowiada za 6,5 mln zgonów na całym świecie. To jest 1/9 ogółu wszystkich zgonów 2, i więcej niż połowa liczby mieszkańców Belgii. Tyle osób każdego roku umiera z powodu złej jakości powietrza. Kobiety, dzieci i osoby starsze są szczególnie narażone na problemy zdrowotne związane z zanieczyszczonym powietrzem. W marcu 2017 r. WHO ogłosiło, że na całym świecie wśród dzieci poniżej 5 roku życia, 25% zgonów 3 można przypisać czynnikom związanym ze złym stanem środowiska, z których zanieczyszczenie powietrza jest najbardziej niebezpieczne. Nawet jeśli żadne europejskie miasto nie znajduje się wśród 20 miast na świecie o najwyższych średniorocznych stężeniach pyłu zawieszonego (indyjskie miasta zajmują połowę tej listy), są miejsca w Europie 4, w których aplikacja monitorująca jakość powietrza powinna być pierwszą, którą sprawdza się przed opuszczeniem domu. Zanieczyszczenie powietrza uważane jest za najważniejszą środowiskową przyczynę przedwczesnych zgonów w Unii Europejskiej, których liczba sięga rocznie do 400 tys. przypadków (to więcej niż cała populacja miasta Bolonia). Europejska Agencja Środowiska (EEA) szacuje, że około 90% osób mieszkających w europejskich miastach jest narażonych 5 na wysoki poziom zanieczyszczeń powietrza, uznany za szkodliwy dla zdrowia. Komisja Europejska szacuje, że obciąża to gospodarkę UE 6 rocznie kosztami opieki zdrowotnej w wysokości 4 mld euro i straconego czasu pracy w wysokości 16 mld euro. Dla porównania, całkowity budżet programu Horyzont 2020 wynosi 80 mld EUR. Problemy zdrowotne nie są jedyną ceną, którą płacimy oddychając zanieczyszczonym powietrzem. Nadmierna koncentracja niektórych zanieczyszczeń może być szkodliwa dla środowiska, ze względu na ich negatywny wpływ na jakość wody i gleby. Zanieczyszczenie powietrza jest również powiązane ze zmianami klimatycznymi. Wymaga to przyjęcia zintegrowanych polityk, które łączą obie te kwestie ze sobą (np. zastosowanie pojazdów elektrycznych zasilanych energią odnawialną)

96 Droga pod górkę w walce o prawo do oddychania Problem brudnego powietrza jest znany od dawna, ale wciąż daleko jest nam do jego rozwiązania 7. Normy jakości powietrza w UE obowiązują od ponad 20 lat, ale 130 miast europejskich wciąż stara się sprostać wyznaczonym limitom. Toczy się również 30 spraw o naruszenie przepisów przeciwko 20 z 28 państw członkowskich UE za przekroczenia norm zanieczyszczeń. Niestrudzone wysiłki grup obywatelskich, takich jak np. Krakowski Alarm Smogowy 8 oraz organizacji (szczególnie Client Earth 9, która podjęła działania prawne przeciwko wielu władzom krajowym i lokalnym), połączone z poszukiwaniem nowych możliwości biznesowych (np. przez konkursy takie jak Smogathon 10 ) i skandalami przemysłu motoryzacyjnego, np. jak owiana złą sławą Dieselgate 11, powoli prowadzą do zmiany biegu zdarzeń. Czy walka o czyste powietrze w końcu zyska uznanie polityczne, na które zasługuje? W ostatnich miesiącach pojawiło się wiele inspirujących inicjatyw w tym zakresie, a dwa europejskie giganty - Paryż i Londyn - przejmują inicjatywę (lub przynajmniej podnoszą widoczność problemu) a ich śladami podąża wiele innych miast. Zarówno Anne Hidalgo, burmistrzyni Paryża, jak i Sadiq Khan, burmistrz Londynu podpisali deklarację C40 dotyczącą ulic wolnych od paliw kopalnych 12, razem z 10 innymi dużymi miastami, w tym Kopenhagą, Barceloną i Mediolanem. Miasta-sygnatariusze, pamiętając o związku między jakością powietrza i zmianą klimatu zobowiązują się od 2025 r do kupowania autobusów wyłącznie o zerowej emisji i zapewnienia zerowej emisji na znacznym obszarze swoich miast do 2030 r. Paryż i Londyn: dużo marchewek i kilka kijów przypadku Paryża spełnienie powyższych zobowiązań oznaczałoby dodanie 21 dni do średniej W długości życia jego mieszkańców, przy jednoczesnym uniknięciu 400 przedwczesnych zgonów rocznie. Nic dziwnego, że miasto chętnie podejmuje działania mając już szereg środków do realizacji celu. Jednym z najciekawszych jest Utilib 13, system samochodów do wspólnego korzystania do użytku profesjonalnego (np. dla właścicieli małych firm, usługodawców, dostawców itd.). Flota Utilib to 100 pojazdów elektrycznych o ładowności ponad 250 kg każdy. Inne środki koncentrują się na zwiększeniu udziału stref pieszych (np. na nabrzeżu Sekwany), poprawie infrastruktury dla pieszych i rowerzystów, a także wprowadzeniu stref zakazu wjazdu dla najbardziej zanieczyszczających pojazdów. Znana z ambicji zbudowania miasta post-samochodowego (przynajmniej jeśli chodzi o prywatne samochody napędzane paliwami kopalnymi), Anne Hidalgo stwierdza 14, że bardzo trudne wyzwania, takie jak zanieczyszczone powietrze wymagają bezprecedensowych działań, polityk, odnoszących się do sytuacji niecierpiącej zwłoki zarówno jeśli chodzi o kryzys stanu zdrowia, jak i kryzys klimatyczny. Dodaje, że wyniki będą mówić same za siebie i zapewnią dalsze poparcie polityczne. Do podejmowanych działań przyłącza się Londyn z wieloma ambitnymi przedsięwzięciami wprowadzonymi w 2017 r. oraz kolejnymi będącymi w przygotowaniu. Najważniejsze z nich odnoszą się do przepisów regulujących ruch pojazdów najbardziej zanieczyszczających środowisko, po pierwsze wprowadzając dodatkowe opłaty, a następnie ograniczenia ruchu. Wprowadzony w październiku 2017r., tak zwany T-charge to dopłata 15 dla pojazdów niespełniających norm Euro 4 do opłaty za wjazd do centrum, która obejmuje wszystkie pojazdy wjeżdżające do centrum Londynu. T-charge to pierwszy krok w kierunku wprowadzenia strefy super niskiej emisji (Ultra Low Emission Zone - ULEZ), planowanej na kwiecień 2019 r., która zamknie centrum Londynu dla wszystkich pojazdów niespełniających uzgodnionych norm 16, w tym pojazdów usług publicznych, tj. karetek pogotowia, wozów strażackich czy śmieciarek. Miasto

97 konsultuje obecnie propozycje rozszerzenia obszaru strefy ULEZ i wprowadzenia bardziej rygorystycznych norm dla innych stref niskoemisyjnych w mieście. Będąc częścią sieci URBACT FreightTAILS 17, Londyn pracuje również nad ograniczeniem wpływu transportu towarowego na środowisko, np. poprzez oferowanie lokalnym firmom bezpłatnego narzędzia online do sprawdzenia efektywności dostaw 18 (Zarząd Dróg i Zieleni w Gdyni uczestniczył również w tej sieci URBACT). Paryż i Londyn 19 połączyły siły także przy tworzeniu nowego systemu monitorowania emisji zanieczyszczeń pochodzących z pojazdów samochodowych, opowiadając się w ten sposób jasno przeciwko istniejącym programom europejskim, które nie zapewniają rzetelnych danych. Według Khana nowy system położy kres pozorom, które zostały nam zafundowane i zapewni mieszkańcom i mieszkankom Londynu i Paryża uczciwą, dokładną i niezależną ocenę emisji pojazdów poruszających na naszych drogach. Czy więcej możemy zrobić? Podobnie jak w przypadku większości problemów środowiskowych, pytanie brzmi, jaka jest właściwa proporcja między kijami a marchewkami? Wprowadzanie zakazów dla większości pojazdów zanieczyszczających środowisko lub instalacji grzewczych jest popularnym żądaniem, ale jeśli zmiany zostaną wprowadzone zbyt pochopnie, bez dodatkowego wsparcia, może to wpłynąć negatywnie na sytuację najgorzej sytuowanych grup społecznych. Wprowadzenie nowych stref dla pieszych może wywołać protesty zarówno mieszkańców i mieszkanek, jak i ze strony osób czy firm wynajmujących lokale, jeśli nie zostaną poprzedzone dobrze zorganizowanymi konsultacjami na wczesnym etapie procesu zmian. To tylko przykłady problemów lokalnych, ale oczywiście sprawa jest znacznie bardziej skomplikowana i wiąże się z przepisami krajowymi i europejskimi mechanizmami finansowymi, silnymi grupami interesu (np. branży motoryzacyjnej lub energetycznej), oraz - co nie mniej ważne - naszymi codziennymi wyborami. Bardzo interesujące byłoby zobaczyć procesy zarządzania partycypacyjnego ukierunkowane na wprowadzenie rozwiązań w zakresie poprawy jakości powietrza, np. zgodnie z metodologią panelu obywatelskiego, tak jak zrobiono to w Gdańsku 20. Kwestia jakości powietrza została również poruszona w ramach Agendy Miejskiej Unii Europejskiej 21, w partnerstwie tematycznym kierowanym przez Holandię. URBACT dołączył do partnerstwa jako obserwator, koncentrując się w szczególności na zaangażowaniu obywateli i zintegrowanym podejściu. W listopadzie 2017 roku Partnerstwo Jakość Powietrza 22 opublikowało swój plan działania, obejmujący sześć wspólnych działań dotyczących regulacji i wdrażania, finansowania i wiedzy. W 2018 r. większość działań w ramach partnerstwa jest w toku, a wstępne wyniki prac partnerstwa są dostępne na stronie internetowej Futurium (www. ec.europa.eu/futurium/en/air-quality/partnership-air -quality-preliminary-results), w tym zestaw narzędzi do komunikacji o jakości powietrza i zdrowia, dokument przedstawiający stanowisko w sprawie kontroli sprawności unijnych dyrektyw dotyczących jakości powietrza atmosferycznego oraz kodeks dobrych praktyk w zakresie lokalnych planów jakości powietrza. Wszystkie miasta są proszone o nawiązanie kontaktu z partnerstwem i przekazanie swoich doświadczeń, w szczególności w odniesieniu do wyzwań i najlepszych praktyk związanych z finansowaniem, zaangażowaniem obywateli i wielopoziomowym zarządzaniem. Czy maska przeciwsmogowa okaże się najpopularniejszym akcesorium modowym 23 w 2018 roku, czy znajdziemy lepszy sposób na ochronę naszego zdrowia? Artykuł publikowany na stronie URBACT umożliwia miastom wspólną pracę nad opracowaniem nowych i zrównoważonych rozwiązań najważniejszych wyzwań miejskich, poprzez tworzenie sieci kontaktów, dzielenie się wiedzą i budowanie potencjału praktyków miejskich. URBACT to program europejskiej współpracy terytorialnej wspierający zrównoważony i zintegrowany rozwój w miastach w całej Europie. Jest on finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz państw członkowskich i partnerskich UE od 2002 r

98 Dr inż. arch Tomasz Majda, Prezes Towarzystwa Urbanistów Polskich Polskie miasta w obliczu zmian klimatycznych - kierunki działań łagodzących niekorzystne skutki zmian Miasto współczesne jest wynikiem długotrwałych procesów - w Polsce, bardziej niż w innych krajach, procesów charakteryzujących się brakiem ciągłości i wynikających z tego napięć i efektów, które ogólnie można nazwać chaosem. Jednym z przejawów tego cha- osu jest rabunkowa gospodarka zasobów, w tym również przestrzeni. szechnie znana przynajmniej w warstwie deklaratywnej. Największe problemy rodzi implementacja tej idei w praktyce. Większość dokumentów zawiera bowiem, wśród zakładanych celów, realizację idei zrównoważonego rozwoju, stosując do tego nieadekwatne, czasem wręcz wykluczające się narzędzia. Zjawisko to nabiera na sile tym bardziej im bardziej szczegółowej skali dotyczy. Zakłócona została równowaga między procesami urbanizacji a zdolnością przyrody do utrzymania homeostazy. Reakcją na płynące z tego faktu zagrożenia była koncepcja rozwoju zrównoważonego, która jest pow- Ze względu na rozbieżność między prostotą samej idei a złożonością jej mnogich aspektów powstaje wiele koncepcji, które akcentują wybrane cechy. Jedną z takich teorii jest koncepcja miasta zwartego (ang. compact city). Miasto zwarte Podstawą tej teorii jest efektywność wykorzystania terenu, aktualna także w skali regionalnej. Dzięki koncentracji zagospodarowania zmniejszeniu ulega ślad węglowy i ogólniej ślad ekologiczny. Tym samym zmniejszeniu powinno ulec zanieczyszczenie powietrza, a jego regeneracja na obszarach ochronionych przed zainwestowaniem, a więc z zasady o znacznie większej aktywności biologicznej, powinna być skuteczniejsza. Zwiększenie obszaru zlewni o niemiejskim charakterze spowodowałoby również zmniejszenie ryzyka powodzi obszarów zurbanizowanych, zwłaszcza w przypadku długotrwałych opadów (Podtopienia lokalne, charakterystyczne dla opadów nawalnych zostaną omówione w dalszej części). Zmniejszenie śladu węglowego wynika przede wszystkim z obszarowego ograniczenia zagospodarowania o charakterze miejskim, a więc wymagającego budowy (wydobycia surowców, wytworzenia elementów, transportu z miejsca na miejsce, poskładania), a później utrzymania (oraz napraw, a w końcu utylizacji) infrastruktury im mniejsza długość sieci do obsługi tej samej liczby użytkowników, tym mniejsze na nią nakłady, w tym energetyczne. Szczególnie ważnym, dla niniejszego raportu, przykładem infrastruktury jest sieć ciepłownicza. Obecne elektrociepłownie, wyposażone w system kosztownych filtrów przemysłowych stanowią dużo mniejsze źródło zanieczyszczeń niż indywidualne źródła ciepła. Droga miejska sieć ciepłownicza realizowana może być jednak dopiero po przekroczeniu progu opłacalności ekonomicznej, uzależnionego od relacji ilości odbiorców ciepła do długości sieci (wiążę się to m.in. ze stratami ciepła w trakcie przesyłu), a więc znowu od gęstości zaludnienia. Drugą równie ważną częścią koncepcji miasta zwartego są kwestie wielofunkcyjności i wiążącego się z tym transportu. Im bardziej zwarty jest obszar zurbanizowany, tym krótsze są konieczne przejazdy; im większa gęstość zaludnienia tym łatwiejsza organizacja transportu publicznego, a więc im bardziej zwarte miasto tym potencjalnie mniejsze zanieczyszczenie transportowe. Jednocześnie im 98

99 bardziej złożony funkcjonalnie jest zespół zabudowy tym rzadsze są potrzeby jego opuszczania w celu zaspokajania potrzeb, których nie można zrealizować na miejscu (np. miejsc pracy, czy usług o odpowiednim profilu). Przy wzroście stopnia wielofunkcyjności jednostki osadniczej rośnie również udział podróży pieszych i rowerowych w ogólnej liczbie podróży, co w sposób oczywisty redukuje zanieczyszczenia związane z transportem. Cechą naturalną jednostek osadniczych jest jednak skłonność do rozlewania się. Odwrócenie tego trendu wymaga wysiłku i dyscypliny, co oznacza, że musi być uświadomiona powszechna potrzeba ograniczania zjawiska suburbanizacji. Zmiana ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym w 2015 r., nie nazywając wprawdzie rzeczy po imieniu, wprowadziła ideę miasta zwartego do katalogu celów planowania przestrzennego. Co oznacza, że dokumenty z zakresu planowania przestrzennego powinny respektować tą ideę. Praktyka pokazuje jednak, że tak nie jest. W studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin dokumentach sporządzanych obowiązkowo i określających lokalną politykę przestrzenną tereny budowlane przygotowano dla ponad 300 mln mieszkańców. W miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, które pokrywają część kraju i realizują politykę przestrzenną gmin oraz są podstawą do wydawania pozwoleń na budowę, chłonność terenów mieszkaniowych przekracza mniej więcej dwukrotnie liczbę ludności Polski. Przy czym uchwalenie planu miejscowego zobowiązuje samorząd do budowy zaplanowanej infrastruktury technicznej i społecznej, a więc musimy wspólnie złożyć się na budowę i późniejsze utrzymanie sieci, obiektów, dróg itp. dla dwukrotnie większej liczby ludności, a biorąc pod uwagę rozpraszanie zabudowy długość infrastruktury znacznie przekracza te wartości. Wiadomo w dodatku, że nigdy nie zostanie ona wykorzystana w zaplanowanym stopniu. Alternatywą, często obecnie stosowaną w planach miejscowych jest rezygnacja z wyznaczania i budowy infrastruktury publicznej samorządów faktycznie na to nie stać. Analizy pokazują jednak, że w tym przypadku koszty całkowite nieskoordynowanej budowy infrastruktury przez poszczególne podmioty (każdy w ramach własnej działki) są zwielokrotnione, a co za tym idzie ogólna emisja zanieczyszczeń dramatycznie rośnie. Pozwolenie na budowę można uzyskać także w przypadku braku planu miejscowego. Służą do tego decyzje administracyjne o warunkach zabudowy, tzw. WZ-ki. Zgodnie z wolą ustawodawcy, wyrażoną w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym w 2003 r., służą one m.in. realizacji inwestycji niezgodnych z celami planowania przestrzennego, a więc obecnie m.in. z ideą miasta zwartego. Samorząd nie może odmówić wydania decyzji jeśli zakaz ten nie wynika z prawa powszechnego, ani nie może wydać decyzji negatywnej jeśli da się określić warunki zabudowy na podstawie zabudowy sąsiedniej. Z orzecznictwa natomiast wynika, że sąsiedztwo z reguły należy rozszerzać aż do znalezienia zabudowy podobnej do wnioskowanej (funkcja, gabaryty), pozwalającej określić warunki dla tej zabudowy nowej. W praktyce oznacza to, że prawie zawsze należy wydać pozytywną decyzję administracyjną, niezależnie od uchwalonej lokalnej polityki przestrzennej. Biorąc pod uwagę, że duża część pozwoleń na budowę jest wydawana na podstawie decyzji administracyjnych, niezależnych od wyznaczonych granic zabudowy w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, do wyliczonych tam 300 mln obywateli należy dodać kolejne wartości, razem z towarzyszącym im śladem węglowym w postaci coraz bardziej rozproszonej, a słabo usieciowionej tym samym mniej odpornej na awarie - infrastruktury. W ten nurt wpisuje się też program Mieszkanie Plus, który mimo że zakłada lokalnie wysokie intensywności, to dopuszcza zabudowę nawet wbrew zakazom uchwalonym w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, a więc na terenach, które zostały uznane za niebudowlane. Może to dotyczyć terenów w uciążliwym sąsiedztwie, ale też terenów wartościowych przyrodniczo, czy o dużych walorach społecznych dla lokalnych mieszkańców. Tonizująca struktura przestrzenna Wskali lokalnej na stopień odporności miasta na zdarzenia ekstremalne i jakość życia mieszkańców duży wpływ ma struktura przestrzenna. Jednym z elementów, określanej w dokumentach planistycznych, struktury są korytarze i kliny nawietrzające. Są to najczęściej elementy wielofunkcyjne, zapewniające nie tylko trasy wymiany powietrza, ale także trasy migracji zwierzyny i roślinnego materiału genetycznego, a więc zwiększające odporność miejskiego systemu 99

100 przyrodniczego. Pierwotną jednak funkcją tych elementów struktury było zapewnienie dobrej jakości powietrza w strefach centralnych rozwijających się zespołów miejskich, generujących wówczas wielkie ilości zanieczyszczeń. Korytarze mają charakter tranzytowy; kliny doprowadzają powietrze w okolice cetrum. Co do zasady są to tereny aktywne przyrodniczo, ale funkcje klinów nawietrzających mogą też pełnić np. wolne od zabudowy tereny kolejowe, które mają charakter liniowy. Lokalizacja klinów powinna także uwzględniać zmienność kierunków wiatrów oraz, w miarę możliwości, zapewniać grawitacyjny spływ powietrza. Podnoszenie się temperatury powietrza (czy to wskutek zmian klimatu, czy przez zwiększanie pojemności cieplnej zbyt dużych zespołów zabudowy, lub energochłonnosci infrastruktury) powoduje powstawanie wysp ciepła. W tej sytuacji doprowadzenie świeżego powietrza minimalizuje negatywne skutki tego zjawiska. Warunkiem jest oczywiście doprowadzenie chłodniejszego powietrza, co oznacza, że najwyższą efektywność mają elementy o dużej ewapotranspiracji, a więc pokryte roślinnością. Drugim warunkiem jest zachowanie ciągłości korytarza lub klina. Przyglądając się zmianom zagospodarowania łatwo jednak wskazać w miastach kliny, których ciągłość przyrodnicza została w ostatnich dekadach zerwana. Ustawowe uchylenie wszystkich planów miejscowych uchwalonych przed 1994 r. spowodowało, że większość procesów rozwojowych opierała się na wspomnianych wcześniej decyzjach administracyjnych, nie związanych z uchwalaną przez samorząd polityką przestrzenną, a jedynie z przepisami powszechnymi. Uzasadnieniem dla wprowadzenia zabudowy w korytarze przewietrzające bywały ekspertyzy bazujące na uproszczonych modelach przepływów, a nie uwzględniające komplikacji wynikających z wprowadzenia obiektów o innej pojemności cieplnej i zupełnie nie biorące pod uwagę dynamicznego wpływu zieleni na funkcjonowanie korytarza. W ostatnich latach także program Mieszkanie Plus zachęca do zabudowy terenów kolejowych, niezależnie od pełnionych przez nie funkcji w lokalnych systemach przyrodniczych. W sezonie zimowym większe znaczenie dla jakości życia w mieście ma doprowadzenie świeżego (a nie chłodniejszego jak latem) powietrza. Z tego względu projektowane kliny zaczynały się w większych, podmiejskich obszarach leśnych. Takie obszary regeneracji powietrza zapewniały odpowiednią jego jakość. W miarę rozwoju jednostki osadniczej obszary podmiejskie ulegały presji inwestycyjnej i stopniowej zabudowie. Dla zapewnienia ich funkcji były one obejmowane ochroną. Jak widać np. w strefie podwarszawskiej była to ochrona nieskuteczna. Rozporządzenie powołujące Warszawski Obszar Chronionego Krajobrazu obejmujący omawiane tereny i zawierający katalog ograniczeń w użytkowaniu, których zgodnie z zasadami legislacyjnymi nie można było wprowadzać do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, zostało przez wojewodę zmienione w 2002 r. Przy okazji wyznaczenia nowych granic zostały usunięte rygory ochrony. Sytuacja taka trwała 5 lat i została wykorzystana na zabudowę zielonego pierścienia Warszawy. Kolejny cios zadała tzw. ustawa lex Szyszko, liberalizująca kwestię wycinki drzew. Tereny w chronionym obszarze regeneracji powietrza dla aglomeracji warszawskiej uprzednio już zabudowane zostały mocno uszczuplone z zasobów najbardziej aktywnych filtrów powierza. W ten sposób na funkcjonowanie środowiska miejskiego negatywny wpływ wywarły przepisy, na które miasto nie miało żadnego wpływu. Dodatkowo, negatywne zjawiska potęguje fakt, że zabudowa w strefie podmiejskiej ma charakter rozproszony, a więc ogrzewanie bazuje na indywidualnych źródłach obecnie często jeszcze zasilanych paliwami niskiej jakości. Tak więc wiele pierwotnych stref regeneracji powietrza zimą straciło jedną ze swoich podstawowych funkcji. Ze zmianami klimatu wiąże się zagrożenie związane z podtopieniami lokalnymi, pochodzącymi z opadów nawalnych. Wzrost częstotliwości tych podtopień wynika nie tylko z rosnącej częstotliwości zjawisk ekstremalnych, ale też z rosnącego uszczelnienia powierzchni miasta i wiążącym się z tym wzrostem prędkości spływu powierzchniowego. Właściwa gospodarka wodna w skali lokalnej m.in. spowalniająca odpływ, przez przechwytywanie wód opadowych za pomocą urządzeń technicznych, ale też dzięki zróżnicowanej mozaice zagospodarowania terenu, zapewniająca też zwiększenie retencji wody mogłaby efektywnie zmniejszyć ryzyko podtopień. W systemie legislacyjnym zerwane zostały jednak całkowicie związki między gospodarka wodną, a planowaniem przestrzennym, a kompetencje do prowadzenie gospodarki wodnej zostały przekazane agendom rządowym. Nie oznacza to, że miasta nie powinny prowadzić własnej gospodarki wodnej nawet nie posiadając formalnych narzędzi, ponieważ dotychczasowe doświadczenia pokazują, że agendy rządowe nie są w stanie zapewnić bezpieczeństwa powodziowego ani ochrony przed suszą w przypadku zjawisk generowanych lokalnie. 100

101 Rekomendacje Powszechna realizacja idei miasta zwartego wymaga z pewnością przemyślanych zmian legislacyjnych. Rząd powinien mieć i konsekwentnie realizować koncepcję systemu sieci osadniczej, systemów przyrodniczych itd. w skali całego kraju. Powinny istnieć narzędzia planistyczne i finansowe reglamentujące prawa do zabudowy w skali ponadlokalnej, ponieważ dokumenty sporządzane w skali lokalnej podatne są na wpływy obecnych wyborców. Oznacza to, że najsilniejsze naciski dotyczą terenów o potencjalnie największej rencie budowlanej (która w polskich warunkach w całości jest przechwytywana przez kapitał prywatny, a koszty mają charakter publiczny), a nie terenów właściwych do zabudowy z punktu widzenia interesu publicznego. Obecny plan zagospodarowania przestrzennego województwa ma minimalne właściwości regulacyjne. Należy zreformować system finansowania rozwoju, zmniejszając spekulację gruntami, będącą obecnie podstawą zmian zagospodarowania. - Koszty budowy infrastruktury powinny obciążać beneficjentów nowych inwestycji, a więc inwestorów i nowych użytkowników przestrzeni, a nie istniejącą społeczność, która obecnie zawsze traci. - Należy wprowadzić jakąś formę obciążenia podat- kowego za utrzymywanie terenów niezabudowa- nych, a przeznaczonych pod zabudowę na obszarach uzbrojonych, a więc formę podatku od wartości ma- jątku, a nie od dochodu (którego to podatku można uniknąć). by uznać obszary regeneracji i wymiany powietrza, albo zlewnie (których zdecydowana większość ma charakter transgraniczny) - jednak do tego nie zachęcają. Celowe byłoby, co najmniej regionalne systemowe wsparcie w tym zakresie. Należy monitorować faktyczne skutki kolejno wprowadzanych przepisów i zmian w zagospodarowaniu, żeby można było je poprawiać (i oceniać stopnień poprawy), a nie tylko zmieniać (deklarując poprawę). Z monitoringiem wiąże się odpowiednia ciągłość przepisów ale i wygaszanie przepisów martwych. Jednym z wyrazów zrównoważonego rozwoju jest przeplatanie się problemów natury społecznej, gospodarczej i przyrodniczej we wspólnej przestrzeni. Dla zapewnienia trwałości tworzonych struktur miejskich, przy zachowaniu odpowiedniej jakości życia konieczne jest planowanie oparte na podobnych zasadach, a więc planowanie o charakterze zintegrowanym. W tym zakresie jest bardzo dużo do zrobienia, ponieważ kolejne propozycje rządowe ustaw, paktów itd. mają coraz bardziej specjalistyczny i zdezintegrowany charakter. Wyrazem tego może być choćby reforma gospodarki wodnej, czy kolejne specustawy. Integracja powinna dotyczyć także istniejących przepisów. Ich obecna nadprodukcja, przy ciągłych korektach powoduje, że system prawny jest coraz bardziej niespójny i niestabilny, a brak konsekwencji w wyborze i realizacji kierunków strategicznych nie pozwala odpowiedzialnie planować w skalach bardziej szczegółowych. Zmniejszeniu spekulacji i zwiększeniu kontroli nad procesami rozwojowymi służyłaby też likwidacja decyzji o warunkach zabudowy, ewentualnie związanie tych decyzji z dokumentami systemu planowania przestrzennego. Istniejące regulacje umożliwiają współpracę samorządów w obszarach funkcjonalnych za które można Warto pamiętać, że sieć osadnicza jest najbardziej trwałym fizycznym śladem ludzkiej działalności, a więc wadliwe decyzje mają bardzo długotrwałe skutki. System osadniczy jest też najdroższym wkładem cywilizacyjnym, a więc oszczędności lub straty w każdym wymiarze - mogą być tu największe. 101

102 Zrównoważony Rozwój w budownictwie to bardzo szerokie pojęcie odnoszące się do całego procesu inwestycyjnego począwszy od oceny potencjału danego terenu pod inwestycję, poprzez projektowanie, budowę, cykl życia budynku aż po jego rozbiórkę. W 2015 przy Zarządzie Głównym Stowarzyszenia Architektów Polskich powstał Zespół do spraw Zrównoważonego Rozwoju w Budownictwie, który zrzesza środowisko architektów, projektantów branżowych oraz przedstawicieli poszczególnych etapów procesu inwestycyjnego związanego z powstawaniem i funkcjonowaniem budynków w Polsce. Łączy nas wszystkich wspólny cel jakim jest utrzymanie standardów naszego życia przy jednoczesnej ochronie zasobów naturalnych i zaniechania ich marnotrawienia. Jako przedstawiciele środowiska architektów i projektantów dążymy do tego aby architektura i urbanistyka stanowiły harmonijna jedność z otaczającym środowiskiem kształtując przyjazną i dostępna przestrzeń dla wszystkich członków społeczeństwa. Jako środowisko branży architektoniczno-budowlanej jesteśmy przekonani, że potrzeby obecnego pokolenia nie mogą być zaspokajane kosztem przyszłych pokoleń, dlatego przedstawiamy nasze postulaty na Konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, która odbywa się w 2018 w Polsce, jako głos w kontekście negocjacji poświęconym globalnym założeniom walki ze zmianami klimatycznymi. Agnieszka Kalinowska-Sołtys Kierownik Zespołu do spraw Zrównoważonego Rozwoju w budownictwie, Architekt, Członek Zarządu Głównego SARP (kadencja ) 102

103 MY ARCHITEKCI I PROJEKTANCI POSTULUJEMY ABY ARCHITEKTURA I URBANISTYKA STANOWIŁY HARMONIJNĄ JEDNOŚĆ Z OTACZAJĄCYM ŚRODOWISKIEM KSZTAŁTUJĄC PRZYJAZNĄ I DOSTĘPNĄ PRZESTRZEŃ DLA WSZYSTKICH CZŁONKÓW SPOŁECZEŃSTWA POSTULUJEMY: Tworzenie ładu przestrzennego, piękna urbanistycznych rozwiązań przestrzennych oraz form architektonicznych Tworzenie rozwiązań pozwalających na stworzenie poczucia tożsamości użytkownika z funkcjonalną i atrakcyjną przestrzenią zurbanizowaną kreującą dostępną przestrzeń publiczną, o której walorach będą również świadczyły rozwiązania architektoniczne Tworzenie zrównoważonego i zdrowego otoczenia wraz zapewnieniem odpowiednich standardów użytkowania dla wnętrz projektowanych budynków POSTULUJEMY ZAPEWNIENIE W WYTYCZNYCH PRAWNYCH ZAPISÓW POZWALAJĄCYCH NA OSIĄGNIĘCIE NASTĘPUJĄCYCH CELÓW: ENERGIA poprzez projektowanie budynków o niskim zapotrzebowaniu na energię pozyskiwaną z niskoemisyjnych, lokalnie dostępnych i odnawialnych źródeł, obiektów efektywnych energetycznie, lecz jednocześnie zachowując wysoką jakość środowiska i estetycznych rozwiązań architektonicznych WODA poprzez stosowanie rozwiązań zapewniających racjonalne zużycie wody pitnej, recykling oraz retencję wód opadowych, wtórne wykorzystanie wody szarej na terenie inwestycji; rewitalizację wodnych terenów zdegradowanych w celu ograniczania lokalnych podtopień i powodzi MATERIAŁY - poprzez efektywne wykorzystanie nietoksycznych pozyskiwanych lokalnie i pochodzących z legalnych źródeł materiałów przyjaznych środowisku, zmniejszających zużycie nieodnawialnych zasobów naturalnych i stosowanych zgodnie z cyklem życia obiektów TRANSPORT - poprzez projektowanie zgodne z zasadami zrównoważonej mobilności, ograniczającej poziom zanieczyszczenia na obszarach miast, zapewniającej dobry dostęp do transportu publicznego i wspieranie alternatywnych pro-środowiskowych środków transportu ZANIECZYSZCZENIA I ODPADY poprzez stosowanie zasad ekonomii cyrkularnej w projektowaniu przestrzeni zurbanizowanych, ograniczenie emisji zanieczyszczeń wynikających z procesu budowy i wykorzystywanych technologii, zasad użytkowania, rozbiórki i utylizacji budynków. PONADTO POSTULUJEMY KONIECZNOŚĆ PodnoszeniA świadomości społecznej DOTYCZĄCEJ wpływu użytkowania budynków NA STANDARD OTACZAJĄCEGO ŚRODOWISKA poprzez pogłębienie edukacji społeczeństwa w zakresie narzędzi i metod zmierzających do redukcji zmian klimatycznych oraz ograniczania zanieczyszczenia środowiska naturalnego. 103

104 Zespół do spraw Zrównoważonego Rozwoju SARP Ewa Kowalska-Ocneanu, Chief Sustainability WSP Polska Sp. z o.o. Materiały, zanieczyszczenia i odpady. Efektywność materiałowa w budownictwie Jednym z postulatów zgłoszonych w przygotowanym przez Zespół ds. Zrównoważonego Rozwoju przy ZG SARP jest rozwiązanie problemu zanieczyszczeń i odpadów powstających podczas inwestycji budowlanych poprzez stosowanie zasad ekonomii cyrkularnej w projektowaniu przestrzeni zurbanizowanych, ograniczenie emisji zanieczyszczeń wynikających z procesu budowy i wykorzystywanych technologii, zasad użytkowania, rozbiórki i utylizacji budynków. Efektywność materiałowa w budownictwie jest jedną z dróg, jakie mogą nas przybliżyć do tego celu. Wstęp Proces produkcji i wykorzystania materiałów budowlanych, począwszy od wydobycia surowców po ich użytkowanie stanowi poważne zagrożenie dla środowiska naturalnego. Zużycie energii związane z obróbką surowców, produkcją oraz transportem, zużywanie nieodnawialnych zasobów naturalnych, powstawanie odpadów, zanieczyszczenie wody, zmiana krajobrazu i ekologii terenów w miejscu wydobycia materiałów, wykorzystanie substancji chemicznych i lotnych związków organicznych to tylko niektóre problemy środowiskowe związane z produkcją materiałów budowlanych. Jednocześnie wciąż rosnący sektor budowlany kreuje zapotrzebowanie na kolejne produkty powodując, że skala tych problemów środowiskowych staje się globalna. Dlatego też konieczne jest podjęcie działań w celu ograniczenia wpływu materiałów budowlanych na środowisko poprzez poszukiwanie lepszych, bardziej zrównoważonych rozwiązań niż te stosowane dzisiaj. Podstawowym rozwiązaniem, które ma znaczący wpływ na zmniejszenie negatywnego oddziaływania produkcji materiałów na środowisko jest ich efektywne wykorzystanie, zarówno w procesie wydobycia, przerobu poprzez proces budowlany aż po sposób zagospodarowania odpadów powstałych z wyburzanego budynku po zakończeniu jego życia. Należy zastanowić się, w jakich obszarach możliwe jest podjęcie kroków pozwalających na lepsze wykorzystanie surowców lub uzyskanie lepszych parametrów materiałów przy jednoczesnym ulepszeniu ich produkcji, zastosowania, zagospodarowania powstających z nich odpadów. Efektywność materiałowa oznacza uzyskanie tych samych funkcji, jakie daje materiał przy ograniczeniu jego produkcji i obróbki. Skupiając się na materiałach budowlanych czyli takich, jakie są używane do wznoszenia budynków i infrastruktury należy także rozważać paliwa, jakie są zużywane do ich produkcji. Przed rewolucją przemysłową efektywność materiałowa była stałą praktyką w gospodarkach ówczesnych społeczeństw. W owych czasach wartość materiałów była relatywnie wysoka w porównaniu z kosztami pracy, dlatego budynki czy infrastruktura były stale naprawiane, odnawiane i rozbudowywane. Zmiana nastąpiła wraz ze zmianą rozłożenia kosztów wraz z uprzemysławianiem się gospodarek i pomimo wciąż rosnącego znaczenia kwestii środowiskowych, efektywność materiałowa nadal nie doczekała się wystarczającej uwagi we współczesnych analizach i w regulacjach prawnych. Ciągle pozostaje do wyjaśnienia kwestia rozwiązań, które mogą być zaimplementowane w szerokim zakresie i które mogą znacząco zredukować negatywny wpływ na środowisko wynikający z nadmiernego wykorzystania materiałów. 104

105 Czy rzeczywiście musimy szukać rozwiązań dla efektywności materiałowej? WWF w raporcie Living Planet Report 2016 podaje, że od lat 70-tych XX-wieku ludzkość wymaga więcej, niż Ziemia może w zrównoważony sposób dostarczyć. Aby sprostać dzisiaj zapotrzebowaniu ludzkości na surowce naturalne potrzebowalibyśmy 1,6 planety. W związku z tym, że nasza konsumpcja jest większa niż możliwość odtwarzania zasobów do jej zaspokojenia, bezpowrotnie zmniejszamy naturalny kapitał planety powodując pogorszenie się warunków sprzyjających rozwojowi i wzrostowi gospodarczemu. Dlatego główną odpowiedzią na ten problem może być efektywność materiałowa. Gospodarka cyrkularna a efektywność materiałowa Coraz więcej uwagi poświęca się dziś nowemu modelowi gospodarczemu, który ma pozwolić społeczeństwom wybrnąć z problemów, do których doprowadziło nas intensywne zużycie nieodnawialnych zasobów Ziemi oraz degradacja środowiska spowodowana ich eksploatacją oraz powstającymi odpadami. Mowa tu o gospodarce cyrkularnej, która zmienia dzisiaj wszystkie sektory światowego przemysłu oraz strategie polityczne wielu państw. Poniższy rysunek przedstawia schemat gospodarki cyrkularnej przygotowany przez Fundację Ellen MacArthur. Rys. 1 Schemat gospodarki cyrkularnej Źródło: Model ekonomii linearnej opartej na zasadzie wydobyć -wyprodukować-wyrzucić, który był wiodącym przez wiele stuleci, jest dzisiaj zastępowany właśnie przez gospodarkę cyrkularną, w której ponowne wykorzystanie materiału lub produktu stawiane jest na pierwszym miejscu już na samym początku procesu. Takie same zmiany zaczynają być zauważane także w przemyśle budowlanym, gdzie zasady nowego podejścia do gospodarki mają zastosowanie jako budownictwo cyrkularne. W takim podejściu budynek może być postrzegany jako źródło i magazyn materiałów budowlanych w przyszłości, ograniczając zapotrzebowanie na wydobycie czy produkcję nowych materiałów. Kluczowym elementem budownictwa cyrkularnego jest efektywność wykorzystania materiałów budowlanych. Dlatego też wsparciem dla tej koncepcji jest opracowanie strategii efektywności materiałowej pozwalającej na głęboką analizę całego procesu budowlanego z uwzględnieniem całego łańcucha dostaw. Efektywne wykorzystanie materiałów w budownictwie jest w interesie ekonomicznym wszystkich stron procesu budowlanego, włączając w to interes społeczny. Coraz częściej efektywność wynika także z wymogów regulacyjnych, z potrzeby konkurencyjności, zapewnienia dostępu do surowców i energii, zmniejszenia zależności od surowców 105

106 z importu, zmniejszenia presji na środowisko naturalne, potrzeby poprawy wydajności produkcji oraz wyników sektora energetyki, potrzeby poprawy zarządzania odpadami i stosowania surowców wtórnych. Budowanie strategii efektywności materiałowej Strategia efektywności materiałowej w budownictwie ma na celu rozpoznawanie i zachęcanie do działań mających na celu optymalizację wydajności materiałów w celu zminimalizowania wpływu na środowisko wynikającego z wykorzystania materiałów i wytwarzania odpadów bez uszczerbku dla stabilności strukturalnej budynku, trwałości lub żywotności użytkowej budynku. Dostępne globalne zasoby większości materiałów wykorzystywanych do budowy obiektów i infrastruktury wciąż są wystarczające i mogą sprostać przewidywanemu popytowi, ale wpływ na środowisko w zakresie ich produkcji i przetwarzania, szczególnie z powodu zużycia energii, szybko staje się krytyczny. Te oddziaływanie może być do pewnego stopnia ograniczone przez wysiłki kładzione na zwiększenie wydajności w ramach istniejących procesów, ale w ciągu kolejnych lat spodziewane jest znaczne zwiększenie popytu na materiały budowlane, co doprowadzi do krytycznego wzrostu oddziaływania na środowisko, o ile nie zmniejszy się całkowite zapotrzebowanie na produkcję i przetwarzanie materiałów. Dlatego też działania w zakresie efektywności materiałowej są konieczne. W krajach uprzemysłowionych działania w tym zakresie nie były specjalnie brane pod uwagę ze względu na bariery ekonomiczne, regulacyjne i społeczne. Jednakże doświadczenia z zakresu gospodarki odpadami oraz z dążenia do zwiększenia efektywności energetycznej pokazują, że bariery te można przezwyciężyć. Mechanizmy promowania efektywności materiałowej Motywacją do efektywności materiałowej jest zarówno świadomość kosztów środowiskowych jak i kosztów ekonomicznych. Jednakże nie zawsze czynniki te są na tyle silne, aby osoby decydujące o podjęciu działań zalecały wdrażanie strategii efektywności materiałowej. Identyfikuje się także inne czynniki wpływające na podjęcie działań w tym zakresie, między innymi strach przed pozostaniem w tyle za innymi, bardziej świadomymi liderami w zrównoważonym podejściu do tego problemu. To oni w przyszłości mogą zdobyć przewagę ekonomiczną dzięki rozpoczęciu działań przed innymi, a nadrobienie straconego czasu na pozostanie na swojej zachowawczej pozycji może przynieść długofalowo straty nie do odrobienia. Korzyści wynikające z bycia liderem rynkowym są oczywiste. Dodatkowo, włączenie się liczniejszego biznesu do tworzenia rynku dla efektywności materiałowej może w szybszym tempie zrewolucjonizować niektóre sektory, szczególnie w tworzeniu popytu na produkty z recyklingu lub na produkty modułowe. Ma to z kolei znaczenie w obniżaniu cen i większej dostępności produktów będących alternatywą dla tradycyjnych metod wykorzystywania materiałów. Takie podejście stanowi także doskonałą motywację do dalszego rozwoju rynku produktów wtórnych lub regenerowanych, zmienia także rynek zagospodarowywania odpadów. Działania w zakresie efektywności materiałowej stanowią również szansę na rozwój nowych modeli biznesowych. Nowe wyzwania w zakresie zagospodarowywania odpadów czy produkcji alternatywnych, bardziej efektywnych materiałowo produktów są doskonałym podłożem dla start-upów czy badań naukowych nastawionych na wdrożenia rynkowe. Rozwiązania prawne lub inne schematy regulacji rynku mogą także przyczynić się do promowania działań w zakresie efektywności materiałowej, aczkolwiek powinny one raczej wspierać zmiany rynkowe niż opodatkowywać lub zakazywać niepożądanych procesów. W niektórych wypadkach mogą się także stać opóźniaczem w rozwoju, jeśli zmiany prawodawstwa nie nadążają ze zmianami rynkowymi. W niektórych wypadkach stare regulacje prawne mogą być hamulcem do wdrożenia konkretnych rozwiązań wspierających efektywność materiałową nie dlatego, że są one niepożądane ale, że są niezgodne z przepisami mimo ich niezaprzeczalnej wartości dla rynku i dla środowiska. Dzisiaj funkcjonuje już wiele aktów prawnych, które mają zasadniczy wpływ na rozwój efektywności materiałowej i rozwój gospodarki cyrkularnej, żeby wspomnieć chociażby ustawę o odpadach, ustawę o gospodarowaniu odpadami opakowaniowymi, ustawę o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym, ustawę o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji i innych. Nie ma jednak takich mechanizmów, które wspierałyby wykorzystywanie 106

107 materiałów z recyklingu w nowych produktach czy zachęcały do efektywniejszego gospodarowania materiałami i projektowania na rzecz budownictwa cyrkularnego. Rynkowym mechanizmem promującym między innymi gospodarkę cyrkularną i efektywność materiałową są systemy certyfikacji budynków jak na przykład BREEAM czy LEED, które w zakresie swoich wymagań obejmują promocję działań wspierających ich rozwój. Systemy te zachęcają do wykorzystywania narzędzi do analizy cyklu życia materiałów w budynku (LCA = Life Cycle Analysis), wdrażania strategii efektywności energetycznej już na poziomie projektowym, ochrony budynków przed zniszczeniem wynikającym zarówno z działania zmieniających się warunków klimatycznych jak i z oddziaływania pojazdów i użytkowania promując wykorzystywanie trwałych i odpornych materiałów, a także ponowne wykorzystanie materiałów. Także gospodarka odpadami zarówno podczas budowy jak i podczas użytkowania obiektów (poprzez planowanie odpowiednich miejsc do zbierania wielu frakcji odpadów) jest jednym z obszarów objętych systemami certyfikacji. Dzięki temu są tworzone mechanizmy mające długotrwały wpływ na rozwój gospodarki cyrkularnej. Bez odpowiednich przestrzeni i mechanizmów jej rozwój nie byłby możliwy. W Wielkiej Brytanii powstała w ostatnich latach Rada ds. Zielonego Budownictwa (The Green Construction Board) złożona z przedstawicieli władz i przedstawicieli rynku budowlanego, w tym projektantów, wykonawców, inwestorów i wspierana przez konsultantów zrównoważonego budownictwa. Rada opracowała dokument zawierający najważniejsze wskazówki, jak włączyć zasady gospodarki cyrkularnej do przemysłu budowlanego (Top Tips For Embedding Circular Economy Principles In The Construction Industry). Celem tego opracowania jest pomoc rynkowi budowlanemu w rozpoczęciu drogi w kierunku budownictwa cyrkularnego. Dzieli się on na wskazówki dedykowane różnym uczestnikom rynku klientom, zespołom projektowym, wykonawcom, producentom materiałów i produktów. Bariery we wdrażaniu strategii efektywności materiałowej Choć wiele rozwiązań prowadzących do efektywności materiałowej jest dzisiaj z punktu widzenia technicznego możliwa do wprowadzenia, to skala ich stosowania czy wdrażania jest nadal niewielka. Można zidentyfikować wiele barier, które są tego przyczyną. Jedną z nich jest bariera ekonomiczna, wynikająca głównie z cen surowców pierwotnych. Dopóki cena surowca pierwotnego będzie niższa niż cena surowca przetworzonego lub będzie na tyle niska, że nie będzie opłacalne poszukiwanie alternatyw lub nie będzie przymusu do ograniczania jego stosowania, dopóty nie będzie powszechnego stosowania mechanizmów efektywności materiałowej na większą skalę. Niestety, nie wszystkie koszty środowiska są dzisiaj wliczane do cen surowców, dlatego nie ma na razie szansy na zniesienie tej bariery w krótkim terminie w sposób rynkowy. Inną barierą mogą być regulacje prawne, o których wspomniano już wyżej. Brak odpowiednich przepisów prawnych powoduje zahamowanie pewnych procesów prowadzących do efektywniejszego wykorzystania materiałów. Istnieją także bariery społeczne, które hamują adaptację strategii efektywności energetycznej. Materializm czy konsumpcjonizm to jedna z dzisiejszych cech społeczeństw, która jest poważną przeszkodą we wdrażaniu zasad gospodarki cyrkularnej. Produkty wykonane z materiału z recyklingu lub zaprojektowane w sposób umożliwiający recykling w przyszłości, mogą być postrzegane jako mniej pożądane, jeśli symbolizują oszczędzanie. Innym przykładem jest postawa społeczna wobec odpadów, gdzie wyrzucanie materiałów możliwych do ponownego wykorzystania traktuje się jako coś normalnego. Używanie PKB przez rządy jako wskaźnika gospodarczego dobrostanu bezpośrednio wpływa na dążenie do realizacji polityki zwiększania wydatków przez społeczeństwo, a więc i na konsumpcjonizm. Z kolei to napędza produkcję i przetwarzanie znacznie większej ilości materiałów niż to jest niezbędne do zaspokojenia podstawowych potrzeb ludzkich i prowadzi do zwiększenia strumienia odpadów złożonych z nadal doskonale funkcjonujących produktów wyrzucanych raczej z powodu zmiany chęci jego posiada niż z powodu jego zniszczenia. Przykładem takiej postawy w budownictwie będzie to przykładowo zmiana wystroju wnętrz kierowana właśnie modą na różne style dekoracyjne. 107

108 Cztery obszary działań Strategię efektywności materiałowej w procesie inwestycyjnym pozwalającej na redukcję zużycia materiałów można podzielić na cztery obszary: Trwałość produktów Trwałość produktów budowlanych ma bezpośrednie przełożenie na efektywność materiałową w procesie budowlanym. Im trwalszy produkt tym dłuższy jest czas jego użytkowania, a także niższe koszty eksploatacji/utrzymania. Trwałość produktu może wpływać także na funkcjonowanie innych elementów w procesie inwestycyjnym i bezpośrednio wpływać na zmniejszenie zapotrzebowania na surowce pierwotne. Znacząco wpływa na koszty cyklu życia budynku. Modularyzacja i regeneracja już wykorzystanych materiałów Modularyzacja w budownictwie jest jednym ze sposobów na rozwiązanie wielu kwestii, z którymi boryka się sektor budowlany. Należy do nich również efektywne wykorzystanie materiałów. Stosowanie powtarzalnych elementów budowlanych stwarza możliwości przemysłowego ich wytwarzania, a co za tym idzie pozwala zmniejszyć koszty inwestycji poprzez obniżenie wydatków związanych z produkcją na co składa się optymalne zużycie materiałów, łatwiejsze zagospodarowanie odpadów poprodukcyjnych w porównaniu z odpadami na budowie itp. Jednocześnie modularyzacja charakteryzuje się znacznym stopniem autonomiczności poszczególnych jej części pod względem możliwości zamocowania lub zdemontowania prefabrykatów bez naruszania pozostałych elementów, co również może być przesłanką do obniżenia kosztów rozbiórki lub modernizacji. Oprócz modularyzacji także regeneracja już użytych materiałów lub elementów jest jednym z kierunków umożliwiających optymalizację materiałową. Największym wyzwaniem w tym zakresie jest optymalizacja ekonomiczna takich działań, jednakże zwiększające się zapotrzebowanie na surowce oraz gotowe produkty może być wsparciem dla takich procesów, które pozwalają na zaoszczędzenie nawet do 90% surowców pierwotnych. Ponowne użycie materiałów lub ich komponentów Niektóre procesy budowlane pozwalają na użycie materiałów z recyklingu, niekoniecznie pochodzących z sektora budowlanego. W celu najlepszego wykorzystania materiałów w gospodarce niezbędne jest zrozumienie obiegów materiałowych oraz współpraca międzysektorowa. Głównym problemem w tym zakresie może być dostęp do surowca odpowiedniej jakości, o ustalonych parametrach i w oczekiwanych ilościach. Niezbędnym w tym jest zapewnienie stałego strumienia surowców wtórnych o stałych parametrach do produkcji nowych materiałów. Dzisiaj istnieje wiele elementów budowlanych, które już od dawna bazują na recyklingu materiałowym, jak na przykład stal, jednakże nadal główne elementy budowlane nie pozwalają na stosowanie materiałów z recyklingu. Najlepszym przykładem jest beton. Mimo tego wielu producentów materiałów budowlanych obecnie intensywnie poszukuje efektywnych rozwiązań i pracuje nad systemem zbiórki swoich zużytych produktów i metodami ich recyklingu w celu zastosowania ponownie do tego samego typu materiału. Szczególnie jest to widoczne w przypadku materiałów wykończeniowych. Przykładem mogą być wysiłki producentów izolacji czy podłóg, sufitów podwieszanych, chemii budowlanej i innych. Projektowanie i budowa z wykorzystaniem mniejszej ilości materiałów Etap projektowania i budowy oraz możliwości wynikające z odpowiedniej oceny efektywności materiałowej podczas doboru materiałów budowlanych oraz podczas procesów zakupowych i budowlanych to ogromny potencjał w zakresie efektywności materiałowej. Cyrkularne procesy budowy zaczynają się już na etapie projektowym. Strategia efektywności materiałowej podczas projektowania powinna uwzględniać zapobieganie lub minimalizację powstawania odpadów oraz zminimalizowanie negatywnego wpływu na środowisko oraz zasoby naturalne podczas procesu budowlanego jak również podczas produkcji wybieranych produktów. 108

109 Podstawowe zasady efektywności materiałowej podczas inwestycji budowlanej Można wymienić podstawowe zasady związane z zagadnieniem efektywności materiałów podczas procesu inwestycyjnego z uwzględnieniem etapu projektowania: Trwałość produktów Modernizacja i regeneracja już wykorzystanych materiałów Ponowne użycie materiałów lub ich komponentów Projektowanie i budowa z wykorzystaniem mniejszej ilości materiałów Projektowanie z uwzględnieniem fazy budowy, utrzymania budynku i jego demontażu/rozbiórki. Dobierane materiały powinny być jak najbardziej trwałe i z odpowiedzialnych źródeł, w miarę możliwości pochodzące z recyklingu lub zawierające część materiałów ponownie wykorzystywanych. Stosowane materiały powinny w jak największym stopniu nadawać się do recyklingu lub ponownego wykorzystania, a także być łatwe w demontażu. Powinny być rozważone materiały uwzględniające materiał z recyklingu lub istniejące struktury budowlane lub naturalne. Etap projektowania powinien przewidywać możliwość wykorzystania powstających podczas procesu budowy odpadów. Powinien zidentyfikować, jakie materiały będą możliwe do dalszego zastosowania w projekcie i je uwzględnić. Zminimalizowanie powstawania odpadów, zarówno w procesie budowlanym jak i w procesie produkcji. Ilość zamawianych materiałów powinna być precyzyjnie określana, a proces ich obróbki na budowie zminimalizowany. Technologia budowy powinna umożliwiać prace bez powstawania odpadów lub ograniczająca ich wytwarzanie. Odpady powstające podczas budowy powinny być bezpośrednio zagospodarowywane jako materiał budowlany na tej samej inwestycji. Optymalizacja ilości materiałów poprzez dobór materiałów z uwzględnieniem planu i formy budynku, oraz funkcji jaką spełnia. Ta zasada polega na uproszczeniu, standaryzacji oraz powtarzalności elementów konstrukcji w celu zminimalizowania elementów zmiennych zindywidualizowanych. Podczas planowania powinno być uwzględnione zagospodarowanie powstających odpadów jako materiały budowlane. Elementy prefabrykowane są dobrym rozwiązaniem w tym wypadku, jako te umożliwiające kontrolę efektywności materiałowej podczas produkcji jak i podczas procesu budowy. Umożliwiają uproszczenie technologii budowy zmniejszając wpływ na środowisko także w tym zakresie. Dokonywanie odpowiedzialnych zakupów zgodne z zasadą zrównoważonego rozwoju. Każdy uczestnik procesu produkcji oraz inwestycji powinien być zobowiązany i zaangażowany do poszukiwania sposobu redukcji wpływu na środowisko i maksymalizacji efektywności materiałowej. Dzięki zapewnieniu, że na każdym etapie łańcucha dostaw zasady odpowiedzialnych zakupów są przestrzegane, zużycie materiałów i ilość wytwarzanych odpadów np. z opakowań może być znacząco zredukowana a ilość materiałów z recyklingu znacząco zwiększona. 109

110 Poniższy schemat przedstawia kroki prowadzące do efektywnego wykorzystania materiałów na poszczególnych etapach inwestycji budowlanej: Przygotowanie inwestycji Już na etapie przygotowania inwestycji zarządzanie materiałami powinno być rozważone i omówione w celu ustalenia wymagań wspomagających decyzje na etapie projektowym i wykonawczym. Ocena lokalizacji inwestycji, przewidywana skala projektu, założenia funkcjonalne i estetyczne itp., ale także technologia budowy to najważniejsze kryteria, które powinny być wzięte pod uwagę Przygotowanie inwestycji Na etapie koncepcji strategia wdrożenia działań efektywnego wykorzystania materiałów założona na poprzednim etapie jest rozwijana przez zespół projektowy m.in. w celu identyfikacji możliwości projektowych optymalizacji zużycia materiałów i zmniejszenia ilości wytwarzanych odpadów Projektowanie Na tym etapie zespół projektowy wskazuje propozycje konkretnych działań bazujących na ustaleniach z etapu koncepcji oraz włącza je do projektu architektury, konstrukcji i instalacji budynku Budowa Podczas realizacji budowy Wykonawca powinien być odpowiedzialny za wdrożenie działań i strategii efektywnego wykorzystania materiałów (w tym minimalizacji ilości wytwarzanych odpadów) na budowie. Powinien również określić dalsze możliwe działania odpowiednie dla tego etapu Podsumowanie Dzięki nowemu podejściu do budowania mogą powstać nowe modele biznesowe. Zarówno sposób budowania, jak i użytkowania budynków czy własność materiałów w budynkach mogą być w przyszłości podstawą do całkowicie nowych rozwiązań biznesowych czy własnościowych. Bez względu na formę, jaką mogą przybrać rozwiązania w przyszłości, jedno jest pewne: efektywność materiałowa w tym rynek materiałów ponownie używanych i z recyklingu będzie się wzmacniał. To przyniesie wymierną korzyść środowisku jak i umożliwi dalszy zrównoważony rozwój gospodarczy. 110

111 mgr inż. arch. Michał Pierzchalski, Zespół do spraw Zrównoważonego Rozwoju SARP Energia, zanieczyszczenia i odpady. Niskoemisyjność zabudowy w całym cyklu życia budynków Istnienie budynków (wytworzenie wyrobów budowlanych, roboty budowlane, użytkowanie, konserwacja i rozbiórka) jest związane ze znacznym zużyciem energii oraz zasobów naturalnych, a w konsekwencji z niekorzystnym wpływem całego sektora budowlanego na środowisko naturalne. Konsumpcja energii występuje głównie w trakcie eksploatacji budynku energia jest zużywana do ogrzewania pomieszczeń, przygotowania ciepłej wody użytkowej oraz zasilenia funkcjonujących w budynku urządzeń i oświetlenia. Jedną z metod oceny wpływu produktów oraz procesów na środowisko w całym cyklu istnienia jest metoda zwana LCA (ang. Life Cycle Assessment). Metoda ta wywodzi się z technik stosowanych przez badaczy ekonomii ekologicznej (w rozumieniu przepływów energii i kalorii w łańcuchu pokarmowym i późniejszych technikach kwantyfikacji wykorzystania zasobów i emisji zanieczyszczeń zwanych Analizą profilu zasobów i środowiska (ang. Resource and Environmental Profile Analysis, REPA) oraz Ekobilansem (ang. Ecobalance). Powszechnie stosowane metody poprawy efektywności energetycznej budynków koncentrują się przede wszystkim na stosowaniu skuteczniejszej izolacji termicznej przegród zewnętrznych (najczęściej poprzez zwiększanie grubości izolacji), stosowania okien o lepszych parametrach czy wykorzystywania dodatkowych urządzeń (np. instalacji wentylacji mechanicznej z odzyskiem ciepła). Działania te wiążą się zazwyczaj ze wzrostem energii wbudowanej (ang. embodied energy) oraz z większym zużyciem surowców i wody, a także ze zwiększeniem emisji gazów cieplarnianych oraz innych szkodliwych substancji. Niniejsze opracowanie omawia metodę LCA, która umożliwia określenie negatywnego wpływu na środowisko naturalne poszczególnych procesów lub wyrobów budowlanych. LCA może być jednym z narzędzi stosowanych w procesie projektowym, umożliwiającym realizację postulatów Paktu Architektoniczno Urbanistycznego dla Klimatu w zakresie obniżania zużycia energii, wody, surowców oraz redukcji odpadów związanych z zastosowanymi rozwiązaniami technicznymi w projektowanych budynkach. Wstęp maja 2013 roku w obserwatorium na zboczach wulkanu Mauna Loa (Hawaje) średnie dzienne stężenie 9 dwutlenku węgla w atmosferze przekroczyło 400 ppm. Dwutlenek węgla uwalniany jest do atmosfery w wyniku spalania paliw kopalnych i innej działalności ludzi. Jest to najważniejszy gaz cieplarniany przyczyniający się do zmian klimatu. Jego koncentracja wzrasta każdego roku, co jest odnotowywane, odkąd naukowcy zaczęli dokonywać pomiarów na Mauna Loa ponad pięćdziesiąt lat temu (Aleksandra Kardaś, b.r.; NOAA Research, b.r.). 1 Sumaryczna emisja dwutlenku węgla ze spalania paliw kopalnych między rokiem 2000 a 2007 wzrosła z 6493 do 8117 MtC wzrost był więc większy niż przez pierwszych 200 lat rewolucji przemysłowej (Popkiewicz, 2016). W ostatnich latach obserwujemy narastające zmiany klimatyczne (European Centre for Disease Prevention and Control, b.r.; Różański, 2002; Ipcc, 2013; Popkiewicz, 2016). Obrazować to mogą dane klimatyczne prezentowane przez EUROSTAT dla poszczególnych krajów europejskich, które wskazują na zmniejszanie się ilości stopniodni grzania oraz 1 Na początku pomiarów w roku 1958 średnie stężenie dwutlenku węgla w badanej atmosferze na Mauna Loa wynosiło 313 ppm. W kwietniu i maju tego roku (2018) średnie stężenie dwutlenku węgla w atmosferze wyniosło 410 ppm. (Another climate milestone on Mauna Loa, b.r.; LI-COR Environmental - LI-COR Analyzers Monitoring Carbon Dioxide Worldwide as Atmospheric Levels Reach 400 parts per million, b.r.) 111

112 zwiększania stopniodni chłodzenia w większości krajów europejskich (EUROSTAT, b.r.). Efekt cieplarniany jest tylko jednym z elementów śladu ekologicznego związanego z istnieniem budynków. Szacuje się, że istnienie budynków związane jest również ze zużyciem około jednej trzeciej końcowej energii wytwarzanej na świecie. Branża budowlana wykorzystuje także około 3 miliardy ton surowców każdego roku, co odpowiada około 40-50% całkowitego globalnego zapotrzebowania. Użytkowanie budynków pochłania ogromnie ilości wody szacowane na 12% światowego zużycia. Jeszcze więcej zużywa się jej w trakcie wywarzania wyrobów budowlanych oraz podczas wznoszenia budynków. Procesy budowlane oraz wyburzanie budynków generuje około 40% odpadów (Antink, Garrigan, Bonetti, et al., 2014). Jednym z najważniejszych działań Komisji Europejskiej jest wdrażanie przyjętych celów i strategii w dziedzinie klimatu. Wiążą się one z realizacją działań zgodnie z rozwojem zrównoważonym oraz redukcją emisji gazów cieplarnianych. Cele te są zawarte w Strategiach Energetycznych Unii Europejskiej (2020, 2030, 2050), w Pakiecie klimatyczno-energetycznym do roku 2020, w Ramach polityki klimatyczno-energetycznej do roku 2030 oraz w Energetycznej mapie drogowej Kraje członkowskie UE podejmują działania w zakresie poprawy efektywności energetycznej budynków, polegające przede wszystkim na zmniejszaniu zapotrzebowania na energię w procesie eksploatacji budynków. Efektywność energetyczna całym cyklu istnienia budyków Jak wspomniano we wstępie, budynki wykorzystują znaczną ilość wytwarzanej na świecie energii. Największe jej zużycie następuje najczęściej w procesie eksploatacji budynku (na zaspokojenie potrzeb grzewczych, chłodzenia, oświetlenia i zasilenia urządzeń). Jednak znaczna część energii jest zużywana także we wcześniejszych fazach cyklu istnienia budynku, na przykład na wytworzenie wyrobów budowlanych, ich transport i procesy budowlane. Jest to tzw. energia wbudowana (ang. embodied energy). Udział energii wbudowanej w stosunku do energii zużytej w procesie eksploatacji może wynosić nawet ponad 50% całkowitej energii w całym cyklu życia dla 50-letniego cyklu istnienia budynku (Ibn-Mohammed, Greenough, Taylor, et al., 2013; Giordano, Serra, Tortalla, et al., 2015; Praseeda, Reddy i Mani, 2016). Udział energii wbudowanej najczęściej wzrasta wraz ze zwiększaniem efektywności energetycznej lub skracaniem okresu istnienia budynku. Z dotychczasowych badań wynika (Bayer, Gamble, Gentry, et al., 2010; Copiello, 2016), że budynki o podwyższonej efektywności energetycznej (budynki energooszczędne) charakteryzują się większą ilością energii wbudowanej w porównaniu do budynków referencyjnych. Wiąże się to między innymi ze zwiększaniem grubości izolacji termicznych oraz stosowaniem dodatkowych rozwiązań technicznych w budynku (np. systemów OZE, urządzeń do odzyskiwania energii z wentylacji i ścieków itp.). Na Rysunku 1 przedstawiono porównanie budynków: referencyjnego, energooszczędnego i niskoenergochłonnego pod względem ilości energii skumulowanej. Na wykresach można zaobserwować większą ilość energii wbudowanej budynku energooszczędnego w stosunku do budynku referencyjnego. Budynek niskoenergochłonny jest najbardziej prośrodowiskowy biorąc pod uwagę cały cykl jego istnienia. Rysunek 1 Porównanie budynków referencyjnego, energooszczędnego i niskoenergochłonnego pod względem ilości energii skumulowanej. Budynek referencyjny jest to obiekt projektowany zgodnie z obowiązującymi przepisami i wymaganiami technicznymi. Budynek energooszczędny jest to budynek o zwiększonej efektywności energetycznej w stosunku do budynku referencyjnego (grubsze izolacje termiczne, dodatkowe instalacje, np. instalacja wentylacji mechanicznej z odzyskiem ciepła). Budynek niskoenergochłonny jest to budynek energooszczędny dodatkowo zoptymalizowany w zakresie doboru rozwiązań i wyrobów budowlanych o niskiej energii wbudowanej. Źródło: Opracowanie własne na podstawie (Bayer, Gamble, Gentry, et al., 2010). 112

113 Ocena cyklu życia. Rys historyczny Według autorów (Mirowski, 1989; Martinez-Alier, 1990; Weiner, 2000) korzenie metody oceny cyklu życia sięgają prac pioniera ekonomii ekologicznej Sergeja Podolinsky ego ( r.), a także energetyki ekologicznej (w rozumieniu przepływów energii i kalorii w łańcuchu pokarmowym) Vladmira Stanchinsky iego. Według Königa et al. (2010) metoda LCA ma swoje podstawy naukowe w Analizie systemowej z metody Teorii systemów (1920), za której twórcę uznaje się biologa Ludwiga von Berta- lanffy ego. Koncepcja Bertalanffy ego opisywała organizmy i elementy biologiczne oraz relacje zachodzące miedzy nimi, polegające na złożonych interakcjach. Główna metoda kalkulacji energii wbudowanej bazuje na modelu wejścia wyjścia (zwanym ang. Input-Output Analysis) Wassilja Leontiefa (Leontief, 1966; Tennenbaum, 1988) i wykorzystana została przez Hannona (1986) w celu opisania przepływów energii w ekosystemie. Metoda ta wykorzystana do rozwiązań technicznych i ekonomicznych nazwana została analizą przepływów międzygałęziowych (Sroczyński, 1983). Pierwsze wzmianki o technice oceny cyklu istnienia wyrobów pochodzą z roku 1969 i przedstawione zostały na Światowej Konferencji Energetycznej przez Harolda Smitha (Kowalski, Kulczycka i Góralczyk, 2007). Do rozwoju i ulepszania tej techniki przyczyniły się kryzysy naftowe w latach 70. XX wieku, które spowodowały wzrost cen surowców oraz pogłębiający się problem z odpadami. Między innymi z tych powodów zaczęto interesować się poprawą efektywności energetycznej oraz zmniejszaniem negatywnego wpływu działalności człowieka na środowisko. Pierwsze znane analizy wykorzystujące tę metodę wykonano w roku 1969 w USA. Na zlecenie firmy The Coca-Cola Company przeprowadzono kalkulacje ilości zużytych surowców, energii i wytworzonych odpadów przy produkcji opakowań (Curran, 2006; Kowalski, Kulczycka i Góralczyk, 2007). W latach 70. XX wieku podobne badania przeprowadzane były także w Europie, co dało początki tworzeniu publicznie dostępnych źródeł i baz danych. W latach stworzono w USA proces kwantyfikacji wykorzystania zasobów i emisji zanieczyszczeń pod nazwą Analiza profilu zasobów i środowiska (ang. Resource and Environmental Profile Analysis, REPA). W Europie proces ten nazwano Ekobilansem (ang. Ecobalance) (Curran, 2006). Cechą wspólną Ekobilansu i LCA jest próba oceny wyrobów i procesów w całym cyklu istnienia (Adamczyk, 2000, 2001). Początki stosowania metod analizy procesów w całym cyklu istnienia w Polsce sięgają końca lat 70. i początku lat 80. XX wieku, kiedy określano w rachunku ciągnionym zużycie surowców energetycznych w energetyce. Pierwsze zastosowanie pojęcia energochłonność skumulowana oraz opisanie modelu analizy strumieni procesów i zużycia energii nastąpiło w roku 1983 wraz z publikacją o tej samej nazwie (Bibrowski (red.), 1983). Pomysł stworzenia analizy LCA wiązany jest z opracowaną wcześniej metodą kosztowej oceny w cyklu istnienia (obecnie LCC), której stosowanie obowiązywało w procedurach dotyczących zakupów wyposażenia w armii USA (Górzyński, 2007). Oficjalne zdefiniowanie terminu LCA (Life Cycle Assessment) oraz stworzenie pełnych podstaw tej techniki nastąpiło podczas konferencji SETAC (Society of Environmental Toxicology and Chemistry) w Vermont w roku 1990 (Kulczycka, 2001; Górzyński, 2007). Opis metody LCA Ocena cyklu życia LCA (ang. Life Cycle Assessment) jest to środowiskowa metoda oceny procesu lub wyrobu w całym cyklu istnienia, inaczej: od kołyski do grobu (ang. Cradle-to-Grave). Obejmuje ona analizę w zakresie możliwych oddziaływań procesu lub wyrobu na środowisko naturalne. Analiza uwzględnia wszelkie występujące czynniki oddziaływania ( strumienie wyjść i wejść ) od momentu pozyskania surowców do wszelkich procesów związanych z likwidacją produktu. W polskojęzycznej literaturze LCA opisywana jest najczęściej jako środowiskowa ocena cyklu życia (Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, b.r.; Joachimiak-Lechman, 2014; Kulczycka, 2015; Lewandowska, 2015) lub rzadziej jako ocena cyklu istnienia (Jonek-Kowalska, 2013; Zdzisław i Lasocki, 2013). J. Górzyński w swoich opracowaniach proponuje pojęcie cykl istnienia, które odnosi się do pojęcia stosowanego jeszcze przed powstaniem terminu LCA, a stosowanego również w polskim słownictwie technicznym dotyczącym eksploatacji urządzeń technicznych (Górzyński, 2007). Obecnie jest to jedno z niewielu narzędzi 2, które dąży do uwzględniania możliwie wszystkich czynników, które 2 Należy tutaj wspomnieć o analizie przepływu materiałów MIPS (Material Input Per Service Unit) Fredricha Schidt-Bleek a z 1994 roku (Schmidt-Bleek i Bierter, 1998). 113

114 mogą wpływać na środowisko i są związane z danym produktem lub procesem. Dla każdego analizowanego wyrobu lub procesu określana jest ilość zużytej energii i zużytych zasobów naturalnych w fazie produkcji, transporcie lub eksploatacji oraz ilość wytworzonych odpadów. Następnie wykonuje się ocenę wpływu tych elementów na środowisko. Ocenę wpływu przyporządkowuje się do trzech obszarów szkód: jakość ekosystemu, zdrowie ludzkie oraz zużycie zasobów (Kowalski, Kulczycka i Góralczyk, 2007; PN-EN ISO 14040:2009). Jest to szczególnie przydatne narzędzie, służące określeniu najbardziej niekorzystnych czynników w procesie wytwórczym wyrobu, umożliwiającym jego optymalizację w zakresie wpływu na środowisko. środowiskowego (EMS) oraz narzędzi do wspierania realizacji celów polityki prośrodowiskowej. Wśród norm z grupy ISO normy o numerach ISO dotyczyły oceny cyklu życia: PN-EN ISO opisywała podstawowe zasady i wskazówki dotyczące LCA, PN-EN ISO opisywała dwie fazy LCA określenie celu i zakresu oraz analizę zbioru 4, PN-EN ISO opisywała fazę oceny wpływu cyklu życia (LCIA) 5, PN-EN ISO opisywała sposoby interpretacji wyników uzyskanych w LCA lub LCIA 6. PN-EN ISO 14044, zawiera wymagania i procedury niezbędne do wykonania oceny cyklu życia 7. W roku 1992 na konferencji w Rio de Janeiro Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna (ISO) podjęła zobowiązania dotyczące wspierania zrównoważonego rozwoju. Stworzono grupę norm oraz powołano Komitet techniczny 207 (TC 207), którego zadaniem jest ciągły rozwój norm ISO grupy Opracowane przez TC 207 normy z grupy ISO dotyczą systemów zarządzania Obecnie metoda LCA stała się popularnym narzędziem oceny środowiskowej wyrobów oraz całych obiektów budowlanych. Jest uwzględniana obecnie w wielokryterialnych certyfikacjach środowiskowych, takich jak np. BREEAM, LEED, DGNB czy w mniej popularnych certyfikacjach środowiskowych jak CESBA 8 czy Active House 9. Praktyczne zastosowanie metody LCA w budownictwie Wprzypadku projektowania budynków prośrodowiskowych, ocenę cyklu życia LCA można wykorzystać na dwa sposoby, jako: wiarygodne źródło informacji dotyczące poszczególnych materiałów i wyrobów budowlanych na etapie od kołyski do bramy (ang. Cradle-to-Gate) czyli od wydobycia surowców i wytworzenia wyrobu, narzędzie oceny dla całego wyrobu, jakim jest budynek oraz do wykonania optymalizacji w zakresie redukcji szkodliwego oddziaływania na środowisko. Technika LCA składa się z następujących faz (PN-EN ISO 14040:2009; Żmijewski, Węglarz i Jarzemska, 2011): Określenie celu i zakresu analizy (wg PN-EN ISO 14041), analiza zbioru wejść i wyjść LCI (ang. Life Cycle Inventory), np. wejście surowce i energia, wyjście odpady (wg PN-EN ISO 14041), ocena wpływu cyklu życia (ocena oddziaływania) LCIA (ang. Life Cycle Impact Assessment) (wg PN-EN ISO 14042), interpretacja cyklu życia (wg PN-EN ISO 14043). W celu praktycznego wykorzystania metody LCA w środowiskowej ocenie budynków, niezbędnym elementem są bazy danych zawierające dane (wskaźniki poszczególnych kategorii odziaływania i zużycia zasobów) dotyczące wpływu na środowisko poszczególnych elementów składowych, materiałów i wyrobów budowlanych. Istnieje obecnie wiele komercyjnych i niekomercyjnych baz danych zawierające informacje dotyczące śladu ekologicznego poszczególnych wyrobów budowlanych. Na potrzeby opracowania baz danych mogą posłużyć również deklaracje środowiskowe EPD (ang. Environmental Product Declaration) typu III. Deklaracje środowiskowe typu III są opracowywane według normy EN oraz ISO Tego typu deklaracje środowiskowe 3 Normy ISO są często przyjmowane przez Europejski Komitet Normalizacyjny (CEN) jako normy europejskie EN. Komitety normalizacyjne z krajów europejskich w tym Polski Komitet Normalizacyjny (PKN) są zobowiązane do nadania EN statusu normy krajowej bez wprowadzania zmian. 4 Obecnie norma PN-EN ISO została wycofana i zastąpiona przez PN-EN ISO 14040:2009, PN-EN ISO 14044: Obecnie norma PN-EN ISO została wycofana i zastąpiona przez PN-EN ISO 14044:2009, PN-EN ISO 14040: Obecnie norma PN-EN ISO została wycofana i zastąpiona przez PN-EN ISO 14044:2009, PN-EN ISO 14040: Obecnie obowiązuje norma PN-EN ISO 14044: CESBA - Common European Sustainable Built Environment Assessment ( PN-EN A1: , Zrównoważoność obiektów budowlanych -- Deklaracje środowiskowe wyrobu -- Podstawowe zasady kategoryzacji wyrobów budowlanych 11 PN-EN ISO 14025:2010, Etykiety i deklaracje środowiskowe -- Deklaracje środowiskowe III typu -- Zasady i procedury 114

115 wykonywane są na podstawie przeprowadzonej analizy cyklu istnienia LCA. W deklaracji określa się oddziaływania na środowisko, granice oddziaływań oraz inne aspekty środowiskowe takie jak zużycie energii i surowców czy emisja szkodliwych substancji (Piasecki, 2014a). Informacje zawarte w deklaracjach środowiskowych EPD typu III bazujące na LCA mogą dotyczyć trzech scenariuszy (patrz 4, strona 46): Obejmują tylko fazę wyrobu (A1-A3), która jest nazywana od kołyski do bramy (ang. Cradle-to-Gate), Obejmują fazę wyrobu (A1-A3) i kilka późniejszych wybranych faz cyklu istnienia. Taka deklaracja środowiskowa jest nazywana od kołyski do bramy z opcjami (ang. Cradle-to-Gate with options), Obejmują pełny cykl istnienia, bazują na pełnej analizie LCA, nazywanej od kołyski do grobu (ang. Cradle-to-Grave). Taka deklaracja środowiskowa obejmuje fazę wyrobu, wbudowania, użytkowania wraz z konserwacją, rozbiórkę, recykling, odzysk i usuwanie. Można również do niej dołączyć moduł informacyjny D. Końcowa ocena oddziaływania w metodzie LCA obejmuje kilka kategorii oddziaływania z wykorzystaniem współczynników z europejskiej referencyjnej bazy danych ELCD (European reference Life Cycle Database1). Lista kategorii wraz z parametrami przedstawia Tabela 1. Tabela 1 Kategorie oddziaływania w metodzie LCA wraz z parametrami i jednostkami wyrażonymi na jednostkę funkcjonalną np. sztukę, kg lub m 3 wyrobu. Kategoria oddziaływania Globalne ocieplenie Uszczuplenie warstwy ozonowej Zakwaszanie gleby i wody Eutrofizacja Fotochemiczne tworzenie ozonu Uszczuplenie zasobów abiotycznych pierwiastki Uszczuplenie zasobów abiotycznych paliwa kopalne Parametr Potencjał globalnego ocieplenia, GWP (ang. Global Warming Potential) Potencjał uszczuplenia stratosferycznej warstwy ozonowej, ODP (ang. Ozone Depletion Potential) Potencjał zakwaszania gleby i wody, AP (ang. Acidification Potential) Potencjał eutrofizacji, EP (ang. Eutrophication Potential) Potencjał tworzenia ozonu troposferycznego, POCP (ang. Photochemical Ozone Creation Potential) Potencjał uszczuplenia zasobów abiotycznych ADPpierwiastki (ang. Abiotic Depletion Potential) dla zasobów niekopalnych. Obejmuje wszystkie nieodnawialne zasoby z wyjątkiem zasobów kopalnych. Potencjał uszczuplenia zasobów abiotycznych ADP-paliwa kopalne (ang. Abiotic Depletion Potential) dla zasobów kopalnych. Jednostka kg CO 2 e. (ekwiwalent) kg CFC 11 e. (ekwiwalent) kg SO 2 e. (ekwiwalent) kg PO 4 e. kg C 2H 4 e. (ekwiwalent etylenu) kg Sb e. MJ (wartość kaloryczna netto) Opracowanie własne na podstawie normy (PN EN 15804:2012). Podsumowanie Ocena cyklu życia (LCA) jest to metoda oceny środowiskowej wyrobu lub procesu w całym cyklu życia. Jest jednym z niewielu narzędzi, które dąży do uwzględniania możliwie wszystkich czynników, które mogą wpływać na środowisko i są związane z danym produktem. Ocena cyklu życia może być wykorzystana do oceny środowiskowej poszczególnych wyrobów budowlanych oraz całego budynku. Metoda ta może służyć również jako narzędzie stosowane przez producentów poszczególnych wyrobów w celu ulepszania ich produkcji. 115

116 Obecnie na świecie wykonuje się optymalizacje budynków przy wykorzystaniu metody LCA, które są związane z doborem zamiennych rozwiązań (np. wyrobów budowlanych) o niższym wskaźniku energii wbudowanej. Działania takie przynoszą rezultaty w postaci obniżenia ilości energii wbudowanej. Badania te umożliwiają projektantom ocenę i przygotowanie wytycznych w zakresie doboru wyrobów budowlanych, umożliwiających obniżenie ilości energii wbudowanej przyszłego budynku. Bibliografia: Adamczyk, W. (2000) Ekobilans w ocenie środowiskowej procesów i produktów, Problemy Ekologii, R. 4, nr 1, s Adamczyk, W. (2001) Zarys metod ekobilansowania, Problemy Ekologii, R. 5, nr 1, s Aleksandra Kardaś (b.r.) 400 ppm po raz drugi! naukaoklimacie.pl. Dostępne w internecie: (Dostęp: 30 październik 2018). Another climate milestone on Mauna Loa (b.r.). Dostępne w internecie: s-mauna-loa-observatory (Dostęp: 30 październik 2018). Antink, R., Garrigan, C., Bonetti, M. i Westaway, R. (2014) Greening the Building Supply Chain, s. 86. doi: Job Number: DTI/1753/PA. Bayer, D. C., Gamble, M., Gentry, D. R. i Joshi, S. (2010) AIA Guide to Building Life Cycle Assessment in Practice, s Dostępne w internecie: Bibrowski, Z. (red.) (1983) Energochłonność skumulowana. Warszawa: Polska Akademia Nauk Instytut Podstawowych Problemów Techniki. Copiello, S. (2016) Economic implications of the energy issue: Evidence for a positive non-linear relation between embodied energy and construction cost, Energy and Buildings, 123, s doi: /j.enbuild Curran, M. A. (2006) Life Cycle Assessment: Principles and Practice. Cincinnaty. doi: /j.marpolbul European Centre for Disease Prevention and Control (b.r.) Climate change. Dostępne w internecie: (Dostęp: 18 kwiecień 2018). EUROSTAT (b.r.) Cooling and heating degree days by country - annual data. Dostępne w internecie: chdd_a&lang=en (Dostęp: 11 kwiecień 2018). Giordano, R., Serra, V., Tortalla, E., Valentini, V. i Aghemo, C. (2015) Embodied energy and operational energy assessment in the framework of nearly zero energy building and building energy rating, w Energy Procedia, s doi: /j.egypro Górzyński, J. (2007) Podstawy analizy środowiskowej wyrobów i obiektów. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne. Hannon, B. (1986) Ecosystem control theory, Journal of Theoretical Biology, 121(4), s doi: /S (86)80100-X. Ibn-Mohammed, T., Greenough, R., Taylor, S., Ozawa-Meida, L. i Acquaye, A. (2013) Operational vs. embodied emissions in buildings A review of current trends, Energy and Buildings, 66, s doi: /j.enbuild Ipcc (2013) Climate Change 2013: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Intergovernmental Panel on Climate Change, Working Group I Contribution to the IPCC Fifth Assessment Report (AR5) (Cambridge Univ Press, New York), s doi: /2000JD Joachimiak-Lechman, K. (2014) Środowiskowa Ocena Cyklu Życia ( Lca ) I Rachunek Kosztów Cyklu Życia ( Lcc ). Aspekty Porównawcze and Life Cycle Cost. Comparative Aspects, Ekonomia i Środowisko, 1(48), s Jonek-Kowalska, I. (2013) Analiza i ocena kosztów w cyklu istnienia wyrobiska wybierkowego - wnioski dla rachunkowości zarządczej, Zeszyty naukowe Politechniki Śląskiej, König, H., Kohler, N., Kreißig, J. i Lützkendorf, T. (2010) A Life Cycle Approach to Buildings: Principles, Systems, Concepts. Monachium: Institut für internationale Architektur-Dokumentation. Kowalski, Z., Kulczycka, J. i Góralczyk, M. (2007) Ekologiczna ocena cyklu życia procesów wytwórczych (LCA). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Kulczycka, J. (2015) Ocena środowiskowa systemu energii w Polsce. Dostępne w internecie: środowiskowa_systemu_energii_w_polsce.pdf. Kulczycka, J. (red. (2001) Ekologiczna ocena cyklu życia (LCA) nową techniką zarządzania środowiskowego. Kraków: Wydawnictwo IGSMiE Polskiej Akademii Nauk. Leontief, W. (1966) Input-output economics. Nowy Jork: Oxford University Press. Lewandowska, A. (2015) Środowiskowa ocena cyklu życia ( LCA ) produktów bliżej, niż kiedykolwiek wcześniej, Zrównoważony Rozwój, 10/12, s Dostępne w internecie: LI-COR Environmental - LI-COR Analyzers Monitoring Carbon Dioxide Worldwide as Atmospheric Levels Reach 400 parts per million (b.r.). Dostępne w internecie: (Dostęp: 30 październik 2018). Martinez-Alier, J. (1990) Ecological Economics: Energy Environment and Society. Oxford: Basil Blackwell. Mirowski, P. (1989) More Heat than Light: Economics as Social Physics, Physics as Nature s Economics, Economics and Philosophy. Cambridge University Press. NOAA Research (b.r.) Carbon Dioxide at NOAA s Mauna Loa Observatory reaches new milestone: Tops 400 ppm. Dostępne w internecie: News/ArtMID/451/ArticleID/1502/Carbon-Dioxide-at-NOAA s-mauna-loa-observatory-reaches-new-milestone-tops-400-ppm (Dostęp: 30 październik 2018). Piasecki, M. (2014) Ekologiczny czyli jaki? Zharmonizowane zasady oceny środowiskowej wyrobów budowlanych., Builder, 2, s Polski Komitet Normalizacyjny (2009) Zarządzanie środowiskowe Ocena cyklu życia Zasady i struktura. Polski Komitet Normalizacyjny. Polski Komitet Normalizacyjny (b.r.) Etykiety i deklaracje środowiskowe -- Zasady ogólne. Popkiewicz, M. (2016) Rewolucja energetyczna. Ale po co? Katowice: Wydawnictwo Sonia Draga. Praseeda, K. I., Reddy, B. V. V. i Mani, M. (2016) Embodied and operational energy of urban residential buildings in India, Energy and Buildings, 110, s doi: /j.enbuild Różański, K. (2002) Antropogeniczne zmiany klimatu : mit czy rzeczywistość?, Postępy fizyki, 53D( ). Schmidt-Bleek, F. i Bierter, W. (1998) Das MIPS-Konzept. Weniger Naturverbrauch - mehr Lebensqualität durch Faktor 10. Monachium: Droemer Knaur. Sroczyński, W. (1983) Podstawowe pojęcia, terminologia i definicje; zastosowania energochłonnosci skumulowanej, Energochłonność skumulowana. Warszawa: Polska Akademia Nauk Instytut Podstawowych Problemów Techniki, s Tennenbaum, S. E. (1988) Network Energy Expenditures for Subsystem Production. University of Florida. Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu (b.r.) Środowiskowa ocena cyklu życia (LCA, Life Cycle Assessment). Dostępne w internecie: uniwersytet,c13/projekty,c2098/jestes-kreatorem-zostan-ekoinnowatorem,c1758/przewodnik-po-ekoinnowacjach,c1786/srodowiskowa-ocena-cyklu-zycia-lcalife-cycle-assessment,a18051.html (Dostęp: 11 kwiecień 2018). Weiner, D. R. (2000) Models of Nature: Ecology, Conservation, and Cultural Revolution in Soviet Russia. Pittsburgh: University of Pittsburgh Pre. Zdzisław, C. i Lasocki, J. (2013) Zastosowanie metody oceny cyklu istnienia do analizy właściwości ekologicznych samochodu, Zeszyty naukowe Instytutu Pojazdów, 1(92). Żmijewski, K., Węglarz, A. i Jarzemska, M. (2011) PT7.1 Metody komputerowej optymalizacji projektowania budynków przyjaznych dla środowiska z wykorzystaniem oceny LCA Baza danych o wartościach emisji CO2 i wartościach energii skumulowanej dla głównych technologii budowlanych w Polsce. Warszawa. 116

117 dr inż. Jerzy Kwiatkowski, dr inż. Andrzej Wiszniewski, Narodowa Agencja Poszanowania Energii S.A. Zespół do spraw Zrównoważonego Rozwoju SARP Energia, zanieczyszczenia powietrza. Potencjał wykorzystania OZE w budynkach Wstęp Jednym z podstawowych zagadnień w spełnianiu celów Paktu Architektoniczno Urbanistycznego dla Klimatu przygotowanego przez członków Zespołu ds. Zrównoważonego Rozwoju przy ZG SARP przy współpracy z Kołem Architektury Zrównoważonej przy OW SARP jest energia. W tym zakresie postawiono postulaty dotyczące projektowania budynków efektywnych energetycznie, w których zapotrzebowanie na energię, o ile będzie potrzebne, będzie zapewnione przez odnawialne źródła energii. Poniższy tekst opisuje potencjał oraz możliwości wykorzystania odnawialnych i alternatywnych źródeł energii do zasilania budynków w ciepło i energie elektryczną. Artykuł 5 Dyrektywy 2002/91/WE o charakterystyce energetycznej budynków [1] wprowadził obowiązek promowania przez kraje członkowskie rozwiązań technicznych zmierzających do poszanowania zasobów, w tym skojarzonego wytwarzania energii elektrycznej i ciepła oraz wykorzystania odnawialnych źródeł energii. Z kolei artykuł 6 uchwalonej w roku 2010 nowelizacji (Recastu) Dyrektywy [2] wprowadza obowiązek promowania alternatywnych źródeł energii we wszystkich nowo wznoszonych budynkach, przy czym w odróżnieniu od pierwotnej wersji, gdzie dotyczyło to jedynie budynków o powierzchni powyżej 1000 m2, nowelizacja rozszerza ten obowiązek na wszystkie budynki. Zasada zrównoważonego rozwoju, o której w polityce światowej mówi się ostatnio tak często, stawia przed współczesnymi inżynierami nowe zadania, z których najważniejszym jest zapewnienie równych szans rozwoju następnym pokoleniom. Jedno z głównych miejsc w strategii zrównoważonego rozwoju Polski, Unii Europejskiej bądź każdego innego kraju stanowi energetyka. Światowe zasoby paliw stopniowo się wyczerpują, cena ropy i gazu, które są podstawowymi surowcami energetycznymi, rośnie, a bezpieczeństwo dostaw jest raz po raz zakłócane przez konflikty polityczne w rejonie Bliskiego Wschodu. Spalanie paliw kopalnych wiąże się także z emisją gazów cieplarnianych i pogorszeniem stanu środowiska. Świadomi tych problemów sternicy polityki światowej podpisali w 1999 roku Protokół z Kyoto, który zobowiązuje sygnatariuszy do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych. W efekcie podejmowane są w Polsce i na świecie działania zmierzające do racjonalizacji wykorzystania energii, zastosowania jej odnawialnych źródeł i wdrażania nowych, wysokoefektywnych technologii, co umożliwi poprawę stanu środowiska i ograniczenie zależności od dostawców paliw. Dodatkowo nowelizacja dyrektywy EPBD z 2010 r. zobowiązuje państwa Unii, aby od r. wszystkie nowopowstające budynku były obiektami o niemal zerowym zużyciu energii. Zachęca również do wspierania działań służących przekształcaniu budynków istniejących w obiekty o podobnej charakterystyce. Nie da się tego osiągnąć bez stosowania alternatywnych i odnawialnych źródeł energii. Z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju inwestowanie w alternatywne technologie pozyskiwania energii jest koniecznością. Problemem na drodze do realizacji tej polityki jest jednak brak dostatecznej informacji na temat projektowania i doboru urządzeń, oceny ich efektywności ekonomicznej czy też efektów ekologicznych. Powszechne jest wśród inwestorów przekonanie, iż odnawialne źródła energii to technologie drogie. Tymczasem ich efektywność stale wzrasta, natomiast koszty produkcji spadają, co powoduje, iż w wielu sytuacjach stosowanie systemów alternatywnego pozyskiwania energii jest już dziś uzasadnione ekonomicznie. 117

118 Dostępne źródła energii odnawialnej Bogactwo rozwiązań technologicznych oferowanych na naszym rynku może sprawiać wrażenie, że stoimy przed problemem nadmiaru możliwości ale nic bardziej mylnego. Owszem, możemy wybierać, lecz wybór narzuca przede wszystkim lokalizacja, czyli dostępne uzbrojenie terenu w tzw. media energetyczne, oraz ograniczenia wynikające z prawa lokalnego, w tym: lokalnego planu zagospodarowania oraz założeń i planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i gaz ziemny. rysunku 1 zilustrowano podział dostępnych technologii produkcji energii, uwzględniając lokalizację źródła, a także miejsce z którego dostarczane jest paliwo do zasilania instalacji wytwórczej. Rysunek 1 Podział źródeł energii na potrzeby budynku [3] Koncepcja budynku niemal zeroenergetycznego zakłada, że saldo ilości energii zużywanej oraz produkowanej wewnątrz granicy bilansowej budynku powinno być zbliżone do zera. Utrzymanie żądanych parametrów komfortu w pomieszczeniach budynku związane jest z koniecznością dostarczenia odpowiedniej ilości ciepła, chłodu i energii elektrycznej. Zatem zbliżona ilość energii powinna zostać wyprodukowana w granicy bilansowej budynku. Na Energia dostarczana do budynku może być produkowana na jego terenie (z ang. on-site) lub poza nim (z ang. off-site) z paliw dostępnych na jego terenie lub dostarczanych z zewnątrz. Szczególnym przypadkiem jest zastosowanie pomp ciepła, które korzystają z obu źródeł paliwa: on-site (dolne źródło, np. grunt) i off-site (np. energia elektryczna z sieci). Obecnie możliwe jest pozyskiwanie energii pochodzącej z następujących źródeł: energia wiatru energia kinetyczna przemieszczających się mas powietrza; energia promieniowania słonecznego; energia aerotermalna energia o charakterze nieantropogenicznym (tzn. niewytworzona przez człowieka), magazynowana w postaci ciepła w powietrzu na danym terenie; energia geotermalna energia o charakterze nieantropogenicznym, skumulowana w postaci ciepła pod powierzchnią ziemi (w gruncie, wodach gruntowych oraz wodach geotermalnych); energia hydrotermalna energia o charakterze nieantropogenicznym, skumulowana w postaci ciepła w wodach powierzchniowych (np. rzeki, jeziora); hydroenergia energia spadku śródlądowych wód powierzchniowych, z wyłączeniem energii uzyskiwanej w elektrowniach szczytowo-pompowych lub elektrowniach wodnych z członem pompowym; energia fal, prądów i pływów morskich; energia otrzymywana z biomasy, biogazu oraz z biopłynów. Niestety możliwości wykorzystania wielu technologii pozyskiwania energii z tych źródeł bezpośrednio w budynkach oraz na potrzeby niewielkich grup budynków są często bardzo ograniczone. Przykładem może być tutaj wykorzystanie energetyki wodnej wymagającej odpowiednich warunków hydrologicznych. Z tego względu w większości przypadków do dyspozycji projektanta pozostają następujące technologie: kolektory słoneczne wykorzystują zjawisko konwersji fototermicznej, polegające na przetworzeniu energii promieniowania słonecznego na ciepło dzięki temu energia promieniowania słonecznego padającego na powierzchnię kolektora słonecznego jest wykorzystywana do podgrzania nośnika przepływającego przez absorber (w przypadku kolektorów cieczowych jest to najczęściej woda/glikol, a w przypadku kolektorów powietrznych powietrze); ogniwa fotowoltaiczne wykorzystują, tzw. efekt fotowoltaiczny; jest to zjawisko powstawania siły elektromotorycznej w ciele stałym pod wpływem promieniowania świetlnego; małe- i mikroturbiny wiatrowe wykorzystują energię kinetyczną przemieszczających się mas powietrza do wytwarzania energii elektrycznej (turbiny wiatrowe), lub też bezpośrednio do wykonywania pracy mechanicznej (wiatraki, pompy wiatrowe); 118

119 sprężarkowe pompy ciepła pobierają ciepło z tzw. dolnego źródła, a następnie dzięki sprężaniu czynnika roboczego krążącego w obiegu pompy ciepła, podnoszą jego temperaturę i oddają ciepło do instalacji w obiekcie; instalacje opalane biomasą kotły na paliwo stałe oraz gaz uzyskany ze zgazowania lub fermentacji biomasy; kogeneracja to jednoczesne wytwarzanie energii elektrycznej i ciepła w jednym procesie energetycznym. Gospodarka skojarzona umożliwia efektywniejsze wykorzystanie paliwa; oprócz energii elektrycznej zagospodarowywane jest również ciepło odpadowe z procesu. Z tego względu, nawet jeżeli w procesie jest wykorzystywana jedynie energia zawarta w paliwach kopalnych, kogeneracja zaliczana jest do alternatywnych (w stosunku do tradycyjnych) źródeł energii. Zastosowanie odpowiedniej technologii zależy od lokalnych uwarunkowań oraz od profilu zapotrzebowania na energię samego budynku. Ważne jest zatem, aby w optymalny sposób dobrać odpowiednie rozwiązania do każdego analizowanego przypadku. Pozwoli to na zmniejszenie zapotrzebowania na energię pierwotną oraz ograniczenie emisji zanieczyszczeń do powietrza, a tym samym poprawę warunków środowiska naturalnego. Energia słoneczna Możliwy do osiągnięcia uzysk energii słonecznej zależy w głównej mierze od dostępności promieniowania słonecznego. Dostępność promieniowania można scharakteryzować za pośrednictwem rocznej sumy napromieniowania na powierzchnię poziomą. W Polsce średnia wartość rocznego napromieniowania, w zależności od lokalizacji, zmienia się w stosunkowo niewielkim zakresie i wynosi około 1000 kwh/(m 2 rok). Należy jednak pamiętać, że sama wartość rocznego napromieniowania może nie być wystarczająca do określenia możliwego do osiągnięcia uzysku energii lub ciepła. Na ilość efektywnie wykorzystanej energii mają wpływ również roczna i dobowa nierównomierność natężenia promieniowania, jak również udział promieniowania rozproszonego. Na rysunku 2 przedstawiono średnie wieloletnie (z lat ) sumy miesięczne promieniowania słonecznego padającego na powierzchnię poziomą w Warszawie z roz- biciem na promieniowanie bezpośrednie i rozproszone. Napromieniowanie miesięczne w miesiącach zimowych jest znacznie niższe niż w miesiącach letnich, co w znacznej mierze wpływa na możliwość jego wykorzystania. Na przykład charakterystyka ta nie sprzyja wykorzystaniu energii słonecznej ogrzewania. Ponadto, biorąc pod uwagę dużą zmienność dobową, może to stanowić problem w przypadku produkcji energii elektrycznej (ze względu na dużą nierównomierność produkcji). Promieniowanie słoneczne na obszarze Polski charakteryzuje duży udział promieniowania rozproszonego. Średnio w skali rocznej blisko 50% energii dociera do powierzchni Ziemi w postaci promieniowania rozproszonego. Udział ten jest większy w okresie zimowym i sięga 77%. Tak duży udział promieniowania rozproszonego nie sprzyja technologiom wykorzystującym głównie promieniowanie bezpośrednie, jak np. skupiające kolektory słoneczne. Rysunek 2 Miesięczne sumy napromieniowania z rozbiciem na promieniowanie bezpośrednie i rozproszone w Warszawie [4] 119

120 Energia wiatru Najpowszechniej używaną technologią do produkcji energii elektrycznej z wiatru są turbiny wiatrowe. Do zasilania budynków użyteczności publicznej stosowane mogą być małe- oraz mikroturbiny wiatrowe. Małe turbiny wiatrowe przeznaczone są do produkcji energii elektrycznej na potrzeby wydzielonych instalacji, zaś występujące nadwyżki energii eksportowane są do sieci elektroenergetycznej. Do małych turbin wiatrowych zalicza się turbiny o mocy elektrycznej od 100 W do 50 kw. Turbiny wiatrowe w skali mikro, o mocy poniżej 100 W, najczęściej służą do ładowania baterii akumulatorów i zasilania wydzielonych obwodów, np. części oświetlenia budynku. Małe- i mikrosiłownie wiatrowe lokalizowane są na krótkich masztach na dachach (od ok. 1,5 m) lub na masztach zainstalowanych na gruncie [5]. Wybór wysokości i konstrukcji masztów zazwyczaj zależy od wymagań formalnych wynikających z prawa budowlanego oraz dotyczącego ochrony środowiska (niższe instalacje, niezwiązane trwale z gruntem podlegają uproszczonym procedurom). Na rynku pojawiają się również rozwiązania, które nie wymagają masztu. w produkcji energii elektrycznej. Przykładowe wahania prędkości wiatru w ciągu doby i miesiąca, z uwzględnieniem prędkości w porywie określanej jako maksymalna wartość prędkości chwilowej wiatru w ciągu 10 minut, ilustruje rysunek 3. Rysunek 3 Zmiany prędkości wiatru w ciągu doby i w ciągu miesiąca (Warszawa), linia czerwona prędkość wiatru, linia zielona prędkość w porywie [6] Ilość energii, jaką można wyprodukować w siłowniach wiatrowych, zależy od ich konstrukcji i wielkości oraz od warunków wiatrowych panujących w danej lokalizacji. Głównym problemem, który występuje przy uwzględnianiu tego typu instalacji w bilansie energii obiektu, jest zmienność prędkości wiatru, co pociąga za sobą brak stabilności W Polsce najkorzystniejsze warunki wietrzne panują zazwyczaj w okresie jesienno-zimowym. W cyklu dobowym najwyższe prędkości wiatru występują najczęściej ok. godzin południowych. Zarządzanie produkowaną w ten sposób energią elektryczną jest kłopotliwe. Poza niewielkimi bateriami akumulatorów, systemy magazynowania energii elektrycznej, tj. w formie chemicznej w postaci wodoru otrzymywanego w procesie elektrolizy wody lub magazynowania ciepła i energii mechanicznej w postaci sprężonego powietrza, są bardzo kosztowne i ekonomicznie nieuzasadnione w przypadku małych i mikrosiłowni wiatrowych. Dlatego korzystniejszym rozwiązaniem jest sprzedaż energii elektrycznej niewykorzystanej w obiekcie do sieci elektroenergetycznej. Nierównomierność wiatru powoduje, że turbiny wiatrowe, niewyposażone w instalacje do magazynowania energii elektrycznej, nie mogą istnieć jako samodzielne źródła energii elektrycznej. Dobierając instalację należy analizować przede wszystkim prędkości wiatru i czas ich występowania w ciągu roku. W przypadku turbin nastawianych na kierunek wiatru istotnym parametrem jest także kierunek wiatru, mający znaczenie ze względu na sterowanie siłownią wiatrową. Projektując taką instalację, należy wykorzystać dane historyczne dotyczące prędkości i kierunków wiatru. Warunki wietrzności w poszczególnych rejonach Polski różnią się między sobą; dane na ten temat można znaleźć w bazach Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Należy pamiętać, że w każdym roku warunki te są inne, zatem w każdym roku siłownie wiatrowe wyprodukują różne ilości energii elektrycznej. Uwzględniając powyższe, w warunkach polskich można przyjąć, że instalacje z turbinami wiatrowymi wytwarzają z 1 kw mocy zainstalowanej średnio ok. 0,9 1,3 MWh energii elektrycznej w ciągu roku, przy prędkości wiatru 3 do 15 m/s [7] [8]. Wartości te będą wyższe, nawet do ok. 1,8 MWh/rok, w przypadku turbin pracujących w większym zakresie prędkości wiatru [9]. 120

121 Mapy wiatrowe kraju, publikowane przez IMiGW, wykazują w wielu rejonach Polski słabe warunki wiatrowe (IMiGW 2016). Jednak praca małych siłowni wiatrowych, dostarczających energię na potrzeby jednego budynku, wykorzystuje warunki lokalne, które często są znacznie bardziej korzystne niż warunki uśrednione dla rozleglejszych terenów pokazywane na ogólnopolskich mapach wiatrowych. Warunki lokalne opisywane są klasami szorstkości w skali od 0 do 4. Najniższa klasa odpowiada otwartym przestrzeniom, najwyższa miastom z gęstą i wysoką zabudową. Rysunek 4 ilustruje istotny spadek prędkości wiatru w gorszych klasach warunków wietrzności. W rzeczywistości, na terenach miejskich opisywanych najmniej korzystną klasą 4, często występują bardzo korzystne warunki wietrzności, spowodowane spiętrzeniami linii wiatru, np. nad dachami. Rysunek 4 Poprawa warunków wietrzności 4 klasy szorstkości spowodowana spiętrzeniami wiatru nad dachem budynku [3] W celu doboru wielkości siłowni wiatrowej należy oszacować potencjał siły wiatru w danym miejscu. W przypadku dużych instalacji badania warunków wietrzności trwają co najmniej 1 rok. W przypadku małych instalacji badania takie byłyby zbyt kosztowne w stosunku do nakładów na całą inwestycję. Dlatego projektując niewielkie turbiny wiatrowe zaleca się wykonanie oceny warunków wietrzności na podstawie analizy danych historycznych dotyczących prędkości wiatru (np. z zasobów IMiGW) przy uwzględnieniu elementów ukształtowania terenu (w tym obiektów budowlanych) [4]. Szacunki takie przeprowadza się z wykorzystaniem programów do symulacji zjawisk przepływowych. W przypadku montowania turbin wiatrowych na dachu budynków, poza wybraniem lokalizacji z najlepszym rozkładem wiatru, należy przeanalizować, czy konstrukcja budynku pozwoli na montaż instalacji ze względu na dodatkowe obciążenie statyczne i dynamiczne. Energia geotermalna Energia o charakterze nieantropogenicznym (tzn. niewytworzona przez człowieka) skumulowana w postaci ciepła pod powierzchnią ziemi może być pozyskiwana bezpośrednio z gruntu, za pośrednictwem wód gruntowych lub też wód geotermalnych. Potencjał energii geotermalnej zależy w głównej mierze od temperatury gruntu na danej głębokości. Na rozkład temperatury w gruncie mają wpływ następujące czynniki: termofizyczne właściwości gruntu (ciepło właściwe, przewodność cieplna i gęstość), warunki i zdarzenia klimatyczne długo- i krótkoterminowe, rodzaj pokrycia powierzchni gruntu oraz jej zacienienie. z uwzględnieniem nasłonecznienia), która w Polsce wynosi około 9 C. Rysunek 5 Przykładowe roczne przebiegi temperatury gruntu na różnych głębokościach [3] Na rysunku 5 przedstawiono, określone metodą analityczną przebiegi temperatury gruntu w zależności od zagłębienia. Jak widać temperatura gruntu waha się wokół średniej odpowiadającej, tzw. średniej rocznej temperaturze słonecznej (tzn. temperaturze powietrza Taka temperatura pozwala na wykorzystanie gruntu jako dolnego źródła w pompach ciepła, w instalacjach wy- 121

122 korzystujących, tzw. free cooling oraz do wstępnego podgrzewania/chłodzenia powietrza wentylacyjnego za pomocą wymienników ciepła powietrze/grunt. Potencjał energetyczny gruntu zależy od technologii wykorzystania zmagazynowanego w nim ciepła lub chłodu. W przypadku pomp ciepła uzyskanie 1 kw mocy grzewczej możliwe jest przez zastosowanie poziomego wymiennika ciepła o powierzchni gruntu od około 20 m 2 (grunty nasycone wodą) do 70 m 2 (grunt suchy). Alternatywą wymienników poziomych są sondy pionowe, które umożliwiają uzyskanie 1kW mocy grzewczej za pomocą sondy o głębokości m (w zależności od rodzaju gruntu) [10]. Instalacje typu free cooling oraz gruntowe wymienniki ciepła do wstępnego przygotowania powietrza wentylacyjnego, ze względu na ograniczenia technologiczne wynikające z różnicy temperatury między czynnikiem ogrzewanym/chłodzonym a źródłem ciepła/chłodu, wymagają zastosowania wymienników ciepła o znacznie większej powierzchni, niż w przypadku wykorzystania pomp ciepła. Energia biomasy Energię zawartą w biomasie (drewno, rośliny, odpady organiczne) można przekształcić w inne formy energii do zasilania budynku. Najpopularniejszą metodą jest spalenie biomasy w kotle w celu uzyskania ciepła do ogrzewania lub przygotowania ciepłej wody użytkowej. W dużych instalacjach biomasę można również zgazować, uzyskując gaz procesowy (syngaz), lub poddać procesowi fermentacji beztlenowej, otrzymując biogaz. Gazy te można wykorzystać do wytworzenia ciepła w kotłach gazowych lub ciepła i energii elektrycznej w układzie skojarzonym. Wybór technologii zależy głównie od dostępności i rodzaju biomasy. Na przykład biomasa pochodzenia drzewnego nie nadaje się do beztlenowej fermentacji. W budynkach użyteczności publicznej surowcem w takiej technologii mogłyby być odpady z zakładów żywienia zbiorowego. Istotne znaczenie ma także możliwość przechowywania biomasy i ewentualnie magazynowania oraz zagospodarowania produktów ubocznych powstających w procesach jej wykorzystania (tj. popiół i żużel w instalacjach spalania lub masa pofermentacyjna w przypadku biogazowni). W przypadku przechowywania biomasy bardzo istotnym zagadnieniem jest spełnienie wymagań ochrony pożarowej. Podczas gdy magazynowanie popiołu i żużla w instalacjach spalania biomasy nie stanowi dużego kłopotu, to sposób zagospodarowania masy pofermentacyjnej wymaga szczegółowej analizy. W przypadku instalacji spalania biomasy najważniejszym parametrem jest zawartość energii chemicznej w biomasie, wyrażana jej wartością opałową (lub ciepłem spalania). Różni się ona w zależności od rodzaju biomasy oraz jej przygotowania do wykorzystania jako paliwo (suszenie, cięcie, prasowanie itd.). Z reguły wartość opałowa biomasy nie przekracza ok. 18 MJ/kg. Biomasa cechuje się niską gęstością energetyczną (mała zawartość energii chemicznej w jednostce objętości), zatem koszt transportu, jak i wymagane miejsce do przechowywania tego paliwa mogą być stosunkowo duże. Dlatego opisując biomasę, poza wartością opałową i formą w jakiej jest dostarczana, podaje się również jej gęstość. Istotnym parametrem biomasy jest także wilgotność, która wpływa na wartość energetyczną (im mniejsza wilgotność, tym większa wartość opałowa) oraz zawartość popiołu, która determinuje ilość materiału, który nie ulegnie spaleniu. W przypadku wykorzystania biomasy w procesach fermentacji istotnym parametrem jest wydajność biogazu w odniesieniu do suchej masy organicznej. Wydajność biogazowni zasilanej resztkami żywności osiąga od 150 do 600 l/kg suchej masy organicznej, o zawartości metanu ok % (FNR 2006). W przypadku obiektu użyteczności publicznej z dostępem do surowców rolniczych wartość ta wynosi od ok. 400 do ok. 700 l/kg suchej masy organicznej, o zawartości metanu w biogazie na poziomie ok % [11]. Gdy ciągłość dostaw paliwa jest zapewniona, to praca źródła energii wykorzystującego biomasę jest stabilna, a budynek nie wymaga dodatkowego źródła energii. Szczególnym przypadkiem jest użytkowanie biomasy w większych instalacjach, np. do skojarzonego wytwarzania energii elektrycznej i ciepła z biogazu, silnik powinien współpracować z siecią elektroenergetyczną w celu bilansowania produkcji energii elektrycznej z zapotrzebowaniem na energię elektryczną w budynku. Energia chemiczna zawarta w biomasie jest energią odnawialną (odnawiana jest w procesie fotosyntezy). Mimo że w procesie spalenia generowana jest podobna emisja zanieczyszczeń, jak przy spalaniu paliw kopalnych, to jest ona uznawana jako paliwo zero- lub niskoemisyjne. 122

123 Kogeneracja W konwencjonalnym układzie zasilania budynku w ciepło i energię elektryczną, energia elektryczna wytwarzana jest za pomocą tradycyjnych elektrowni kondensacyjnych, w których ciepło odpadowe powstające przy zamianie energii chemicznej paliwa w pracę mechaniczną, jest odprowadzane do otoczenia (atmosfery lub wód powierzchniowych). Ponieważ sprawność mechaniczna tego typu układów sięga zaledwie 30% oznacza to, iż 70% energii jest bezpowrotnie tracone. Wykorzystanie tego ciepła odpadowego pozwala na osiągnięcie sprawności całkowitej rzędu 90%. stosuje się jednak ograniczenie minimalne wi = 0 (w przeciwnym razie promowałoby się większą energochłonność obiektów zasilanych ciepłem, które w ten sposób generowałyby oszczędności energii pierwotnej). Rysunek 6 Porównanie efektywności produkcji ciepła w układzie rozdzielonym i skojarzonym przykład [3] Na rysunku 6 przedstawiono wpływ wykorzystania kogeneracji na wypadkową wartość współczynnika nakładu energii pierwotnej w systemie grzewczym, w zależności od udziału produkcji ciepła w skojarzeniu oraz sprawności wytwarzania energii elektrycznej. Jak widać teoretycznie możliwe jest uzyskanie nawet ujemnej wartości współczynnika wi (przy odpowiednio dużym stopniu skojarzenia oraz wysokiej sprawności wytwarzania energii elektrycznej); z dość oczywistych względów w praktyce Jak widać korzyści wynikające z zastosowania kogeneracji są tym większe, im większa część zapotrzebowania na ciepło zostanie pokryta za pośrednictwem układu kogeneracyjnego, oraz im większa jest jego sprawność elektryczna. Należy jednak pamiętać, że praca modułu kogeneracyjnego jest efektywna jedynie wtedy, gdy istnieje jednoczesne zapotrzebowanie na ciepło i energię elektryczną. Podczas gdy średniodobowe zapotrzebowanie na energię elektryczną w przekroju roku ma charakter w miarę zrównoważony, to zapotrzebowanie na ciepło ma charakter sezonowy. Należy dodatkowo zwrócić uwagę na fakt, że nadmiar produkcji energii elektrycznej może być zwykle odprowadzany do sieci, podczas gdy sprzedaż ciepła stanowi zazwyczaj istotny problem techniczny. Rozwinięciem koncepcji kogeneracji jest tzw. trigeneracja (trójgeneracja) czyli jednoczesne wytwarzanie ciepła, chłodu i energii elektrycznej (CCHP Combined Cooling, Heat and Power). W układach tego typu wykorzystywane są chłodziarki absorpcyjne do produkcji chłodu z ciepła powstającego w procesie kogeneracyjnym. Rozwiązanie takie pozwala na zwiększenie zapotrzebowania na ciepło, a co za tym idzie, zwiększenie udziału energii wytwarzanej w procesie kogeneracyjnym w ogólnym bilansie energetycznym. Zastosowanie trigeneracji jest korzystne w przypadku budynków, w których występuje zapotrzebowanie na ciepło, chłód oraz energię elektryczną. Trigeneracja pozwala tam na wyrównanie zapotrzebowania na ciepło, przez zwiększenie jego odbioru w okresie letnim, co z kolei umożliwia zwiększenie produkcji energii elektrycznej przy zachowaniu mocy zespołu kogeneracyjnego. Sezonowy współczynnik wydajności chłodniczej chłodziarek absorpcyjnych (SEER około 0,8 [12]) jest wprawdzie znacznie niższy niż chłodziarek sprężarkowych (SEER około 4,0), jednak w układzie trigeneracyjnym chłód jest wytwarzany z wykorzystaniem ciepła charakteryzującego się znacznie niższym wskaźnikiem nakładu nieodnawialnej energii pierwotnej niż w przypadku energii elektrycznej zasilającej sprężarkowe wytwornice chłodu. Przykładowo w przypadku zespołu kogeneracyjnego o sprawności cieplnej 56% oraz elektrycznej 35% wskaźnik wi generowanego ciepła wynosi wi = 0,12. Na rysunku 7 pokazano zapotrzebowanie na energię pierwotną do pokrycia potrzeb cieplnych i chłodniczych trzech różnych systemów zasilania budynku konwencjonalnego (kocioł gazowy + chłodziarka sprężarkowa), układu kogeneracyjnego współpracującego z chłodziarką sprężarkową oraz układu trigeneracyjnego. 123

124 Rysunek 7 Przykładowe zapotrzebowanie na energię pierwotną różnych systemów pokrywających zapotrzebowanie budynku na ciepło i chłód [3] Jak widać zastosowanie trigeneracji, która wyrównuje obciążenia cieplne zespołu kogeneracyjnego, umożliwia efektywniejsze wykorzystanie potencjału produkcji energii elektrycznej i ciepła w skojarzeniu. Niezwykle istotne jest, iż dzięki bardzo niskiemu wskaźnikowi nakładu nieodnawialnej energii pierwotnej na wytworzenie ciepła w skojarzeniu, produkcja chłodu z wykorzystaniem tego ciepła za pośrednictwem chłodziarek absorpcyjnych pozwala na osiągnięcie znacznych oszczędności w stosunku do konwencjonalnych źródeł chłodu. Zapotrzebowanie na energię a wykorzystanie OZE Oefektywności wykorzystania źródeł ciepła i/lub energii elektrycznej decyduje nie tylko potencjał dostępnej energii lub paliwa, ale również stopień ich wykorzystania wynikający z korelacji produkcji oraz zapotrzebowania na poszczególne nośniki energii. Zapotrzebowanie na poszczególne formy energii może zmieniać się w bardzo szerokim zakresie w zależności od typu budynku oraz rozpatrywanego okresu. Przykładowo budynki biurowe charakteryzują się zazwyczaj stosunkowo niższym zapotrzebowaniem na ciepło do przygotowania ciepłej wody niż budynki mieszkalne. W rezultacie budynki biurowe charakteryzują się zazwyczaj niższym zapotrzebowaniem na ciepło niż budynki mieszkalne o zbliżonej powierzchni i technologii wykonania. Ponadto niższy udział zapotrzebowania na ciepłą wodę użytkową w budynku biurowym skutkuje bardziej nierównomiernym zapotrzebowaniem na ciepło w ciągu roku. trznego (parametry powietrza oraz promieniowanie słoneczne). Na rysunku 8. przedstawiono strukturę zapotrzebowania na energię i ciepło dwóch przykładowych budynków o różnych funkcjach. Rysunek 8 Schemat struktury zapotrzebowania na energię przykładowego budynku biurowego i hotelowego [3] Wielkości zapotrzebowania na energię i ciepło nie są stałe, ale zależą od profili użytkowania obiektu (parametrów powietrza wewnętrznego, schematu użytkowania budynku i systemów) oraz od parametrów klimatu zewnę- Na rysunku 9. zaprezentowano rozkład zapotrzebowania na ciepło do ogrzewania przykładowego budynku biurowego wyznaczone na podstawie obliczeń bilansowych miesięcznych. Rysunek 9 Zapotrzebowanie na energię przykładowego budynku biurowego wyniki metody bilansowej miesięcznej [3] 124

125 Wyniki obliczeń bilansowych sezonowych czy nawet miesięcznych, nie uwzględniają wszystkich zmiennych parametrów obliczeń (zmienne wartości temperatury wewnętrznej i zewnętrznej, profile użytkowania czy działania systemów). Te zmiany parametrów mogą być uwzględnione w metodzie dynamicznej godzinowej, która umożliwia określenie zapotrzebowania na energię w każdej godzinie roku, co ma znaczenie, np. przy doborze niektórych systemów zasilania budynku w energię (agregaty kogeneracyjne czy panele fotowoltaiczne). Na rysunku 10 pokazano wyniki obliczeń godzinowego zapotrzebowania na energię przykładowego budynku biurowego. Rysunek 10 Zapotrzebowanie na energię przykładowego budynku biurowego wyniki metody dynamicznej godzinowej [3] Sezonowe oraz dobowe zmiany zapotrzebowania na poszczególne nośniki energii (rysunek 10) mogą stanowić barierę uniemożliwiającą efektywne wykorzystanie potencjału niekonwencjonalnych źródeł energii. Ze względu na możliwość efektywnego krótkookresowego magazynowania ciepła i chłodu zmienność dobowa zapotrzebowania nie będzie miała zazwyczaj wpływu na możliwość wykorzystania energii pochodzącej ze źródeł niekonwencjonalnych. Barierę stanowią natomiast ograniczone możliwości długoterminowego (sezonowego) magazynowania ciepła. W przypadku zapotrzebowania na energię elektryczną można również dostrzec zmienność sezonową, wynikającą zazwyczaj ze zmiennego zapotrzebowania na sztuczne oświetlenie oraz wykorzystaniem energii elektrycznej do pokrywania potrzeb cieplnych. Zmienność ta będzie miała jednak zazwyczaj drugorzędne znaczenie w stosunku do zmienności dobowej wynikającej z charakterystyki użytkowania budynku. W przeciwieństwie do ciepła, nawet krótkookresowe magazynowanie energii elektrycznej stanowi istotny problem, ze względu na wysokie nakłady inwestycyjne oraz eksploatacyjne instalacji wykorzystujących akumulatory. Rozwiązaniem problemu okresowej nadprodukcji energii elektrycznej może być eksportowanie jej do sieci. Technicznie jest to stosunkowo proste, jednak barierą mogą być towarzyszące temu uwarunkowania formalne oraz kwestia stosowanego systemu rozliczeń. dostępność promieniowania słonecznego) produkcja ciepła pozwalała na pokrycie 100% zapotrzebowania na ciepło. Taka konfiguracja systemu będzie się cechowała wprawdzie stosunkowo niskim stopniem pokrycia rocznego zapotrzebowania na ciepło, jednak pozwoli to na efektywniejsze wykorzystanie potencjału kolektorów. Podobna sytuacja występuje w przypadku analizy zastosowania kogeneracji. Aby umożliwić efektywne wykorzystanie zespołu kogeneracyjnego, jego moc dobierana jest tak, aby mógł pracować możliwie z równym obciążeniem przez większą część roku. Porównując charakterystykę zapotrzebowania na moc cieplną (rysunek 11) w różnych typach budynków, można zauważyć, że w istotny sposób wpływa to na możliwą moc zainstalowanego zespołu. Znacznie większy udział zapotrzebowania na ciepło do przygotowania ciepłej wody użytkowej w budynku mieszkalnym sprzyja wykorzystaniu zespołów o większej mocy oraz pokrycie większej części zapotrzebowania na ciepło. Rysunek 11 Porównanie przykładowych uporządkowanych profili zapotrzebowania na moc cieplną: a) w budynku biurowym, b) mieszkalnym[3] Zróżnicowane profile zapotrzebowania na ciepło i energię elektryczną będą zatem często decydowały o możliwości efektywnego wykorzystania poszczególnych nośników energii. W przypadku ciepła osiągnięcie wysokiej efektywności energetyczno-ekonomicznej będzie wymagało dostosowania profilu produkcji ciepła do sezonowych zmian na jego zapotrzebowanie. Przykładowo wielkość instalacji wykorzystującej cieczowe kolektory słoneczne powinna być określona tak, aby w okresie letnim (gdy jest największa 125

126 W przypadku energii elektrycznej niezwykle istotnym problemem jest dobowa nierównomierność poboru energii wynikająca z charakterystyki użytkowania budynku. W przypadku budynków mieszkalnych można zaobserwować zazwyczaj dwa szczyty zapotrzebowania poranny oraz wieczorny. Taka charakterystyka zapotrzebowania może stanowić barierę, np. przy wykorzystaniu energii elektrycznej produkowanej za pośrednictwem paneli fotowoltaicznych ze względu na dużą rozbieżność występowania zapotrzebowania na energię i jej produkcję. Rysunek 12 Przykładowe zestawienie profilu produkcji energii elektrycznej z modułów PV o mocy zainstalowanej stanowiącej 120% szczytowego zapotrzebowania budynku mieszkalnego, biurowego i centrum handlowego: a) słoneczny letni dzień, b) pochmurny letni dzień (lekkie zachmurzenie) [3] Rozbieżność profili zapotrzebowania i produkcji może skutkować tym, że nawet w przypadku gdy średnioroczna produkcja energii będzie znacznie niższa niż średnioroczne zapotrzebowanie, to znaczną część produkowanej energii należałoby magazynować lub też eksportować do sieci elektroenergetycznej. Sposoby dostosowania profilu zapotrzebowania na energię elektryczną do profilu jej produkcji Ilość energii elektrycznej produkowanej przez moduły fotowoltaiczne lub turbiny wiatrowe jest zmienna w czasie, zależna od warunków atmosferycznych i praktycznie nieprzewidywalna. Profile zapotrzebowania na energię w budynkach użyteczności publicznej również charakteryzują się występowaniem w ciągu doby okresów szczytowego zapotrzebowania oraz tzw. obniżenia nocnego. Niestety na ogół okresy szczytowego zapotrzebowania na energię nie pokrywają się z okresami jej maksymalnej produkcji. Konieczne zatem jest kupowanie energii elektrycznej w warunkach niedoboru oraz sprzedawanie jej nadwyżek do sieci. Rentowność produkcji energii ze źródeł odnawialnych on-site zależna jest od polityki energetycznej i związanego z nią porządku prawnego w zakresie wsparcia budowy i eksploatacji odnawialnych źródeł energii. Regulacje prawne charakteryzują się brakiem stabilności, co właściwie uniemożliwia prawidłowe zwymiarowanie, zaplanowanie i budowę instalacji. W przypadku, gdy sprzedaż energii elektrycznej do sieci nie jest opłacalna, należy rozważyć inne sposoby jej wykorzystania lub zmagazynowania i wykorzystania w późniejszym okresie. Energia elektryczna jest trudna i kosztowna do magazynowania, ponieważ wymaga przekształcenia w inną formę energii (chemiczną, potencjalną, kinetyczną). Obecnie magazynowanie energii elektrycznej w dużej baterii akumulatorów jest ekonomicznie nieuzasadnione, natomiast magazynowanie w formie wodoru lub sprężonego powietrza racjonalne jest jedynie w dużej skali. Dlatego poniżej zostaną omówione jedynie sposoby bieżącego wykorzystania nadwyżek energii elektrycznej (np. przez skorygowanie profilu zapotrzebowania na energię), do których można zaliczyć: Wykorzystanie nadwyżek produkowanej energii e- lektrycznej do zasilania urządzeń - Nadwyżka wyprodukowanej energii elektrycznej może być wykorzystana z użyciem odpowiedniej automatyki do zasilania urządzeń, których czas pracy można elastycznie przesunąć (np. pralnie). Nadmiar energii może być także wykorzystany do ładowania pojazdów elektrycznych lub innych urządzeń. W budynkach w standardzie niemal zeroenergetycznym nadwyżki energii elektrycznej można wykorzystać w systemie podgrzewania ciepłej wody użytkowej do ładowania zasobników ciepła. Zastosowanie instalacji zmieniających profil zapotrzebowania na energię - W przypadku modernizacji budynków użyteczności publicznej można rozważyć zastosowanie miejscowych podgrzewaczy elektrycz- 126

127 nych w instalacjach ciepłej wody użytkowej, co powoduje zmniejszenie zapotrzebowania na ciepło kosztem zwiększenia zapotrzebowania na energię elektryczną. W budynkach wyposażonych w instalację chłodniczą do wyboru są dwa sposoby zasilania urządzeń chłodniczych: ciepłem (absorpcyjne) i energią elektryczną (sprężarkowe). Zastosowanie absorpcyjnych urządzeń chłodniczych (które są znacznie kosztowniejsze niż chłodziarki sprężarkowe, ale mogą być zasilane ciepłem odpadowym) istotnie zmienia profil zapotrzebowania na energię elektryczną. Zastosowanie magazynów chłodu obniża szczytowe zapotrzebowanie na energię elektryczną w budynku rysunek 13. Rysunek 13 Przykładowe profile zapotrzebowania na moc elektryczną w ciągu doby przy zastosowaniu dwóch sposobów chłodzenia: za pomocą chłodziarek sprężarkowych oraz zasobników chłodu [3] Magazynowanie chłodu - W budynkach wyposażonych w sprężarkową instalację chłodniczą należy rozważyć możliwość magazynowania chłodu, np. w postaci lodu, wody czy materiałach zmiennofazowych, w porze o mniejszym zapotrzebowaniu na chłód. Magazynowanie chłodu pozwala na zmniejszenie zapotrzebowania na energię elektryczną w przypadku chłodziarek sprężarkowych, co pociąga za sobą zmniejszenie wielkości tych instalacji [13]. Sposoby dostosowania profilu zapotrzebowania na ciepło do profilu jego produkcji Produkcja ciepła w instalacjach on-site wykorzystujących energię wiatru, słońca, czy ziemi zależna jest od chwilowej dostępności tej energii. Często brakuje korelacji pomiędzy chwilowym zapotrzebowaniem na ciepło w budynku a produkcją tego ciepła. W przypadku, gdy produkowana ilość ciepła nie pokrywa zapotrzebowania, to niedobór może być pobierany z sieci ciepłowniczej lub z wcześniej zmagazynowanych zasobów, np. w systemach solarnych funkcję tę pełnią zasobniki ciepłej wody użytkowej oraz zasobniki buforowe. W przeciwnym przypadku, gdy wytworzone ciepło nie będzie natychmiast zużyte w budynku, to najczęściej jest ono krótkookresowo akumulowane w wodnych zasobnikach, ale może być również magazynowane w innych mediach lub na dłuższy okres w gruncie [14]. Sprzedaż nadwyżki ciepła do sieci wymaga spełnienia wymagań, które są ujęte w porządku prawnym oraz regulacjach firm dystrybuujących ciepło. Magazyny ciepła mogą pełnić dodatkowe funkcje, np. topienia śniegu oraz zabezpieczania dróg, parkingów czy chodników przed zamarzaniem [15]. ciepło jawne). Ciepło magazynowane jest w wyniku podwyższenia lub obniżenia temperatury czynnika znajdującego się w zbiorniku (najczęściej wody) lub materiałów ceramicznych (piece akumulacyjne). Są to tzw. systemy TES (z ang. Thermal Energy Storage), używane do krótkookresowego magazynowania ciepła. Stosowane są również technologie wykorzystujące ciepło przemiany fazowej (tzw. ciepło utajone), podczas której temperatura materiału nie ulega zmianie, pomimo dostarczania lub odbierania ciepła. Zagadnienie magazynowania ciepła utajonego ilustruje rysunek 14. Rysunek 14 Magazynowanie ciepła jawnego i utajonego podczas przemiany fazowej [3] Krótkookresowe magazynowanie ciepła i chłodu. Najprostszy sposób magazynowania ciepła polega na wykorzystaniu pojemności cieplnej cieczy i ciał stałych (tzw. 127

128 W instalacjach grzewczych ciepło jawne można magazynować w różnego rodzaju materiałach stałych, np. drewnianych, ceramicznych. Ciepło właściwe odniesione do jednostki objętości drewna wynosi ok. 1,7 GJ/(m 3 K), betonu ok. 1,8 GJ/(m 3 K) [14]. Najpopularniejszą metodą magazynowania ciepła jawnego w instalacjach wodnych są zasobniki ciepłej wody użytkowej oraz zasobniki buforowe, współpracujące z systemami solarnymi. Ciepło doprowadzone jest do zasobników wężownicą i odbierane na potrzeby instalacji grzewczej i ciepłej wody użytkowej. Straty ciepła zasobników są zależne od temperatury ich otoczenia (przestrzeń ogrzewana lub nieogrzewana), jego pojemności i grubości stosowanej izolacji cieplnej. Magazynowanie ciepła w wodzie jest ograniczone jej pojemnością cieplną (ok. 84 MJ/(m 3 K)) [14]. W przypadku, gdy konieczne jest zmagazynowanie dużej ilości ciepła, a jednocześnie nie ma miejsca na duże zbiorniki magazynujące, wykorzystywany jest lód lub materiały zmiennofazowe, latentne (tzw. PCM, z ang. Phase Change Materials). Pojemność cieplna takich materiałów jest wyższa niż wody, gdyż wykorzystuje się ciepło przemiany fazowej, tzw. ciepło utajone. Pojemność cieplna wody uwzględniająca jej przemianę fazową w lód wynosi ok. 300 MJ/m 3, natomiast materiały PCM mają nawet dwukrotnie (i więcej) większą pojemność cieplną [14]. Materiały PCM mogą pracować w dużym zakresie temperatury, dlatego wykorzystywane są zarówno w instalacjach grzewczych, jak i chłodniczych. Prowadzone są również badania materiałów, które będą mogły zmagazynować tą samą ilość ciepła przy niższej temperaturze (przemiana fazowa będzie zachodzić przy niższych parametrach). Inną technologią magazynowania ciepła utajonego są zasobniki termochemiczne wykorzystujące materiały w odwracalnych, sorpcyjnych procesach termochemicznych (tzw. TCM, z ang. Termochemical Materials). Gdy zasobnik jest ładowany ciepłem, to następuje odprowadzenie wilgoci z materiału sorpcyjnego (np. żelu krzemionkowego). Rozładowanie zasobnika zachodzi podczas nawilżania materiału sorpcyjnego. Rozważając metodę magazynowania ciepła, należy uwzględnić: zakres temperatury, w której dana technologia ma pracować, ciepło właściwe (pojemność cieplną) wpływające na konieczną objętość czynnika magazynującego ciepła oraz jego przewodność cieplną, możliwość ciągłej pracy, sposób współpracy ze źródłem ciepła, podatność na korozję, długość czasu eksploatacji oraz nakład inwestycyjny [14]. Długookresowe magazynowanie ciepła. Do długookresowego magazynowania ciepła stosowane są technologie wykorzystujące pojemność cieplną ciał stałych i cieczy oraz rozwiązania, których podstawą są odwracalne reakcje termochemiczne (sorpcji) opisane wcześniej. Technologie magazynowania ciepła i chłodu w gruncie (tzw. UTES, z ang. Underground Thermal Energy Storage) polegają na sezonowym lub dobowym ładowaniu i rozładowywaniu magazynu ciepła, którym jest grunt. Ze względu na wyższą pojemność cieplną wody niż gruntu, najbardziej efektywne do magazynowania ciepła są warstwy wodonośne (tzw. ATES, z ang. Aquifi er Thermal Energy Storage). W rozwiązaniu tym woda jest przetłaczana ze studni czerpalnej do systemu wymienników i po oddaniu lub pobraniu ciepła z instalacji, z powrotem jest wtłaczana do gruntu poprzez studzienkę zrzutową. Pomiędzy studzienkami musi być utrzymana odpowiednia odległość zapewniająca właściwe magazynowanie ciepła. W przypadku, gdy nie ma możliwości wykonania tego typu instalacji, stosowane są inne sposoby wykorzystania ciepła gruntu (tzw. BTES, z ang. Boreholes Thermal Energy Storage) [14]. Ciepło pobierane jest z gruntu i przenoszone do wymiennika ciepła znajdującego się w budynku za pomocą nośnika krążącego w układzie zamkniętym przez przewody ułożone w gruncie (pionowo lub poziomo). Szczególnym przypadkiem systemu BTES jest wykorzystanie ciepła zmagazynowanego pod drogami (z ang. tzw. Road Energy). Wiele powierzchni naturalnych (np. trawa) cechuje się wyższym stosunkiem ilości promieniowania odbitego do całkowitego (tzw. albedo) niż asfalt, zatem do gruntu pokrytego asfaltem doprowadzana jest większa ilość ciepła. Technologie długookresowego magazynowania ciepła na potrzeby budynków z wykorzystaniem procesów sorpcji w zasobnikach termochemicznych TCM są obecnie przedmiotem wielu badań naukowych [14] [16]. Zasadniczą cechą tego rodzaju magazynowania jest wysoka pojemność cieplna zasobników TCM, która może nawet pięciokrotnie przewyższać pojemność cieplną magazynów wodnych [14]. 128

129 Przegląd wybranych odnawialnych źródeł ciepła w Polsce Pomimo dostępności odnawialnych i alternatywnych źródeł energii, wiedzy na temat możliwości ich efektywnego wykorzystania czy zmiany profilu zapotrzebo- wania na energie w celu maksymalizacji uzysku energetycznego w Polsce nadal istnieje potrzeba zwiększenia udziału ich zastosowania. Dotyczy to zarówno instalacji przemysłowych przy produkcji energii elektrycznej i ciepła systemowego, jak również małych i mikroinstalacji stosowanych bezpośrednio w budynkach. Rysunek 15 Moce skumulowane instalacji OZE w Polsce [17] Na rysunku 15 przedstawiono przyrost skumulowanych mocy pięciu systemów OZE: na biogaz, biomasę, fotowoltaicznych, elektrowni wiatrowych oraz elektrowni wodnych. W danych nie uwzględniono mikroinstalacji (poniżej 40 kw mocy zainstalowanej). Widać, że największy udział w zainstalowanej mocy mają elektrownie wiatrowe, które w 2017 roku pokrywały około 68% całkowitej mocy. Systemy te wykazują także największy przyrost zainstalowanej mocy w przeciągu ostatnich 6 lat. Kolejnym systemem są instalacje wykorzystujące odpowiednio biomasę oraz biogaz. Najniższy udział w całkowitej mocy OZE mają instalacje PV wykorzystujące promieniowanie słoneczne. Należy jednak zauważyć, że w tym przypadku wzrost mocy zainstalowanej w ostatnich 6 latach był aż 100-krotny. Bezpośrednio w budynkach stosowane są jednak mkroinstalacje o mocach nominalnych do 40 kw. Wśród tych instalacji najpopularniejsze jest wykorzystanie promieniowania słonecznego w systemach PV oraz kolektorach słonecznych, ale także zastosowanie pomp ciepła wykorzystujących ciepło powietrza czy gruntu. kolektorów rocznie (rysunek 16). Zdecydowanie większy udział wśród technologii kolektorów występuję dla kolektorów płaskich zakrytych ponad 80%. Kolektory płaskie próżniowe stanowa około 20%. Związane jest to z wysoką ceną kolektorów próżniowych w stosunku do zakrytych niewspółmiernie wyższą niż wzrost uzysku słonecznego. Rysunek 16 Roczna sprzedaż oraz skumulowania powierzchni kolektorów słonecznych w Polsce w latach [18] W przypadku kolektorów słonecznych ciągły wzrost skumulowanej powierzchni zainstalowanych instalacji chociaż roczna sprzedaż w latach była na podobnym poziomie i wynosiła średnio 270 tys. m 2 powierzchni Źródło: Instytut Energetyki Odnawialnej Moc zainstalowanych instalacji fotowoltaicznych (PV) jest podawana przez URE (Urząd regulacji energetyki) i na 199 MW mocy zainstalowanej w roku 2016 większość (ok. 46%) dotyczyła instalacji o mocy powyżej 200 kw, około 2% instalacji o mocach kw, a 52 % mikroinstalacji o mocach poniżej 40 kw. Należy zaznaczyć, że prognozuje się dynamiczny wzrost mocy zainstalowanej w systemach PV w następnych latach zwiększający moc zainstalowaną od kilku do kilkunastu razy w roku Technologią ciągle się rozwijającą i notującym stały wzrost zainstalowanych urządzeń są pompy ciepła. Szacowana łączna liczba pracujących pod koniec 2017 roku pomp ciepła w Polsce to ok urządzeń (rysunek 17), o łącznej zainstalowanej mocy grzewczej ok. 1,36 GW. Ponad połowa z nich pracuje na potrzeby zaopatrzenia budynku w ciepło do ogrzewania. Pozostałe pracują w celu pokrycia zapotrzebowania na ciepło do przygotowania ciepłej wody użytkowej. 129

130 Rysunek 17 Szacunkowa liczba zainstalowanych pomp ciepła w Polsce [19] Instalacje pomp ciepła w głównej mierze stosowane są bezpośrednio w budynkach jako systemy zdecentralizowane. W mniejszym stopniu stosowane są w systemach ciepłowniczych jako podstawowe źródło ciepła. Szacuje się że ilość energii z odnawialnych źródeł ciepła produkowanej przez pompy ciepła w 2017 wynosiła ok. 167 ktoe/rok, natomiast w 2020 r. będzie wynosić między 251 ktoe/rok (wariant realistyczny) a 272 ktoe/rok (wariant optymistyczny). Stanowić to będzie od 2,4% do 2,6% łącznej ilości wymaganej przez Krajowy Plan Działania w zakresie energii ze źródeł odnawialnych energii z OZE w 2020 r. Podsumowanie Nowelizacja Dyrektywy w sprawie charakterystyki energetycznej budynków (Dyrektywa EPB) [2] weszła w życie 9 czerwca 2010 roku. Zapisy dyrektywy wprowadzają ogólną definicję budynku o niemal zerowym zużyciu energii (nzeb) oraz nakładają na kraje członkowskie UE wymaganie, że wszystkie nowe budynki od 31 grudnia 2020 roku mają być budynkami i niemal zerowym zużyciu energii. W przypadku budynków zajmowane przez władze publiczne oraz będące ich własnością wymaganie to powinno obowiązywać od 31 grudnia 2018 roku. Definicja budynku nzeb podana została w artykule 2 dyrektywy EPBD [1]: budynek o niemal zerowym zużyciu energii oznacza budynek o bardzo wysokiej charakterystyce energetycznej określonej zgodnie z załącznikiem I. Niemal zerowa lub bardzo niska ilość wymaganej energii powinna pochodzić w bardzo wysokim stopniu z energii ze źródeł odnawialnych, w tym energii ze źródeł odnawialnych wytwarzanej na miejscu lub w pobliżu. Zgodnie z zapisami w nowelizacji Dyrektywy w sprawie charakterystyki energetycznej budynków z 2018 roku [20] krajom członkowskim postawiono wymaganie ograniczenia o 40% emisji gazów cieplarnianych do roku 2030 w stosunku do stanu z 1990, do zwiększenia udziału energii ze źródeł odnawialnych w zużyciu energii, do uzyskania oszczędności energii zgodnie z poziomem ambicji Unii, a także do wzmocnienia bezpieczeństwa energetycznego, konkurencyjności i zrównoważonego rozwoju Europy. Jednocześnie przepisy europejskie stawiają cele ograniczenia zużycia energii i podniesienia efektywności energetycznej. Wszystkie te aspekty wymuszają stosowanie odnawialnych źródeł energii. Na rynku istnieje wiele dostępnych technologii, które mogą zostać wykorzystane w tym celu. Zwiększa się ilość instalacji przemysłowych jak i zdecentralizowanych działających tylko na pojedyncze budynki. Rozwój systemów z odnawialnymi źródłami energii w budynkach powinien być stymulowany nie tylko wymaganiami prawnymi ale także zachętami finansowymi czy uproszczeniem procedur pozwalających na eksport energii do sieci zewnętrznych. Tylko kompleksowe podejście pozwoli w pełni wykorzystać potencjał odnawialnych i alternatywnych źródeł energii w budynkach. Literatura: [1] Dyrektywa 2002/91/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków. Dz. Urz. UE L 1 z 4 stycznia 2003 r., s [2] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/31/UE z dnia 19 maja 2010r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków. Dz. Urz. UE L 153 z 10 czerwca 2010 r., s. 13. [3] Sowa, J., Narowski, P. G., Rubik, M., & Ziętek, P. (Eds.). (2017). Budynki o niemal zerowym zużyciu energii. (J. Sowa, P. G. Narowski, M. Rubik, & P. Ziętek). Warszawa: Oficyna Wydawnicza PW. [4] IMiGW Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Baza danych. [Online]. Dostępne pod: [5] Miąskowski, W., i in., Poradnik małej energetyki wiatrowej. Warmińsko-Mazurska Agencja Energetyczna, Olsztyn, [6] LAB-EL. Internetowa Stacja Meteorologiczna Warszawa historia pomiarów. [Online]. Dostępne pod: [7] Wiśniewski, G., Michałowska-Knap, K., Koć, S., Energetyka wiatrowa - stan aktualny i perspektywy rozwoju w Polsce. Raport Instytutu Energetyki Odnawialnej (EC BREC IEO), 2012 [8] Wojciechowski, H., Mała elektrownia wiatrowa wspomagająca istniejący system grzewczy w budynku mieszkalnym. Część II. Małe elektrownie wiatrowe do ogrzewania pomieszczeń i przygotowania ciepłej wody w budynkach mieszkalnych. Instal, [9] Tytko, R., Małe elektrownie wiatrowe (MEW). Czysta energia, 2010, 2. [10] Rubik, M., Pompy ciepła. Poradnik (wyd. Wydanie III). Warszawa: Wydawnictwo Instal, [11] KTBL. Gasausbeute in landwirtschaftlichen Biogasanlagen. Darmstadt: Publisher Kuratorium für Technik und Bauwesen in der Landwirtschaft, [12] Dincer, I. Zamfi rescu, C., Sustainable energy systems and applications. Springer Science & Business Media, 2011 [13] Roth, K., Zogg, R., Brodrick, J., Cool thermal energy storage. ASHRAE journal, 2006, 9. [14] Cabeza, L.F., Advances in thermal energy storage systems: Methods and applications. Elsevier, [15] Loomans, M.G.L.C., i in., Design tool for the thermal energy potential of asphalt pavements. In: Eighth International IBPSA Conference, Eindhoven, Netherlands [16] Heat Saver. HS-Demo Final summary report [17] Pietruszko, S. Rynek fotowoltaiki w Polsce r. Magazyn Fotowoltaika, 2018, 1. [18] SOLAR THERMAL AND CONCENTRATED SOLAR POWER BAROMETERS. Raport EUROBSERV ER [19] Lachman, P., Burchat, M., Rynek pomp ciepła w Polsce w latach Perspektywy rozwoju rynku pomp ciepła do 2030 roku. Raport PORT PC [20] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 201/844 z dnia 30 maja 2018r. zmieniająca dyrektywę 2010/31/UE w sprawie charakterystyki energetycznej budynków i dyrektywę 2012/27/UE w sprawie efektywności energetycznej. Dz. Urz. UE L 156 z 19 czerwca 2018 r., s

131 dr inż Piotr Bartkiewicz, Politechnika Warszawska, Ogólnokrajowe Stowarzyszenie Wspomagania Budownictwa Zrównoważonego, Go4Energy, Zespół do spraw Zrównoważonego Rozwoju SARP Energia, zanieczyszczenia powietrza. Na drodze do zrównoważonego i efektywnego energetycznie budownictwa. Systemy budynkowe. Wprowadzenie Współczesne budownictwo przechodzi zasadniczą transformację. Wytyczone przed laty kierunki rozwoju bazujące na zmianach technologicznych i materiałowych zostały uzupełnione o nowe wymagania zgodnie z którymi zdrowie i komfort użytkowników oraz energia stały się czynnikami wiodącymi. Jak tworzyć zatem coraz bardziej zaawansowane budynki spełniające owe wymagania podstawowe na znacząco wyższym poziomie obecnie i w przyszłości? W opracowanym Pakcie architektoniczno urbanistycznym dla klimatu postulujemy zapewnienie w wytycznych prawnych zapisów pozwalających na osiągnięcie celów, w tym dotyczących: Energii poprzez projektowanie budynków o niskim zapotrzebowaniu na energię pozyskiwaną z niskoemisyjnych, lokalnie dostępnych i odnawialnych źródeł, obiektów efektywnych energetycznie, lecz jednocześnie zachowując wysoką jakość środowiska i estetycznych rozwiązań architektonicznych. Jakie zatem należy podjąć kroki pozwalające na spełnienie zaprezentowanych powyżej zapisów? Jak wprowadzić do budownictwa nowe procesy wspomagające proces inwestycyjny? Jak nadążyć za globalną zmianą produktu jakim jest budynek w usługę? Jaki kierunek nadać zmianom w budownictwie, aby w pełni zrealizować ideę zrównoważonego rozwoju? Zmiana paradygmatu Efektywność energetyczna stała się centralnym elementem unijnej strategii Europa 2020 na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju. Przyjęta już w 2008 roku polityka zrównoważonego rozwoju Unii Europejskiej mająca pełny opis w Pakiecie klimatyczno-energetycznym założyła cele do realizacji zwane powszechnie Kolejne zmiany związane z pracami na szczycie klimatycznym w październiku 2014 roku podniosły wymagania stając się nowym celem znanym jako Zakładały one konieczność redukcji o 40% emisji CO2 do atmosfery, zwiększenia efektywności energetycznej o 27% oraz zwiększenia do 27% udziału odnawialnych źródeł energii przy jej wytwarzaniu do 2030 roku. Ponieważ uznano, że największy potencjał w zakresie oszczędności energii przedstawiają budynki, w planie skoncentrowano się na instrumentach mających doprowadzić do uruchomienia procesu renowacji budynków publicznych i prywatnych oraz do poprawy energooszczędności stosowanych w nich elementów składowych i używanych w nich urządzeń. Oznaczało to wdrożenie szeregu dyrektyw oraz przepisów wykonawczych pozwalających na wprowadzenie szeroko rozumianego budownictwa niemal zeroenergetycznego. Tak szeroki zakres prac spowodował powstanie wielu zapisów prawnych racjonalizujących zużycie energii w budynkach. 131

132 Jednocześnie duża dynamika rozwoju rynku nieruchomości, zwłaszcza w zakresie budynków komercyjnych spowodowała poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: Czego oczekuje końcowy użytkownik budynku? Znalezienie jej umożliwiłoby odpowiedź na zasadnicze pytanie: Po co wznosimy budynki? Czy celem tworzenia nowych budynków jest ich wysoka charakterystyka i efektywność energetyczna? Czy budynki tworzymy po to aby były niemal zeroenergetyczne? Analiza rynku nieruchomości ostatnich lat oraz zmiany zachodzące na rynku, w tym wchodzenie nowych pokoleń na rynek pracy wskazały dobitnie, iż kluczowym elementem procesu inwestycyjnego staje się człowiek będący użytkownikiem końcowym budynku. Jego podwyższone oczekiwania wyznaczają kierunek rozwoju budownictwa. Coraz szersze badania jakości środowiska wewnętrznego (IEQ) i jakości powietrza wewnętrznego (IAQ) znacząco rozszerzają zakres oczekiwań użytkowników. Ważniejszym od zużycia energii stało się zatem zapewnienie zdrowego, bezpiecznego i przyjaznego, słowem komfortowego funkcjonowania człowieka w budynku. Oznacza to konieczność przedefiniowania podejścia do zrównoważonego rozwoju w budownictwie w sposób uwzględniający rosnące oczekiwania użytkowników. Tym bardziej istotne stało się znalezienie równowagi pomiędzy wysokim poziomem komfortu a zużyciem energii niezbędnej do jego uzyskania. Charakterystyka energetyczna budynku Początek wieku to czas w którym znaczący nacisk położono na zagadnienia związane z energią w budynku. Pojęcie charakterystyki energetycznej budynku wdrożone na podstawie Dyrektywy EPBD pozwoliło na zmiany w procesie projektowania nowych budynków oraz budynków podlegającym obrotowi. Ten pierwszy etap osadził zagadnienia energetyczne w świadomości profesjonalistów i skierował świadomość wszystkich stron procesu inwestycyjnego na ów ważny problem. I choć w założeniu wdrożenie niniejszych zasad powinno być działaniem pro-klienckim, czyli powinno podnieść świadomość użytkowników końcowych budynku, z racji sposobu wdrożenia niniejszej Dyrektywy nie udało się wprowadzić wyników pochodzących ze świadectw energetycznych budynków jako ważnego czynnika decyzyjnego. Mimo to zaistnienie w powszechnym obiegu pojęć związanych z energią można uznać za działanie podnoszące świadomość publiczną. To dzięki niniejszej dyskusji możliwe stało się choćby przedstawienie różnic między energią końcową (decydującą o kosztach eksploatacji), a energią pierwotną (wyrażającą wpływ na środowisko). Można zatem uznać, że wdrożenie Dyrektywy EPBD (2002) oraz jej Recast (2010) było pierwszym, niezbędnym krokiem informacyjnym mającym charakter podniesienia świadomości stron procesu inwestycyjnego. Opracowana w 2018 roku nowa Dyrektywa EPBD przenosi pojęcie charakterystyki energetycznej na nowy poziom. W przypadku pierwszej Dyrektywy (2002) opracowano ramy wdrożenia pojęć związanych ze zużyciem energii na etap projektowania w budynków, a poprzez stworzenie systemu świadectw energetycznych także na etap wykonawstwa. Był to pierwszy krok zwracający uwagę inwestorów, projektantów i użytkowników na zagadnienie zużycia energii. Założenia tego kroku, mimo iż nie wdrożone w pełni zostały uzupełnione w drugim podejściu do Dyrektywy (2010). Założono bowiem, że działający system na etapie projektowania i wykonawstwa pozwala na stworzenie budynku o racjonalnej charakterystyce energetycznej. Pytaniem stało się czy potrafimy ową charakterystykę, owo założenie zrealizować w trakcie eksploatacji? Praktyka eksploatacyjna budynków wykazała, iż nawet w przypadku właściwego zaprojektowania i rozsądnego zrealizowania trudno jest zachować właściwe funkcjonowanie systemów po przekazaniu ich w ręce użytkownika końcowego. Stąd szczególny nacisk położono na zagadnienia związane z przeglądami i inspekcjami systemów. Można przyjąć, że to nowe podejście przesunęło akcent ze stworzenia właściwego efektywnego energetycznie budynku na prawidłowe utrzymanie charakterystyki energetycznej. Trzecim, naturalnym etapem rozwoju zagadnienia było dostrzeżenie faktu, iż to użytkownik ma decydujący wpływ na rzeczywiste zużycie energii w budynku. Od jego zachowania, przyzwyczajeń zależy ilość zużywanej energii. Cennym stało się zatem uzupełnieniem dotychczasowego zakresu Dyrektywy o procesy miękkie wspomagające użytkownika w tym zakresie. Rozwój narzędzi pomiarowych, stworzenie nowych standardów zarządzania budynkiem, wprowadzenie jako standardu systemów automatyki i sterowania BMS i BEMS pozwoliło na zaistnienie tych zagadnień w nowym podejściu. Dyrektywa z 2018 roku namawia na uwzględnienie wspomnianego powyżej podejścia w poszczególnych krajach członkowskich. Można zatem powiedzieć, iż stanowi 132

133 ona kolejny, trzeci już poziom wdrożenia zagadnień związanych ze zużyciem energii w budynkach. Przenosi akcent z wcześniejszych etapów procesu inwestycyjnego na eksploatację, a właściwie na wspomaganie użytkownika końcowego niebędącego profesjonalistą. Efektywność energetyczna systemów Etap tworzenia niniejszych ram pokrywał się z kształtowaniem się drugiego ważnego pojęcia, na którym UE oparła kierunek rozwoju efektywnością energetyczną. Hasło: Efektywność energetyczna jest centralnym ele- mentem unijnej strategii Europa 2020 na rzecz inteli- gentnego i zrównoważonego rozwoju doskonale wpisało się w działania związane z poprawą charakterystyki energetycznej budynków. Oba pojęcia w dużej mierze związane były z systemami budynkowymi odpowiadającymi za zapewnienie właściwych parametrów wewnętrznych. Wszak to właśnie systemów wentylacji, klimatyzacji, ogrzewnictwa, chłodnictwa, przygotowania ciepłej wody użytkowej, oświetlenia w znaczący sposób dotyczy zarówno sposób wyznaczania charakterystyki energetycznej jak i efektywność energetyczna. Zagadnienie właściwego wykorzystania energii, w tym sposobu jej transformacji stało się ważnym zagadnieniem projektowania systemów budynkowych. Dzięki prawidło- wemu wyborowi źródeł energii, optymalizacji wyboru systemów, zmniejszaniu strat w systemach oraz właściwemu doborowi poszczególnych elementów systemu możliwym staje się bardziej efektywne wykorzystanie dostarczonej energii. Jest to szczególnie ważne w kontekście faktu, iż to użytkownik końcowy, jego urządzenia i systemy budynkowe zużywają energię, a nie sam budynek. Efektywność energetyczna pozwala zatem osadzić w procesie inwestycyjnym pojęcia wyrażone wskaźnikami energii użytkowej Eu energii końcowej Ek i energii pierwotnej, w tym energii pierwotnej nieodnawialnej Ep. Cennym wydaje się zatem wskazanie efektywności energetycznej systemów budynkowych jako różnicy pomiędzy wartościami energii użytkowej i energii końcowej. Mając na względzie fakt, iż każdy z nich obrazuje inną miarę, dzięki tym trzem wartościom możemy prześledzić zarówno zapotrzebowanie na energię, koszt energii ponoszony przez użytkownika jak i wpływ budynku na środowisko naturalne. Mając osadzone pojęcia charakterystyki energetycznej i efektywności energetycznej systemów cennym wydaje się wskazanie sposobów na racjonalizację zużycia energii poprzez właściwe zaprojektowanie, wykonawstwo i eksploatację budynku Trias Energetica + Można przyjąć, że od lat dysponujemy metodyką postępowania w zakresie energii zwaną Trias Energetica. Sprowadzała się ona do trzech podstawowych kroków: zmniejszenie zapotrzebowania na energię, możliwie szerokiego wykorzystania odnawialnych źródeł energii, oraz zastosowania energooszczędnych systemów wykorzystujących energię nieodnawialną. Analiza trzech obszarów przedstawionych powyżej pozwala na uchwycenie stanu aktualnego. Zapotrzebowanie na energię jest ściśle związane z oczekiwanym poziomem środowiska wewnętrznego. Ostatnie lata charakteryzowały się znaczącym wzrostem zainteresowania zagadnieniami zdrowia i komfortu mieszkańców i użytkowników budynków. Pojęcia jakości środowiska wewnętrznego (IEQ) i jakości powietrza wewnętrznego (IAQ) jako czynników decydujących o spełnieniu wymagań podstawowych zdrowych i przyjaznych użytkownikom budynków pozwoliły na stawianie coraz wyższych wymagań budynkom. Miało to w Polsce znacznie mocniejszy wydźwięk, gdyż pokryło się z dostrzeżeniem przez opinię publiczną problemu smogu. Jakość powietrza zewnętrznego zmusiła do dostrzeżenia problemu niskiej emisji, co po raz kolejny zwróciło uwagę na systemy budynkowe, w tym szczególnie ogrzewania i przygotowanie ciepłej wody użytkowej. Systemy te są bowiem obecnie odpowiedzialne zarówno za zapewnienie szeroko rozumianego komfortu użytkownikom, jak i pozwalają na kreowanie zdrowego środowiska wewnętrznego, które jak wykazano może być w niektórych przypadkach lepsze od środowiska zewnętrznego. 133

134 Przy założeniu racjonalnego i dopasowanego do użytkownika poziomu komfortu termicznego, oświetlenia, zapotrzebowania na ciepłą wodę użytkową możliwe staje się dokonanie właściwego wyboru rozwiązań architektonicznych i materiałowych zmniejszających zapotrzebowanie na ciepło i chłód w budynku. Dodatkowo, wprowadzenie nowych, niewymagających energii dodatkowej systemów wentylacji naturalnej lub hybrydowej oraz zastosowanie nowych rozwiązań źródeł oświetlenia i nowych energooszczędny urządzeń elektrycznych pozwala na zmniejszenie zapotrzebowania na energię. Drugim krokiem zasady Trias Energetica było możliwie szerokie wykorzystanie odnawialnych źródeł energii (OZE). Działanie to obejmuje zarówno rozwiązania pasywne jak i aktywne systemy OZE. Możliwość wykorzystania masy akumulacyjnej budynku, wykorzystanie zewnętrznych elementów zacieniających (w tym np. drzew), zastosowanie ogrzewania i chłodzenia pasywnego, a także możliwie szerokie wykorzystanie światła dziennego to najpopularniejsze przykłady rozwiązań pasywnych. Współczesne budynki mogą być także wyposażone w szereg aktywnych systemów bazujących na odnawialnych źródłach energii. Należą do nich systemy solarne w tym fotowoltaiki, kolektory słoneczne do podgrzewania ciepłej wody użytkowej, elementy wykorzystujące wiatr do produkcji energii elektrycznej jak i systemy korzystające z odnawialnych źródeł energii w postaci gruntu, wody i powietrza. Ich szersze wykorzystanie ze względu na stosunkowo wysoki koszt inwestycyjny wymaga jednak szerszego wspomagania instytucjonalnego. Wydaje się, iż w Polsce nadal brakuje decyzji na poziomie rządowym wspomagającej rozwój niniejszych systemów. Biorąc pod uwagę bilans energetyczny kraju, konieczność rozwijania źródeł i systemu dostarczania energii elektrycznej na tle wzrastającego zapotrzebowania na nią oraz nadchodzących podwyżek nośników energii ważnym staje się dostrzeżenie budynków jako rozproszonych źródeł energii mogących skutecznie wspomagać system energetyki krajowej. Pojęcie prosumenta, które zaistniało w świadomości Polaków w ciągu ostatnich kilku lat powinno zostać wzmocnione działaniami strukturalnymi i programami finansowymi. Trzecią składową zasady trias energetica jest zastosowanie energooszczędnych systemów wykorzystujących energię nieodnawialną. Oznacza to tworzenie systemów budynkowych charakteryzujących się dużą elastycznością, w których poszczególne elementy działają w sposób spójny i zharmonizowany. Oddzielnie, każdy z nich powinien posiadać jak najlepsze współczynniki efektywności energetycznej. Dobrym przykładem mogą być tutaj instalacje ogrzewania i klimatyzacji. Istniejące od kilkunastu lat wskaźniki EER/SEER oraz COP/SCOP w czytelny sposób próbują przedstawić efektywność energetyczną urządzenia. Poza wartościami szczytowymi wskazują one także na sposób pracy w ciągu całego sezonu grzewczego lub chłodniczego. Pomimo znanych ograniczeń każdego z wymienionych wskaźników cennym wydaje się coraz szersze rozpowszechnienie informacji o ich znaczeniu. Przykładem kolejnego kluczowego wskaźnika jest dla SFPv próbujący opisać efektywność energetyczną systemu wentylacji. Biorąc pod uwagę szereg rozwiązań technicznych, w tym wysokowydajny odzysk ciepła w systemach wentylacji ogrzewania i klimatyzacji, a także zastosowanie techniki free-cooling u coraz pełniej próbujemy wykorzystywać naturalne, sprzyjające warunki naturalne, w tym pogodowe. Ważną rolę w procesach związanych z energooszczędności systemu odegrała Dyrektywa Ekoprojektu (ErP) i poszczególne dokumenty wykonawcze. Tworząc ramy i wytyczne dla poszczególnych składowych systemów zużywających energię elektryczną, w tym układów odzysku ciepła, wentylatorów, silników, agregatów wody lodowej dokonano znaczącej zmiany na rynku urządzeń. Co ciekawe, wydaje się, że producenci dostosowali się do wspomnianych wymagań szybciej niż pozostali uczestnicy procesu inwestycyjnego. Niejednokrotnie świadomość inwestorów, a nawet projektantów i wykonawców jest w tym zakresie niższa. Wykorzystanie elementów efektywnych energetycznie nie oznacza jeszcze, że cały system również będzie efektywny. Ważnym wydaje się zatem sam w sobie proces wyboru systemu, a także określenie efektywności energetycznej całego systemu. Niniejsze zagadnienia powinny zostać włączone do zakresu projektowania, co w znacznym stopniu ułatwiają nowoczesne narzędzia (w tym symulacje energetyczne budynku) i metody projektowe (BIM). Przedstawiając zagadnienie efektywności energetycznej systemu należy podkreślić jeszcze jeden nowy element jakim jest magazynowanie energii. Jest to wyzwanie systemowe szczególnie istotne w kontekście wprowadzania systemów opartych o odnawialne źródła energii, w których magazynowanie energii ze względu na zmienność w czasie może być kluczowe. Wydaje się, że budynki w niedalekiej przyszłości powinny posiadać rozwiązania zapewniające możliwość magazynowania energii elektrycznej i ciepła. Właściwe zarządzanie magazynowaniem energii pozwala bowiem na zmniejszenie szczytowego zapotrzebowania cieplnego budynku pokrywanego przez system. Prowadzi to do zmniejszenia mocy szczytowych urządzeń i systemów. 134

135 Wdrożenie zasad dotychczasowej idei Trias Energetica pozwalało na osiągnięcie racjonalnego rozwiązania technicznego na etapie projektu. Jak wspomniano powyżej znaleźliśmy się na nowym poziomie zarządzania informacją o budynku, na którym już na etapie projektowania przewidujemy przyszłe działanie systemów. Ponieważ, zgodnie z raportami dotyczącymi zużycia energii w budynkach biurowych w Polsce wykazano, iż decydujący wpływ na rzeczywisty bilans energetyczny budynku ma użytkownik i energia zużywana na jego potrzeby niezbędnym stało się rozszerzenie Trias Energetica o nowy składnik. Jest nim sam użytkownik. Ważnym w kontekście nowego podejścia staje się zatem zwrócenie szczególnej uwagi na sposób wykorzystywania systemów przez mieszkańców (dla budynków mieszkalnych), pracowników (dla budynków biurowych) i użytkowników (dla budynków użyteczności publicznej). Nowe procesy wspomagające budownictwo Postawienie wyższych wymagań związanych zarówno z komfortem użytkownika jak i ze zużyciem energii w budynkach wymaga wdrożenia nowych procesów wspomagających proces inwestycyjny. Jest to szczególnie ważne w kontekście transformacji jaką jest przejście z budownictwa typu descriptive do budownictwa typu performance. Aktualnie w znakomitej większości budownictwo na wszystkich etapach procesu inwestycyjnego korzysta z tradycyjnego podejścia. Zakłada ono, iż prawidłowo wykonany projekt zostanie właściwie zrealizowany, co oznacza że na etapie eksploatacji będzie działał prawidłowo. Kwintesencją niniejszego podejścia jest proces odbioru. Odbiory np. instalacji oznaczają z reguły zgodność wykonanego układu z projektem. Szczególny nacisk jest zatem kładziony jedynie na zgodność ilościową i materiałową rozwiązania z dokumentacją projektową. Jeżeli postawione powyżej zwiększone wymagania eksploatacyjne nowoczesnego budownictwa mają zostać zrealizowane w praktyce niezbędną staje się zmiana procesu na taki, który oceniać będzie rzeczywiste działanie systemów. Podejście to jest nazywane Performance Base Building. Oznacza ono poprawność przyjętych rozwiązań projektowych i wykonawczych w momencie, kiedy systemy działają prawidłowo w ciągu całego roku. Wiąże się to zatem z odmiennym procesem odbioru budynku i instalacji. Procesem, który kontroluje funkcjonowanie systemów przez cały rok i dopiero w przypadku długoterminowego właściwego działania odbiera system. Podejście to, choć rzadko występujące w warunkach polskich, znalazło próbę implementacji w kilku obiektach. Przykładem zapisów typu performance są występujące czasami w wymaganiach inwestorskich konkretne wartości wskaźników opisujących docelowe zużycie energii. Mogą one zawierać zarówno wartości oczekiwanej energii końcowej, jak i oczekiwanych kosztów eksploatacyjnych budynku. Paradoksalnie można także uznać, iż występowanie w wymaganiach technicznych jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie oczekiwanego wskaźnika zużycia energii wyrażonego w postaci energii pierwotnej nieodnawialnej jest również przykładem podejścia typu performance. Niestety w tym wypadku dzięki niejednoznaczności zapisów osiągnięcie zamierzonego celu wydaje się być mniej prawdopodobne niż kreatywność projektantów. Proces inwestycyjny rozpoczyna się w momencie pojawienia się zapotrzebowania dotyczącego budynku u inwestora. Niezwykle istotna staje się zatem racjonalizacja oczekiwań inwestora od samego początku procesu. To na tym etapie tworzone są wytyczne do projektowania, formułowane są zapisy specyfikacji istotnych warunki zamówienia. Ważnym procesem wspomagającym inwestora od samego początku wydaje się być Commissioning. Jest to proces którego celem jest uzyskanie budynku odpowiadającego oczekiwaniom zamawiającego. Idea tego procesu jest zatem znacznie szersza niż rozumiana przez większość rynku nieruchomości rozszerzona procedura odbiorów. Commissioning rozpoczyna się od uświadomienia inwestorowi technicznych konsekwencji wizji jego przyszłego budynku. Szczególnie w warunkach polskich, w przypadku inwestorów oczekujących wysokich standardów cennym wydaje się uświadomienie w konsekwencji przyjmowanych założeń. Przykładem takiego postępowania jest wskazanie, iż utrzymanie wilgotności w pomieszczeniach w okresie letnim oraz zimowym wiąże się ze znacznym nakładem energetycznym, a zastosowanie różnych sposobów nawilżania i osuszania przekłada się w znaczący sposób na koszty eksploatacyjne. Integralną częścią procesu commissioningu powinno być stworzenie wytycznych do projektowania, a następnie kontrola rozwiązań projektowych i zastosowanych rozwiązań wykonawczych w kontekście oczekiwanych wskaźników funkcjonalnych. Współczesne podejście do budynków zrównoważonych wymaga także zastosowania nowych procesów podczas projektowania. W opisanych wcześniej systemach budynkowych wskazano, że efektywność energetyczna 135

136 poszczególnych elementów nie świadczy jeszcze o efektywności całego systemu. Analogicznie, proces projektowania w budynku powinien charakteryzować się całościowym podejściem typu performance. Oznacza to w praktyce konieczność wykorzystania zasad projektowania zintegrowanego (Integrated Design). Tradycyjne, branżowe podejście do projektowania zakładające stworzenie założeń przez architekta, uzupełnione o rozwiązania konstrukcyjne i instalacyjne nie zawsze zapewnią integrację niezbędną do uzyskania oczekiwanych cech użytkowych. Ze względu na interdyscyplinarny charakter zagadnień zrównoważonego budownictwa również poszukiwanie rozwiązań budynkowych powinno być o- parte o interdyscyplinarny zespół projektowy. Znakomitym przykładem może być zagadnienie wyboru rozwiązań i parametrów fasady. Wybrane rozwiązania i materiały będą miały bowiem wpływ na wygląd budynku, jego konstrukcję, ilość światła dziennego możliwego do wykorzystania w pomieszczeniach, jaki zyski i straty ciepła mające wpływ na wielkość systemu ogrzewania i klimatyzacji. Cennym uzupełnieniem procesu projektowania jest modelowanie energetyczne budynków. Aktualnie integralną częścią projektu budowlanego jest charakterystyka energetyczna budynku. Potraktowanie jej w sposób tradycyjny pozwala na określenie, czy budynek spełnia wymagania związane oszczędnością energii i izolacyjnością cieplną. Rozszerzenie zakresu analiz energetycznych o modelowanie pozwala na znacznie szersze wyznaczenie składowych związanych ze zużyciem energii w budynku. Co więcej, na etapie projektowania możliwym staje się podejmowanie decyzji architektonicznych konstrukcyjnych i instalacyjnych w oparciu o precyzyjne dane liczbowe. Wielkość i rodzaj źródeł energii elektrycznej, ciepła i chłodu, wielkość urządzeń i systemów, a także proponowany sposób ich użytkowania może zostać wyznaczony na etapie koncepcji i uszczegóławiany na kolejnych etapach projektu. W ten sposób możliwe jest wyznaczenie oczekiwanego zużycia energii, całkowitego kosztu energii w budynku od wczesnych etapów procesu inwestycyjnego. Nowoczesne narzędzia symulacyjne pozwalają na analizę wariantową stosowanych rozwiązań. Dają zatem możliwość określenia nie tylko wielkości systemu, ale także efektu energetycznego ich pracy w odniesieniu do uzyskanych parametrów wewnętrznych w budynku. Na bazie modelu energetycznego budynku możliwe staje się zatem przeanalizowanie rozwiązań architektonicznych, materiałowych oraz instalacyjnych od początkowych etapów projektu. Ze względu na znaczenie systemów budynkowych w tym ogrzewania wentylacji klimatyzacji i oświetlenia niezbędnym staje się przeprowadzenie pogłębionych analiz wybranych rozwiązań systemowych. W kontekście rosnących oczekiwań inwestorów cennym wydaje się zatem włączenie do praktyki projektowej procesu zwanego System Benchmarking. Oznacza on przeanalizowanie wariantów architektonicznych i instalacyjnych pod kątem ilościowych i jakościowych cech budynku. Tradycyjnie wyznacza się oczekiwany poziom parametrów wewnętrznych i na ich podstawie weryfikuje się przydatność poszczególnych rozwiązań systemowych w kontekście np. zużycia energii. Uzupełnienie niniejszych informacji o koszty inwestycyjne oraz szeroko rozumiane koszty eksploatacyjne pozwala na właściwy dobór systemu do budynku. Co więcej, wskazując na czynniki jakościowe takie jak łatwość konserwacji, elastyczność, możliwość rozbudowy uzyskuje się znacznie szerszy obraz projektowanego rozwiązania. Znaczącym ułatwieniem nowoczesnego procesu inwestycyjnego jest szeroko rozumiane zarządzanie informacją o budynku. Building Information Modeling (BIM) stało się hasłem utożsamianym z nowymi narzędziami do projektowania budynków. Wykorzystanie ich w trakcie projektowania pozwala na pełniejsze zarządzanie informacją dotyczącą projektu, zmienia także sposób jego realizacji znacząco ograniczając np. liczbę kolizji. Co więcej, samo założenie zarządzania informacją o budynku pozwala w sposób spójny agregować dane dotyczące projektowanego obiektu wraz jego z cechami np. energetycznymi. Mając na względzie dynamiczny rozwój narzędzi BIM oczekuje się w najbliższych latach pełniejszego wykorzystania modeli na etapie wykonawstwa i eksploatacji. Pomimo braku standaryzacji w warunkach polskich należy przyjąć, iż jest to technika projektowania, której szersze wdrożenie jest jedynie kwestią czasu. Spojrzenie nieco szerzej na zarządzanie informacją o budynku wskazuje, iż idea BIM jako wykorzystania szeregu źródeł informacji w tym także danych eksploatacyjnych pozwoli na stworzenie w budynków pełniej odpowiadających oczekiwaniom inwestora. Aktualne prace związane z wykorzystaniem BIM na wszystkich etapach procesu inwestycyjnego, w tym łączenie informacji projektowych wykonawczych i eksploatacyjnych znacząco zmienia uporządkowanie danych o budynku. Oznacza to możliwość prowadzenia bardziej złożonych odbiorów, w tym odbiorów typu performance. Połączenie i uporządkowanie danych dotyczących eksploatacji budynku, w tym zużycia energii pochodzących z zainstalowanych liczników, z informacjami o sposobie wykorzystania obiektu pozwala na znacznie pełniejsze zarządzanie budynkiem, w tym przewidywanie zużycia 136

137 energii na podstawie w danych historycznych i prognozowanych danych meteorologicznych. Aktualnie prowadzone prace naukowe wskazują na znaczący potencjał tak przedstawionej analizy w dużej ilości danych (Datamining) na rzeczywiste zużycie energii w budynku. Skoro do uzyskania rzeczywistej wysokiej charakterystyki energetycznej niezbędne jest zarządzanie informacją równie ważnym staje się właściwe zarządzanie systemami w budynku. Systemy BMS (Building Management Systems) coraz częściej zostają uzupełnione o moduły zarządzania energią stając się systemami BEMS (Building Energy Management Systems). Możliwości techniczne oferowane przez producentów z roku na rok są coraz większe. Systemy automatycznego sterowania i regulacji stają się układem nerwowym nowoczesnych budynków. Rozbudowane algorytmy sterowania bazujące na sieciach neuronowych, logice rozmytej czy algorytm genetycznych pozwalają budynkom dostosować się do bieżących i przyszłych potrzeb. Mogą w ten sposób stanowić znakomite dopasowanie zarówno do planowanego wykorzystania budynku, przewidywanych danych pogodowych jak i odpowiadać na chwilowe zapotrzebowania systemów dostarczania energii do budynku - tworząc system DSR (Demand Side Response). Perspektywa dynamicznej odpowiedzi budynku na chwilową sytuację na rynku energii, w tym chwilową cenę energii w kontekście nadchodzących zmian (elektromobilność, wzrost cen energii) wydaje się być niezwykle przydatna. Niestety, należy w tym miejscu podkreślić, iż tak pełne wykorzystanie systemów automatyki budynkowej wymaga ich właściwego zaprojektowania wykonawstwa i eksploatacji. Z obserwacji polskiego rynku budowlanego wynika, iż mamy w tym zakresie sporo do nadrobienia. Niejednokrotnie świadomość inwestora kończy się na samym fakcie posiadania automatyki. Systemy BMS odbierane jako jedne z ostatnich elementów budynku niejednokrotnie nie są dostosowane do rzeczywistych warunków eksploatacji. Nagminnie brakuje także woli ich udoskonalania, co powoduje że działają one najczęściej tak jak zostały zaprogramowane na etapie wykonawstwa. Dotknęliśmy w tym momencie bardzo ważnego zagadnienia jakim jest właściwy odbiór budynku, jego systemów oraz ich dopasowanie do aktualnego stanu wykorzystania budynków. Wspomniany proces commissioning obejmuje wzmiankowany etap odbioru. Z doświadczeń autora wynika, iż w warunkach polskich, w kontekście rzeczywistego zużycia energii szczególną uwagę należy zwrócić na wstępny etap eksploatacji budynków. Pierwsze 2 lata eksploatacji budynku pozwalają bowiem na dopasowanie działania instalacji i systemów budynkowych do rzeczywistych obciążeń eksploatacyjnych. Niejednokrotnie zdarza się, że instalacje które zostały odebrane w momencie przekazywania systemów przez wykonawcę nie zostały dopasowane do aktualnego wykorzystania budynku. Dotyczy to zarówno zagadnień związanych z systemami automatyki i sterowania jak i zwykłego wyrównania hydraulicznego systemów HVAC. Może to oznaczać znaczące przekroczenie zakładanego poziomu zużycia energii. Analizując cykl życia budynku łatwo dostrzec, iż najdłuższym, często mający największy wpływ na koszty, środowisko etapem jest eksploatacja. Prawidłowa eksploatacja systemów budynkowych ma bezpośrednie przełożenie na koszty. Dotyczy to zarówno kosztów związanych z zakupem energii i ciepła, jak i kosztów utrzymania samego systemu. Biorąc pod uwagę przewidywany wzrost kosztów nośników energii prawidłowe utrzymanie systemów stanowić będzie coraz ważniejszy aspekt finansowy nieruchomości. Dotykamy tutaj szalenie istotnego problemu możliwości utrzymania rzeczywistej charakterystyki energetycznej budynku w założonym na początku procesu poziomie. Jak wskazano powyżej o rzeczywistym zużyciu energii w znacznym stopniu decyduje użytkownik, o sposobie funkcjonowania systemów dział techniczny FM (Facility Management). Cennym zatem wydaje się wdrożenie nowego podejścia, zaprezentowanego między innymi w systemie GBS włączającego zarówno użytkownika końcowego jaki służby utrzymania budynku w cykl szkoleń. Szkolenia dla użytkowników koncentrują się na zaprezentowaniu możliwości technicznych systemów budynkowych oraz wskazaniu ich prawidłowej eksploatacji. Uświadomienie użytkownika poprzez wskazanie znaczenia jego działań, przyzwyczajeń na zużycie energii w budynku pozwala na pełniejsze uczestnictwo w odpowiedzialności za końcowy efekt energetyczny. Z drugiej strony szkolenie dla działu technicznego, w którym udział biorą zarówno projektanci jak i wykonawcy pozwala na bardziej świadome rozpoczęcie eksploatacji systemów. Szkolenie użytkowników końcowych budynku jakkolwiek cenne na początku powinno zostać uzupełnione procesem pełniejszego włączenia na etapie eksploatacji. Narzędziem które może w tym pomóc jest Dashboarding. Pod tym anglojęzycznym pojęciem kryje się system przekazu informacji wskazującej na znaczenie wpływu użytkowników na funkcjonowanie budynku, współdzielenie informacji o zużywanej energii, zachęcanie do postaw proekologicznych, wskazywanie na dostępne udogodnienia dla użytkowników przygotowane przez właściciela budynku. Systemy te mogą również proponować racjonalne zachowania poprzez np. zachęcenie do otwierania okien w okresie przejściowym i ograniczenie ich wykorzystania 137

138 w przypadku wysokiego poziomu pyłów zawieszonych w okresie zimowym. Ważnym uzupełnieniem pracy działów technicznych stają się systemy wspomagające zarządzanie informacją o budynku na etapie eksploatacji. Świadome wykorzystanie systemów BMS umożliwia kontrolę nad pracą układów i instalacji, z reguły jednak ogranicza się do zagadnień bieżących. Działy techniczne nie mają bowiem z reguły czasu ani możliwości aby spojrzeć na zagadnienia związane z funkcjonowaniem budynków w dłuższej perspektywie czasowej. Przykładem procesu, który umożliwia pełniejsze przetwarzanie informacji o budynku jest GreenFM. Założeniem procesu GreenFM jest zbieranie danych o funkcjonowaniu budynku, okresowe np. comiesięczne raportowanie działania systemów wraz z wyznaczaniem poziomu zużycia energii na poszczególne cele. Proces ten w założeniu wspomaga działy techniczne umożliwiając im odniesienie się do zaobserwowanych odmiennego od założonych działania systemów. Oznacza to zatem możliwość szybkiego wykrywania błędów, awarii bądź nieprawidłowej pracy urządzeń. Całość odnoszona jest do pomiarów energii zużywanej przez budynek a także do przewidywanego poziomu jej zużycia. Tak przetworzona informacja przekazywana jest do właściciela budynku co umożliwia mu racjonalne planowanie przyszłych zakupów energii oraz modernizacji systemów i urządzeń. Stworzenie właściwego środowiska wewnętrznego oraz minimalizacja zużycia energii powinno przebiegać w jednolity, koherentny i zoptymalizowany sposób. Narzędziami do takiego podejścia mogą być zasady stosowane w budownictwie zrównoważonym. Wraz z rozwojem pojęcia zrównoważonego budownictwa będącego u- szczegółowieniem idei zrównoważonego rozwoju (lata 70-te XX wieku) naturalnym stało się stworzenie systemów pozwalających na ocenę budynków. Aktualnie stosowanych jest kilkadziesiąt systemów oceny budynków pod kątem zrównoważonego rozwoju. Niezależnie od szczegółów technicznych samej oceny oraz wag przypisywanych poszczególnym cechom można zauważyć, iż niezależnie od systemu do najważniejszych zagadnień podlegających ocenie budynku pod kątem zrównoważonego rozwoju zaliczono między innymi zarówno jakość środowiska wewnętrznego, jakość powietrza wewnętrznego, szeroko rozumiany komfort użytkowników jak i zużycie energii. Systemy oceny budynków mogą posiadać różne osadzenie prawne, znakomita część z nich jest jednak dobrowolna, co oznacza, że ich zastosowanie świadczy o podwyższonej świadomości inwestorów lub rynkowej konieczności. Coraz szersze wykorzystywanie systemów oceny budownictwa pod kątem zrównoważonego rozwoju (LEED, BREEAM, GBS) pozwala bowiem na odpowiednie zrównoważenie pozornie wykluczających się zagadnień. Analizując poszczególne zapisy, w systemie LEED, w kategorii Energy and Atmosphere określa się zapotrzebowanie i wydajność energetyczną oraz możliwość wykorzystania alternatywnych źródeł energii. Punkty można uzyskać m.in. za odpowiednie opomiarowanie systemów zużywających energię, zakup energii elektrycznej pochodzącej ze źródeł odnawialnych czy wybór czynników chłodniczych mających zmniejszony wpływ na środowisko. Warto podkreślić, iż system LEED bazuje w modelowaniu energetycznym na przesłankach ekonomicznych stosowanych rozwiązań wprowadzając ocenę systemów i zużywanej przez nie energii w kontekście oszczędności finansowych. Podobnie BREEAM w kategorii Energy zwraca uwagę na zużycie energii w budynku. W ramach tej kategorii mogą zostać przeprowadzone symulacje zużycia energii, analizy możliwości wykorzystania OZE i nakładane są wymagania mówiące o sposobach opomiarowania obiektu oraz ewentualnych najemców. Warto podkreślić, iż w przedstawionych systemach certyfikacji liczba punktów uwzględniających komfortu użytkownika i zagadnienia zużywanej energii stanowi ponad 50% wszystkich możliwych do uzyskania punktów. Polski system GBS ocenia rozwiązania projektowe bazujące na modelu budynku. W celu zachowania spójności danych przyjęto, że zastosowany podczas całej procedury oceny model budynku powinien stanowić podstawę do oceny zarówno środowiska wewnętrznego, jak i zużycia energii. Niezwykle ważnym dla systemów certyfikacji jest system WELL. Pozwala on ocenić budynek oczami użytkownika wprowadzając kryteria oceniające powietrze, wodę, żywienie, światło, aktywny tryb życia, komfort i komfort psychiczny. Choć w przypadku WELL nie mamy bezpośrednio do czynienia z oceną zużycia energii przez budynek, ale zawarte w nim podejście wskazujące, iż najważniejszy w budynku może być człowiek może dawać znaczące wskazówki co do proponowanych rozwiązań w przyszłości. Cennym wydaje się zatem coraz szersze stosowanie zasad i wytycznych zawartych w podejściu zrównoważonym, a jeśli budynki spełniają niniejsze wymagania coraz szersze wykorzystywanie systemów certyfikacji także jako narzędzia promocyjnego i informacyjnego. Spojrzenie na budynek przy wykorzystaniu oceny budownictwa zrównoważonego pozwala na poszukiwanie balansu pomiędzy wieloma zagadnieniami opisanymi jako jego cechy użytkowe (performance). Niezwykle istotne jest zatem także rozszerzenie czasowego horyzontu analizowanych zagadnień. Kluczowym dla budownictwa przyszłości 138

139 jest zatem analizowanie przyjętych rozwiązań w całym cyklu życia budynku. Niezależnie od tego, czy analizować będziemy koszty (LCC), czy materiały bądź energię (LCA) ważnym staje się osadzenie w budynku uwzględniając jego projektowanie, pozyskanie materiałów, wykonawstwo, szeroko pojmowaną eksploatację, okresowe modernizacje jak i wyburzenie i usuwanie. Podejście uwzględniające cały cykl życia budynku wydaje się być szczególnie atrakcyjne w przypadku obiektów, w których właściciel jest również jego użytkownikiem. Może to również dotyczyć budynków użyteczności publicznej, w których koszty związane z eksploatacją ponosi strona publiczna. Wydaje się że dużą zachętą do stosowania tego podejścia może być szersze wprowadzenie metody kalkulacji kosztów cyklu życia budynków oraz przedstawiania tych informacji w przetargach publicznych. Przyszłość polskiego budownictwa Przedstawione powyżej znaczenie działania systemów budynkowych odpowiedzialnych zarówno za zdrowie i komfort mieszkańców i użytkowników jak i za zużycie energii przez budynki powinno w najbliższych latach wzrastać. Właściwe określenie wymagań stawianych środowisku wewnętrznemu, odpowiednie zwymiarowanie i symulacja działania systemów pozwala bowiem na racjonalizację wyboru rozwiązań instalacyjnych na etapie projektu. W tym kontekście cennym wydaje się wdrożenie do procesu projektowego sugerowanego przez Dyrektywy dokonywanie bardziej precyzyjnych symulacji działania systemów (z krokiem godzinowym) zamiast obecnie obowiązującej procedury wyznaczania charakterystyki energetycznej (bazującej na kroku miesięcznym). Co więcej, zastosowanie procedury Trias Energetica + pozwala na stworzenie precyzyjniejszego modelu działania w przypadku budownictwa zrównoważonego. Wskazane podejście wykorzystywane przez budownictwo komercyjne, czerpiące najlepsze wzorce w zakresie budownictwa zrównoważonego może stanowić dobrą podstawę do wytyczenia konkretnych kierunków działań w przyszłości, w pozostałych gałęziach budownictwa. Na podstawie doświadczeń, raportów i prognoz dotyczących przyszłości budownictwa i energetyki można wskazać na obszary, które w warunkach polskich będą wymagały znaczących działań. Do konkretnych propozycji pozwalających sprostać nadchodzącym wyzwaniom, kierującym ku niskoemisyjnemu i efektywnemu energetycznie w polskim budownictwie można zaliczyć: Przeniesienie akcentu z charakterystyki energetycznej na etapie projektowania na rzeczywistą charakterystykę energetyczną budynku. Oznacza to znaczący wzrost zainteresowania działaniem budynków rzeczywistych i analizą środowiska wewnętrznego i możliwości racjonalizacji zużycia energii w budynkach na etapie eksploatacji. Posiadane w Polsce narzędzia związane z termomodernizacją (audyty, procedury, narzędzia finansowe) mogą stanowić dobry początek do podejścia kompleksowego. Możliwość uzyskania wysokiej charakterystyki energetycznej na etapie eksploatacji wymaga kompleksowego podejścia na etapie projektowania i modernizacji budynku. Cennym wydaje się zatem pełniejsze wdrożenie przedstawionych powyżej zasad Trias Energetica +. Biorąc pod uwagę coraz większe znaczenie wpływu inwestycji na środowisko ważnym wydaje się stworzenie właściwych narzędzi zmniejszających zużycie nieodnawialnej energii pierwotnej. W tym celu celowym wydaje się zwiększenie znaczenia lokalnych, budynkowych technik pasywnych oraz rozwiązań i budynkowych systemów OZE. Kontrola nad procesem inwestycyjnym zapewniającym zrównoważenie budynku powinno coraz szerzej wykorzystywać proces weryfikacji uzyskanych na etapie projektu, wykonawstwa i eksploatacji parametrów środowiska wewnętrznego i wskaźników energetycznych. Cennym wydaje się zatem coraz pełniejsze wykorzystanie procesu Commissioning będącym rzeczywistym nadzorem inwestycji kontrolującym dotrzymanie założonych parametrów na wszystkich etapach cyklu życia budynku. Doświadczenia polskich budynków komercyjnych każą zwrócić uwagę na etap wczesnej eksploatacji budynku. W okresie 1-2 lat początkowej eksploatacji dokonane powinno być dopasowanie pracy systemów do rzeczywistych obciążeń, co decydować będzie o jakości i kosztach utrzymania budynku w kolejnych latach. Aby można było w pełni wykorzystać dopasowanie 139

140 pracy systemów do chwilowych wymagań cennym staje się wykorzystywanie coraz tańszych i bardziej elastycznych systemów automatyki i sterowania budynkami (BMS). Zastosowanie systemów BMS powinno w znacznym stopniu obejmować także aspekt energetyczny pozwalający na bieżąco kontrolować politykę energetyczną budynku stając się systemem zarządzania energią w budynku (BEMS). Dbałość o rzeczywistą charakterystykę energetyczną i efektywność energetyczną systemów powinno być uzupełnione o rzeczywistą realizację procesu inspekcji i kontroli systemów budynkowych. Procesy inspekcji i kontroli powinny zostać także włączone w istniejące procedury przyznawania dofinansowania (dofinansowanie niskoemisyjnych źródeł ciepła, wspomaganie OZE, termomodernizacja itp). Ważnym staje się bowiem uzyskanie rzeczywistego efektu (performance), a nie samo wykazanie potencjalnych oszczędności. Wspomniane powyżej podejście promujące uzyskanie zamierzonych cech użytkowych budynków znane jako Performance Based Building stanowiło w przypadku wielu państw skuteczne wdrożenie zasad zmierzających do uzyskania rzeczywistych efektów. Budynki użyteczności publicznej powinny stanowić wzór rozwiązań zgodnych ze zrównoważonym rozwojem w budownictwie. Cennym wydaje się zatem szersze wdrożenie analiz i narzędzi wykorzystywanych przez liderów zielonego budownictwa komercyjnego w tym szczególnie: - Wdrożenie do procedur przetargowych wskaźników energetycznych. - Wdrożenie do procedur przetargowych wskaźników eksploatacyjnych np. poprzez wybór rozwiązań w oparciu o cykl życia budynku (LCC, LCA). - Wdrożenie do wytycznych przetargowych formuły zaprojektuj wybuduj eksploatuj - przekaż. - Wdrożenie do wytycznych przetargowych zasad lub certyfikatów budownictwa zrównoważonego. Systemy certyfikacji budynków poza narzędziami oceny znacząco podnoszą świadomość wszystkich stron procesu inwestycyjnego. Cennym wydaje się zatem wyko- rzystywanie istniejących światowych systemów lub choćby ich zasad (BREEAM, LEED) w budownictwie. Ciekawym rozwiązaniem może być także wykorzystywanie polskiego systemu certyfikacji dostosowanego do krajowych realiów inwestycyjnych Green Building System (GBS). Przedstawione propozycje działań mogą pomóc w wytyczeniu kierunku rozwoju budownictwa w stronę budownictwa zrównoważonego, a więc wykorzystującego zdrowe, niskoemisyjne i efektywne energetycznie rozwiązania instalacyjne. Aby można było w pełni wykorzystać potencjał niniejszych propozycji celowym staje się potraktowanie powyższych zagadnień jako procesu ciągłego. Szczególnie dotyczy to działania systemów budynkowych pod kątem zapewnianego przez nie poziomu środowiska wewnętrznego, jakości powietrza wewnętrznego jak i efektywności energetycznej. Nadchodzące zmiany w sposobie wykorzystywania energii w budownictwie także powinny być wzięte pod uwagę w najbliższych latach. Z jednej strony wdrożenie coraz wyższych wymagań dotyczących zużycia energii i ciepła (Warunki techniczne) pozwoli na zmniejszenie zapotrzebowania na energię na potrzeby ogrzewania, wentylacji, klimatyzacji, oświetlenia i przygotowania ciepłej wody użytkowej. Proces ten wspomagany jest także poprzez wdrożenie Dyrektywy i rozporządzeń Ekoprojektu (ErP). Z drugiej strony postęp technologiczny, zwiększenie liczby odbiorników energii elektrycznej oraz planowane działania wspomagające np. e-mobilność wskazują na nadchodzące w najbliższych latach znaczące zmiany ilości i profilu zużycia energii. Biorąc pod uwagę możliwości systemów budynkowych (OZE, magazynowanie energii, lokalne źródła, elastyczność zarządzania zużyciem energii przez systemy) w budynkach można upatrywać ważnego sprzymierzeńca niniejszych działań. Możliwe bowiem staje się racjonalizowanie choćby profilu zużycia energii, co może znacząco wpłynąć na rzeczywiste działanie systemu energetycznego w Polsce w obszarze produkcji jak i jej dostarczania. Dlatego cennym wydaje się powołanie szerokiego zespołu uwzględniającego zarówno architektów, instalatorów, inwestorów, właścicieli, zarządców i użytkowników (czyli strony procesu decydujące o rzeczywistym zużyciu energii) jak i dostawców i producentów energii i ciepła wraz z podmiotami regulującymi rynek energii. Określenie w takim zespole zasad działania i spójnego podejścia pozwoliłoby na poszukiwanie kompleksowych rozwiązań wobec czekających budownictwo w najbliższym czasie 140

141 wyzwań. Staje się to niezmiernie ważne zwłaszcza w kontekście coraz poważniejszych problemów operacyjnych branży budownictwa. Wierzymy, że to właśnie oparcie rozwoju branży o zasady zrównoważonego rozwoju pozwoli na kompleksową i innowacyjną transformację polskiego budownictwa. Transformację, uwzględniającą zarówno zmianę budynku z produktu w usługę, jak i fakt, że, jak określiliśmy to w Pakcie: poprzez projektowanie budynków o niskim zapotrzebowaniu na energię pozyskiwaną z niskoemisyjnych, lokalnie dostępnych i odnawialnych źródeł, obiektów efektywnych energetycznie, lecz jednocześnie zachowując wysoką jakość środowiska i estetycznych rozwiązań architektonicznych osiągniemy nowy poziom budownictwa zrównoważonego. 141

142 Mgr inż. arch. Mateusz Płoszaj-Mazurek Zespół do spraw Zrównoważonego Rozwoju SARP Energia, materiały, zanieczyszczenia powietrza. Każdy z nas ma wpływ na jakość otaczającego nas środowiska. Za jakość powietrza w Polsce odpowiadamy my wszyscy w mniejszym lub większym stopniu. Odpowiadają za to ZANIECZYSZCZENIA I ODPADY wynikające z procesu budowy i wykorzystywanych technologii, użytkowania, rozbiórki i utylizacji budynków. Możemy zmniejszyć ten wpływ redukując zużycie ENERGII poprzez projektowanie budynków o niskim zapotrzebowaniu na energię pozyskiwaną z niskoemisyjnych, lokalnie dostępnych i odnawialnych źródeł, obiektów efektywnych energetycznie, lecz jednocześnie zachowując wysoką jakość środowiska i estetycznych rozwiązań architektonicznych. Głównym symptomem niskiej jakości powietrza w Polsce jest smog. Smog jest mieszaniną szkodliwych związków chemicznych składających się z metali ciężkich, tlenków siarki, azotu, oraz pyłów zawieszonych. Mierząc poziom smogu posługujemy się przede wszystkim ilością pyłu zawieszonego w powietrzu mierzoną w ilości mikrogramów na metr sześcienny powietrza ( g/m 3 ). Pomiarom podlegają dwie główne kategorie cząstek PM 10 i PM 2,5. PM 10 są to cząstki o średnicy mniejszej niż 10 mikrometrów - dla porównania średnica ludzkiego włosa jest około 5 razy większa. Cząstki te z łatwością mogą przedostawać się do górnych dróg oddechowych i płuc. grzewczych. W wypadku benzo[a]pirenu statystyki są jeszcze bardziej przytłaczające - 87% emisji B[a]p pochodzi z niskiej emisji [3]. Szacuje się, że w Polsce na choroby wywoływane, lub związane ze smogiem umiera co roku ok. 44 tysiące osób [1]. Próbując określić jak duży wpływ na społeczeństwo i gospodarkę ma zanieczyszczenie powietrza należy do tej liczby dodać liczbę osób chronicznie chorych, hospitalizowanych czy opuszczających miejsca pracy z powodu choroby. Dane statystyczne [2] pokazują, że za ponad połowę emisji PM 10 (dokładnie 52%) w Polsce odpowiada niska emisja - czyli przede wszystkim emisja pyłów i szkodliwych gazów pochodząca z lokalnych kotłowni węglowych i domowych pieców grzewczych, w których spalanie węgla odbywa się w nieefektywny sposób, najczęściej węglem tanim, a więc o złej charakterystyce i niskich parametrach Taki stan rzeczy wynika z dwóch faktów. Wiele budynków nadal ogrzewanych jest poprzez lokalne spalanie paliw stałych. Jednocześnie budynki te są bardzo często nieocieplone, albo ocieplone jedynie w małym stopniu - czyli nieefektywne energetycznie. Połączenie dużego zużycia energii (wynikającego z niskiej efektywności energetycznej), z nieekologicznymi, lokalnymi źródłami energii powoduje bardzo dużą emisję zanieczyszczeń. Problemem jest także niska efektywność energetyczna i ekologiczna źródeł ciepła. Przeważająca część tych urządzeń zasilana jest węglem niskiej jakości. Dla porównania piec kaflowy emituje średnio 560 mg/m 3 pyłów, 142

143 niskosprawny kocioł węglowy 420 mg/m 3 pyłów podczas gdy wysokiej jakości kocioł węglowy klasy 5 emituje już tylko 40 mg/m 3 pyłów [3]. Idąc dalej kocioł gazowy to jedynie 0,008 mg/m 3 pyłów a pompa ciepła - zero. W walce z zanieczyszczeniem powietrza musimy działać na dwóch polach - wewnątrz i na zewnątrz budynków. W perspektywie długookresowej najważniejsze są działania dotyczące powietrza zewnętrznego, jednak w okresie przejściowym istotne są także rozwiązania dla powietrza wewnętrznego. Działania dotyczące powietrza zewnętrznego związane są z ograniczaniem faktycznej emisji. Ogromny potencjał do walki z emisją zanieczyszczeń drzemie w budynkach. W naszym klimacie głównym wyznacznikiem efektywności energetycznej jest nadal ilość energii potrzebnej do ogrzewania i wentylacji budynku. Dlatego też priorytetem w walce ze smogiem powinno być obniżanie zapotrzebowania na ciepło budynków - a tym samym - zwiększanie ich efektywności energetycznej. Działania związane z optymalizacją energetyczną budynków - projektowanych, ale także isniejących, poddawanych termodernizacji, powinny mieć pierwszeństwo i priorytet przed doborem lub wymianą źródła ciepła oraz zapewnianiem dostępu do alternatywnych źródeł energii. Ponieważ to ze zużycia energii wynika podstawowy problem z emisją zanieczyszczeń - najważniejszym działaniem w walce z zanieczyszczeniem powinna być redukcja zapotrzebowania na energię. Dom w Ballerup, Dania. Bjerg Arkitektur. Budynek pasywny musi być zaprojektowany w kompaktowej formie. Prosta bryła, bez niepotrzebnych załamań i dodatkowych elementów znacząco zmniejsza straty cieplne budynku W przypadku projektowania architektury możemy mówić o trzech najważniejszych wartościach zużycia energii - energii użytkowej (EU), energii końcowej (EK) i energii pierwotnej. Energia użytkowa to wskaźnik najlepiej określający poziom efektywności energetycznej architektury budynku. Jest to ilość ciepła wymaganego do utrzymania komfortowej temperatury powietrza w pomieszczeniach wewnętrznych (ogrzewanie + wentylacja), oraz energię wykorzystywaną do chłodzenia, o ile dany budynek jest wyposażony w system chłodzenia. Energia końcowa to wartości energii użytkowej z dodatkowym uwzględnieniem sprawności instalacji grzewczej oraz możliwych strat ciepła z układu. Ta wartość najlepiej opisuje przyszłe koszty ekonomiczne użytkowania budynku. Energia pierwotna natomiast określa ilość energii pochodzącej z nieodnawialnych źródeł kopalnych. Wartość ta jest wynikiem przemnożenia poszczególnych wartości energii przez współczynniki nakładu - które mają za zadanie uwzględnić cały proces pozyskania, konwersji i dostarczenia energii od producenta aż do finalnego użytkownika. Przepisy regulują maksymalną wartość energii pierwotnej dla różnych typów budynków, nie odnoszą się jednak do energii użytkowej i końcowej. Inny charakter mają działania związane z rozwiązaniami dla powietrza wewnętrznego. Obecnie szacuje się, że 90% czasu spędzamy w budynkach [4]. Oznacza to, że poziom komfortu wewnętrznego w przestrzeniach w których przebywamy ma bardzo duży wpływ na nasze zdrowie. Każdego dnia wdychamy ok. 15 kg powietrza [5]. A razem z tym powietrzem wdychamy ogromne ilości zanieczyszczeń. Dobra jakość powietrza wewnętrznego zapobiega wielu chorobom, a także poprawia samopoczucie użytkowników przestrzeni. 143

144 zrównoważone miasta Aby poprawić jakość powietrza wewnętrznego, względem zanieczyszczonego powietrza zewnętrznego, musimy w jakiś sposób kontrolować jakość i ilość powietrza napływającego do budynku. Dlatego też bardzo ważna jest wysoka szczelność budynku. Szczelności nie da się zapewnić poprzez szybki remont, albo zmiany wprowadzane do projektu już na placu budowy [6]. Praca nad szczelnością odbywa się już od etapu koncepcji, poprzez dobór rozwiązań technologicznych, materiałów, a także rozwiązywania detali architektonicznych. Następnie bardzo ważny jest nadzór i badania szczelności - które potwierdzą zakładany poziom szczelności. występujące w wentylacji grawitacyjnej problemy - takie jak np. ciąg wsteczny. Dodatkowo, wentylacja grawitacyjna nie współpracuje najlepiej ze szczelnością budynku, i jest powodem bardzo dużych strat ciepła. Powietrze, w wypadku zastosowania systemu tradycyjnej wentylacji grawitacyjnej, dostaje się do budynku poprzez okna, nawiewniki i nieszczelności w bryle budynku, natomiast usuwane jest przez kominy wentylacyjne, za sprawność działania odpowiada m. in. różnica wysokości która wywołuje różnice ciśnień, ale pogoda może znacząco zmienić działanie takiej wentylacji. Uszczelnienie budynku w wielu wypadkach zaburza pracę wentylacji grawitacyjnej. Następnym elementem jest zapewnienie dopływu czystego powietrza. Najlepszym rozwiązaniem jest tutaj wentylacja mechaniczna. Oferuje ona pełną kontrolę nad ilością i jakością nawiewanego powietrza. Dzięki temu, że budynek jest bardzo szczelny, do budynku nie dostaje się w niekontrolowany sposób nieprzefiltrowane powietrze. W wentylacji mechanicznej stosuje się filtry które chronią przed wszelkimi zanieczyszczeniami znajdującymi się w powietrzu zewnętrznym. Standardowe filtry usuwają nawet do 90% cząsteczek pyłu PM 10. To zapewnia mieszkańcom i użytkownikom, zabezpieczenie przed smogiem wewnątrz budynków. Atutem wentylacji mechanicznej jest możliwość zainstalowania rekuperatora, czyli urządzenia do odzyskiwania ciepła z powietrza usuwanego budynku. W wypadku gdy nie można zastosować wentylacji mechanicznej, można też wybrać szczelne okna z nawiewnikami posiadającymi filtr powietrza. Takie nawietrzaki antysmogowe również oczyszczają napływające powietrze, jednak w tym wypadku mamy o wiele mniejszą kontrolę nad strumieniem powietrza. Zdani jesteśmy na Standardem technicznym, który spełnia wszystkie wcześniejsze założenia jest standard Passivhaus - czyli standard domu pasywnego. Podstawowym kryterium budynku poddawanego certyfikacji jest ograniczenie ilości energii użytkowej na cele ogrzewania i wentylacji do 15 kwh/m 2 *rok. Dla porównania domy budowane w latach zużywały zwykle pomiędzy 90 a 105 kwh/ m 2 *rok energii użytkowej [2], podczas gdy starsze domy potrafią zużywać 200 a nawet ponad 300 kwh/m 2 *rok [7]. Budynki pasywne realizowane są według zasady, że najważniejsza jest wysoka efektywność energetyczna. Straty termiczne ograniczone są do minimum. Poprzez pasywne zyski słoneczne udaje się zwykle zapewnić bardzo dużą część zapotrzebowania na ciepło. Najbardziej ekologiczna energia to ta której nie zużywamy. Dzięki temu, nawet jeśli inwestor nie zdecyduje się na alternatywne źródła energii - wpływ na środowisko będzie znikomy. Natomiast jeśli zdecyduje się na odnawialne źródła energii - instalacja będzie mogła być mniejsza - a więc też i tańsza i bardziej przystępna cenowo. W ten sposób budynek pasywny działa na rzecz powietrza zewnętrznego. 144

145 Drugim aspektem jest komfort wewnętrzny. Budynki pasywne są z założenia bardzo szczelne - jest to wymagane aby ograniczyć straty ciepła. Budynki pasywne są też z reguły wyposażone w wentylację mechaniczną z odzyskiem ciepła. To znaczy, że mają też filtry, które usuwają większość zanieczyszczeń powietrza. Budynek pasywny działa więc też na jakość powietrza wewnątrz. Dodatkowo odzysk ciepła, czyli inaczej rekuperacja, zmniejsza straty ciepła z wentylacji (najlepsze rekuperatory potrafią odzyskać nawet do 95% ciepła). Reasumując, aby poprawić stan powietrza w Polsce, powinniśmy zająć się przede wszystkim ograniczaniem zużycia energii w budynkach. W wypadku istniejących budynków - postawmy na kompleksową termodernizację. Pojedyncze zabiegi termodernizacyjne są dużo mniej efektywne, a nawet potrafią być szkodliwe (np. uszczelnianie budynku poprzez wymianę okien, przy jednoczesnym pozostawieniu wentylacji grawitacyjnej). Kompleksowa termodernizacja może natomiast obniżyć zużycie energii przy jednoczesnym podniesieniu komofortu wewnętrznego. W wypadku nowych projektów, zawsze zastanawiajmy się nad tym jak przyjęte rozwiązania wpływają na zużycie energii. Być może mamy do wyboru rozwiązania jednocześnie tańsze i efektywniejsze energetycznie. Ograniczając zużycie energii w budynkach doprowadzimy do mniejszego zapotrzebowania na źródła energii - na paliwa stałe, lub na źródła odnawialne. Przejście na czystą energię będzie tańsze i prostsze w realizacji. Budynki w standardzie pasywnym pomagają nam przeciwdziałać powstawaniu smogu, jak i chronią ich użytkowników przed zanieczyszczeniami, które już są w powietrzu. Korzyści odczuwa zarówno mieszkaniec takiego budynku jak i społeczeństwo. Źródła: [1] [2] Efektywność Energetyczna w Polsce, Przegląd [3] [4] [5] [6] [7] 145

146 zrównoważone miasta Prof. dr hab. Inż. arch. Elzbieta Dagny Ryńska, Zespół do spraw Zrównoważonego Rozwoju SARP Woda czynnik niezbędny do rozwoju Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że tworzenie planów rozwoju dla przestrzeni zurbanizowanych oraz tych podlegających urbanizacji uwzględnienie aspektu zrównoważonego rozwoju nie oznacza bynajmniej zawężenia działań niezbędnych do znalezienia lokalizacji dla na turbin wiatrowych i zmienienia kulturowego krajobrazu. Niezbędne jest bowiem uwzględnienie zintegrowanego wpływu wprowadzanych przez cywilizację ludzką rozwiązań na kształtowanie lokalnych i globalnych zmian klimatycznych, a tym samym ograniczenie przede wszystkim marnotrawienia naturalnych surowców, ograniczenia produkcji nieużytecznych odpadów, obniżenia poziomu energii niezbędnej do funkcjonowania tworzonego środowiska miejskiego. Woda stanowi jeden z wiodących elementów niezbędnych do istnienia miast. W zamierzchłych epokach rzeki takie jak Eufrat, Nil czy Tygrys pozwoliły na rozwinięcie się pierwszych cywilizacji najpierw w sferze rolniczej a następnie handlowej. Woda jest niezbędna do spożywania, do celów sanitarnych i do podtrzymania życia praktycznie wszystkich istniejących na naszej Planecie zwierząt i roślin. Zrównoważona ekonomia przestrzeni zurbanizowanej uzależniona jest także od jakości, ilości i możliwości zapewnienia stałego dostępu do wody. Charakterystyczny dla naszych współczesnych czasów gwałtowny rozwój cywilizacyjny, przede wszystkim zauważalny jest poprzez intensywny rozwój przestrzeni zurbanizowanych. Jeszcze na początku XIX wieku zaledwie 2% powierzchni naszej planety podlegało zurbanizowaniu, na początku wieku XX ponad 10%. W pierwszej dekadzie XXI wieku liczba mieszkańców zamieszkujących takie przestrzenie wyniosła 50% całkowitej populacji ludzi. Do 2030 przewiduje się, że będzie to 60%, a do roku %. Oznacza to że w ciągu następnych 35 lat nastąpi podwojenie populacji zamieszkującej zurbanizowane tereny. Większość z obszarów wzrostu dotyczy państw znajdujących się na stosunkowo niskim poziomie rozwoju gospodarczego (UNHabitat, 2013). Niestety, w większości przypadków, gwałtowna urbanizacja nie jest poprzedzana odpowiednimi przygotowaniami dotyczącymi zapewnienia podstawowych usług dla przyszłych mieszkańców. W wielu krajach, jest to proces nieformalny, często nielegalny i bezplanowy. W miarę wzrostu przestrzeni miejskich, rośnie także zapotrzebowanie na wodę, zwiększa się również produkcja wody odpadowej, która szczególnie w krajach na niskim poziomie rozwoju jest usuwana bezpośrednio do otaczającego środowiska. Przewiduje się, że do roku 2025 roczne zapotrzebowanie na wodę w dużych aglomeracjach wyniesie ok. 270 milionów metrów sześciennych na rok (obecnie 190 milionów m3 na rok) (Bergkamp G et al. 2015). Na ten gwałtowny rozwój urbanistyczny w ostatnich kilkunastu dekad nakładają się także powszechnie obserwowane zmiany klimatyczne, które będą się jeszcze prawdopodobnie nasilały, a ich efekty będą miały znaczny wpływ na sposób planowania i realizacji obszarów miejskich. Coraz częściej, na kontynencie europejskim będą miały miejsce zjawiska ekstremalne, takie jak: fale upałów, powodzie, susze czy gwałtowne zawirowania mas powietrza. Ich wpływ ma bezpośredni związek na utrzymanie standardów gospodarczych i warunków realizacyjnych inwestycji, a także planowanie i poprawne urbanistyczne kształtowanie przestrzeni. Jednocześnie, głównym obszarem napędzającym standardy ekonomiczne w Europie są właśnie obszary miejskie. Jeżeli ważne ośrodki handlowe takie jak Londyn, Paryż, czy Rotterdam znajdą się pod wpływem ekstremalnych warunków klimatycznych, będzie to miało bezpośredni wpływ na jakość życia wszystkich mieszkańców Europy, a także możliwość efektywność rozwoju wszystkich regionów. Zmiany klimatyczne mają także silne związki ze społecznymi i demograficznymi przemianami. Dodatkowo, ciągły proces urbanizacji oraz nasilająca się konkurencja do korzystania z zasobów wody, powodują, że prawdopodobnie staje się ona zasobem ograniczonym (Solarek K. et al, 2016). Znaczenie, jakie odgrywają zasoby przyrodnicze w kształtowaniu warunków życia człowieka, wyglądu miasta, klimatu psychicznego, a z drugiej strony znaczenie, jakie ma działalność człowieka dla trwania ekosystemów i właściwego 146

147 funkcjonowania zasobów przyrodniczych jest często zapominana w procesie urbanizacji. Europejska strategia 2020 dotycząca ekonomicznego rozwoju całego kontynentu dotyczy przede wszystkim bardziej środowiskowo przyjaznych przemian. Krytycznym elementem takiej prośrodowiskowej ekonomii jest zrównoważone zarządzanie zasobami wodnymi, gdyż tylko zdrowe i odporne (rezyliencyjne) na negatywne czynniki ekosystemy zapewnią warunki niezbędne dla podtrzymania zdrowia społeczności ludzkiej oraz istniejącego standardu cywilizacyjnego. W ciągu ostatnich dwóch dekad wiele ze zmian dotyczyło wdrażania zasad oczyszczania miejskich wód odpadowych. Pomimo to, obecna jakość wodnego ekosystemu nadal pozostawia wiele do życzenia, chociaż zgodnie z Ramową Wodną Dyrektywą (Water Framework Directive), poszczególne państwa zostały zobligowane do opracowania Planów Zarządzania Zlewniami Rzek. Innym powszechnie występującym problemem są kwestie hydromorfologiczne określające zmiany wprowadzone przez działalność ludzką do naturalnego układu sieci rzecznej, które jednocześnie powodują zniszczenia w różnych ekosystemach niekoniecznie tych bezpośrednio związanych ze środowiskiem wodnym. Zmiany te w znacznej mierze są uzależnione od sposobu zarządzania obszarami rolnymi, jak również oczekiwaniami mieszkańców dotyczącymi źródeł pozyskiwania zasobów energetycznych, transportu oraz poziomu urbanizacji. Tym samym, wszelkie ekosystemy wodne powinny być rozpatrywane jako jeden z naturalnych surowców takich jak zasoby żywieniowe czy energetyczne niezbędne do poprawnego rozwoju ekonomicznego konkretnego obszaru, lub całego kontynentu. W celu określenia granic zrównoważenia wodnych ekosystemów oraz utrzymania naturalnego kapitału, musimy zapewnić zrównoważone zarządzanie wodami przy jednoczesnym zapewnieniu zintegrowania wszelkich działań z zarządzaniem zasobami lądowymi oraz energetycznymi. Niezbędne jest także uwzględnienie ekologicznych przepływów, określających ilość wody jaka jest niezbędna dla systemów wodnych do dalszego istnienia, jak również zapewnienia oczekiwań ludzkich użytkowników. Zrównoważone zarządzanie wodą jest zatem, poza wykorzystaniem ziemi, energii i transportu, jednym z najważniejszych instrumentów gospodarczych pozwalających na utrzymanie równowagi w innych sektorach gospodarczych, a ponadto powinno uwzględniać takie koncepcje jak zielona infrastruktura oraz wszelkie działania umożliwiające naturalną retencję wód, w tym odnowę terenów bagiennych i leśnych oraz reintrodukcję obszarów retencyjnych dla wód opadowych. Przez wiele wieków budowniczowie miast nie zajmowali się takim aspektem wzajemnych relacji człowieka i środowiska naturalnego, który jest dzisiaj jednym z podstawowych uwarunkowań, wpływających na koncepcje rozwoju miast. To szeroko pojęte relacje między ludźmi a środowiskiem naturalnym i sprzężenie zwrotne, które między nimi występowały w historii i obecnie. Znaczenie, jakie odgrywają zasoby przyrodnicze w kształtowaniu warunków życia człowieka, wyglądu miasta, klimatu psychicznego, a z drugiej strony znaczenie, jakie ma działalność człowieka dla trwania ekosystemów i właściwego funkcjonowania zasobów przyrodniczych. To określenie relacji między zabudową a terenami otwartymi, w tym terenami zieleni, a wreszcie należyte odnoszenie się do problemów hydrologicznych przy projektowaniu miast (Solarek K. et al, 2016) oraz oszacowanie progów wyjściowych dla miast cyrkularnych. Zasoby wodne są podstawą funkcjonowania i rozwoju gospodarczego miast od zarania dziejów do dziś. W miastach współczesnych zarówno brak, jak i nadmiar wody są jednymi z ważniejszych problemów rozwojowych, dotyczących również urbanistyki. Woda jest cennym i nieposiadającym substytutu surowcem oraz atrakcyjnym elementem struktury miasta, ale także źródłem zagrożeń. Korzyści wynikające z położenia miast historycznych nad wodami otwartymi rzekami i morzami aż do epoki przemysłowej wiązano z ich wpływem na obronność miasta, możliwością zaopatrzenia w wodę pitną, korzystania z wodnych szlaków transportowych i ich kontroli, uprawy żyznych gleb na ich brzegach, a wreszcie wykorzystania do produkcji przemysłowej i produkcji energii. Dziś dodatkowo uznaje się walory wynikające z możliwości organizacji wypoczynku nad wodami, zastosowania wód do kształtowania przestrzeni publicznych i wydobycia ich walorów kulturowych. Docenia się również korytarze wodne jako cenny składnik ekosystemu. Z kolei zagrożenia związane z położeniem miast przy wodach otwartych są od wieków podobne to przede wszystkim, możliwość powodzi, zmian lokalizacji koryt rzecznych i zamulania się ich dolin, częste występowanie terenów o niekorzystnych warunkach budowlanych i sanitarnych bliskość bagien, moczarów i wysokie poziomy wód gruntowych (Solarek K. et al, 2016). Problem gospodarowania wodami dotyczy jednak znacznie szerszego zakresu, niż tylko bezpośrednich relacji miasto rzeka i coraz częściej rozpatrywany jest jako hydrologia nauka o przepływie i dystrybucji zasobów wodnych. Ponadto, uwzględnia się ciągłą transformację zasobów wodnych we wszystkie fazy i stany 147

148 istnienia określone terminem cykl wodny. Woda jest niezbędna dla rozwoju zarówno dla naszej ekonomii jak i społeczeństwa. Te bezpośrednie korzyści są określane mianem zaopatrzeniowych funkcji wody. Jednak systemy wodne mają także i inną funkcję: filtrują i rozcieńczają zanieczyszczenia, zapobiegają powodziom, są zbiornikami świeżej wody, pozwalają na utrzymanie równowagi mikroklimatycznej i chronią różnorodność biologiczną. Ten drugi zestaw funkcji jest często znany pod nazwą funkcji regulacyjnych czy też podtrzymujących i ma bezpośrednie związki z wieloma innymi ekosystemami. Powyższy zespół cech otrzymał nazwę ekosystem dóbr i usług i został usystematyzowany przez Millenium Ecosystem Assessment (UN, 2005). Istnieją wyraźnie wytyczone granice poza którymi wykorzystanie wody przez człowieka może spowodować wadliwe funkcjonowanie ekosystemów, a tym samym utrudnić zapewnienie odpowiednich zasobów wód (EEA, 2012a) dla przyszłych użytkowników. Jest zatem niezmiernie ważne aby kryterium dobrego standardu było rozpatrywane łącznie z oszacowanie stanu przepływów ekologicznych (opisujących termin ilości wody niezbędnej dla systemów wodnych Naukowcy wskazują granice rozwoju zrównoważonego poza którymi wykorzystanie wody do celów działań ludzkich może spowodować zniszczenie ekosystemów, a tym samy utrudnić zabezpieczenie zasobów wodnych w przyszłości (EEA, 2012b). Tym samym niezmiernie ważne jest aby kryterium dobrej ilości było rozważane równorzędnie z szacowaniem zdrowia ekologicznych przepływów (termin powyższy określa ilość wody jaka jest potrzeba przez środowiska systemów wodnych, aby nadal funkcjonować oraz pełnić funkcje usługo dawcze dla ludzi), a tym samym określenia ważnych granic zrównoważonego rozwoju z punktu widzenia niezbędnej ilości wód. Rysunek 1 Zrównoważona alokacja zasobów wodnych dla ekosystemów oraz konkurujących odbiorców (EEA, 2012a) Woda w naturalnych systemach w tym w dziąłaniach ludzkich Rezerwa podtrzymująca działania ekosystemów GRANICA ZRÓWNOWAŻENIA obszary wykorzystywania wody, możliwego zanieczyszczenia lub wykorzystania jako alternatywne źródło TRANSPORT, ENERGIA, PUBLICZNE POTRZEBY, SYSTEM ROLNICZY, SYSTEM PRZEMYSŁOWY Ekologiczny status wody, stanowi składową dwóch czynników części biologicznej ( żyjącej ) oraz abiotycznej ( nieżyjącej ) części systemu wodnego będącego rezultatem hydromorfologii środowiska wodnego w tym także fizycznego kształtu i poruszania się masywu wód w sposób naturalny lub przekształcony poprzez system sztucznych tam, wałów, ścian kanałów, czy zmienionego biegu koryta rzeki. Cechy abiotyczne są również uzależnione od chemicznego i fizyko-chemicznego statusu wody kształtowanego przez takie czynniki jak temperatura, poziom zasolenia, składniki odżywcze oraz poziom koncentracji zanieczyszczeń związkami metali ciężkich oraz innymi związkami 148

149 chemicznymi. Rezultaty wynikające z badań wykonanych w ramach Planów Zarządzania Dorzeczami Rzek, wskazują, że ekologiczny status wielu z europejskich rzek jest stosunkowo niski, w tym (EEA, 2012d): - ponad połowa wód powierzchniowych w Europie charakteryzuje się standardem wód poniżej dobrego, jak również niskim potencjałem wykorzystania. Tym samym, w celu osiągnięcia zaleceń Ramowej Dyrektywy Wodnej, niezbędne będzie rozpoczęcie prac mitygacyjnych lub restauracyjnych. - cieki wodne oraz wody transgraniczne mają gorszy ekologiczny status lub potencjalnie są bardziej zagrożone niż obszary akwenów wodnych nieprzepływowych (jeziora) czy też wód przybrzeżnych. - najczęstszymi zagrożeniami mającymi wpływ na wody powierzchniowe w Europie są zanieczyszczenia pochodzące z rozproszonych źródeł powodujące wzbogacenie składników pokarmowych oraz zagrożenia hydromorfologiczne powodujące zmianę warunków w lokalnych habitatach. - tereny o najniższym standardzie ekologicznym w przypadku wód pitnych zlokalizowane są w środkowej Europie, szczególnie na terenie północnych Niemiec, Holandii oraz Belgii, w przypadku wód przybrzeżnych oraz trans granicznych najgorszy standard ma Morze Bałtyckie oraz obszar Morza Północnego. Status chemiczny jest komponentem dobrego statusu i woda powinna mieć dobry chemiczny standard spełniając właściwe parametry. W celu osiągnięcia właściwego standardu, niezbędne jest posiadanie konkretnych cech jakościowych określonych w Ramowej Dyrektywie Wodnej oraz opublikowanych później wytycznych. Dane wynikające w z analiz mających miejsce w ramach pierwszej fazy Planów Zarządzania Basenami Rzek (EEA, 2012f), wskazują że słabe parametry chemiczne nadal stanowią jakościowy problem w wielu europejskich krajach. Szczególną uwagę należy zwrócić na odpady pomedyczne, mające destrukcyjny wpływ na równowagę hormonalną ludzi i zwierząt. Te nowe zanieczyszczenia oraz fakt że chemiczny status 40% wód powierzchniowych w Europie (kraje nie należące do UE), wskazują że zarówno zasady monitorowania jak i wiedza dotycząca możliwych zanieczyszczeń są niewystarczające. W 2011 pojawiła się propozycja dotycząca regulacji ilości substancji określonych jako priorytetowe, które mogą stanowić część odpadów usuwanych do systemów wodnych i powinny również być częścią przepisów podlegających harmonizacji na terenie krajów europejskich (EC, 2011d). Zanieczyszczenie wód odpadami żywieniowymi takimi jak fosfor czy związki azotu, pochodzi bezpośrednio z szarych wód usuwanych z terenów zurbanizowanych jak również rolnych gdzie związki te stanowią integralny komponent sztucznych nawozów. W środowisku wodnym powodują nagły przyrost roślin wodnych korespondujący z obniżeniem poziomu tlenu w wodzie dającym w efekcie proces zwany eutrofizacją. Analiza potencjalnych zagrożeń wskazuje, że 30-50% wód powierzchniowych jest pod wpływem zanieczyszczeń (głównie z uwagi na odpady pochodzące z przemysłu rolniczego). Dotyczy to ponad 40% rzek oraz wód przybrzeżnych, podczas gdy 20-25% z nich jest również poddawana zanieczyszczeniom pochodzącym z dużych skupisk osadniczych. Tym samym przemysł rolniczy oraz intensywność zaludnienia stanowią kluczowe elementy mające wpływ na poziom zanieczyszczenia systemów wodnych. Baseny rzek otoczone terenami wśród których wyróżnić można ponad 40% powierzchni rolniczej oraz o intensywności zaludnienia przekraczającej 100 mieszkańców/km 2, w znacznym stopniu charakteryzują się jakością wód poniżej stanu dobrego (EEA, 2012d). Naciski hydromorfologiczne oraz przekształcone naturalne habitaty są również najczęstszymi źródłami nacisku na rzeki, jeziora oraz wody transgraniczne, mając wpływ na 40% wód rzecznych i transgranicznych oraz na 30% wód jeziornych (EEA, 2012f). Stabilne warunki hydromorfologiczne są szczególnie ważne dla utrzymania warunków ekosystemowych takich jak retencja i filtrowanie wód, tereny tarła dla ryb, podtrzymanie biohabitatów bogatych w różnorodność gatunkową. Zmiany w parametrach hydromoforlogicznych spowodowane są przez wiele działań ludzkich, w tym inżynieryjnych budowli przeciwwodnych, odpadów i zmian pokrycia terenu spowodowanych przez regionalne przekształcenia oraz procesy urbanizacji, jak również przechowywanie zasobów wodnych w sztucznych zbiornikach (EEA, 2012f). Poza Ramową Dyrektywą Wodną, istnieją dwie inne równie ważne dyrektywy mające pływ na różnorodność gatunkową w ekosystemach wodnych oraz terenach bagiennych. Są to Dyrektywa Habitatów oraz Ptasia Dyrektywa, znane pod wspólnym terminem Dyrektywa Natura W zakresie znajduje się ochrona, utrzymanie oraz odtworzenie wybranych gatunków i ekosystemów na terenach mających status Natura Powodzie i susze są częścią naturalnego cyklu hydrologicznego oraz środowiskowego. W poszczególnych obszarach klimatycznych Europy flora i fauna zaadaptowały się do tych zmian w ciągu ostatnich milionów lat, tworząc obszary morzynowe, bagienne czy półpustynne charakteryzujące się pojawianiem się sezonowych cieków wodnych. W takich 149

150 warunkach konkretne ekosystemy uległy przekształceniom adaptując się do następujących w sekwencjach zjawiskom powodzi oraz suszy. Jednak obecnie istniejący hydrologiczny cykl uległ zaburzeniu. Widoczne na terenie całej Europy zmiany klimatyczne dotyczące charakterystyk opadów oraz amplitud temperatur mają wpływ na zwiększenie się intensywności zarówno okresów suszy jak i efektów powodzi. Rola przemian klimatycznych nie była uwzględniona w Planach Zarządzania Basenami Rzek opublikowanymi w 2009, chociaż był to jeden z tematów szeroko dyskutowanych podczas wdrażania wspólnych strategii. W 2012 roku EEA (Urban adaptation to climate change in Europe, EEA Europejska Agencja Środowiska, 2012) przedstawiła Raport Urban adaptation to climate change in Europe zawierający analizy wskazujące iż około 20% miast europejskich powyżej mieszkańców, znajduje się w kategorii zagrożonej potencjalną powodzią. Udział tych miast jest szczególnie duży w Holandii, Serbii, Słowenii, Grecji i Finlandii. W niektórych krajach np. Irlandia ryzyko jest rozłożone bardziej równomiernie, a w Wielkiej Brytanii i Holandii różnice pomiędzy poszczególnymi ośrodkami miejskimi są znaczne. Rezultaty wskazują, że miasta szczególnie narażone na negatywny wpływ wysokiej wody nie są zlokalizowane tylko w jednym regionie. Potencjalne scenariusze zdarzeń wskazują, że do 2080 roku prawie nowych osób znajdzie się w zasięgu wód powodziowych. Analizy wskazują także, że zjawiska powodziowe są coraz bardziej intensywne w Europie Północnej, szczególnie na zachodnich terenach Wielkiej Brytanii oraz wybrzeżach Półwyspu Skandynawskiego. Od roku 1980 odnotowano ponad 325 znacznych wezbrań rzek, przy czym ponad 200 z nich miało miejsce po roku Ten znaczny wzrost powodzi w ostatnich latach jest głównie efektem lepszego raportowania, ale również zmianach w wykorzystaniu zasobów ziemskich. Poza powodziami których źródłem są rzeki, takie zjawiska mają również miejsce na obszarach zurbanizowanych, gdzie gwałtowne i krótkotrwałe opady mogą powodować niedrożność systemów kanalizacji deszczowej oraz mieć wpływ na jakość wód pitnych (EEA, 2012f). Analizy dotyczące zjawiska globalnego ocieplenia wskazują na intensyfikację cyklu hydrologicznego oraz zwiększenie liczby i częstotliwości zjawisk powodziowych na znacznych obszarach Europy. Jednak oszacowanie dokładnej liczby, częstotliwości oraz intensywności nadal nie jest jednoznacznie możliwe. Jest to związane z efektem długoterminowych naturalnych przemian klimatycznych, jak również zmian w systemach rzecznych spowodowanych przez realizację różnorodnych budowli inżynierskich. W regionach o obniżonych opadach śniegu i braku pokrywy śnieżnej w ciągu sezonu zimowego, prawdopodobieństwo powstawania powodzi wiosennych będzie znacznie mniejsze. Tym niemniej brak długoterminowych danych dla wszystkich krajów Europy utrudnia zapisanie dokładniejszego scenariusza (EEA, 2012f). Należy również pamiętać, że powodzie stanowią integralny element wodnych oraz nadbrzeżnych ekosystemów. Środowiskowe zniszczenia spowodowane przez powodzie są tym samym bardziej konsekwencją budowli inżynieryjnych niż zmian w samych ekosystemach. Oznacza to konieczność zrównoważenia zniszczeń społecznych i ekonomicznych względem wartości jakie zyskałyby ekosystemy przez pozostawienie ich w stanie naturalnym wraz naturalnymi zjawiskami powodzi (EEA, 2012c). Takie podejście oznacza także zintegrowanie odpowiednich zabezpieczeń przed skutkami powodzi na poziomie założeń urbanistycznych, a także w skali architektonicznej dla poszczególnych kwartałów czy budynków. Zagrożone miasta mogą się przygotować na wiele sposobów. Strategia dotyczy uwzględnienia takich rozwiązań jak wzmocnione konstrukcyjnie obiekty, decentralizacja źródeł pozyskiwania energii elektrycznej, lokalizację wszystkich elementów infrastruktury pod ziemią. A także obejmuje zmiany w prawie budowlanym, finansowanie odpowiednich rozwiązań zintegrowanych w proces modernizacji budynków, wdrażanie zasad prewencyjnych. Powodzie stanowią zagrożenie o charakterze trans-granicznym i dotyczą obszarów znacznie większych niż poszczególne miasta czy państwa. Niezbędna jest zatem współpraca na wszelkich szczeblach administracyjnych, a także międzynarodowych. W ramach strategii dokonano podziału możliwych czynności adaptacyjnych i przeciw powodziowych dla miast i regionów, na czynności (Solarek K. et al, 2016) : - szare - dotyczące nowych budowli oraz infrastruktury, które powinny być zabezpieczone przed efektami powodzi odpowiednio zaprojektowane wraz z ekonomicznym zastosowaniem trwałych materiałów budowlanych wraz z systematyczną konserwacją. Niezbędna jest poprawa stanu systemu kanalizacji deszczowej, tymczasowe gromadzenie wody w naturalnych i sztucznych zbiornikach wodnych, oddzielne podczyszczanie wód opadowych i ścieków kanalizacyjnych. Promowane są innowacyjne rozwiązania funkcjonalno-budowlane np. wejścia do budynków umieszczane znacznie powyżej poziomu terenu, budynki na palach, budynki pływające, zbiorniki do tymczasowego gromadzenia wody, zielone dachy, tamy oraz wały ochronne. 150

151 - zielone - ograniczenie i usuwanie nawierzchni nieprzesiąkliwych na terenach zurbanizowanych, utrzymanie i zwiększenie powierzchni biologicznie czynnej w miastach oraz poza ich obszarami, utrzymanie i realizacja nowych terenów parkowych i ogrodowych oraz akwenów wodnych, rekultywacja i ochrona oraz odtwarzanie obszarów bagiennych, jako terenów mogących być wykorzystane jako zbiorniki retencyjne, efektywne zarządzanie terenami rolniczymi i leśnymi, re-naturalizacja terenów rzecznych oraz bagiennych. - miękkie - tworzenie map pokazujących potencjalne obszary zagrożenia powodzią, przy uwzględnieniu scenariuszy możliwych zmian klimatycznych, upowszechnienie informacji, stworzenie systemu wczesnego ostrzegania, powszechna edukacja i rozpowszechnienie wiedzy wskazującej w jaki sposób chronić budynki przed wpływem wysokiej wody; stworzenie strategicznych planów zarządczych dla dolin rzecznych w tym: zakaz budowy na obszarach zagrożonych powodzią, stworzenie obszarów retencyjnych dla wód powodziowych, utworzenie strategii zarządzania na czas powodzi w powiązaniu z wydajnością systemu kanalizacji deszczowej, adaptacja obowiązujących warunków technicznych w celu uwzględnienia rozwiązań budowlanych pozwalających na ochronę przed powodzią, wprowadzenie podatków i innych impulsów finansowych, m.in. określenie minimalnej powierzchni biologicznie czynnej, pojemności wody odpadowej (w tym deszczowej). Jak zostało wcześniej wspomniane rola wody w środowisku oraz uwarunkowaniach ekonomicznych jest bardzo skomplikowana. Z jednej strony jest to jeden z surowców ekonomicznych niezbędnych dla społeczeństwa. Pod tym względem woda pełni analogiczną funkcję jak pożywienie, energia oraz materiały budowlane. Ale woda to także kluczowy komponent w systemie produkcji i zarządzania zasobami wyżywieniowymi i energetyczno-materiałowymi. Woda pełni również krytyczną rolę we właściwym funkcjonowaniu ekosystemów, a to oznacza że systemy ekonomiczne oraz naturalnego środowiska bezpośrednio konkurują o zasoby wodne. Ten fakt powinien być rozpoznawalny podczas prowadzenia dyskusji dotyczącej zależności pomiędzy ekosystemami oraz kluczowymi naturalnymi surowcami. Analogicznie, produkcja energii (w tym energii odnawialnych do jakich zaliczyć można bio-energię oraz energię wodną) ma wpływ na zarządzanie ziemią, pożywieniem oraz zasobami wodnymi. Powyższe zależności są często opisywane jako ogniwo utworzone prze wodę, pożywienie oraz energię, w tym również efekt synergetyczny jak i konflikty zachodzące pomiędzy poszczególnymi komponentami. Na rysunku 3.1. przedstawiono zależności pomiędzy poszczególnymi obszarami zarządczymi. ZASOBY SYSTEMY ZARZĄDCZE Woda Energia Pożywienie Rysunek 2 Zależności w łańcuchu woda-energiapożywienie oraz zasady zarządzania mające wpływ na systemy hydrologiczne oraz ich trwałość (EEA, 2012a) WODNE SYSTEMY EKOLOGICZNE TRWAŁOŚĆ SYSTEMU Gospodarka nieruchomościami oraz aspekty terytorialne Efektywność energetyczna Ekonomia zasobów wodnych Sektor usług wodnych Ochrona środowiska 151

152 Analizując możliwe metody adaptacyjne dotyczące braku wody oraz okresów suszy, największą możliwość rozwojową mają popytowe obszary zarządzania. Istnieje jednak wiele potencjalnych obszarów konfliktu pomiędzy odbiorcami wody, środowiskowo szkodliwymi odpadami, kontrolą spełniania prawnych, projektowaniem i wprowadzaniem zasad odpowiedzialności czy pomiarami lub sprzedawaniem wodnych licencji. Kwestie te są dopiero stopniowo rozwiązywane. Chcąc zastosować efekt bardziej racjonalnego korzystania z zasobów wodnych, kluczowym zagadnieniem staje się współpraca pomiędzy poszczególnymi uczestnikami zarówno na szczeblu państwowym jak i biznesowym oraz zachowanie zasady działania zgodnie z prawnymi zasadami. Oznacza to również konieczność podniesienia świadomości społecznej, tak aby zagrożenie jakie może dotknąć zasobów wodnych oraz podejmowane rozwiązania były powszechnie rozumiane i akceptowane. Adaptacja cywilizacyjna do zmniejszonego użytkowania wody jest problemem uniwersalnym, a do jego rozwiązania potrzebna jest współpraca na wszystkich szczeblach społeczeństwa. Współcześnie 20% z wydobywanych w Europie zasobów wodnych kierowanych jest do publicznych systemów wodnych, chociaż pomiędzy poszczególnymi krajami można odnaleźć znaczne różnice. Publiczna dostawa oznacza wykorzystanie nie tylko w ramach organizacji domostw, ale także niewielkich przedsiębiorstw, hoteli, szpitali, szkół i przedstawicieli drobnego przemysłu. Kluczowymi uwarunkowaniami mającymi wpływ na popyt wody przez społeczeństwo są liczba użytkowników w domostwach, dochód, zachowania konsumeckie oraz aktywności turystyczne. Rozwój różnorodnych technologii w tym urządzeń oszczędzających zużycie wody oraz rozwiązań ograniczających niekontrolowane wycieki wody w systemach publicznego przesyłu również pełni ważną funkcję (EEA, 2012f). Saragossa, miasto w północno-wschodniej Hiszpanii jest przykładem zarządczego sukcesu w zarządzaniu popytem na zurbanizowane zasoby wodne. W ramach wdrożonej strategii w latach , pomimo znacznego przyrostu liczby mieszkańców, udało się ograniczyć ogólny poziom wykorzystania wody o średnio 1600 milionów litrów rocznie. Efekt został osiągnięty poprzez współpracę pomiędzy firmą Ecodes (Foundation for the Environment and Development) oraz przedstawicielami władz zarządzającymi Saragossą. Poprawie uległa także jakość wody, a ograniczenie zużycia wody stało się elementem kampanii dla przedstawicieli wielu opcji politycznych pozwalając na utrzymanie zasad zarządczych pomimo kilku zmian w rządzie. Strategia dotyczyła adaptacji przez przedstawicieli przemysłu szerokiego spektrum wodnooszczędnych technik i technologii takich jak recyrkulujące system chłodzeniowe oraz poprawa skuteczności metodologii czyszczenia i konserwacji systemów produkcyjnych w połączeniu z wprowadzeniem systemów pomiaru wody. Zmianom towarzyszyły kampanie zwiększające społeczną świadomość, w efekcie których zmieniły się zachowania ogólnoludzkie. Przedstawiciele zarządu miasta również uchwaliła miejskie prawo dotyczące ograniczania korzystania z zasobów wodnych dając mu status miejskiego prawa budowlanego. Wykorzystanie publicznych zasobów wody można ograniczyć poprzez wdrożenie wielu czynności, które można pogrupować w kilka szerokich kategorii ekonomizacji korzystania z zasobów wodnych, w tym: ponowne wykorzystanie wód szarych oraz zbieranie opadowych wód deszczowych, zmiany zachowania poprzez tworzenie powszechnego zrozumienia dla konieczności chronienia zasobów wodnych, stosowanie liczników wody, ograniczenie powstawania niekontrolowanych przecieków wodnych w systemach dostawczych. Zmiany technologiczne jakie miały miejsce w ostatnich kilkudziesięciu latach umożliwiają osiągnięcie oszczędności wody poprzez stosowanie nowoczesnego oprzyrządowania takiego jak np. pralki oraz zmywarki, jak również wiele innych domowych urządzeń nie pomijając spłuczek w toaletach, kranach, prysznicach oraz rozwiązaniach umożliwiających dostawę wody. Jednak nawet w miarę tak powyższe urządzenia stają się standardem w nowych budynkach, istnieje znaczne zapotrzebowanie na takie urządzenia w budynkach już istniejących. Korzystanie z samych spłuczek sanitarnych kumuluje się do ok % całkowitego wykorzystania wody w domostwie. Ograniczenie wykorzystania wody o ok. średnio dziennie 30 litrów na nieruchomość (Waterwise, 2010), jest możliwe poprzez zastosowania zbiorników z podwójnym spłukiwaniem i ich mniejszą kubaturą. W sanitariatach starszego typu można stosować specjalne wkłady ograniczające jednokrotny pobór wody. Wodę można również oszczędzać poprzez stosowanie urządzeń pozwalających na opóźnione napełnianie spłuczki (spłuczka nie napełnia się podczas jej opróżniania). Zgodnie z badaniami przeprowadzonymi na terenie Wielkiej Brytanii, bez zastosowania takiego oprzyrządowania ilość realnie zużytkowanej wody jest o ok. 17% większa niż pojemność spłuczki (EA, 2007). Wiele z pisuarów starszego typu nie ma wbudowanej kontroli spłukiwania, marnując tym samym znaczną ilość wody szczególnie w sanitariatach publicznych. Urządzenia ograniczające zużycie wody, działające przy zastosowaniu działających na poczerwień sensorów, są również możliwe do powszechnego nabycia. Także montaż ograniczających 152

153 zużycie wody główek prysznicowych mogą pozwolić na zaoszczędzenie ok. 25 l/nieruchomość/dzień (Waterwise, 2010). Służą temu aeratory których zastosowanie pozwala na symulację oczekiwanej siły prysznica ale przy wykorzystaniu mniejszej ilości wody. Podobny system może być również zamontowany w kranach. Termostatyczne mieszadła pozwalają także na uzyskanie wybranego poziomu temperatury wody, a tym samym obniżając zarówno wykorzystaną energię jak i ilość wody. Krany wyposażone z czujniki podczerwieni, działają jedynie wówczas gdy wyczuwają w swoim zasięgu obiekt. jednym z rozwiązań wspomagających zarządzanie wodami opadowymi. Systemy zbierania wody mogą mieć rozmaitą skalę i poziom skomplikowania, od najprostszego przydomowego ogrodowego zbiornika, aż po system dla całego kwartału. Na przykład w Berlinie, zebranie wody deszczowej z m 2 dachu jest powiązana z wielkoskalowym urbanistycznym zagospodarowaniem terenu Posdamer Platz z którego jest zbierana woda do zbiornika o kubaturze 3500m3 (UNEP, 2011b). Bio Intelligence Service (2011) zidentyfikowało potencjał ograniczenia wykorzystania wody w budynkach o ok. 10% poprzez zastosowania poziomych rozwiązań takich jak prowadzenie liczników wody oraz strategii cenowych. Oszczędności o dodatkowe 5% jest również możliwe poprzez zastosowanie strategii zarządczych wskazujących na zastosowanie konkretnych produktów wraz ze strategią ciągłego monitorowania poziomu wykorzystanej wody. Generalnie, w ramach zarządzania budynku jest możliwość wprowadzenia dodatkowych założeń pozwalających na ograniczenie poziomu użytkowania wody. M.in. takie strategie można odnaleźć w certyfikacji BREEAM czy LEED. Woda szara dotyczy wszelkiej wody odpadowej z domostw oprzyrządowania sanitariatów (za wyjątkiem tej z toalet), kuchni oraz pralek. Najprostszy system ponownego wykorzystania szarej wody polega na jej przechowaniu i ponownemu wykorzystaniu w spłuczkach toaletowych oraz przy podlewaniu terenów zielonych (poza uprawą roślin jadalnych), tym samym pozwalając na ograniczenie korzystania z wody pitnej. Szara woda pochodzaca z oprzyrządowania łazienek jest lepsza od tej pochodzącej z kuchni z uwagi na mniejszy poziom zanieczyszczenia. Mikrobiologiczne zanieczyszczenia w wodzie szarej są czasem powodem do społecznego niepokoju, szczególnie w przypadkach długiego przechowywania. Preferowane jest natychmiastowe wykorzystanie szarej wody lub ewentualne ograniczenie poziomu zanieczyszczenia. Deszczowa woda opadowa z dachów i innych nieprzepuszczalnych powierzchni może być również gromadzona w zbiornkach i wykorzystywana do mycia samochodów oraz podlewania terenów zielonych. Oznacza to, że zbieranie wody deszczowej ogranicza wykorzystanie wody pochodzacej z publicznych wodociągów przez domostwa. Jest to ważne także w krajach posiadających znaczne zasoby wodne, gdyż w ten sposób można ograniczyć obciążenie lokalnych systemów kanalizacyjnych szczególnie podczas intensywnych opadów. Odpisy podatkowe dostępne dla mieszkańców którzy zastosują takie rozwiązania mogą być Analizując możliwości ilościowego ograniczenia korzystania z zasobów wodnych, należy jednocześnie nadmienić, iż energia wykorzystana do produkcji, montażu oraz konserwacji niebędnych elementów infrastrukturalnych może powodować wyższą emisję gazów cieplarnianych niż tradycyjne wykorzystanie wody z miejskich wodociągów. Istnieje jednak możliwość usprawnienia procesu projektowania wspomnianych systemów i zmniejszenia ich śladu węglowego, szczególnie w przypadku magazynujących zbiorników wodnych oraz przepompowni (EA, 2010a). Niekontrolowane nieszczelności w publicznych systemach wodnych stanowią jeden z podstawowych problemów, podobnie jak zaniżanie rangi kryteriów efektywności dla takich systemów. Chociaż całkowita eliminacja nieszczelności jest praktycznie niemożliwa (szczególnie z uwagi na uwarunkowania ekonomiczne), optymalizacja działań prowadzących do ograniczenia omawianego efektu jest niezmiernie ważnym obszarem zarządzania zasobami wodnymi. Utrzymanie istniejącego poziomu strat prowadzi nie tylko do utraty zasobów wody pitnej, ale oznacza także utratę energii oraz materiałów budowlanych wykorzystanych do wydobycia wody oraz przeprowadzenia procesów puryfikacji. W przypadkach spadku ciśnienia w systemie wodnym, nieszczelności mogą również oznaczać możliwość zanieczyszczenia zasobów poprzez kontakt z otaczającym środowiskiem. Kwantyfikacja strat wynikających z dystrybucji wody w systemach miejskich, w tym także szarych zasobów wodnych, czynności nieopodatkowanych (np. podczas gaszenia pożarów) wraz z nielegalnym korzystaniem z zasobów wodnych może być szacowana jedynie pośrednio jako różnic wynikająca z ilości wody wyprodukowanej oraz odebranej i zmierzonej poprzez system liczników wodnych. Zgodnie z analizami European Benchmarking Cooperation nieszczelności systemów mają największy udział w stratach przesyłowych (EBC, 2011), szacowanych na ok. 5m 3 /dzień/ km systemu wodnego. Badania w poszczególnych krajach 153

154 wykazały jednak znaczące różnice w poszczególnych firmach dystrybujących wodę. Obecnie, szacowanie strat przesyłowych nie podlega regulacjom prawnym, poza tymi związanymi z zarządczymi decyzjami poszczególnych przedsiębiorstw, a te z kolei mają bezpośredni związek ze zdrowiem konsumentów oraz okresem zwrotu nakładów inwestycyjnych na konserwację istniejących linii przesyłu. O ile powyższe kalkulacje nie będą uwzględniały wpływów zewnętrznych, jak również innych konsekwencji poszerzania zurbanizowanych sieci wodnych bez uwzględniania efektywnych rozwiązań materiałowo-energetycznych, to efekty będą charakteryzowały się niską jakością użytkową. Niedrożności istniejące w systemach przesyłu mogą powodować infiltrację zarówno do systemu wodnego jak i wycieki do otaczającego gruntu co może spowodować podniesienie się lokalnych zwierciadeł wód gruntowych, jak również kontaminację lokalnych ujęć wody pitnej. Z kolei infiltracja powoduje rozcieńczenie usuwanych szarych wód i proporcjonalne zwiększenie kubatury zanieczyszczonych wód usuwanych do środowiska. Projekty konserwacji wodnych sieci miejskich mających za cel ograniczenie niekontrolowanej ucieczki wody są zazwyczaj planowane na wiele lat i powinny być zintegrowane z innymi działaniami planistycznymi zarządów miast np. systemem transportu, telekomunikacji, przesyłu gazu czy medium grzewczego. Niezbędne jest także prowadzenie intensywnych kampanii szkoleniowych skierowanych do przedsiębiorców korzystających z zasobów wodnych przy prowadzeniu procesów technologicznych. Kampanie takie powinny uwzględniać wiele różnych podejść, w tym szkolenia internetowe, programy edukacyjne na poziomie szkół, ulotki informacyjne wydawane przez lokalne władze oraz firmy zarządzające zasobami wodnymi, punkty informacyjne podczas publicznych imprez oraz wykorzystanie wszelkich mediów społecznościowych i medialnych. Zazwyczaj, im szerszy ma być obszar oddziaływania, tym mniej skomplikowana powinna być zawartość informacyjna. Podnoszenie świadomości może dotyczyć zasad codziennego zachowania jakim jest np. długość trwania prysznica czy też wykorzystanie wody w ogrodnictwie, jak również zalety wiążące się z zamontowaniem urządzeń spełniających założenia efektywnego wykorzystania wody. Ważnym narzędziem jest także stosowanie liczników wody pozwalającym na wskazanie nie tylko ilości zużytej wody, ale także związanym z tym opłat. Jest to również kluczowe rozwiązanie dla administracji i stanowi wstępne założenie pozwalające na wprowadzenie opłat za metry sześcienne wody wykorzystanej przez ostatecznych odbiorców prywatnych i przemysłowych. Oszacowanie wartości dostarczanej wody pitnej zawiera koszty wydobycia, podczyszczenia i dostarczenia przez zurbanizowany system wodny. Wykorzystana w tym procesie energia zależna jest w znacznym stopniu od lokalnych geograficznych i hydrologicznych uwarunkowań oraz jakości wydobywanej wody, która może być w znacznym stopniu zróżnicowana począwszy od czystej wody spływającej z terenów górskich na tereny zurbanizowane aż do podziemnych zasobów do wykorzystania których niezbędne są odpowiednie pompy. Ujęcia wody znajdują się również pod dnami rzek do których mogą wpływać liczne zanieczyszczenia ze zlokalizowanych w górnym biegu punktów zanieczyszczeń, a tym samym przed dostarczeniem do użytkowników woda musi być oczyszczona uzyskując oczekiwany standard. Energia niezbędna na uzyskanie 1m 3 wody zależy od lokalizacji, wydaje się zatem bardziej zasadne aby badania były przeprowadzanie w długich okresach czasowych dla konkretnych odbiorców, niż poprzez porównania poziomu zużycia dla odbiorców zlokalizowanych w zupełnie odmiennych warunkach geograficznych czy na innym poziomie technologicznego rozwoju. Biorąc pod uwagę realia historyczne, cena wody w krajach Europejskich bardzo rzadko odzwierciedlała pełne nakłady niezbędne do pozyskania wody pitnej. W efekcie pojawiały się liczne zanieczyszczenia oraz ograniczenia w dostępie do zasobów wodnych co miało negatywny wpływ na zarówno na środowisko jak i na społeczeństwo. Faktem jest, że społeczeństwo zazwyczaj pokrywa koszty związane z oczyszczeniem wód pitnych zanieczyszczonych przez przemysł oraz rolnictwo. Można uniknąć takich rozwiązań, pod warunkiem jednak większego udziału zarządzających na różnych szczeblach władz w konstruowaniu poprawnych zasad zarządzania zasobami. Ramowa Dyrektywa Wodna (EU, 2000) stanowi szczególny wkład w proces wdrażania prawidłowych cen wody w Europie, a artykuł 9 zawiera specjalne wytyczne dotyczące możliwości odzyskiwania poniesionych kosztów, w tym zasady płatności przez jednostki które spowodowały zanieczyszczenie. Zasadą odzyskania kosztów poniesionych na usługi dostarczenia odpowiedniego standard wody jest konieczność podania cen odzwierciadlających finansowe, środowiskowe oraz surowcowe koszty dostarczenia wody. Dyrektywa wskazuje na adekwatną kontrybucję dla różnych odbiorców wody, przy podziale wskazującym przynajmniej na obszar przemysłowy, domostwa oraz rolnictwo. Kraje członkowskie powinny również brać pod uwagę społeczne, środowiskowe oraz ekonomiczne efekty szacowania oraz geograficzne i klimatyczne uwarunkowania. Założenie ponoszenia 154

155 kosztów przez jednostkę powodującą zanieczyszczenia powinno zawierać realne nakłady poniesione na oczyszczenie zasobów wodnych oszacowane na podstawie szkód realnie poniesionych przez społeczeństwo lub na podstawie przekroczonych oczekiwanych standardów czystości. Motywacyjny system płatności dotyczy wdrożenia polityki płatności za korzystanie zasobów wodnych poprzez wskazanie czynników motywujących użytkowników do bardziej efektywnego korzystania z zasobów wodnych, a tym samym stanowi kontrybucję dla środowiskowych celów Dyrektywy. Wspomniany wcześniej Artykuł 9 Dyrektywy dotyczy jedynie usług wodnych. Jednak artykuł 2 określa usługi wodne jako wszelkie usługi pozwalające na wydobycie, sekwestrowanie, przechowywanie, oczyszczanie oraz dystrybucję zasobów wód powierzchniowych oraz podziemnych, co jest odmienne od definicji zasad wykorzystania wody oznaczających usługi związane z wodą oraz wszelkie inne aktywności mające znaczący wpływ na stan zasobów wodnych. To rozróżnienie pomiędzy usługami wodnymi oraz wykorzystaniem zasobów wodnych, jest niezmiernie ważne w przypadku projekcji założeń szacujących cenę wody (OECD, 2001). Oszacowanie wielkości śladu wody (Water Footprint Assessment WFA) jest podejściem ilościowym, zdefiniowanym jako całkowita wielkość świeżej wody szacowana w litrach wykorzystana do produkcji dóbr oraz usług. Pierwotnie, wartość została wprowadzona jako proste podejście pozwalające na wskazanie oraz oszacowanie bezpośredniego i pośredniego wykorzystania zasobów wodnych do celów konsumpcyjnych lub produkcyjnych (Hoekstra, 2003). Celem było podniesienie świadomości społecznej. Podejście zostało zmodyfikowane w celu lepszego szacowania parametrów jakościowych wody i odzwierciedlenia lokalnych zagadnień i możliwych zasad zarządzania zasobami w miejscach ujęć i wydobycia wody (głównie w celach rolniczych) (Hoekstra et al. 2011). Wskaźnik WFA wyróżnia trzy składowe zasobów wodnych: błękitne, zielone i szare. Wskaźnik błękitny dotyczy ilości wód powierzchniowych i podziemnych niezbędnych do działań produkcyjnych, zielony wskazuje na zakres wykorzystania wód opadowych która jest zatrzymywana przed spłynięciem do systemów kanalizacji deszczowej (Falkenmark, 2003). Wskaźnik szary, bynajmniej nie dotyczy wód szarych opisanych w poprzedniej części opracowania i oznacza wielkość czystej wody niezbędnej do naturalnego rozcieńczenia i asymilacji zanieczyszczeń w celu uzyskania oczekiwanych standardów otaczających zasobów wodnych (Hoekstra et al., 2011). Powyższe wskaźniki WFA stanowią obecnie jeden z elementów ewaluacji rozwoju zrównoważonego w celu oszacowania środowiskowych, społecznych i ekonomicznych wskaźników (Hoekstra 2011). Szacując ilość wody zatrzymaną w produktach WFA wskazuje znaczne zapotrzebowanie na wodę w sferze produkcji rolnej oraz znacznych transferów wody pomiędzy lokalizacją gdzie produkty powstają, a miejscem spożycia (Hoekstra i Mekonnen, 2012). W celu oszacowania wpływów produktów stanowiących przedmiot handlu międzynarodowego, w ramach WFA należy uwzględnić wszystkie trzy wskaźniki (błękitny, zielony i szary) w miejscu gdzie woda jest rzeczywiście potrzebna i wykorzystana, jak również uwzględnić dostępność do zasobów wodnych z odpowiednią dokładnością czasową i przestrzenną. Tym samym WFA jest dobrym narzędziem wspomagającym świadomość społeczną w aspekcie oszczędności wykorzystania wody. Jednak, w przypadku utworzenia wytycznych zarządczych na poziomie wydobycia zasobów wodnych oraz oszacowania realnych kosztów, niezbędne jest również stworzenie odpowiednich precyzyjnych modelujących programów ekonomicznych umożliwiających zbilansowanie zysków i wydatków, jak również oszacowania wartości jakościowych w ramach całego cyklu życia zasobu. Bibliografia: Bergkamp G. Diphoorn B. and Trommsdordd C. : Water and development in the urban setting. Chapter%2010.pdf dostęp CESR, 2011, Climate Adaptation Modelling Water Scenarios and Sectoral Impacts (ClimWatAdapt) 2nd Stakeholder Workshop March 2011, Ministry of Rural Development, Budapest, Hungary organized by Center for Environmental Systems Research, /files/2nd%20 Stakeholder%20WS%20-%20Assessment%20report_Final_draft1.doc, accessed 20 October EA, 2010a, Energy and carbon implications of rainwater harvesting and greywater recycling, Report SC090018, Environment Agency, Bristol, United Kingdom. UNEP, 2011b, Water: investing in natural capital, in: Towards a green economy Pathways to sustainable development and poverty eradication EC, 2011a, Territorial Agenda of the European Union 2020 Towards an Inclusive, Smart and Sustainable Europe of Diverse Regions, agreed at the Informal Ministerial Meeting of Ministers responsible for Spatial Planning and Territorial Development on 19th May 2011 Gödöllő, Hungary, Documents/Final%20TA2020.pdf, accessed 17 EEA, 2012a European Waters current and future challenges. Report no 9/2012. Copenhagen 2012 EEA, 2012b, Territorial cohesion and water management in Europe: the spatial perspective, EEA Technical report No 4/2012. European Environment Agency, Copenhagen, eu/publications/territorial-cohesion-and-watermanagement, assessed 2 October EEA, 2012c. Environmental indicator report 2012 Ecosystem resilience and resource efficiency in a green economy in Europe, European Environment Agency, Copenhagen, publications/environmental-indicator-report-2012, accessed 31 October 2012 EEA, 2012d, Water resources in Europe in the context of vulnerability EEA 2012 state of water assessment, Report No 11/2012, European Environment Agency, Copenhagen. October EEA, 2012e, WISE Water Information System for Europe, European Environment Agency, Copenhagen, accessed 31 October EEA, 2012f, Report No 1/2012. Towards efficient use of water resources in Europe. Copenhagen Office for Official Publications of the European Union, 2012 EU, 2000, Directive 2000/60/EC of the European Parliament and of the Council of 23 October 2000 establishing a framework for Community action in the field of water policy, OJ L 327, 22 December 2000,p EBC,

156 Falkenmark M, 2003 Water Management and Ecosystems: Living with Change. Global Water Partnership Hoekstra A, Mekonnen M, The water footprint of humanity, Department of Water Engineering and Management, University of Twente. Edited by Peter H. Gleick, Pacific Institute for Studies in Development, Environment, and Security, Oakland, CA, org/media/downloads/hoekstra-mekonnen WaterFootprint-of-Humanity.pdf Hoekstra etal 2011 Hoekstra, A.Y., Chapagain, A.K., Aldaya, M.M. and Mekonnen, M.M., 2011, The Water Footprint Assessment manual: Setting the global standard, Earthscan, London, the United Kingdom, TheWaterFootprintAssessmentManual.pdf, accessed 10 May Kossida M., Kakava A., Tekidou A., Iglesias A., Mimikou M. (2012 ) : Vulnerability to Water Scarcity and Drought in Europe. Thematic assessment for EEA Water 2012 Report. ETC/ICM Technical Report2/2012, Mekonnen M, Hoekstra A, 2011: National water footprint accounts: The green, blue and grey water footprint of production and consumption. Institute for Water Education OECD, 2001: OECD Environmental Indicators TOWARDS SUSTAINABLE DEVELOPMENT. ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-OPERATION AND DEVELOPMENT. Solarek K., Ryńska E., Mirecka M ( 2016): Urbanistyka i architektura w zintegrowanym gospodarowaniu wodami. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa UN, 2005: The Millennium Development Goals Report, UNHabitat, 2013: Global Report: Planning and Design for Sustainable Urban Mobility on Human Settlements 2013, -design-for-sustainable-urban-mobility-global-report-on-human-settlements-2013/ Waterwise, 2010, Evidence base for large-scale water efficiency in homes Phase II interim report, February 2010 ( resources /14/evidence-base-for-large-scale-waterefficiency-in-homes-phase-ii-interim-report.pdf) 156

157 dr inż. arch. Urszula Koźmińska, Aarhus School of Architecture, Zespół do spraw Zrównoważonego Rozwoju SARP W kierunku architektury cyrkularnej: materiały wtórne i projektowanie dla odzysku Niniejszy tekst przedstawia problem zawarty w postulacie SARP i dotyczy efektywnego wykorzystania przyjaznych środowisku materiałów budowlanych, dążenia do zmniejszenia zużycia nieodnawialnych zasobów naturalnych i kształtowania budynków zgodnie z cyklem ich życia. Współczesny świat opisywany jest jako czas przepływów - zmian, które dominują nasze ekonomiczne, społeczne i symboliczne życie (Castells, 1998). Kultura konsumpcyjna nieustannie wytwarza nowe, niezbędne produkty. Przedmioty, meble, a nawet budynki projektowane są w masowych ilościach, często jako produkty o niskiej jakości i zaplanowanym zużyciu. Wszechobecne hasła: zmienność, szybkość i mobilność sprawiają, że pytania dotyczące źródeł surowców materiałów oraz redukcji ilości odpadów wydają się być wyjątkowo zasadne. to utrzymuje się na poziomie 41 miliardów ton rocznie. W przypadku braku modyfikacji sposobu korzystania z surowców naturalnych do 2050 roku szacowany jest trzykrotny wzrost tej ilości (ONZ, 2011). Rysunek 1 Wzrost ilości odpadów w krajach OECD w stosunku do wzrostu konsumpcji Na świecie wytwarzanych jest ponad jedenaście miliardów ton odpadów rocznie. Liczba ta rośnie proporcjonalnie do wzrostu poziomu konsumpcji. Odpady budowlane stanowią 10-15% wszystkich generowanych odpadów na świecie (ONZ, 2011). W Europie udział ten wzrósł w 2010r. do 34% (Eurostat, 2015) Nieustannie rośnie również zużycie nieodnawialnych surowców naturalnych. Obecnie zużycie Źródło: opracowanie własne na podst.: ONZ, W Europie wytwarza się ok. 850 mln ton odpadów budowlanych rocznie (Fischer, Werge, 2009). Od 1995 r. ilość generowanych odpadów nieustannie wzrasta we wszystkich krajach Unii Europejskiej, z wyjątkiem Niemiec i Litwy. Różnice w ilości odpadów budowlanych w poszczególnych krajach wynikają z odmiennych technik i tradycji budownictwa oraz poziomów rozwoju gospodarczego, ale też z lokalnych warunków geologicznych i geograficznych. W 2012 r. w Niemczech wytworzono ok. 198 mln ton odpadów budowlanych, w Holandii ponad 81mln ton, a w Polsce więcej niż 15 mln ton (Eurostat, 2015). Stopień odzysku (nieenergetycznego i bez wypełniania wyrobisk) różni się w Unii Europejskiej dla poszczególnych strumieni odpadów wynosi 99,8% dla metali, 98,25% dla szkła, 78,75% dla odpadów mineralnych, 75% dla tworzyw sztucznych oraz 46% dla drewna (Eurostat, 2015). W Polsce poziomy te są zbliżone do wyników europejskich. Proces odzysku 1 dzieli się na działania przygotowujące do ponownego użycia, recykling oraz inne formy odzysku i jest rozumiany jako zespół działań, w wyniku których powstaje mniej wartościowy produkt niż ten będący wynikiem recyklingu 2 (Fischer, Werge, 2009). W krajach, 1 Odzysk (ang.recovery) - odpady służące użytecznemu zastosowaniu jako zamiennik innych materiałów, których trzeba użyć w danym celu; użyte w określony sposób lub przygotowane do tego zastosowania (Eurostat, 2015) 2 Recykling odzysk, w wyniku którego odpad przekształcony jest w nowy produkt, materiał lub substancję dla oryginalnego lub innego zastosowania (Eurostat, 2015) 157

158 gdzie wytwarza się dużą ilość odpadów budowlanych 3, tj. w Niemczech, Francji i Irlandii, poziomy recyklingu tych odpadów są wysokie (ponad 80%). W krajach będących w Unii Europejskiej dłużej niż Polska oraz w Norwegii poziom recyklingu odpadów budowlanych wynosi ponad 60%, w Danii, Niemczech, Irlandii, Holandii i Estonii - ponad 80%, na Litwie i Łotwie 45%, a w Polsce, Finlandii, Republice Czeskiej i na Węgrzech waha się pomiędzy 15 a 30% (Fischer, Werge, 2009). Wysoki poziom recyklingu występuje również w krajach, gdzie ilość odpadów budowlanych jest mniejsza - w Austrii, Belgii, Danii, Estonii, Holandii i Wielkiej Brytanii. Odpady betonowe, cegły, płytki ceramiczne oraz asfalt podlegają recyklingowi we wszystkich krajach Unii Europejskiej oprócz Irlandii i Francji. Dużą ilość odpadów betonowych, cegieł i płytek ceramicznych przetwarza się w Norwegii i Republice Czeskiej. Wysoki poziom recyklingu asfaltu odnotowuje się w Austrii, Danii i na Węgrzech, a odpadów mineralnych we Francji i Holandii. W Polsce poziom recyklingu odpadów budowlanych wynosi 28,3% i dotyczy głównie odpadów drewna, szkła, metali, tworzyw sztucznych i gipsu (Tojo i in., 2009; Fischer, Werge, 2009). Próby zmierzenia się z problemem odpadów budowlanych oraz zamykaniem obiegów materiałowych w terenach zurbanizowanych podejmowane są przez instytucje Unii Europejskiej. Redukcja ilości odpadów (Hierarchia Zagospodarowania Odpadów, Dyrektywa 2008/98/WE), zmniejszenie ich szkodliwego oddziaływania na środowisko (Pakiet klimatyczno-energetyczny do 2020r.), ograniczenie ilości wykorzystywanych surowców naturalnych i odzysk (Inicjatywa na rzecz Surowców, 2008; Plan działania prowadzący do przejścia na konkurencyjną gospodarkę niskoemisyjną do 2050r., 2011; EU as a Recycling Society, 2011) wymieniane są jako działania priorytetowe. W 2015r. wprowadzono pakiet dyrektyw unijnych (rozszerzony w 2018r.), którego celem jest promowanie rozwiązań promujących ekonomię cyrkularną (in. gospodarka obiegu zamkniętego) i dążących do rozdzielenia rozwoju społeczno-gospodarczego od zużycia surowców nieodnawialnych. Promowany przez Unię Europejską kierunek rozwoju wpłynie na procesy urbanizacyjne i planowanie przestrzenne oraz budownictwo. Przełożenie zasad gospodarki obiegu zamkniętego na sposób kształtowania terenów zurbanizowanych będzie wymagać zmian zarówno w sposobie zarządzania miastami i ich planowania, jak również kształtowania budynków oraz gospodarowania odpadami. Tereny zurbanizowane zaczną stanowić miejsce pozyskiwania surowców dla budownictwa. Budynki będą wykorzystywać istniejącą tkankę miejską i dostępne materiały wtórne. Powinny być również projektowane i budowane w sposób zgodny z cyklem życia ich elementów, umożliwiając odzysk w przyszłości. Wszystko to wymaga zmian zarówno w sposobie kształtowania budynków i doborze materiałów, jak i modyfikacji samego procesu projektowo -budowlanego. Materiały wtórne oraz mobilne i demontowalne struktury są wykorzystywane w budownictwie od czasów starożytnych (np. odzysk zaprawy czy kamienia, konstrukcje namiotowe). Pierwsze projekty, w których pojawiły się rozważania na temat cyklu życia budynku, towarzyszyły rozwojowi przemysłu w XX wieku. Problem żywotności elementów budowlanych i ich ponownego wykorzystania pojawiał się w latach trzydziestych w projektach B.Fuller a i później u C.Price a, Archigramu i Metabolistów. Koncepcje te znalazły kontynuację we współczesnej dyskusji na temat architektury: w Teorii Warstw (Brand, 1994), Projektowaniu dla Demontażu (Crowther, 2000), w koncepcjach sprzyjających redukcji ilości przyszłych odpadów (odwracalność projektowania, W.Sobek), założeniach Modelu Budynku Zrównoważonego (Kiebert, 1997), architektury alternatywnej (Nunan, 2010) oraz w zasadach Hierarchii Zagospodarowania Odpadów (Dyrektywa 2008/98/WE), teorii 3R (Petzet, 2012), Upcyklingu, Superuse (van Hinte i in., 2007), Metabolizmu Miasta (Wolman, 1964; Kennedy i in., 2007) czy Cradle-to- Cradle (Braungart, McDonough, 2002). Materiały wtórne są stosowane w budownictwie w sposób niskotechnologiczny (np. Earthship w Zwolle, proj. Superuse Studios, 2009) lub wykorzystujący zaawansowane technologie (projekt 3D-Printed Canal House w Amsterdamie, proj. Dus Architects, 2014), w obiektach modernizowanych (np. hotel Waterfront w Szanghaju, proj. Neri & Hu, 2010), tymczasowych (np. kościół Paper Church, Kobe, proj. S.Ban, 1995), kontenerowych (np. sklep firmy Freitag w Zurychu, proj. Spillman-Echsle, 2006), prośrodowiskowych (np. dom Chritine Papercrete, proj. Rural Studio, 2005), prywatnych (np. willa Welpeloo w Enschede, proj. Superuse Studios, 2009), publicznych (np. Dworzec Główny we Wrocławiu, proj. Grupa 5 Architekci, 2012), mieszkalnych (np. mieszkania studenckie EBA 51 w Berlinie, proj. Holzer Kobler Architekturen, 2014), edukacyjnych (np. szkoła APAP w Anyang, proj. LOT-EK, 2010), wystawowych (np. galeria Am Kupfergraben w Berlinie, proj. D.Chipperfield, 2010) i usługowych (np. centrum recyklingu Kringloop Zuid w Maastricht, proj. Superuse Studios, 2014). 3 ilość odpadów budowlanych wytwarzanych w Niemczech wynosi ponad 197mln t, we Francji prawie 247mln t przy całkowitej ilości odpadów budowlanych w 27 krajach europejskich 820 mln t (Eurostat, 2015). 158

159 Rysunek 2 Earthship, Zwolle; Muzeum Sztuki, Ravensburg; Galeria Am Kupfergraben, Berlin; Villa Welpeloo, Enschede; Biblioteka Open-Air, Magdeburg Źródło: U. Koźmińska W budownictwie stosuje się takie materiały wtórne, jak: beton (np. istniejąca konstrukcja betonowa w budynku przy Brunnerstasse 9 w Berlinie, proj. Arno Brandlhuber), wielka płyta (np. galeria Plattenpalast w Berlinie, proj. Hopp Wiewiorra Architekten), cegła rozbiórkowa (np. Muzeum Sztuki w Ravensburg, proj. Lederer Ragnarsdottir Oei Architekten), wyroby ceramiczne (np. wykończenie wewnątrz 26 House w Santa Monica, proj. R.& Kappe Architects), gruz budowlany (np. elewacje Muzeum Historycznego w Ningbo, proj. W. Shu), kamień (np. kamienne elementy peronów jako wzmocnienie skarpy obok Dworca Głównego we Wrocławiu, proj. Grupa 5 Architekci), stal (np. elewacje z blachy stalowej w centrum recyklingu Kringloop Zuid w Maastricht, proj. Superuse Studios) i inne metale (np. aluminiowe panele elewacyjne w bibliotece w Magdeburgu, proj. Karo Architekten), drewno (np. elewacje z drewna ze szpul kablowych w projekcie Villa Welpeloo w Enschede, proj. Superuse Studios), materiały drewnopochodne (np. okładzina ścian i podłóg wewnątrz w galerii Dordyart w Dordrechcie, proj. Superuse Studios), tworzywa sztuczne (np. toalety umieszczone w pojemnikach z tworzyw sztucznych w klubie WORM w Rotterdamie, proj. Superuse Studios), guma (np. ściany nośne z opon w budynku Earthship w Zwolle, proj. Superuse Studios), szkło (np. szyby samochodowe tworzące fasadę Glass Chapel w Masons Bend, proj. Rural Studio), maszyny przemysłowe (np. urządzenia dawnego Młyna w Zabierzowie), detale architektoniczne (np. okna klasztorne wmurowane w nowe ściany apartamentowca Klostergarten Lehel w Monachium, proj. Hild und K Architekten), oświetlenie (np. lampy przemysłowe w klubie WORM), przewody instalacyjne (np. pozostawione jako dekoracja w Fabryce Trzciny w Warszawie, proj. Kulczyński Architekt), znaki drogowe (np. detale elewacji Muzeum Transportu w Lozannie, proj. Gigon Guyer Architekten), turbiny wiatrowe (np. tworzące ławki miejskie Re-wind w Rotterdamie, proj. Superuse Studios) oraz odpady konsumpcyjne (np. kolektor powietrzny z puszek aluminiowych w Młynie Zabierzów). Wykorzystuje się je jako elementy konstrukcyjne, wykończeniowe, dekoracyjne oraz meble. Produkowane są też nowe materiały z odpadów szklanych (np. Foamglass+), kamiennych (np. Stonecycling), metalowych (np. Allusion), asfaltowych (np. Plasphalt), papierowych (np. Newspaperwood) i z tworzyw sztucznych (np. RecyBlock). Rysunek 3 Materialy wtórne: wielka płyta (Plattenpalast, Berlin), kamień (Dworzec Główny, Wrocław), blacha (Kringloop Zuid, Maastricht), materiały drewnopodobne (Dordyart, Dordrecht), tworzywa sztuczne (3D-Printed Canal House, Amsterdam) Źródło: U. Koźmińska 159

160 Jednak materiały wtórne stosowane są w obiektach architektonicznych rzadko. Wykorzystanie materiałów wtórnych w architekturze związane jest z niestandardowym procesem projektowo-budowlanym oraz wymaga wyboru optymalnych metod, technologii i sposobów odzysku, przetwarzania i ponownego użycia. Odpady budowlane mogą być stosowane bez przekształceń, po częściowych modyfikacjach lub po całkowitym przetworzeniu. Wyzwanie stanowią problemy związane z nieodpowiednim demontowaniem elementów budowlanych oraz z brakiem efektywnych systemów i technologii zbierania, segregowania i przetwarzania odpadów. Odzysk materiałów utrudnia zanieczyszczenie surowców wtórnych (np. w przypadku szkła, drewna, metali), zmiana właściwości materiału (np. wytrzymałość betonu z recyklingu) czy uciążliwa identyfikacja jego składu (np. rozróżnienie typów tworzyw sztucznych). Odpowiednie wykorzystanie materiałów wtórnych w budownictwie wymaga szczegółowej, często eksperckiej oceny ich właściwości technicznych, stopnia zachowania, sposobu pierwotnego użytkowania, wytrzymałości, składu chemicznego, toksyczności, zanieczyszczenia, oddziaływania na środowisko oraz wad. Uczestnictwo specjalistów i wykonawców w tworzeniu projektu koncepcyjnego pozwala określić zdatność materiałów wtórnych do zastosowania w nowej funkcji umożliwia zdefiniowanie optymalnego sposobu ich pozyskania, przetwarzania, montażu i wykończenia oraz oszacowanie kosztu i czasu realizacji tych procesów (Addis, 2006). Wybór materiałów wtórnych uwzględnia szereg czynników technicznych, estetycznych, środowiskowych, ekonomicznych i społecznych, co może skutkować dłuższym i droższym procesem projektowo-budowlanym. Podobny rezultat przynosi konieczność przeprowadzania specjalistycznych badań potwierdzających spełnienie obowiązujących norm, uzyskanie certyfikatów i pozwoleń niezbędnych do sporządzenia specyfikacji. W przeciwieństwie do standardowego procesu, w którym obowiązki te są po stronie producenta materiału, zastosowanie materiałów wtórnych wymaga uzyskania odpowiednich potwierdzeń przez projektanta (Addis, 2006). Elastyczny plan kosztów i harmonogram projektu powinien uwzględniać nieprzewidywalność rynku materiałów wtórnych, ich ograniczoną dostępność, konieczność poszukiwania źródeł oraz brak standardowych metod i procedur. Główne cele środowiskowe (w formie planowanego udziału materiałów z odzysku lub recyklingu) należy określić na początku projektu i zawrzeć w streszczeniu założeń projektowych oraz w specyfikacji. Realizacja priorytetów prośrodowiskowych powinna być monitorowana na każdym etapie prac projektowych i budowlanych przez zaangażowany i wykwalifikowany zespół. Rozpoczęta we wczesnym etapie prac projektowych współpraca projektantów, ekspertów, wykonawców i inwestorów skutkuje lepszym zrozumieniem priorytetów i decyzji projektowych. Podstawowe różnice pomiędzy standardowym procesem projektowo-budowlanym, a tym w którym wykorzystuje się materiały wtórne wynika ze sposobu pozyskiwania danych niezbędnych do wykonania projektu. Stosowanie popularnych, ogólnodostępnych i nowych materiałów budowlanych wymaga odpowiedniej wiedzy projektanta, którą ten zazwyczaj zdobywa w czasie studiów i praktyki zawodowej. Potrzebne informacje zawarte są w katalogach, broszurach informacyjnych, na stronach internetowych oraz u wykwalifikowanych i doświadczonych specjalistów. Projektowanie i budowanie z wykorzystaniem materiałów wtórnych jest bardziej skomplikowane zarówno studenci jak i praktycy nie są kształceni w zakresie wiedzy dotyczącej odzysku materiałowego, brakuje im doświadczenia w tej dziedzinie, a badania dotyczące ponownego użycia elementów budowlanych prowadzi się jedynie wtedy, gdy wymaga tego konserwator. Wyzwanie stanowi uzyskanie informacji na temat dostępności, lokalizacji i właściwości materiałów wtórnych. Problemem jest również określenie optymalnego sposobu ich pozyskania, przetwarzania i przystosowania do ponownego użycia. Dlatego w procesie projektowo-budowlanym należy uwzględnić czas niezbędny do zidentyfikowania źródeł materiałów budowlanych, zapewnienie ich dostępności, konsultowanie sposobu zastosowania oraz wielokrotne modyfikowanie projektu i specyfikacji. Projekt zakładający ponowne zastosowanie elementów budynku po zakończonym cyklu ich życia również powstaje w wyniku procesu różniącego się od standardowej sekwencji prac. Podobnie, jak w przypadku wykorzystania materiałów wtórnych, rozbudowana faza wstępna projektu architektonicznego powinna wprowadzać większą ilość specjalistycznych konsultacji. Niekiedy konieczne może być prowadzenie badań w zakresie optymalnego kształtowania budynku pozwalając tym samym na odzysk materiałów w późniejszym etapie. Pomocne są konsultacje z fachowcami specjalizującymi się w selektywnej rozbiórce i odzysku odpadów budowlanych. Na podstawie ich wiedzy i doświadczenia można określić, które materiały budowlane podlegają recyklingowi i które procesy przetwórcze są łatwe i opłacalne finansowo. Eksperci mogą również dostarczyć informacji o tym, jak należy kształtować bryłę budynku i połączenia pomiędzy elementami budowlanymi w celu odzysku materiałów po zakończonym 160

161 cyklu życia. Ponadto interdyscyplinarna współpraca projektantów z konstruktorami, branżystami i specjalistami powinna być kontynuowana podczas procesu budowlanego oraz w trakcie przygotowania dokumentacji. Wiedza specjalistów posłuży sporządzeniu podręcznika użytkowania, serwisowania i demontażu projektowanego obiektu. W specyfikacji należy również zdefiniować przyszłe strumienie odpadów i optymalne sposoby odzysku materiałów budowlanych. Istnieją różne definicje optymalnego sposobu kształtowania formy architektonicznej, która umożliwia zastosowanie materiałów wtórnych, uwzględnia cykl życia elementów budynku i odzysk jego elementów w przyszłości. Można jednak wyróżnić pewne cechy wspólne zarówno na poziomie materiału, formy, jak i procesu projektowego (Tab.1). Materiały dobierać należy z uwzględnieniem sposobu i czasu użytkowania, a także ich przetworzenia i wtórnego użycia. Powinny być monostrukturalne, nietoksyczne, zdrowe, modyfikowalne, bezpieczne, odpowiednio oznakowane (łatwa identyfikacja składu) oraz podlegające recyklingowi. Preferuje się formę budynku otwartą, adaptowalną, mobilną, modułową, estetyczną, o ograniczonej ilości materiałów i połączeń, z łącznikami mechanicznymi i pośrednimi. Struktura elementów obiektu powinna być zaplanowana hierarchicznie z uwzględnieniem uwarunkowań montażowych, transportowych i demontażowych (warstwowe kształtowanie). Proces projektowy musi ewoluować w kierunku zintegrowanym, elastycznym i interdyscyplinarnym. Rozbudowana faza wstępna procesu uwzględnia badania, konsultacje i testy materiałowe, a każdy etap projektu i wykonania modyfikację i odstępstwa prawne. Istotną różnicą w procesie projektowo-budowlanym jest konieczność zdefiniowania źródeł materiałów wtórnych, wprowadzenia selektywnej zbiórki odpadów budowlanych oraz zachowawczej rozbiórki budynków w celu zapewnienia dobrej jakości surowców do powtórnego wykorzystania. W przypadku projektowania dla odzysku niezbędne jest określenie przyszłych scenariuszy ponownego zastosowania wraz ze zdefiniowaniem sposobu demontażu i przetwarzania. Tabela 1 Wytyczne dla projektowania z wykorzystaniem materiałów wtórnych i dla ich przyszłego odzysku Materiał adekwatny do sposobu i czasu jego użytkowania monostrukturalny nietoksyczne zdrowy modyfikowalny bezpieczny podlegający recyklingowi o oznakowanym składzie o zaplanowanym użyciu, jego czasie i wtórnym użyciu estetyczny lekki ustandaryzowany Forma adaptowalna modułowa o otwartym układzie o regularnej siatce z hierarchiczną strukturą elementów z łatwym dostępem do elementów o ograniczonej ilości materiałów, połączeń i elementów z połączeniami mechanicznymi i pośrednimi uwzględniająca uwarunkowania montażowe, demontażowe i transportowe estetyczna Proces projektowo-budowlany adaptowalna modułowa o otwartym układzie o regularnej siatce z hierarchiczną strukturą elementów z łatwym dostępem do elementów o ograniczonej ilości materiałów, połączeń i elementów z połączeniami mechanicznymi i pośrednimi uwzględniająca uwarunkowania montażowe, demontażowe i transportowe estetyczna Opracowanie własne 161

162 Zastosowanie materiałów wtórnych i projektowanie dla odzysku materiałowego prowadzi do ograniczenia ilości odpadów oraz mniejszego zużycia surowców naturalnych (np. w produkcji betonu czy elementów murowanych), energii (np. przy stosowaniu aluminium z odzysku) i wody potrzebnych do produkcji i przetwarzania materiałów budowlanych. Redukuje ilość szkodliwych emisji CO 2 (np. przy wtórnym użyciu drewna lub szkła), pozwala kształtować ekologiczne, zdrowe i funkcjonalne budynki. Niekiedy ograniczenie wykorzystania nieodnawialnych surowców naturalnych, energii, wody i terenu jest opłacalne ekonomicznie. Koszt budowy obiektu może być obniżony, dzięki niższym opłatom za użytkowanie środowiska lub uzyskaniu dotacji promujących rozwiązania ekologiczne. Zyski ekonomiczne mogą również wynika ze wzrostu cen materiałów z kurczących się zasobów naturalnych (np. miedź). Budowanie z odpadów pełni też funkcję edukacyjną, rozszerza świadomość ekologiczną, kreuje prośrodowiskowe nawyki i odpowiedzialne zachowania. Stosowanie historycznych, starych materiałów ze śladami upływającego czasu pozwala zachować tożsamość modernizowanego miejsca lub tworzy oryginalny charakter nowopowstającego budynku. Korzystanie z materiałów wtórnych zmienia sposób kształtowania obiektu, pozwala uzyskać interesujące rozwiązania estetyczne i stwarza nowe możliwości projektowe. Dążenie do całkowicie zamkniętego obiegu materiałów budowlanych może wydawać się utopijne, jednak istnieje szereg działań w zakresie legislacji, systemów zarządzania, planowania i infrastruktury, które wpływają korzystnie na przepływy materiałowe na terenach zurbanizowanych. Polityka przestrzenna i planowanie urbanistyczne kształtują zużycie surowców i energii, a wybudowane obiekty i ich forma wpływają na sposób użycia materiałów (Schremmer, Stead, 2009). Wszystko ma miejsce w obszarze tkanki urbanistycznej, przekształconego środowiska naturalnego i uwarunkowań społecznych, dlatego maksymalne miejskie zasoby materiałowe zależą od lokalnych czynników technicznych, typologii urbanistycznej oraz uwarunkowań czasowych (AgudeloVera i in., 2012). Do najbardziej aktywnych parametrów wpływających na miejskie przepływy materiałowe zalicza się, m.in. ilość generowanych odpadów budowlanych, potencjalne zanieczyszczenia związane z zastosowaniem materiałów wtórnych oraz ich postrzeganie społeczne (Spoerri i in., 2009). Szereg czynników środowiskowych, ekonomicznych i społecznych również wpływa na obieg materiałów i odpadów budowlanych na terenie miast (Kennedy i in., 2011). Obecnie budowanie z wykorzystaniem materiałów wtórnych oraz projektowanie z uwzględnieniem przyszłego wykorzystania zastosowanych materiałów pozostaje zagadnieniem niszowym. Dzieje się tak, ponieważ zamknięty obieg materiałów w obszarze miast zależy od czynników infrastrukturalnych, planistycznych, społecznych, ekonomicznych, środowiskowych i tych związanych z systemem zarządzania (Andenberg, 1998; Barles, 2010 Kennedy i in., 2011; Agudelo-Vera i in., 2012). Polityka przestrzenna i środowiskowa oraz planowanie urbanistyczne wpływa na rodzaj stosowanych materiałów budowlanych. Budynki, ich formy, wymiary, kubatury, wiek, stan techniczny i estetyczny oddziałują na użycie materiału (Kennedy i in., 2007; Spoerri i in., 2009; Andenberg, 1998; Agudelo-Vera i in., 2012). Obieg materiałów budowlanych zależy od ich właściwości, typologii i gęstości zabudowy (Deilmann, 2009; Barles, 2010), funkcji (Hammer i in., 2003) oraz czasu (Agudelo- Vera i in., 2012). Czynniki te wpływają na ilość odpadów, częstotliwość renowacji, sposób demontażu oraz cykl życia budynku. Na obieg materiałów wpływa również potencjał recyklingowy regionu oraz jakość powiązań komunikacyjnych i infrastruktury przetwórczej (Bruner, 2011; Chong i in., 2010; Agudelo-Vera i in., 2012; Zaman, 2014). Ponadto znaczenie mają takie czynniki środowiskowe, jak zanieczyszczenie powietrza oraz zużycie energii i wody (Chong i in., 2010; Zaman, 2014) podczas całego procesu wydobycia, transportu, przetwarzania oraz użytkowania materiału. Cyrkulacja materiałów zależy od potencjału recyklingowego materiału, jego oddziaływania na środowisko i zdrowie człowieka oraz od zysków środowiskowych, np. redukcji emisji dwutlenku węgla (Ruby, 2010). Przepływy materiałowe są również kształtowane przez takie ekonomiczne czynniki, jak stopień rozwoju gospodarczego kraju, zapotrzebowanie na materiały wtórne, istnienie zachęt ekonomicznych (Niza, 2009; Chong i in., 2010; Zaman, 2014) oraz koszt materiału i niestandardowego procesu projektowo-budowlanego (Chong i in., 2010). Istotne są takie uwarunkowania społeczne, jak zwyczaje, zachowania, codzienne praktyki (Andenberg, 1998; Binder, 2009; Quian i in., 2013) oraz świadomość ekologiczna, społeczna percepcja materiałów wtórnych i zaangażowanie społeczne (Andenberg, 1998; Spoerri i in., 2009; Binder, 2009; Quian i in., 2013; Radkiewicz, 2009; Bregier i in., 2010). Zrozumienie decydujących uwarunkowań cyrkulacji materiałów w terenie zurbanizowanym musi znaleźć przełożenie na działania w zakresie planowania przestrzennego i budownictwa, które powinny być wspierane przez odpowiednią politykę środowiskową, mechanizmy finansowe, programy edukacyjne i inne narzędzia. Tylko takie zintegrowane i wielosektorowe działania 162

163 mogą spowodować, że stosowanie materiałów wtórnych w budownictwie i projektowanie dla odzysku zostanie upowszechnione, a ilość odpadów i związanych z nimi zanieczyszczeń będzie ograniczona. Literatura: Agudelo-Vera, C.M., Leduc, W.R.W.A., Mels, A. R., & Rijnaarts, H. H. M. (2012), Harvesting urban resources towards more resilient cities. Resources, Conservation and Recycling,64,3 12.doi: /j.resconrec Andenberg, S. (1998) Industrial metabolism and the linkages between economics, ethics and the environment. Ecological Economics, 24, Barles, S. (2010) Society, energy and materials: the contribution of urban metabolism studies to sustainable urban development issues. Journal of Environmental Planning and Management Vol. 53, No. 4, June 2010, Binder, C. (2007) From material flow analysis to material flow management Part II: the role of structural agent analysis. Journal of Cleaner Production 15, Brand, S. (1994) How Buildings Learn: What Happens After They re Built, Penguin Books, Nowy Jork Braungart, M., McDonough, W. (2002) Cradle to cradle: Remaking the way we make things. Vintage, Londyn Bregier, T., Kronenberg, J. (red.) (2010) Wyzwania zrównoważonego rozwoju w Polsce, Fundacja Sendzimira, Kraków Brunner, P.H. (2011) Urban Mining A Contribution to Reindustrializing the City. Journal of Industrial Ecology Volume 15, Number 3 Castells, M. (1996), The Rise of Network Society, Wiley-Blackwell, Londyn Chong, W., Hermreck, C. (2010) Understanding transportation energy and technical metabolism of construction waste recycling. Resources, Conservation and Recycling 54, Crowther, P. (2000) Developing an inclusive model for design for deconstruction, Deconstruction and Materials Reuse: Technology, Economic, and Policy, CIB Publication 266, Wellington Deilmann, C. (2009) Urban Metabolism and the Surface of the City. Guiding Principles for Spatial Development in Germany, German Annual of Spatial Research and Policy, 1-16 Fischer, C., Werge, M. (2009) Europe as a Recycling Society The European Recycling Map, ETC/SCP working paper 2/2009 Hammer M., Giljum S., Hinterberger F., Material Flow Analysis of the City of Hamburg. (2003)Paper presented at the Workshop Quo vadis MFA? Material Flow Analysis Where do we go? Issues, Trends and Perspectives of Research for Sustainable Resource Use, Wuppertal Hinte, E. van, Peeren, C., Jongert, J. (2007) Superuse: Constructing New Architecture by Shortcutting Material Flows. Nai010 Publishers, Rotterdam Kennedy C., Pincetl S., Bunje P. (2011) The study of urban metabolism and its applications to urban planning and design. Environmental Pollution (Barking, Essex : 1987), 159(8-9), doi: /j.envpol Kiebert, C. (2012). Sustainable construction: green building design and delivery. Wiley, Hoboken, New Jersey Niza S., Rosado L., Ferrao P. (2009) Urban Metabolism Methodological Advances in Urban Material Flow Accounting Based on the Lisbon Case Study. Journal of Industrial Ecology Volume 13, Number 3 Nunan, J. (2010) The complete guide to alternative home building materials & methods: including sod, compressed earth, plaster, straw, beer cans, bottles, cordwood, and: Atlantic Publishing Group Inc., Ocala Quian S., Zuo J., Huang R., Huang J., Pullen S. (2013) Identifying the critical factors for green construction e An empirical study in China. Habitat International 40, 1-8 Petzet, M. (2012) Reduce, Reuse, Recycle: Rethink Architecture. German Pavilion, Hatje Cantz, Ostfildern Ruby A.I.(red.) (2010) Re-inventing construction. Ruby Press, Berlin Spoerri, A., Lang, D., Binder, C., Scholz, R., Expert-based scenarios for strategic waste and resource management planning C&D waste recycling in the Canton of Zurich, Switzerland. Resources, Conservation and Recycling 53 (2009) Thackara J. (2006), In the Bubble.Designing in a complex world, MIT Press, Cambridge Tojo, N., Fischer, C. (2011) Europe as a Recycling Society. European Recycling Policies in relation to the actual. on ETC/SCP Working Paper, 2011 Wolman A. (1965) The metabolism of cities., Scientific American 213 (3) Zaman A. U. (2014) Measuring waste management performance using the Zero Waste Index : the case of Adelaide, Australia. Journal of Cleaner Production, 66, doi: /j.jclepro , 2014 Europejski, Parlament, Unii, I. R. (2008) DYREKTYWA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY 2008/98/WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie odpadów oraz uchylająca niektóre dyrektywy, Eurostat (2015) Generation of waste [env_wasgen] 2015 ONZ (2011), Towards green economy.waste.investing in energy and resource efficiency, Program Środowiskowy Organizacji Narodów Zjednoczonych Słownik do tłumaczenia: Tytuł: Towards circular architecture: reused materials and design for reuse materiały wtórne reused materials odzysk recovery ponowne użycie reuse recykling recycling odpady budowlane construction waste tereny zurbanizowane urban area tkanka miejska urban tissue cykl życia lifecycle demontaż disassembly żywotność obsolescence Teoria Warstw Theory of Layers Projektowanie dla Demontażu Design for disassembly odwracalność projektowania reversibility of design Model Budynku Zrównoważonego Sustainable Building Model Hierarchia Zagospodarowania Odpadów Waste Management Hierarchy przetwarzanie processing udział materiałów z recyklingu recycling content typologia urbanistyczna urban typology gęstość zabudowy urban density (zamknięty) obieg materiałów (closed) circulation of materials przepływy materiałowe material flows potencjał recyklingowy recycling potential 163

164 Zespół do spraw Zrównoważonego Rozwoju SARP Kamila Konopczyńska, Fitwel Ambassador, Konsultant BREEAM In-Use Anna Mikorzewska, Inspektor Nadzoru Dendrologicznego, Ekolog, Konsultant BREEAM Alicja Szadowiak, Ekolog, Konsultant BREEAM Biofilia Kreowanie przestrzeni w oparciu o zasady biofilii jest kierunkiem, w którym powinna zmierzać współczesna architektura i urbanistyka, celem tworzenia zdrowego, zrównoważonego i pięknego otoczenia. Celem architektów jest uruchomienie naturalnych procesów i wprowadzenie życiowej energii w przestrzeń poprzez implementację biofilowych założeń w projekty budynków, przestrzeń publicznych i całe założenia urbanistyczne. Dzięki temu, miejsca w których żyjemy, odzyskają swoją autentyczność, staną się też bardziej dostępne i otwarte dla użytkowników i mieszkańców ułatwiając budowanie więzi międzyludzkich. I. Biofilia- umiłowanie życia iofilię można zdefiniować jako wrodzone poczucie związku człowieka, lub innymi formami życia B z naturą. W dosłownym znaczeniu oznacza umiłowanie życia i form życia i jest nieodłącznym elementem ludzkiej natury, pewną wrodzoną skłonnością do uczestniczenia w procesach naturalnych. Właściwość ta jest biologicznie zakodowana w ludzkim organizmie, wynika z rozwoju fizycznego, zmysłów i percepcji, ale także rozwoju emocjonalnego i sprawności intelektualnej. Można powiedzieć, że ewolucyjny kontekst budowania naszej interakcji z otoczeniem jest zdominowany przez cechy fizykochemiczne środowiska tj. światło, dźwięk, zapach, pogoda, wodę, jego komponenty (roślinność, zwierzęta i krajobrazy), ale także przez określenie zależności tj. proporcje, podziały, rytmy, samopowtarzające się fraktalne wzory i sekwencje a więc widoczne cechy wrodzonego ładu przestrzennego, wynikających z zasad naturalnej geometrii 1. Termin biofilia był po raz pierwszy użyty na początku lat 70-tych przez amerykańskiego psychoanalityka niemieckiego pochodzenia, Ericha Fromma, w książce The Anatomy of Human Destructiveness (1973). Fromm opi- sał biofilię jako namiętną miłość życia i wszystkiego, co żyje 3. Następnie termin ten zastosował amerykański biolog Edward O. Wilson w pracy Biophilia (1984), w której zasugerował, że skłonność ludzi do relacji z przyrodą i innymi formami życia ma częściowo podłoże genetyczne. Swoje hipotezy opierał na fakcie, że człowiek miał stały kontakt z naturą przez ponad 90% swojego istnienia na Ziemi, stąd genetycznie, instynkt ludzki reaguje pozytywnie na kontakt z przyrodą. Przyczynia się to do prowadzenia radosnego, produktywnego i wartościowego życia. Idea Wilsona związana z potrzebą człowieka do obcowania z naturą nabiera obecnie istotnego znaczenia. W dobie intensywnego rozwoju miast, postępującej automatyzacji i cyfryzacji w coraz większym stopniu dotyka nas brak kontaktu z przyrodą i możliwości obserwacji i doświadczania natury. Środowisko miejskie wykreowane przez poprzednie pokolenia, a także środowisko wewnątrz budynków w niewielkim stopniu odpowiadają na nasze potrzeby związane z biofilią. Wprowadzenie biofilowych założeń będzie wyzwaniem dla współczesnych planistów, urbanistów i projektantów. 164

165 Coraz więcej badań potwierdza, że otoczenie, w którym żyjemy i pracujemy ma duży wpływ na naszą wydajność, efektywność i motywacje. W architekturze i projektowaniu obserwujemy nowy trend skupiający się na budowaniu uczucia więzi z naturą, tzw. biophilic design. Chociaż w Polsce jest to ruch nadal nieśmiało próbujący się przebić przez betonowe mury miast i budynków w wielu miejscach na świecie stało się to już powszechnym standardem. II. 14 wzorów biofilii Koncepcja projektowania w zgodzie z naturą zrodziła się z jej obserwacji, jest ona główną inspiracją architektów i urbanistów kreujących przestrzenie według zasad biophilic design. Powszechne jest rozróżnienie 14 różnych sposobów, w które człowiek doświadcza natury. Każdy z tych wzorów może być osiągnięty za pomocą wielu różnych strategii, które powinny być odpowiednio dobrane w oparciu o specyfikę miejsca i panujące warunki lokalne. Różne wzory mogą wpływać na różne aspekty życia, niektóre mogą działać kojąco i obniżać stres, inne pobudzać funkcje kognitywne, kreatywność i zaangażowanie. Uniwersalnym zamierzeniem biophilic design jest uzdrawianie, dotyczy to zarówno ludzi jak i miast. Jak zatem możemy zmienić nasze otoczenie, by zyskało te uzdrawiające właściwości? Wydzielono 3 główne obszary działań: natura we wzorach, naturalne analogie oraz charakter przestrzeni. Poniżej nakreślono w jaki sposób możemy wprowadzić założenia biophilic design w przestrzeń zainteresowań. Natura we wzorach składa się z siedmiu biofilnych wzorców projektowych, projektowanie z wykorzystaniem tej grupy tworzy bezpośrednie połączenia z elementami naturalnymi poprzez różnorodność, ruch i wielozmysłowe interakcje: 1) Wizualny kontakt z naturą czyli najbardziej oczywisty wzór projektowy, polegający na zapewnieniu widoku na elementy natury, żywe systemy i naturalne procesy. W przestrzeni miejskiej widok z okna na tereny zielone jest bardzo cenny, uspokaja i pobudza kreatywne myślenie. Jeżeli lokalizacja budynku nie jest w stanie zapewnić widoku na istniejące parki i zieleńce rolą projektanta jest wprowadzenie elementów przyrody do wnętrza. Fot. 1 Widok z okna budynku biurowego przy ul. Jasnogórskiej w Krakowie fot. własne 2) Pozawizualne powiązanie z naturą to wszelkie pozawzrokowe bodźce, a więc słuchowe, dotykowe, węchowe bądź smakowe, które odwołują się do natury, żywych systemów i procesów naturalnych. W praktyce można je zapewnić poprzez odtwarzanie odgłosów natury w częściach wspólnych, dostęp do ogrodów sensorycznych z roślinami pobudzającymi zmysły np. o intensywnym zapachu. 165

166 3) Nierytmiczne bodźce sensoryczne to enigmatyczne określenie to nic innego jak kontakt z ruchomymi, zmieniającymi się nieregularnie elementami, nawiązujących do procesów zachodzących w przyrodzie, których nie da się precyzyjnie przewidzieć. Mogą to być np. fasady kinetyczne czy też interaktywne elementy dekoracyjne wewnątrz budynków. 4) Zmienność termiczna i zmienność przepływu powietrza subtelne zmiany temperatury powietrza, wilgotności względnej czy przepływu powietrza mogą dawać poczucie świeżości i rześkości, w praktyce może to być np. indywidualna regulacja wentylacji. 5) Obecność wody wprowadzenie elementów wodnych tj. dźwięk szumu fal, fontanny, oczka wodne, a nawet obrazy i grafiki z wodnymi motywami powoduje zwiększenie doświadczania danego miejsca. W przypadku fizycznych elementów wodnych dzieje się to głównie poprzez połączenie doznań wzrokowych, słuchowych, zapachowych oraz dotykowych. 6) Światło dynamiczne i rozproszone w tym wzorze projektowym założeniem jest stworzenie warunków świetlnych zbliżonych do tych naturalnie występujących w środowisku. Można to osiągnąć poprzez wykorzystanie różnego natężenia światła i cienia zmieniających się w czasie czy wykorzystanie elementów odbijających tj. lustra, które dają uczucie migotania. 7) Połączenie z systemami naturalnymi poprzez wprowadzenie do przestrzeni elementów zmieniających się sezonowo np. roślin zrzucających jesienią liście, obserwator ma większą świadomość procesów charakterystycznych dla naturalnych ekosystemów oraz poczucie upływającego czasu. Kolejnym obszarem, w którym mogą poruszać się projektanci to naturalne analogie, które działają poprzez zastosowanie elementów pośrednio związanych z naturą i tworzą wrażenie przebywania wśród natury. Analogie mogą być bardzo subtelne i naśladować drobne szczegóły występujące w środowisku naturalnym za pomocą różnorodnych materiałów, światła, kształtów, wzorów czy dzieł sztuki. Wyróżnia się tu trzy wzorce projektowe: 8) Formy i wzory biomorficzne są to symboliczne odniesienia do kształtów, wzorów, tekstur, układów numerycznych, które mają odzwierciedlenie w naturze. 9) Naturalne materiały wykorzystanie materiałów i elementów pochodzących z natury (np. drewniane elementy), które poprzez minimalne przetwarzanie odzwierciedlają lokalną ekologię lub geologię, wpływają na odbiór miejsca dając poczucie jego autentyczności. Fot. 2 Miejsce relaksu dla pracowników Sweco Consulting w Poznaniu, budynek Bałtyk fot. własne 10) Złożoność i porządek założeniem tego wzoru jest dostarczenie odbiorcy bogatej informacji sensorycznej, pokazanie przestrzennej hierarchii podobnej do tej spotykanej w przyrodzie. W budynku efekt taki daje np. pozostawienie odsłoniętych kanałów wentylacyjnych pod sufitem. 166

167 Ostatnim wydzielonym jak dotąd obszarem projektowania biofilowych miejsc jest natura przestrzeni, która wynika ze sposobu w jaki człowiek eksploruje świat. W naszej naturze leży chęć odkrywania nieznanego, a zaciemnione widoki, tajemnicze elementy i skomplikowane instalacje podtrzymują nasze zainteresowanie. Z drugiej strony jedną z podstawowych potrzeb jest poczucie bezpieczeństwa, tylko jeżeli jest ono zapewnione możemy się prawidłowo rozwijać. W obszarze tym skupiamy się na czterech wzorach: 11) Perspektywa dzięki niej stwarzamy wrażenie nieograniczonego widoku i wolności, może być zapewniona widokiem z okna na biegnącą dalej ulicę, wewnątrz budynku perspektywę stworzy odpowiednia aranżacja, ograniczenie przegród czy też zastosowanie luster. 12) Schronienie stworzenie w przestrzeni przyjaznych miejsc, w których można się schować i zrelaksować daje poczucie bezpieczeństwa i prywatności. 13) Tajemnica ważne jest rozbudzenie ciekawości obserwatora, np. częściowe zasłonięcie widoków lub instalacji sprawi wrażenie większej ilości informacji. 14) Ryzyko i zagrożenie wrażenia takie mogą być wywołane przez rozmiar lub kształt elementów wbudowanych w budynku, ciekawe są też zastosowania przezroczystych balustrad, schodów czy szklanych podłóg o całkowitej transparentności. III. Biofilia w praktyce Projektowanie przestrzeni zgodnie z ideą biophilic design staje się w Polsce coraz bardziej popularne, w niektórych firmach przyjęło się już jako projektowy standard. Z czego wynika taki kierunek? Przede wszystkim jest to efekt przykuwania coraz większej wagi do jakości przestrzeni w której pracujemy i żyjemy i świadomość wpływu jakie miejsce wywiera na ludzkie zdrowie i samopoczucie, co przekłada się na jakość życia i produktywność. Niemal 90% czasu spędzamy w zamkniętych pomieszczeniach, stąd niezwykle ważne jest aby wnętrze stymulowało w nas pozytywną energię. Według ostatniego raportu PLGBC Zdrowe Zielone Biu- ra ponad 50% badanych respondentów nie jest zadowolona z ilości roślin w miejscu pracy. Wynik jest alarmujący i wskazuje na dużą potrzebę przeprowadzenia roślinnej rewolucji w polskich przestrzeniach biurowych 8. Obecność naturalnych elementów w biurach staje się też istotnym elementem wpływającym na poprawę atrakcyjności miejsca pracy i bywa swego rodzaju kartą przetargową pracodawcy. estetykę wnętrza, wpływa także na samopoczucie użytkowników. Każdego dnia o rosnącej potrzebie zazieleniania biur przekonują się pracownicy studia architektonicznego Workplace, których głównym zadaniem jest wprowadzanie biofilowych rozwiązań wykorzystujących roślinność. Na uwagę zasługują wykonania zielonych aranżacji np. w biurze SKANSKA czy Nordea. Przegrody oddzielające strefy odpoczynku pracowników widoczne na zdjęciu 3 wykonano w formie zielonych ścian, łącząc kilka biofilowych wzorów tj. wizualny kontakt z naturą i zapewnienie bezpieczeństwa i prywatności. Wykreowana spokojna, zielona przestrzeń sprzyja wyciszeniu i relaksacji 3. Fot. 3 Aranżacja biura Nordea wykonana przez Workplace (fot. Workplace) Coraz popularniejszymi rozwiązaniami wprowadzającymi naturę do budynków o różnych funkcjach (zarówno użytku publicznego jak i centrów handlowych, hoteli, biur czy mieszkań) są efektowne zielone tarasy, dachy i fasady, ogrody wewnętrzne, zewnętrzne czy zielone ściany (m.in. ogrody wertykalne). Roślinność zdecydowanie wzbogaca fot. własne 167

168 Fot. 4 Aranżacja restaracji Orzo w Poznaniu fot. własne Za przykład dobrych biofilowych praktyk można wskazać aranżację restauracji Orzo w Poznaniu (Fot. 4), gdzie posiłek spożywa się wśród swoistej dżungli. Bujna roślinność zawieszona jest głównie pod sufitem, we wnękach okiennych, a także zainstalowana w formie zielonych ścian. W głównej sali stosowane jest nieregularne ciepłe oświetlenie, istotną rolę w tworzeniu przyjaznej przestrzeni pełnię również meble wykonane z naturalnych materiałów w całości lub częściowo, z elementami drewna, dające poczucie bezpieczeństwa i komfortu. Ponieważ goście czują się dobrze i bezpiecznie w takiej przestrzeni, chętnie spędzają w niej czas. Nie ma konkretnej odpowiedzi na pytanie ile elementów biofilii należy zastosować na metrze kwadratowym przestrzeni, aby zapewnić optymalne warunki dla użytko- wnika. Zapotrzebowanie na nie zależy od wielu czynników m.in. od rodzaju pracy jaką wykonuje się w danym miejscu, poziomu stresu, a także od typów osobowościstosunku introwertyków do ekstrawertyków. Ocena tych kwestii nie zawsze jest możliwa z uwagi na różnorodne profile pracowników oraz zmiany kadrowe. Mimo to planując implementację biofilii musimy mieć na uwadze przede wszystkim potrzeby użytkowników danej przestrzeni, to pozwoli w pierwszej kolejności odfiltrować wzory, które w największym stopniu wpłyną na poprawę warunków i pozytywnie zmienią miejsce. Jak w każdej dziedzinie ważne jest zachowanie zdrowego balansu i różnorodności, dlatego też warto zastosować kilka różnych wzorów zamiast wszystkie środki przeznaczyć na wdrożenie jednej strategii. IV. Biofilia w certyfikacji budynków Wiemy, że biofilia jest niezwykle istotnym elementem w życiu i codziennym funkcjonowaniu człowieka, z tego powodu uwzględniono ją wielokryterialnych systemach certyfikacji budynków. Na rynku możemy obecnie wyróżnić dwa systemy nastawione przede wszystkim na zdrowie i dobre samopoczucie użytkownika. Pierwszym z nich jest system WELL Building Standard. Zamierzeniem kategorii związanej z biofilią jest pielęgnowanie wrodzonego związku człowieka z naturą. WELL posiada dwie osobne kategorie pod nazwą Biofila, pierwsza dotyczy elementów jakościowych, natomiast druga związana jest z konkretnymi wymaganiami ilościowymi. Jednym z wymagań biofilii jakościowej jest opracowanie planu biofilii, który powinien opisywać, w jaki sposób projekt włącza przyrodę do wnętrza, poprzez opis elementów środowiska, oświetlenia oraz układu przestrzeni. Plan biofilii powinien zawierać także opis wzorów powiązanych z naturą oraz wskazywać jak kształtuje się interakcja człowieka z przyrodą wewnątrz oraz na zewnątrz budynku. Biofilię ilościową podzielono na obszary: przestrzeni 168

169 wewnętrznych, przestrzeni zewnętrznych oraz elementy związane z wodą. Spełnienie kryteriów biofilii przestrzeni wewnętrznych związane jest z zapewnieniem roślin doniczkowych lub rabat roślinnych oraz zielonej ściany w określonych ilościach i udziałach. Biofilia przestrzeni zewnętrznych odnosi się do zapewnienia odpowiedniej powierzchni terenów zieleni lub ogrodów na dachu dostępnych dla użytkowników. Ostatnim wymaganiem tej kate-gorii jest zapewnienie co najmniej jednego wodnego elementu o wielkości zależnej od wielkości certyfikowanego obiektu. Drugi system certyfikacji stawiający człowieka w centrum jest Fitwel Certification System, który także odnosi się do biofilii. Jednym z wymagań jest konieczność zapewnienia widoku na zieleń dla większości pracowników. Kryterium to powinno być spełnione poprzez możliwość bezpośredniego widoku na obszary zielone przez okno, ze stanowiska pracy. Nie jest to jednak możliwe np. gdy biurko znajduje się w dalszej odległości od okna. Wtedy należy zapewnić opcję alternatywną, a więc zapewnić widok na roślinność w obszarze stanowiska pracy np. poprzez ustawienie donic z roślinami czy instalację zielonych ścian. Innym elementem biofilii ocenianym w certyfikacji Fitwel jest umożliwienie pracownikom uprawy własnego kawałka ogrodu owocowo-warzywnego. Taka aktywność pozwala rozładować napięcie wywołane stresującą pracą, a dodatkowo zapewnia wygodny dostęp do zdrowego pożywienia. Wpływa także na korzyści wynikające z zaangażowania we wspólną pracę i tworzenie więzi międzyludzkich. Poza tym oceniane są również rekreacyjne udogodnienia ogrodowe dostępne dla wszystkich użytkowników, przede wszystkim miejsca odpoczynku wśród rekreacyjnych ogrodów z roślinnością i elementami wodnymi. V. Biofilowy urbanizm Singapur miasto w ogrodzie Koncepcja biofilii w miastach (Biophilic Cities/Biophilic Urbanism) powstała jako wizja tego w jaki sposób projektowane i organizowane będą miasta przyszłości. Pomijając wszelkie mroczne obrazy przyszłości, które znamy z science-fiction, koncepcja ta opiera się na podstawowym założeniu biofilii, a więc naszej wewnętrznej potrzebie obcowania z naturą. Pomysłodawcą przełożenia zasad biofilii na obszary dzielnic czy miast jest Tim Beatley. Zgodnie z jego definicją założenia urbanistyczne oparte na zasadach biofilii celebrują i chronią florę, faunę i grzyby, korzystając z każdej możliwości integracji natury z infrastrukturą miejską. Można więc powiedzieć, że miasto które podejmuje taką strategię przywraca naturę każdemu sztucznemu elementowi w zabudowanym środowisku 7. Pionierskim miastem, które rozpoczęło wprowadzanie idei biofilii w swoje struktury był Singapur. Miasto ustanowiło w 2002 roku tzw. Zielony plan, którego podstawowe cele to: zwiększenie bioróżnorodności, zmniejszenie efektu miejskiej wyspy ciepła i polepszenie warunków termicznych na zewnątrz, polepszenie efektywności gospodarki wodnej poprzez zmniejszenie spływów powierzchniowych wywołanych deszczami nawalnymi (stormwater surges), a także zmniejszenie zużycia energii w budynkach. Jednym z zadań w ramach planu było stworzenie ciągłości koron drzew wzdłuż wszystkich głównych ciągów komunikacyjnych w mieście według wizji tzw. miasta w ogrodzie. Poza tym utworzono sieć łączników parkowych, czyli nadziemne ścieżki łączące główne tereny zieleni. Struktury te łączą funkcje siedliskotwórcze i konserwatorskie zarówno dla zieleni jak i lokalnej fauny miejskiej i jednocześnie stanowią wartość edukacyjną i rekreacyjną dla mieszkańców. Obecnie przez Singapur przebiega w sumie ponad 300 km zielonych łączników 6. W Singapurze funkcjonuje także Hort Park, park otwarty dla mieszkańców, w którym prowadzone są eksperymenty związane z tworzeniem zielonej infrastruktury miejskiej, zielonych ścian i dachów. Pokazane tam przykłady są wykorzystywane przez planistów miejskich, projektantów i budowlańców w tworzeniu nowych obiektów. W mieście działają też ogrody społeczne zarówno prywatne jak i publiczne, z których korzystają lokalne grupy, mieszkańcy osiedli, pracownicy, grupy szkolne. Praca w ogrodzie, pielęgnacja roślin, uprawa warzyw i owoców, a także obserwacja zachodzących w nim zmian sprawia, że mieszkańcy mają większy kontakt z naturą na co dzień. 169

170 Fot. 5 Nadziemna sieć łączników parkowych w Singapurze źródło: Kluczową rolę w mieście funkcjonującym w zgodzie z naturą pełni woda. Jak w przypadku większości współczesnych miast pod Singapurem rozpościera się betonowa sieć kanałów odprowadzających wodę deszczową. Obecna strategia zarządzania wodą opadową opiera się na integracji zbiorników wodnych i kanałów z parkami i terenami zieleni. Wiąże się to z powstawaniem, a właściwie przywracaniem cieków wodnych, terenów podmokłych, tymczasowo zalewowych i zbiorników w obszary zurbanizowane. Było to pierwsze miasto w którym wykonano na dużą skalę projekt bioinżynieryjny polegający na przekształceniu betonowego kanału w rzekę, wraz z przywróceniem funkcji biologicznych i krajobrazowych. We wdrażaniu ekologicznych rozwiązań dużą rolę odgrywają regulacje planistyczne, które narzucają zasady dotyczące tworzenia sieci parków miejskich, a także rygorystyczne wymagania związane z kreowaniem zieleni wewnątrz i na zewnątrz budynków (także na elewacji, tarasach i balkonach) i oceną ich zrównoważności (według lokalnego wielokryterialnego systemu oceny Green Mark Scheme). Dużą wagę przykuwa się tu także do kompensacji przyrodniczej i przywracaniu lokalnej fauny- ptaków i motyli do centrum miasta. Singapur jest świetnym przykładem na to, że miasto o bardzo gęstej zabudowie może zostać przekształcone w myśl zasad biofilii. Wykorzystując istniejącą infrastrukturę człowiek jest w stanie wykreować nowe miejskie ekosystemy, a wysokie budynki wbrew pozorom nie stanowią w tym procesie przeszkody- dają wręcz dodatkowe możliwości tworzenia piętrowych zielonych rozwiązań 6. Zielone tereny miast pełnią wiele ważnych funkcji - zatrzymują wodę deszczową, pochłaniają dwutlenek węgla, chłodzą klimat miejski i łagodzą efekty zanieczyszczenia powietrza. Biofilowy urbanizm stanowi twórcze połączenie zielonej i niebieskiej urbanistyki z zaangażowaniem w spędzanie czasu na świeżym powietrzu oraz ochronę i przywracanie zielonej infrastruktury miastom, od poziomu bioregionalnego do poziomu ulicy, przy której mieszkamy 4. W celu oceny stopnia biofilii w miastach proponowane są różne wskaźniki, które mogą pomóc we wskazaniu problematycznych obszarów miejskich, kierunku dalszego rozwoju przestrzeni i planowaniu działań naprawczych. Przykładowe wskaźniki zaproponowali Modrzewski i Szkołut 1 : Procent populacji w odległości 100 m od parku lub terenu zielonego. Przykładowo, plan zagospodarowania Nowego Jorku zakłada, że do 2030 roku każdy mieszkaniec tego miasta będzie mieszkał w odległości od parku nie mniejszej niż 10 min spacerem. Obecność zintegrowanych sieci ekologicznych w mieście. W Helsinkach zielona przestrzeń, tzw. Keskupuesto Park zapewnia nieprzerwany zielony pas ciągnący się od starego lasu na skraju miasta do jego centrum. Procentowy udział w przestrzeni miasta terenów naturalnych lub półnaturalnych, jak lasy, tereny podmokłe, łąki. Na przykład w Perth w Australii dwa największe parki Bold Park i King s Park są w znacznym stopniu pokryte naturalną, nietknięte ludzką ręką okrywą roślinną. W Nagoi w Japonii 10% miasta przeznaczono na tereny dzikie, zarastające naturalną roślinnością. 170

171 Procentowy udział terenów leśnych w obrębie miasta (tam, gdzie jest to możliwe). Około 20% jurysdykcji Sao Paulo w Brazylii jest pokryte gęstym lasem, co ma na celu ochronę lasów atlantyckich. Zakres i liczba zielonej urbanistyki, jak zielone dachy, ściany, itp. Dąży się do stanu, w którym 1 zielony dach lub inna forma zielonej urbanistyki będzie przypadać na 1 tys. mieszkańców. W Chicago obecnie jest około 500 zielonych dachów. Długość ścieżek rowerowych lub pieszych per capita, dostępnych dla mieszkańców miasta przez okrągły rok. Liczba ogródków działkowych (komunalnych) i ich dostępność dla mieszkańców miasta. Program P-Patch, realizowany w Seattle zakłada istnienie minimum jednego ogródka komunalnego na każdych mieszkańców. Ważną kwestią, o której należy pamiętać przy tworzeniu biofilowych przestrzeni w miastach jest zapewnienie równomiernego do niej dostępu. Zasada ta wynika z potrzeby sprawiedliwego i równego podejścia do mieszkańców. Ponieważ wiadomo, że dostęp do natury wpływa pozytywnie na zdrowie i samopoczucie, także na relacje społeczne, a nawet korzyści ekonomiczne, wszyscy powinni być traktowani na równi w tej materii 7. VI. Chwilowa moda czy standard? Obecny trend na biofilię powoduje narastającą potrzebę tworzenia biofilowych wnętrz, budynków i biofilowej urbanistyki, miejsc z bogatą różnorodnością biologiczną, gdzie środowisko życia, pracy i rozrywki nierozerwalnie łączy się ze środowiskiem naturalnym roślin, zwierząt, mikroorganizmów, tworzących ekosystemy w obrębie miasta i kreujących jego charakter i klimat. Bezpośredni kontakt ze środowiskiem, naturalne analogie i nawiązania przestrzenne bez wątpienia korzystnie działają na nasze zdrowie, dziki powiązaniom z naturą stajemy się bardziej świadomi otaczającego świata i zależności między komponentami środowiska. Czy biofilia jest tylko chwilową modą czy też wpisze się w standardy projektowania przestrzeni? To co się obecnie dzieje można określić jako swego rodzaju przebudzenie pierwotnych instynktów. Zaczęliśmy dostrzegać zalety jakie niesie ze sobą kontakt z naturą, który wyparliśmy zachłyśnięci technologią betonu i stali. Wdrażając idee biofilii z powrotem w nasze życia, miasta i miejsca pracy przywracamy to, co jest dla nas naturalne i swobodne bliskość natury. Wprowadzanie biofilii na obszarach zurbanizowanych jest nieraz związane z kreowaniem zupełnie nowych elementów łączących naturę z wytworami człowieka. Wyzwaniem dla naszego konwencjonalnego wyobrażenia natury mogą być powstające hybrydy jak np. znane Super drzewa w Singapurze, które stały się wizytówką miasta. Olbrzymie metalowe konstrukcje jako pojedyncze elementy nie wzbudzają naszej sympatii, jednak w skupieniu tworzą przyjemny cień ochładzający pustynny klimat miasta, stanowią też podporę dla tysięcy żywych roślin 7. Takie niestandardowe rozwiązania zmuszają nas do trenowania plastyczności umysłu i przygotowują na pomysły i urbanistyczne biofilowe zagadki architektów przyszłości. Wierzymy, że jesteśmy gotowi na zmiany, które niesie ta przyszłość, związane z zaspokajaniem naszych pierwotnych, choć w wielu kręgach stłumionych i wygaszonych, potrzeb obcowania z naturą i tworzenia z nią bezpośrednich więzi. Szerzenie idei biofilii, na równi ze stopniowym wdrażaniem jej założeń, jest teraz kluczowym zadaniem środowisk związanych ze zrównoważonym rozwojem budynków i miast. Literatura: 1. Biofilia-Teoria I praktyka projektowa. Bogusz Modrzewski, Anna Szkołut 2. Conceptualising a biophilic services model for urban areas- Omniyael-Baghdadi and Cheryl Deshab 3. Nature connectedness: Associations with well-being and mindfulness- Andrew J. Howell, Raelyne L. Dopko, Holli-Anne Passmore, Karen Buro 4. Kellert, S. R. (1997). Kinship to mastery: Biophilia in human evolution and development. Shearwater: Washington 5. Leary, M. R., Tipsord, J. M., & Tate, E. B. (2008). Allo-inclusive identity: Incorporating the social and natural worlds into one s sense of self. In H. A. Wayment & J. J. 6. Newman P Biophilic urbanism: a case study on Singapore. 7. Beatly Timothy Biophilic Cities and Healthy Societies. Urban Planning, volume 2, issue 4, Pages Zdrowe Zielone Biura Praca zbiorowa pod redakcją Marty Szczepaniak, Polskie Stowarzyszenie udownictwa Ekologicznego 171

172 Zespół do spraw Zrównoważonego Rozwoju SARP Artur Borowczyński, Inżynier ds. modelowania dynamicznego Edyta Chromiec, LEED AP BD+C, Assessor BREEAM International NC Karolina Rosińska, Konsultant BREEAM Oświetlenie Optymalne rozwiązania w zakresie oświetlenia w budynkach są niezwykle ważne dla komfortu i zdrowia przyszłych użytkowników. Celem architektów jest wykorzystanie potencjału światła naturalnego we wnętrzach, na co ogromny wpływ ma przemyślane projektowanie architektoniczno-urbanistyczne. Oświetlenie podkreśla również piękno architektury, ale może jednocześnie pozostać w zgodzie ze środowiskiem naturalnym i nie zanieczyszczać naszych miast. Wstęp Wostatnich latach podejście do komfortu użytkowników budynków znacznie się rozwinęło. Idea zrównoważonego rozwoju znajduje już swoje odzwierciedlenie we współczesnym projektowaniu budynków. Dzięki temu odkrywa się i testuje co raz nowsze możliwości, które pozytywnie wpływają na nas i przyszłe pokolenia. Bardzo dużą wagę przywiązuje się zagadnieniu oświetlenia w budynkach, zarówno światłem słonecznym jak i sztucznym. Jest to jeden z głównych czynników wpływających na zdrowie człowieka, jego komfort wizualny, samopoczucie oraz produktywność. Artykuł ma na celu przekrojowe omówienie głównych zagadnień związanych ze światłem w budynku oraz w prze- strzeni miejskiej. Poruszane tematy dotyczą m.in. zna- czenia oświetlenia dla człowieka, definicji parametrów bezpośrednio i pośrednio związanych z emisją światła przez przegrody oraz znaczenia konstrukcyjnych elemen- tów dla komfortu wizualnego w pomieszczeniach. W tekście zostały również przedstawione dobre praktyki dla uzys- kania możliwie wysokich parametrów oświetlenia, które można zastosować już na etapie koncepcyjnym budynku. Zaprezentowano również studium przypadku związane z aranżacją przestrzeni wewnętrznej, wskazując najbardziej korzystne dla komfortu wizualnego rozwiązania. Artykuł porusza także istotny problem zanieczyszczenia światłem i omawia praktyki, dzięki którym możliwa jest minimalizacja negatywnego wpływu oświetlenia zewnętrznego na środowisko. Poruszane tematy nie wyczerpują wszystkich zagadnień związanych ze światłem i jego znaczeniem dla człowieka oraz jego środowiska. W kolejnych rozdziałach omówiono przekrojowo jedynie najistotniejsze zdaniem autorów problemy oświetlenia oraz jego wpływu na budynek oraz jego otoczenie. Artykuł ma na celu zobrazować, dlaczego warto wdrażać w życie dobre praktyki związane z oświetleniem budynku i otaczającej przestrzeni. Komfort wizualny niezaprzeczalnie ma duże znaczenie dla zdrowia i funkcjonowania człowieka, dlatego warto zadbać o jego wysoką jakość. 172

173 Znaczenie oświetlenia naturalnego i sztucznego dla człowieka i jego rytmu pracy Stawiając na komfort i zdrowie użytkowników budynku warto wziąć pod uwagę naturę człowieka i jego biologiczne potrzeby. Podczas pracy biurowej w standardowych godzinach, samopoczucie człowieka zmienia się wraz porą dnia. Jest także pewien odsetek pracowników wykonujących swoje zadania w trybie zmianowym. Z tych powodów dostosowanie oświetlenia zależnie od pory dnia pełni ważną rolę. Naturalny cykl okołodobowy człowieka związany jest ze zmianami czynników zewnętrznych, między innymi fazą nocną i dzienną. W ciągu doby zdolność człowieka do pracy podlega wahaniom. Właściwy rytm okołodobowy steruje w dużej mierze światło. Podczas projektowania zwraca się uwagę na przyszły komfort wizualny w budynku. Coraz większą popularność zyskuje również zagadnienie projektowania oświetlenia dostosowanego do rytmu biologicznego użytkowników. Dzięki temu, oddziaływanie oświetlenia na organizm człowieka będzie zgodne z jego naturą. Aby to osiągnąć, warto zapewnić możliwość płynnych zmian temperatury barwowej światła i poziomów natężenia oświetlenia zależnie od godziny i indywidulanie do przeznaczenia danego budynku. Dopasowane w ten sposób oświetlenie zapewni dogodne warunki dla wzroku i pozwoli na utrzymanie właściwego stopnia czujności, a co za tym idzie, także wydajności pracownika. Rysunek 1 Oświetlenie cyrkadialne (zgodne z rytmem dobowym) Temperatura barwowa oświetlenia ma znaczący wpływ na efektywną pracę człowieka. Działanie ludzkiego umysłu i organizmu ujawnia zmienną zdolność skupienia w różnych porach dnia. Światło chłodne poprawia koncen- trację i gotowość do pracy, natomiast światło o ciepłych barwach sprzyja stanom odprężenia i relaksu. Dostosowanie barwy światła w pomieszczeniach biurowych może pomóc w podniesieniu efektywności pracowników. Opis konstrukcji okien oraz znaczenia parametrów g i Lt Najbardziej podstawowymi elementami okna jest montowana w murze ościeżnica i skrzydło, czyli część ruchoma. Stałym elementem okien są uszczelki, z tworzyw sztucznych, instalowane przez producentów. W ramie okna znajduje się szyba, której parametry znacząco wpływają na warunki wewnętrzne. Rodzaj i parametry szyb wpływają m.in. na temperaturę, jasność, hałas i bezpieczeństwo w budynku. Przed stratami ciepła chronią energooszczędne szyby zespolone, czyli co najmniej dwie, trwale połączone tafle szkła. Najczęściej jedna wykonana jest ze szkła typu float, druga ze szkła niskoemisyjnego, odbijającego promieniowanie cieplne do wnętrza pomieszczenia. Częścią szyby zespolonej mogą być także szyby ochronne, które umieszcza się od strony pomieszczenia. Izolacyjność szyb zespolonych wzrasta, jeżeli zastosowane są następujące rozwiązania: szyby mają więcej niż jedną komorę między szkleniami; przestrzeń między szybami wypełniona jest gazem, który ma mniejszą zdolność przewodzenia ciepła niż powietrze (np. argon); w szybach zastosowano szkło, które ma właściwości odbijające promieniowanie cieplne, szkło powlekane lub szkło barwione w masie, pochłaniające promieniowanie cieplne. Warunki oświetleniowe w budynku są zależne od poniższych współczynników: - Współczynnik przenikania światła L t (light transmi- ssion) określa stosunek ilości światła słonecznego docierającego do szyby zespolonej, do ilości światła, która zostaje przez nią przepuszczona. Należy pamiętać, że im wyższa jest wartość tego parametru, tym korzystniejsza sytuacja oświetleniowa pomieszczenia 173

174 (zaleca się projektować okna/elewacje z przeszkleniem o współczynniku L t > 55%). Wartość współczynnika wzrasta w przypadku wykorzystania okna z wielokomorowymi pakietami szyb zespolonych z powłokami niskoemisyjnymi. Dobieranie okien, charakteryzujących się wysoką wartością L t, jest szczególnie uzasadnione, kiedy powierzchnia przeszklenia fasady jest niewielka, natomiast stanowiska pracy są usytuowane w głębi pomieszczenia. - Współczynnik przepuszczalności energii promieniowania słonecznego g (Solar factor) wyraża stosunek energii przepuszczanej przez szybę do całkowitej padającej na nią energii słonecznej. Wartość współczynnika określa ilość energii promieniowania słonecznego, przepuszczaną do wnętrza. Współczynnik przenikalności energii ustala się indywidualnie dla szyb oraz dla okien. W przypadku jednokomorowej szyby zespolonej, wartość współczynnika przepuszczalności energii można wyliczyć, poprzez zsumowanie energii przepuszczanej bezpośrednio i energii reemitowanej do wnętrza pomieszczenia, zaabsorbowanej przez szybę. Rysunek 2 Współczynnik przenikania światła i współczynnik przepuszczalności energii Normy i regulacje dotyczące oświetlenia Wytyczne dotyczące oświetlenia są w Polsce opisane w mało szczegółowy sposób. Obowiązkowe jest projektowanie, postępowanie zgodne z zapisami Ustawy o normalizacji Zgodnie z art z 26 powołującej się na normę PN EN Światło i oświetlenie Oświetlenie miejsc pracy. Do podstawowych parametrów określających otoczenie świetlne w tej normie zalicza się natężenie oświetlenia, rozkład luminacji, olśnienie, kierunkowość światła, barwę światła, migotanie. Podczas dobierania okien należy uwzględnić wymagania podstawowe dotyczące: bezpieczeństwa konstrukcji, bezpieczeństwa pożarowego, bezpieczeństwa użytkowania, ochrony przed hałasem i drganiami, odpowiednich warunków higienicznych i zdrowotnych oraz ochrony środowiska, oszczędności energii i odpowiedniej izolacyjności cieplnej przegród. Poniżej znajdują się normy odnoszące się do oświetlenia sztucznego. NORMY TECHNICZNE DOTYCZĄCE OŚWIETLENIA PODSTAWOWEGO: PN-EN :2012 Światło i oświetlenie. Oświetlenie miejsc pracy. Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach. to jest podstawowa norma, którą należy brać pod uwagę podczas projektowania oświetlenia sztucznego, PN-EN : Światło i oświetlenie -- Oświetlenie miejsc pracy -- Część 2: Miejsca pracy na zewnątrz, CEN/TR : Oświetlenie dróg Część 1: Wytyczne dotyczące wyboru klas oświetlenia, PN-EN 13201: Oświetlenie dróg - - Część 2: Wymagania eksploatacyjne, - Część 3: Obliczenia parametrów oświetleniowych, - Część 4: Metody pomiaru efektywności oświetlenia, - Część 5: Wskaźniki efektywności energetycznej. 174

175 NORMY TECHNICZNE DOTYCZĄCE OŚWIETLENIA AWARYJNEGO: PN-EN 50172:2005. Systemy awaryjnego oświetlenia ewakuacyjnego PN-EN 1838: Zastosowanie oświetlenia. Oświetlenie awaryjne PN-EN : Oprawy oświetleniowe. Część 2-22: Wymagania szczegółowe. Oprawy oświetleniowe do oświetlenia awaryjnego PN-G 02600: Ochrona pracy górnictwie. Oświetlenie podziemnych wyrobisk zakładów górniczych PN-G 02601: Ochrona pracy górnictwie. Oświetlenie elektryczne powierzchni podziemnych zakładów górniczych. Podstawowe wymagania i badania. W odniesieniu do wymagań opisujących światło naturalne należy powołać się na zapis zawarty w Prawie Budowalnym, który informuje, że pomieszczenie przeznaczone na pobyt ludzi powinno mieć zapewnione oświetlenie dzienne. W pomieszczeniu przeznaczonym na pobyt ludzi stosunek powierzchni okien, liczonej w świetle ościeżnic, do powierzchni podłogi powinien wynosić minimum 1:8, natomiast w innym pomieszczeniu, w którym oświetlenie dzienne jest wymagane ze względów na przeznaczenie - co najmniej 1:12. Sytuacja dotycząca wytycznych projektowych jest bardziej uszczegółowiona w innych krajach. Przykładowo w Wielkiej Brytanii obowiązuje Lighting Guide 10: Daylighting wydane przez CIBSE. Wytyczne określające światło dzienne określa również norma stworzona przez British Standard Institution- PREN We współpracy z tą instytucją tworzona jest również najnowsza norma europejska- BS EN Dobre praktyki na etapie koncepcji orientacja, umiejscowienie i wielkość okien Wcelu optymalnego wykorzystania światła dziennego, istotna jest właściwa lokalizacja okien na planie budynku oraz wielkość przeszkleń. Umiejscowienie największych przeszkleń od strony południowej pozwala na pełniejsze wykorzystanie światła słonecznego. Natomiast stosowanie mniejszych okien lub rezygnacja z nich od strony północnej pozytywnie przyczynia się do zmniejszenia strat energetycznych. Takie rozwiązanie może okazać się niemożliwe do uwzględnienia w niektórych projektach. W przypadku obiektów biurowych, należy zagwarantować pracownikom dostęp do światła naturalnego, warto również zwiększać komfort użytkowników w takim budynku. W trakcie pracy przy komputerze dobrze mieć możliwość oderwania wzroku od ekranu i spojrzenia w odległy punkt za oknem. Dobrą praktyką, zgodnie z brytyjskimi standardami, jest zapewnienie widoku na niebo dla wszystkich stanowisk pracy stacjonarnej. W celu określenia pozycji z ograniczonym widokiem ( no sky line ), należy sprawdzić, czy niebo jest widoczne z wysokości biurka - ok. 85 cm nad podłogą. Najtrudniejsze może okazać się właściwe doświetlenie stanowisk najbardziej oddalonych od okien oraz umieszczonych na najniższych kondygnacjach, gdzie dociera zwykle mniejsza ilość światła słonecznego. Jeżeli wysokie elementy zewnętrzne przysłaniają widok dla któregokolwiek stanowiska pracy, warto rozważyć zwiększenie wysokości okien, innym podejściem może być zastosowanie dodatkowych rozwiązań np. półek świetlnych lub solarnych. W niektórych przypadkach najlepsza może okazać się zmiana aranżacji. Systemy zacienienia i ich wpływ na warunki komfortu w pomieszczeniach Systemy zacienienia są powszechnie stosowane jako element elewacji budynkowej do kontrolowania ilości bezpośredniego promieniowania słonecznego docierają- cego do pomieszczeń. Ich właściwe wykorzystanie pozwala również na zwiększenie jakości oświetlenia dziennego i komfortu wizualnego na stanowisku pracy, zwłaszcza 175

176 w obiektach biurowych i użyteczności publicznej, w których jakość środowiska wewnętrznego ma znaczący wpływ na efektywność pracy. Systemy zacieniające powinny zostać dostosowane do funkcjonowania w zmiennych warunkach środowiska zewnętrznego. Przy wyborze urządzeń zacieniających należy wziąć pod uwagę nie tylko orientację budynku, ale również możliwą do zastosowania lokalizację i pozycje pracy systemów zacieniających. Systemy zacieniające dzielimy na zewnętrzne, wewnętrzne i zintegrowane z fasadą obiektu. Żaluzje i lamele stanowią typowe przykłady zewnętrznych urządzeń zacieniających, jednak do tej grupy należy też zaliczyć rozwiązania architektoniczne takie jak podcienia oraz daszki i markizy. Stanowią ograniczenie dla światła słonecznego docierającego do powierzchni przeszklonej, jednak są wrażliwe na czynniki atmosferyczne i wpływają na estetykę elewacji. Rolety i żaluzje wewnętrzne zlokalizowane są po stronie pomieszczenia, pomimo łatwiejszej obsługi i większej trwałości stanowią mniejszy opór dla promieniowania cieplnego. Rozwiązaniem pośrednim są urządzenia zacieniające wbudowane w konstrukcję fasady, których właściwości stanowią połączenie ww. typów, jednak nie w każdym budynku możliwe są do zastosowania. Wybrane urządzenia zacieniające (np. lamele) pozwalają na zmianę swojego ustawienia, tak aby lepiej dopasować się do aktualnej pozycji słońca na nieboskłonie (w okresie letnim jest ono wysoko, w zimowym nisko). Rysunek 3 Wybrane rodzaje systemów zacieniających Warto wspomnieć o systemach zacienienia w kontekście ograniczenia niekorzystnego zjawiska jakim jest olśnienie. Kiedy promieniowanie słoneczne docierające do pomieszczeń jest zbyt silne, może powodować dyskomfort osób na stanowisku pracy, rozpraszać i dekoncentrować. Takie przypadki nie powinny mieć miejsca i dzięki wykorzystaniu urządzeń zacieniających możemy je minimalizować. Wykorzystanie rolet, regulowanych żaluzji bądź bardziej zaawansowanych systemów jest obecnie konieczne, oprócz ograniczenia natężenia oświetlenia pozwalają one również na ograniczenie przegrzewania się pomieszczeń w okresie letnim. Wpływa to na znaczną redukcję kosztów związanych z chłodzeniem budynku, co jest szczególnie istotne dla zarządców budynku. Sterowanie pracą oświetlenia sztucznego i systemami zacienienia Istotnym elementem związanym z komfortem wizualnym w budynku jest możliwość dostosowania natężenia oświetlenia do aktywności jego użytkowników. W większości obiektów jest to ograniczone do strefowania oświetlenia, które zapewnia jedynie podstawowy poziom dostosowania warunków oświetlenia w pomieszczeniu. W nowoczesnych budynkach coraz częściej stosuje się oprawy, dzięki którym możliwe jest ustawienie natężenia oświetlenia (np. poprzez tryby pracy oprawy lub płynne ściemnianie bądź rozjaśnianie za pomocą odpowiednich czujników) odpowiedniego do wykonywanej pracy i aktualnych warunków światła dziennego. Kolejnym elementem, który zapewnia większą kontrolę nad oświetleniem w budynku, jest zastosowanie czujników ruchu/obecności. Jest to szczególnie istotne w strefie pracy, ale też jest często stosowane rozwiązanie w innych obszarach (w przestrzeni komunikacyjnej, sanitarnej a także w części garażowej) czujniki uruchamiają oprawę, jeżeli zarejestrują ruch/obecność w danej strefie, co zapewnia użycie światła sztucznego jedynie w momencie, kiedy będzie niezbędne i tym samym generuje oszczędności energii. Z tych samych powodów, dobrze jest pamiętać o walorach stosowania czujników światła dziennego i regulacji natężenia oświetlenia sztucznego w zależności od ilości światła naturalnego z zewnątrz. Praca systemów zacienienia zazwyczaj jest regulowana manualnie przez użytkowników budynku w zależności od potrzeb. Obecnie jednak coraz częściej stosuje się 176

177 półautomatyczne lub automatyczne sterowanie systemami zacienienia. Polega to na wykorzystaniu czujników natężenia oświetlenia w obszarze elewacji budynku, które po odebraniu odpowiednio mocnego światła wysyłają sygnał opuszczenia rolet bądź zamknięcia żaluzji. Rozwiązaniem pośrednim jest zastosowanie sterowania półautomatycznego, które pozwala użytkownikowi na ingerencję niezależnie od wskazań czujników. Idąc krok dalej, warto zintegrować systemy oświetlenia sztucznego oraz zacienienia budynku z systemem BMS (ang. Building Management System), który zapewnia dodatkowy monitoring oraz umożliwia pełną kontrolę nad warunkami oświetlenia panującymi wewnątrz pomieszczeń. Takie rozwiązanie pozwala na zdalne ustalenie natężenia oświetlenia w pomieszczeniach budynku oraz umożliwia zarządzanie warunkami oświetlenia w zależności od sytuacji (np. poprzez wyłączenie oświetlenia nieużywanej części budynku w okresie urlopu bądź święta). Przyjmuje się, że tak kompleksowe rozwiązanie (w zależności od systemu i możliwości jego sterowania) pozwala na oszczędność nawet do 70% kosztów energii elektrycznej związanej z oświetleniem, co znacznie poprawia bilans energetyczny budynku. Rysunek 4 Przykładowy schemat kompleksowego systemu BMS - Altex Podstawowe parametry opraw oświetleniowych Oprawami oświetleniowymi nazywamy urządzenia e- lektryczne, których zadaniem jest emisja światła sztucznego. Oprawy zbudowane są ze źródła światła umieszczonego w konstrukcji osłonowej. Osłona stanowi funkcję ochronną, musi umożliwiać również montaż oprawy i łatwy dostęp do źródła, a także we właściwy sposób kierunkować strumień świetlny. W osłonie ukryty jest również niezbędny osprzęt potrzebny do funkcjonowania oprawy. Źródła światła mogą składać się z jednej bądź wielu lamp zamontowanych w oprawie w sposób trwały, bądź z możliwością wymiany. Źródła światła odpowiadają za dostarczanie strumienia świetlnego o wymaganych parametrach użytkowych na oświetlaną powierzchnię. Rysunek 5 Przykładowe oprawy oświetleniowe stosowane w budynkach biurowych opracowanie własne Parametrem opisującym całkowitą moc światła emitowanego przez źródło jest strumień świetlny wyrażany w lumenach. Im wyższy strumień, tym oko ludzkie odbiera światło jako jaśniejsze. Innym istotnym parametrem jest wskaźnik oddawania barw Ra. Określa on w skali od 0 do 100 jak dobrze postrzegane są barwy oświetlonych przedmiotów im wyższa wartość, tym kolor jest bliższy naturalnemu. Najbardziej charakterystyczną wartoś- cią źródła jest jego skuteczność świetlna (lumen/wat). Wielkość ta określa stosunek strumienia świetlnego emitowanego przez źródło do pobieranej przez nie energii elektrycznej. Parametr ten jest wykorzystywany m.in. do porównywania źródeł światła, bądź określenia możliwości zastąpienia opraw (w przypadku modernizacji instalacji oświetlenia). Przyjmuje się, że dla diod LED wartość ta wynosi nawet lm/w, kiedy zwykła świetlówka ma 177

178 skuteczność świetlną jedynie lm/w. Istotnym parametrem dla pracy biurowej jest również UGR (Unified Glare Rating), który jest wskaźnikiem ochrony przed olśnieniem. Praca opraw może być kontrolowana za pomocą przełączników i paneli ściennych, ale rozwiązaniem zyskującym na popularności jest sterowanie w sposób automatyczny. Dla opraw wewnętrznych wykorzystuje się do tego celu m.in. czujniki obecności działające na podczerwień, które odbierają promieniowanie cieplne ruchomych obiektów. Inną metodą jest cyfrowy system sterowania opraw oświetleniowych DALI, który poza możliwością zaprogramowania tzw. stref oświetleniowych pozwala również na regulację pracy źródła światła (poprzez ściemnianie bądź rozjaśnianie, w zależności od potrzeb). Dla opraw zewnętrznych sterowanie możliwe jest przy wykorzystaniu czujników zmierzchu, co ma znaczenie szczególnie dla reklam budynkowych, umożliwiając ich wyłączenie w godzinach nocnych. Symulacja światła naturalnego i skrócony opis parametrów DF, DI, sda, ASE Obecnie technologia pozwala na komputerowe wspomaganie projektowania w dziedzinie oświetlenia. Na rynku dostępnych jest szereg narzędzi umożliwiających wykonanie symulacji na każdym etapie projektowania. Celem jest uzyskanie wizualizacji prawdopodobnego efektu oświetleniowego we wnętrzach budynku o możliwie dużym stopniu odwzorowania (szczegółów). Oprócz efektu wizualnego, sprawdza się również, czy intensywność oświetlenia będzie wystarczająca, a zarazem niezbyt intensywna. Światło naturalne w przyszłych wnętrzach budynku może być weryfikowane przy wykorzystaniu kilku różnych parametrów. Wspólnym elementem wejściowym każdej metody jest wprowadzenie modelu budynku i aranżacji powierzchni wewnętrznej do odpowiedniego oprogramowania. Zawsze uwzględnia się konkretną lokalizację (szerokość geograficzną) i usytuowanie budynku względem stron świata. Światło naturalne charakteryzuje się znaczną dynamiką zmian natężenia promieniowania słonecznego dlatego dobrą praktyką jest branie pod uwagę precyzyjnych danych według typowych lat meteorologicznych opracowanych dla konkretnej stacji pomiarowej. Nie każde narzędzie do symulacji oświetlenia umożliwia jednak wprowadzanie informacji w wysokim stopniu szczegółowości oraz sprawdzenia każdego z parametrów oświetlenia. Tym samym rzetelność wyników symulacji zależy w dużej mierze od zastosowanego oprogramowania. Dotychczas jednym z najpowszechniej stosowanych me- tod przez projektantów jest obliczanie współczynnika światła dziennego DF (Daylight Factor). Parametr ten przedstawia procentowy stosunek występujących jednocześnie wartości natężenia oświetlenia wewnątrz budynku do wartości natężenia oświetlenia na zewnątrz budynku w płaszczyźnie poziomej. Wyróżnia się trzy wskaźniki: minimalny współczynnik światła dziennego (Dmin) najniższa wartość współczynnika DF w danym pomieszczeniu z wyłączeniem strefy obwodowej wokół ścian wewnętrznych; średni współ- czynnik światła dziennego (Dav) uśredniona wartość współczynnika DF w danym pomieszczeniu; współczynnik równomierności (Dav/Dmin) stosunek minimalnego i średniego współczynnika DF w danym pomieszczeniu. Zazwyczaj głębsze pomieszczenia mają niższy współczynnik równomierności, ponieważ natężenie światła skupione jest w pobliżu okna. Niska wartość Dav/Dmin podczas symulacji pomaga zdefiniować przypadki pomieszczeń gdzie oświetlenie jest wyjątkowo nierównomierne. Międzynarodowa Komisja Oświetleniowa CIE (International Commission on Illumination) rekomenduje określone poziomy DF, które odzwierciedlają odpowiednio doświetlone wnętrza. Sugerowane wartości są zależne od kilku czynników, m.in. funkcji pomieszczenia czy odległości od okien. Warto wspomnieć, że analizy wykorzysujące ten parametr są wymagane m.in. przez popularny system certyfikacji wielokryterialnej budynków BREEAM. Przestrzeń przeznaczona na stały pobyt ludzi musi charakteryzować się odpowiednio wysoką wartością średniego i minimalnego współczynnika światła dziennego, w zależności od współrzędnych geograficznych budynku. Rysunek 6 przedstawia symulację wykonaną dla jednej z kondygnacji projektowanego budynku biurowego, z pominięciem części komunikacyjnych i technicznych. Dostęp światła naturalnego do wnętrz został przeanalizowany poprzez obliczenia współczynnika światła dziennego DF (Daylight Factor). Ilustracja pokazuje uzyskane wyniki za pomocą izolinii, które łączą punkty graniczne dla ustalonych wartości liczbowych tego parametru. Dla uproszczenia wizualnego odczytu, każdy kolor odpowiada pewnemu przedziałowi wartości. Wraz ze wzrostem odległości od fasady, poziom współczynnika światła dziennego jest niższy. Ta tendencja jest analogiczna dla typowych pięter najczęściej spotykanych budynków. Odstępstwo od reguły może wystąpić w pewnym stopniu w obiektach, w których wykorzystano okna dachowe, świetliki tunelowe bądź wewnętrzne atria. 178

179 Rysunek 6 Symulacja przy wykorzystaniu współczynnika światła dziennego (Daylight Factor), dla projektu budynku biurowego Mennica Legacy Tower w Warszawie opracowanie własne Kolejną z najpowszechniej stosowanych metod jest przeprowadzenie symulacji natężenia oświetlenia (Daylight Illuminance). Jest to gęstość strumienia świetlnego padającego na analizowaną płaszczyznę, wyrażona w luksach. Analogicznie do parametru Daylight Factor, najwyższe natężenie oświetlenia naturalnego we wnętrzach występuje zawsze w pasie przyokiennym. W przypadku pokrycia ścian działowych materiałami wysoce refleksyjnymi, natężenie wzdłuż przegród może być nieznacznie wyższe w stosunku do wnętrza pomieszczenia. Jeden z popularnych systemów zielonych certyfikacji budynków LEED dopuszcza wykorzystanie symulacji natężenia. Za prawidłowy wynik uznaje się natężenie pomiędzy luksów zarówno w porze porannej jak i popołudniowej. Rysunek 7 przedstawia symulację prawdopodobnego natężenia około godziny 16:00 dla przykładowego pomieszczenia usytuowanego przy elewacji zachodniej. Wyniki pokazano za pomocą siatki punktów pomiarowych oraz izolinii, które łączą punkty graniczne dla ustalonych wartości liczbowych natężenia oświetlenia [lx]. Tutaj również każdy kolor odpowiada pewnemu przedziałowi wartości. Opierając się wyłącznie na świetle naturalnym, najniższe natężenie w analizowanym pokoju to 600 luksów, co przewyższa polskie standardy dla pracy przy komputerze. W części pomieszczenia, w której będzie zlokalizowane stanowisko pracy prawdopodobne natężenie to luksów. Usytuowanie pomieszczenia względem stron świata i obliczenia przeprowadzone dla godzin popołudniowych uzasadniają ten wysoki wynik. Umieszczenie stanowisk pracy bezpośrednio przy oknie spowoduje uciążliwy efekt olśnienia, gdyż wartości w tej strefie pomieszczenia dochodzą niemal do 4000 luksów. Rysunek 7 Przykładowa symulacja natężenia oświetlenia dziennego w pomieszczeniu biurowym opracowanie własne Chcąc świadomie zapewnić jak najwyższy komfort wizualny w budynkach w zakresie światła naturalnego można skorzystać z bardziej szczegółowych metod zaproponowanych przez amerykańską organizację Illuminating Engineering Society of North America (IESNA). Zalicza się do nich parametr Spatial Daylight Autonomy (SDA), który pozwala na bardziej indywidualne podejście do budynku, każdej jego strefy i godzin operacyjnych. Jest to wskaźnik określający procentową ilość czasu w skali roku, w którym dana strefa pomieszczenia jest użytkowana i jednocześnie jest spełniony odpowiednio wysoki poziom natężenia oświetlenia naturalnego. Do określenia ilości czasu analizuje się wartości natężenia w częstotliwości godzinnej. Dzięki temu wskaźnik sda pozwala na wyjątkowo precyzyjną symulację. Według rekomendacji IESNA poprzez odpowiednio wysoki poziom należy rozumieć natężenie minimum 300 lx wykazane przez co najmniej 50% czasu operacyjnego danej przestrzeni wewnętrznej (SDA300lx/50%). Wykonanie analizy przy użyciu tego parametru jest wymagane przez popularne systemy ekologicznych certyfikacji LEED v4 i WELL, gdzie należy wykazać wartość SDA300lx/50% dla minimum 55% powierzchni budynku przeznaczonej na stały pobyt. Powyżej omówione wskaźniki są wykorzystywana przede wszystkim do weryfikacji czy światło naturalne będzie 179

180 dostępne na wystarczająco wysokim poziomie. Warto podkreślić, że w ten sam sposób można zdefiniować strefy przestrzeni wewnętrznej gdzie docierające promieniowanie słoneczne jest zbyt intensywne. To zjawisko jest niepożądane ponieważ powoduje nadmierną insolację i nagrzewanie pomieszczeń. Oprócz stosowania metod zacieniania wymienionych w poprzednich rozdziałach, wskazane jest aby uprzednio rozpoznać aranżacyjne możliwości ograniczenia wystąpienia tego problemu. Do zdefiniowania we wnętrzu stref narażonych na nadmiar bezpośredniego promieniowania słonecznego można wykorzystać parametr Annual Sun Exposure (ASE), również określony przez organizację Illuminating Engineering Society North America (IESNA). Podobnie jak parametr SDA, pozwala na indywidualne podejście do każdego budynku i jego wewnętrznych przestrzeni. Jest to wskaźnik określający ilość godzin w ciągu roku, kiedy dana strefa pomieszczenia jest użytkowana i jednocześnie przekroczony jest w niej pewien poziom natężenia oświetlenia naturalnego. Przyjęte przez IESNA maksymalne natężenie niepowodujące utrudnień to 1000 lx i tę wartość można przekroczyć tylko podczas 250 godzin w ciągu roku (ASE1000/250). Te zasady zostały wykorzystane przez systemy certyfikacji LEED v4 i WELL, gdzie przekroczenie powyższej wartości jest dopuszczalne wyłącznie dla 10% powierzchni przeznaczonej na stały pobyt ludzi. Dzięki wykorzystaniu parametrów oświetlenia w symulacjach komputerowych, projektowanie budynków i ich wnętrz jest jeszcze bardziej efektywne. Wizualizacje graficzne ułatwiają identyfikację obszarów o niekorzystnie niskim bądź niekorzystnie wysokim natężeniu oświetlenia. Pozwala to na wprowadzanie stosownych optymalizacji na każdym etapie projektowym. Jest to niekiedy dodatkowym wyzwaniem dla projektantów, zaś sama weryfikacja niektórych wskaźników wymaga skomplikowanego modelowania dynamicznego. Tutaj z pomocą przychodzą specjaliści z zakresu wspomagania projektowania, z których usług projektanci i inwestorzy co raz częściej korzystają. Aranżacje dobre praktyki w kontekście światła naturalnego Pomieszczenia zlokalizowane w trzonie budynku, bez bezpośredniego dostępu do okna są to zazwyczaj przestrzenie używane nieregularnie. Ta zasada jest z reguły respektowana w większości rodzajów obiektów. W przypadku biurowców, głębsze strefy kondygnacji często rezerwuje się dla pomieszczeń socjalnych i porządkowych. Żeby efektywnie wykorzystać całą powierzchnię najmu często umieszczane tam są również sale konferencyjne lub pomieszczenia do pracy skupionej. Doświetlenie takiego pomieszczenia światłem naturalnym jest utrudnione, a niekiedy niewykonalne. Można to w pewnym stopniu umożliwić poprzez stosowanie przeziernych przegród w podziale przestrzeni wewnętrznej. W niektórych sytuacjach udaje się wykazać odpowiednio wysokie parametry światła dziennego w pomieszczeniach bez bezpośredniego dostępu do okna, jednak zależy to od szeregu czynników. Prawdopodobieństwo jest większe gdy: nie występują obiekty zewnętrzne, które zacieniają analizowaną część budynku, jest umiarkowana głębokość pomieszczeń, występuje wysoki stosunek okien do ścian zewnętrznych (bądź fasada całkowicie przeszklona), szkło elewacyjne charakteryzuje się wysokim wskaźnikiem przepuszczalności światła, materiały wykończeniowe podłóg, ścian i sufitu są wysoce refleksyjne, zastosowano szklane przegrody wewnętrzne o wysokim stopniu przezierności; pomieszczenie jest relatywnie wysokie i nie występuje wiele stałych elementów wewnętrznych przesłaniających częściowo analizowaną przestrzeń (np. gęsty rozstaw słupów czy konstrukcja z nośnymi ścianami wewnętrznymi). Niekiedy wnętrza są dodatkowo doświetlone półkami. Rysunek 8 przestawia symulację przy wykorzystaniu współczynnika światła dziennego (Daylight Factor) dla przykładowego zespołu pomieszczeń. Przedmiotem rozważań są przede wszystkim pokoje z pośrednim dostępem do okna. Dzięki korzystnym warunkom opisanym powyżej, przestrzeń ta wykazuje średni współczynnik Dav oraz minimalny współczynnik Dmin na satysfakcjonującym poziomie. Rysunek 8 Przykładowa symulacja oświetlenia dziennego w pomieszczeniach z oknem i bez okna opracowanie własne 180

181 Dobrą praktyką jest unikanie gęstego podziału przestrzeni wewnętrznej w strefach przyokiennych. Skutkiem takich zabiegów jest nie tylko mniejsza ilość światła naturalnego w pojedynczym pomieszczeniu, ale również mniejsze szanse na pośrednie doświetlenie pomieszczeń usytuowanych w głębszych strefach kondygnacji. Z tych względów korzystniej wypadają otwarte przestrzenie (open space), czyli popularny nadal model aranżacji powierzchni biurowej. Rysunek 9 przestawia symulację przy wykorzystaniu współczynnika światła dziennego (Daylight Factor) dla przykładowych pomieszczeń usytuowanych przy elewacji południowej. Pojedynczy pokój jest wąski i zarazem głęboki oraz występuje w nim masywny słup konstrukcyjny blokujący dostęp światła do części pomieszczenia. Rysunek 9 Przykładowa symulacja oświetlenia dziennego w przestrzeni podzielonej na mniejsze pomieszczenia opracowanie własne Rysunek 10 przedstawia tę samą przestrzeń, jednak bez podziału na mniejsze pokoje. Obliczenia wykazują, że w pojedynczym pokoju ze słupem parametry światła dziennego Dav i Dmin są niższe o niemal 25% w stosunku do wyników osiągniętych na tej samej powierzchni, ale bez przegród. Rysunek 10 Przykładowa symulacja oświetlenia dziennego w przestrzeni bez podziału wewnętrznego opracowanie własne Gęsty podział przestrzeni może natomiast okazać się korzystny jeśli jest uzasadnione, że dana strefa wnętrza narażona jest na nadmierną insolację i nagrzewanie. Innymi słowy, aranżację każdej kondygnacji w budynku powinno się analizować indywidualnie dobierać optymalne dla niej rozwiązania sprzyjające naturalnemu oświetleniu. Zanieczyszczenie światłem Zjawisko zwane zanieczyszczeniem świetlnym (ang. light pollution) jest problemem na globalna skalę. Przyczyną tego negatywnego zjawiska jest nadmierne wykorzystanie oświetlenia sztucznego, pojawiającego się w porze naturalnej ciemności (od zmierzchu do świtu). Często możemy spotkać się z przypadkami, kiedy jest ono nieodpowiednio skierowane i wydostaje się poza oświetlany obszar, moc światła (jasność) bywa często silniejsza niż jest to niezbędne lub oświetlenie działa przez cały czas, pomimo iż jest potrzebne tylko w określonych momentach. Okazuje się, że nocne oświetlenie może szkodzić podobnie jak zanieczyszczone powietrze czy hałas. Rysunek 11 Fotografie w trakcie i przed awarią zasilania Northeast (USA i Kanada) w 2003 roku, która dotknęła 55 milionów ludzi fot. Todd Carlson reddit.com/r/space/comments/4he2rf/picture_from_the_suburbs_in_toronto_canada_during/ 181

182 Najczęściej odwołanie do tego tematu pojawia się w kontekście obserwacji astronomicznych. Kolejnym aspektem związanym z niewłaściwym oświetleniem są kwestie bezpieczeństwa. Źle ukierunkowane oprawy mogą wywoływać zjawisko olśnienia przeszkadzające kierowcom pojazdów czy samolotów. Podobnie na sposób postrzegania szczegółów ma wpływ równomierność oświetlenia. Zbyt duże kontrasty pomiędzy bardzo jasnymi i bardzo ciemnymi obszarami powodują dłuższą adaptację człowieka do określonych warunków, co może być przyczyną wypadków. Nadmiar oświetlenia oraz niewłaściwe jego ukierunkowanie to też zupełnie niepotrzebne straty energii elektrycznej, które wywołują negatywne skutki ekonomiczno-ekologiczne, ponieważ energię zasilającą oprawy należy wytworzyć (w Polsce przy udziale przede wszystkim węgla) i oczywiście za nią zapłacić. Zanieczyszczenie światłem w znacznym stopniu wpływa także na zdrowie i środowisko, w tym na człowieka, zaburzając jego zegar biologiczny i pociągając inne konsekwencje. Chcąc redukować problem warto go nagłaśniać i rozpowszechniać wiedzę na jego temat. W aspekcie projektowym należy się kierować następującymi zasadami: stosować minimalny, spełniający wymagania normy strumień świetlny, odpowiednio dobierać oprawy pod kątem typu (np. oprawa drogowa z płaskim kloszem zamiast z wypukłym) i źródła światła oraz odpowiednio kierunkować zapewniając jak najmniejszy wskaźnik ULOR (ang. upward light output ratio) czyli udział strumienia świetlnego wysyłanego w górną półprzestrzeń (wg norm w zależności od strefy jest to max. 25%) oraz unikać podświetlania obiektów z dołu. Układy oświetleniowe powinno się też projektować zapewniając im odpowiednią funkcjonalność związaną ze sterowaniem, czyli możliwość ściemniania, wyłączania czasowego i instalowania czujników ruchu bądź obecności. Wtedy można w łatwy sposób zoptymalizować i dostosować działanie oświetlenia do określonych potrzeb. Reklamy budynkowe Osobny element zanieczyszczenia światłem stanowią reklamy umieszczane na elewacjach budynku oraz na bilbordach czy totemach. W dzisiejszych czasach reklamy na stałe wpisały się w krajobraz, co szczególnie widoczne jest w większych miastach. Pomijając kwestie przedstawiania nachalnych treści oraz często wątpliwą estetykę wykonania, reklamy w znacznym stopniu przyczyniają się do zanieczyszczenia światłem przestrzeni zurbanizowanych. Galerie handlowe, hotele, restauracje to przykłady niektórych obiektów, które za pomocą agresywnego oświetlenia reklamowego starają się przyciągnąć do siebie klientów. Efekt często bywa przytłaczający, szczególnie kiedy budynki są intensywnie oświetlone w późnych godzinach nocnych, kiedy w rzeczywistości większość z nich jest nieczynna. Rysunek 12 Centrum Nowego Jorku nocą pexels.com - Jose Francisco Fernandez Saura Budynki często są oświetlane w zbyt jaskrawy sposób w okresie nocnym, co ma szczególnie negatywny wpływ m.in. dla kierowców. Reklama może spowodować odwrócenie uwagi od drogi, bądź nawet spowodować olśnienie (poprzez nagłe działanie zbyt silnego natężenia światła np. po wyjeździe z tunelu). Na zanieczyszczenie światłem ma wpływ również niewłaściwa kierunkowość oświetlenia reklam, które często jest skierowane poza obszarem samej reklamy. Problem został dostrzeżony i podjęto kroki ograniczające i regulujące problem reklam poprzez tzw. Ustawę krajobrazową. Jednak zapisy Ustawy odnoszą się w większości do ilości, wielkości i rozmieszczenia reklam, pomijając kwestie nadmiernego oświetlenia. W celu ograniczenia tego zjawiska należy stosować rozwiązania redukujące luminancję reklam w okresie wieczornymi, a nawet wyłącza je w nocy. Innym rozwiązaniem jest uwzględnienie reklam w systemie BMS budynku i sterowa- 182

183 nie pracą ich oświetlenia z wykorzystaniem czujników zmierzchu. W okresie nocnym liczba osób przebywających na zewnątrz jest znacznie mniejsza niż w czasie dnia, dlatego właściciele bilbordów oraz centrów handlowych nie powinni się martwić spadkiem ich oglądalności wynikającym z nocnej redukcji oświetlenia (lub jego wyłączenia). Być może lepiej do wyobraźni zarządców przestrzenią reklamową przemówi argument, że w ten sposób możliwe jest również osiągnięcie oszczędności na kosztach energii elektrycznej. Podsumowanie Podjęte rozważania pokazują w ogólny sposób, że zagadnienie oświetlenia wpływa znacząco na komfort i zdrowie użytkowników budynków, a także na środowisko. Warto myśleć o zintegrowanym projektowaniu oświetlenia sztucznego, mając na uwadze optymalizację dostępu do światła słonecznego. Wykorzystywanie symulacji komputerowych w tym procesie staje się cennym narzędziem pozwalającym dostosować rozwiązania do wymagających oczekiwań odbiorców i według najlepszych praktyk. Ciekawym zagadnieniem, aczkolwiek jeszcze mniej popularnym, jest dostosowanie oświetlenia do naturalnego rytmu cyrkadialnego człowieka. Współczesne projekty stawiają również na efektywną integrację systemów zacienienia z systemami sterowania oświetleniem, pamiętając o bilansie energetycznym. Oprócz elementów wpływających na użytkownika, warto pamiętać także o problemie zanieczyszczenia światłem i negatywnym wpływie sztucznego oświetlenia w przestrzeni miejskiej. W artykule przedstawiono szereg dobrych praktyk i specjalistycznych rozwiązań, które znacząco mogą poprawić komfort wizualny ludzi przebywających w budynkach i przyczynić się do lepszego wykorzystania światła w mieście. Warto zatem zadbać o to, aby przedstawiona wiedza stawała się coraz bardziej powszechna, zwłaszcza w środowisku architektów, inwestorów, zarządców budynków i innych osób uczestniczących w procesie budowlanym. Korzyści płynące ze stosowania przedstawionych rozwiązań niewątpliwie przemawiają za ich stosowaniem. 183

184 Mgr inż. arch. Marta Promińska, Zespół do spraw Zrównoważonego Rozwoju SARP Elastyczność projektowania do zmian Klimatu. Wpływ budynku na człowieka Pojęcie zrównoważonego rozwoju w ostatnich latach ewoluowało. Początkowo oznaczało synergię trzech aspektów: środowiskowych, społecznych i ekonomicznych. Jednak stosowanie zasad zielonego budownictwa w praktyce wyłoniło jeszcze jeden bardzo ważny cel, jakim jest zdrowe człowieka. Zrównoważone budownictwo stało się w coraz większym stopniu świadomym, holistycznym nurtem, inicjującym zmiany nie tylko dookoła nas, ale również w nas samych. Przede wszystkim należy zaznaczyć, iż lokalizacja budynku w mieście determinuje styl życia jego użytkowników chociażby poprzez rodzaj wybieranego transportu. Podwojenie intensywności zabudowy poprzez wprowadzenie pomieszanej funkcji mieszkaniowej i -uogólniając-nie mieszkaniowej powoduje skrócenie długości podróży i tym samym zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza o 30%. Obecnie projektanci mają również możliwość wprowadzenia zasad zrównoważonego urbanizmu poprzez projekt jednego budynku. Polega to na m.in. na zaprojektowaniu obiektu, który zachęca użytkownika do wyjścia na zewnątrz i spędzenia tam wolnej chwili. Niezwykle ważny jest również wpływ bezpośredniego otoczenia budynku na ludzi. Widok okna na zieleń jest istotny pod względem oddziaływania na człowieka, jego efektywność (większą o 7-12%) lub zdolność odpoczynku i regeneracji (osoby mające bezpośredni widok z okna śpią o 46 minut więcej niż osoby nie mające kontaktu z przyrodą). Ważne jest więc aby układ zabudowy zorientowany był na otaczającą zieleń oraz aby układ wnętrz nie był projektowany w sposób odcinający człowieka od okien (odpowiednia głębokość traktu, zagospodarowanie pomieszczenia). zielonych dążą w bezpośredni- bądź też pośredni sposób do poprawy zdrowia. Zdrowie jest wyszczególnione w dedykowanych kategoriach (BREEAM, Sites) lub w poszczególnych punktach (LEED). Wyjątkiem jest oczywiście Well Building Standard poświęcony w całości tej tematyce. A jak wygląda to w fazie eksploatacji? W certyfikowanych budynkach pracodawcy odnotowali aż 30% mniej zachorowań u pracowników na SBS oraz sześcioprocentowy wzrost jakości snu dowodząc tym samym oddziaływanie obiektów na użytkowników nawet po ich opuszczeniu. Według Światowej Organizacji Zdrowia chore budynki to takie, których co najmniej jedna trzecia użytkowników skarży się między innymi na jakość powietrza lub komfort wewnątrz pomieszczeń. Liczba takich obiektów wśród nowych budynków lub remontowanych jest niepokojąco wysoka (około 30%), a status chorego budynku nie jest wcale trudny do osiągnięcia. Wiele nawet wysokiej klasy budynków biurowych jest przyczyną chorób takich jak SBS (Syndrom Chorego Budynku) czy też BRI (Building-Related Illness). Nową rolą współczesnego architekta jest więc health professional. Projektowanie budynków odbywa się w coraz większym stopniu według zasad zrównoważonego rozwoju. Należy przy tym dodatkowo pamiętać o identyfikacji czynników wpływających na poziom stresu oraz utrzymujące mentalną równowagę pracownika. Przede wszystkim projektant ma za zadanie zaprojektować budynek w sposób zwiększający jego produktywność. Sam projekt wnętrz wraz z kolorem odgrywają tu oczywiście znaczącą rolę. Jednakże istotą projektowania, jakże zapomnianą obecnie, jest identyfikacja użytkownika z miejscem, budynkiem oraz architekturą. W coraz większym stopniu jesteśmy świadomi również tego jak budynek na nas oddziałuje. Dowodem na to jest fakt, iż wszystkie wiodące systemy certyfikacji budynków 184

185 Tabela 1 Choroby związane z budynkami SBS (SYNDROM CHOREGO BUDYNKU) BRI (BUILDING- RELATED ILLNESS) LEGIONELLOZA GORĄCZKA PONTIAC CHOROBA LEGIONISTÓW OBJAWY Użytkownicy budynku skarżą się na gwałtowny spadek komfortu, np. bóle głowy, podrażnienie błon śluzowych, zawroty głowy, nudności, kłopoty z koncentracją. Użytkownicy budynku skarżą się na kaszel, ucisk w klatce piersiowej, dreszcze, bóle mięśni. Użytkownicy budynku mają objawy grypopodone takie jak: osłabienie, zmęczenie, wysoka gorączka, dreszcze, bóle mięśni, bóle głowy, stawów, nudności, biegunka, trudności w oddychaniu U użytkowników budynku występuje gorączka, ból głowy, suchy kaszel, dreszcze, ból mięśni, trudności w oddychaniu, biegunka, wymioty, niewydolność nerek, hiponatremia CZAS TRWANIA CHOROBY Większość dolegliwości mija po opuszczeniu budynku. Dolegliwości mogą nie minąć bezpośrednio po opuszczeniu budynku. Czas trwania choroby: 2-5 dni Czas trwania choroby: kilka tygodni Rysunek 1 Dziewięć elementów zdrowego budynku według Healthy Buildings. A program at the Harvard T.H.Chan School of Public Health 185

186 Dr hab. Halina Brdulak, Profesor Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie Droga do zrównoważonego rozwoju miast z poszanowaniem prawa wszystkich mieszkańców do dobrej jakości życia. Transport jako szansa i wyzwanie Jakość życia w mieście uzależniona jest od wielu czynników, m.in. przyjaznej infrastruktury, parków i skwerów, dostępności określonych miejsc. Ważnym czynnikiem decydującym o jakości miasta jest rozwinięta sieć dróg, która pozwala na swobodne przemieszczanie się mieszkańców, pracowników czy też turystów do określonych miejsc. Takie rozwiązania tworzą na ogół publiczne środki transportu, przede wszystkim szynowe kolej miejska, metro czy też tramwaje. Jeśli taka sieć jest rozwinięta i zapewnia również dobre warunki w trakcie jej wykorzystania wówczas znaczna część społeczeństwa może z niej korzystać. Jednak w miastach, które znajdują się w krajach rozwijających się czy też w krajach o dynamicznym stopniu rozwoju (jako przykład może posłużyć Pekin) mamy do czynienia z dużą różnorodnością środków transportu, często z przewagą prywatnych samochodów. Powoduje to nie tylko zatłoczenie miast, ale również wzrost hałasu oraz zanieczyszczeń. Dodatkowo, jeśli w danym kraju brakuje regulacji ograniczających powyższe zjawisko (przykładowo może to być zakaz importu/używania samochodów nie spełniających określonych standardów euro) a także mamy do czynienia z niskim poziomem świadomości społecznej w tym obszarze, brakuje także polityki samorządu miejskiego sprzyjającej zmniejszeniu poziomu zanieczyszczenia lub też ograniczenia wydawania pozwoleń na budowę nieruchomości w ciągach wentylacyjnych miasta wówczas dochodzi do powstawania smogu. Po raz pierwszy negatywny wpływ smogu na jakość powietrza zauważono w wielkich aglomeracjach, w latach 40-tych XX w. w Kalifornii w Los Angeles. W czasie bezwietrznych i słonecznych dni w powietrzu pojawiała się ciemniejsza zawiesina, która zmniejszała widoczność i powodowała podrażnienie oczu a także utrudniała oddychanie. Podobny problem zauważono w Londynie, przy czym w tym przypadku główna przyczyna leżała po stronie wydobywającego się dymu z fabryk. Wtedy również pojawiło się pojęcie smogu (ang. smoke + fog, dym i mgła). W wyniku działań ustawodawczych w przepisach znalazły się obostrzenia dotyczące procesu produkcji, jednak sam problem nie zniknął w Kalifornii, gdzie po dokładniejszym badaniu okazało się, że przyczyna leży po stronie samochodów z silnikami spalinowymi. Emitowały one około 80 proc. węglowodorów i 65 proc. tlenków azotu. Ponieważ liczba pojazdów rosła dynamicznie, również wzrastał poziom zanieczyszczeń, emitowanych przez pojazdy, co w efekcie doprowadziło do nałożenia ograniczeń przy produkcji samochodów. W 1993 r. wprowadzono w Europie normę Euro 1, która dotyczyła samochodów osobowych i lekkich pojazdów dostawczych. Obecnie obowiązuje norma Euro 6 dla samochodów osobowych i Euro VI dla pojazdów ciężarowych. W Polsce transport jest odpowiedzialny za 15 proc. zanieczyszczeń, według raportu Eurostat Szczególnie dotkliwe jest to dla mieszkańców dużych miast, o chaotycznym układzie urbanistycznym i braku przestrzegania założeń planu przestrzennego zagospodarowania. System transportowy miasta stanowi o jego dostępności dla różnych mieszkańców, ma znaczenie zarówno ekonomiczne, gospodarcze, jak też społeczne. Na pojęcie systemu transportowego miasta składają się różne podsystemy, które stanowią o jego jakości z punktu widzenia wszystkich użytkowników. Najczęściej wymienia się następujące podsystemy: infrastrukturę liniową (drogi komunikacyjne) i punktową (dworce, przystanki, parkingi), tworzącą podsystem organizacyjno-techniczny i podsystem regulacyjno-finansowy. System transportowy miasta nie może być tworzony bez diagnozy potrzeb społecznych i powinien być doskonalony wraz z ich zmianami. Może on sprzyjać 186

187 budowaniu kapitału społecznego o charakterze inkluzywnym bądź też ekskluzywnym. Transport w mieście pełni funkcję usługową, zdeterminowaną sprawnością układu komunikacyjnego w zakresie realizacji celów publicznych, stymulująca rozwój danego obszaru bądź też hamującą poprzez tworzenie bariery transportowej. Stanowi on również element kompozycji przestrzennej. Z uwagi na rozległość jego wpływu stawiany jest na równi z przestrzennymi rozwiązaniami architektoniczno -urbanistycznymi. Tak więc stanowi on integralną część terenu miast i ma znaczący wpływ na jakość życia. Miasta, gdzie koncentruje się zarówno gospodarka jak też polityka stanowią szczególny obszar, wymagający opracowania spójnego systemu transportowego. Do takich miast należy Warszawa. W Warszawie w 2018 r. przedstawiono plany zakupu nowych pojazdów dla transportu publicznego, 800 autobusów o napędzie elektrycznym, 45 składów metra, 21 pociągów SKM i 213 tramwajów. Planuje się również ograniczenie ruchu indywidualnego w strefie śródmiejskiej Warszawy. Według badań ruchliwości społecznej, przeprowadzonych w Warszawie w 2015 r. zauważono, że większość osób przemieszcza się transportem publicznym (46 proc. wskazań), przy czym są to przede wszystkim osoby młode (20-25 lat). Jednak ponad 30 proc. osób jako główny środek transportu wskazało samochód osobowy. Dotyczy to osób w wieku lata. Można stwierdzić, że wraz ze wzrostem zamożności wzrasta też chęć przemieszczania się własnym środkiem transportu, a samochód, jak wynika z badań socjologicznych, jest nadal oznaką prestiżu społecznego. W efekcie obserwujemy negatywne tendencje w powyższym zakresie. W Warszawie liczba zarejestrowanych samochodów osobowych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców sięgnęła już prawie 700 (681 w 2016 r. wg danych GUS). Do 9 wzrosła też liczba miast ( z 7 w 2015 r.), w Polsce, gdzie liczba samochodów osobowych na 1000 mieszkańców przekracza 600. Jednocześnie zwiększyła się liczba miast do 29 (z 18) gdzie wskaźnik ten waha się między 500 a 600. Wskaźnik ten jest dość zróżnicowany w zależności od miasta i kraju. Zostało to zobrazowane na wykresie nr 1. Wykres 1 Liczba aut osobowych na 1000 mieszkańców Kopenhaga 241 Amsterdam Nowy Jork Berlin 289 Hamburg 331 Dortmund 410 Zielona Góra 505 Gdańsk 572 Warszawa 681 Sopot 732 dane z 2014 dane z 2014 dane z 2014 Tak jak w przypadku wielu miast tempo wzrostu liczby samochodów w przeliczeniu na 1000 mieszkańców zostało zatrzymane lub nawet uległo obniżeniu tak tendencja ta jest odwrotna w przypadku polskich miast, co zostało zobrazowane na 3 przykładach: Katowic, Warszawy i Kalisza. 187

188 Wykres 2 Tempo wzrostu aut osobowych na 1000 mieszkańców Katowice Warszawa Kalisz

189 W przytoczonych przykładach tempo wzrostu w ciągu roku przekroczyło 30 nowo zarejestrowanych samochodów, przy czym największą dynamikę wzrostu można zaobserwować w przypadku Katowic. Należy jednak również wskazać inny czynnik, który ma znaczący wpływ na powyższy trend dotyczy to już wcześniej wspomnianego braku spójnej polityki transportowej, połączonej z zasadami przestrzennego zagospodarowania w miastach a także powiązania jej z polityką fiskalną. - zwiększanie intensywności kursów pojazdów zbiorowych, zwłaszcza szynowych, - ograniczanie prędkości samochodów osobowych na terenach zabudowanych do km/h - ograniczanie dostępu samochodów prywatnych do strefy centrum (alternatywnie -ograniczenie dostępu samochodów prywatnych z 1 osobą w środku) Bezpłatny przejazd komunikacją miejską, który eksperymentalnie został wprowadzony w niektórych polskich miastach, nie spełnił swojego zadania. Po zbadaniu okazało się, że nie spowodowało to przeniesienie się osób z prywatnych samochodów do środków transportu publicznego. Liczba samochodów, rejestrowanych przykładowo w Żorach, które zdecydowały się na powyższy eksperyment, nadal rosła. Jednocześnie sama rozbudowa ścieżek rowerowych również nie powoduje zahamowanie negatywnego trendu. W Gdańsku, gdzie ze ścieżek rowerowych korzysta już ponad 6 proc. mieszkańców nadal wzrasta liczba rejestrowanych samochodów w przeliczeniu na 1000 mieszkańców. Źródłem zanieczyszczeń są przede wszystkim długo użytkowane samochody, importowane z krajów UE (głównie z Niemiec) o bardzo niskich parametrach jakościowych, ale też dostępnych cenowo nawet dla mniej zamożnych osób. Według raportu PZM za 3Q 2018 r. liczba rejestracji samochodów wzrosła o 13,5 proc. w porównaniu do analogicznego okresu z 2017 r., przy czym średni wiek prawie 56 proc. sprowadzonych samochodów przekracza 10 lat. Są to często samochody z silnikiem diesla, które zgodnie z wprowadzonymi ograniczeniami w Niemczech nie mają wjazdu do centrów miast. Według analiz Europejskiego Stowarzyszenia Producentów Samochodów średni wiek użytkowanych pojazdów w Polsce wynosi obecnie (2018 r.) 15 lat (w całej UE 9,75). Na 1 nowy samochód przypada 1,75 samochodu używanego. Poniżej przedstawiono kilka rekomendacji, które mogłyby wpłynąć na zmniejszenie poziomu zanieczyszczeń i hałasu oraz kongestii, generowanych przez samochody w polskich miastach. Proponowane działania można sprowadzić do kilku wytycznych w tym zakresie: - zwiększenie inwestycji w dobrą jakościowo komunikację zbiorową, przy stworzeniu alternatywnej infrastruktury dla ruchu rowerowego, elektrycznych hulajnóg (coraz bardziej popularny środek transportu, głównie wśród młodszego pokolenia) i ciągów dla pieszych, - ograniczanie miejsc parkingowych dla samochodów (na miejscu 1 samochodu można zaparkować 8 rowerów, autobus miejski, przewożący 50 pasażerów nie potrzebuje miejsc parkingowych), uwolnienie przestrzeni dla pieszych i terenów zielonych Dodatkowo warto przedstawić przykłady miast, które wprowadziły opłaty kongestyjne, mające na celu ograniczenie negatywnego wpływu transportu na jakość życia w mieście. Pozytywnym przykładem jest m.in. Londyn, Sztokholm i Singapur. Władze Londynu już na początku XXI wieku postawiły sobie jako cel ograniczenie kongestii (zatłoczenia) o proc. Z kolei Sztokholm jako cel obrał ograniczenie liczby pojazdów na najbardziej ruchliwych ulicach o proc. w godzinach szczytu oraz redukcję zanieczyszczeń, a Singapur - ograniczenie liczby pojazdów przekraczających strefę płatną o proc w godzinach szczytów komunikacyjnych.przed wprowadzeniem opłat kongestyjnych stan zanieczyszczenia powietrza w Londynie należał do najgorszych w Europie. 70 proc. mieszkańców wskazywało na problemy zdrowotne związane ze złym stanem powietrza, za które odpowiedzialność w 2/3 ponosił transport. W związku z powyższym władze Londynu w lutym 2008 r. zdecydowały się wprowadzić szeroką strefę, obejmującą prawie cały Londyn o niskim stopniu zanieczyszczenia i ograniczonym dostępie samochodów ciężarowych i autobusów. Podobne rozwiązania zostały wprowadzone w Sztokholmie dotyczyło to wprawdzie niewielkiego wycinka miasta, ale już w 1996 r. została utworzona strefa niskiej emisji, a ograniczenie dotyczyło samochodów ciężarowych, które były odpowiedzialne za około 40 proc. emisji węglowodorów. Z opłat zwolniono pojazdy o napędzie alternatywnym. Obawy, wyrażane przed wprowadzeniem opłat przez przedsiębiorców, których firmy znalazły się na terenie podlegającym ograniczeniom, nie znalazły potwierdzenia w rzeczywistości, jak stwierdzono po przeprowadzeniu badań w Londynie. Mieszkańcy Sztokholmu wskazywali na pozytywny efekt, związany ze skróceniem czasu podróży 189

190 do centrum. Z kolei w Singapurze system licencji ALS, wprowadzony w 1975 r. został zamieniony w 1998 r. na elektroniczny system poboru opłat ERP. Obecnie 2/3 mieszkańców korzysta z transportu zbiorowego (wzrost o 20 proc. w stosunku do poprzedniego okresu), zdecydowanie zmniejszyło się również zanieczyszczenie miasta oraz liczba wypadków. Powyższe przykłady mogą służyć jako pewnego rodzaju inspiracje dla nowo wybranych władz samorządowych w Polsce, a zarazem ostrzeżenie o konieczności podejmowania takich działań w możliwie krótkim czasie ze względu na pogarszający się stan powietrza w Polsce i niepewny kierunek postępujących zmian klimatycznych. 190

191 Janusz Mazur, ekspert ds energetyki współpracownik Instytutu Ekonomii Środowiska Ciepłownictwo w Polsce charakterystyka i problemy Charakterystyka i kluczowe wielkości Zgodnie z prawem energetycznym w Polsce koncesjonowaniu podlega działalność w zakresie wytwarzania, dystrybucji lub obrotu ciepłem gdy moc zamówiona przekracza 5 MW. Do roku 2005 próg ten wynosił 1 MW. Branża ciepłownicza od wdrożenia ustawy prawo energetyczne w 2007 roku podlega jej regulacjom. Ustawa wprowadziła między innymi zasady koncesjonowania, taryfowania, standardy jakościowe obsługi odbiorców. Wprowadziła ona również nadzór nad polityką cenową przedsiębiorstw zatwierdzanie taryf dla ciepła na wniosek przedsiębiorstw jest dokonywane przez Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki. Według informacji zawartych w wydanym przez Prezesa URE raporcie Energetyka Cieplna w liczbach 2015 w Polsce działalność koncesjonowaną w zakresie zaopatrzenia w ciepło prowadziło 443 przedsiębiorstw. Łączna moc zainstalowana wynosiła 56 tys. MW, moc zamówiona przez odbiorców 33 tys. MW. Oznacza to około 70% nadwyżkę niewykorzystanej mocy. W rzeczywistości jest na nieco mniejsza, gdyż ta rezerwa zawiera kilkunasto procentowe straty przesyłowe. Długość sieci ciepłowniczych przekracza 20 tys. km. Firmy ciepłownicze sprzedają łącznie pomad 345 tys TJ ciepła wytwarzanego w trzech czwartych z węgla. Ilustruje to wykres na rys. 1. Rysunek 1 Struktura paliw zużywanych do produkcji ciepła w 2015 r. 7,8 5,9 7,4 4,3 74,6 paliwa węglowe paliwa gazowe olej opałowy OZE pozostałe Udział poszczególnych paliw w wytwarzaniu ciepła jest dość zróżnicowany pod względem terytorialnym. Rentowność przedsiębiorstw ciepłowniczych jest bardzo niska i od kilkunastu lat balansuje na granicy zera. Można postawić tezę, że od czasu rozpoczęcia regulacji tej branży funkcjonuje ona praktycznie na zasadach non-profit. 191

192 Tabela 1 Rentowność (%) przedsiębiorstw ciepłowniczych w latach Rok Rentowność % ogółem przedsiębiorstwa wytwarzające ciepło bez kogeneracji przedsiębiorstwa wytwarzające ciepło w kogeneracji ,35 3,41-3, ,56 1,69-5, ,64 2,60-5, ,81 4,47 -, ,63 2,54 4, ,46 3,44 0,06 Sytuacja taka może oznacza, że zysk ekonomiczny w praktyce nie istnieje i nie może służyć ani finansowaniu inwestycji, ani też inwestorom. Zatem źródłem finansowania rozwoju przedsiębiorstw ciepłowniczych są wyłącznie: odpis amortyzacyjny oraz źródła zewnętrzne: zobowiązania lub dotacje. W 2015 r. kontynuowano proces zatwierdzania taryf dla ciepła przedsiębiorstw wytwarzających energię elektryczną i ciepło w kogeneracji, w oparciu o przepisy wprowadzające uproszczony system zatwierdzania taryf. Przedsiębiorstwa wytwarzające ciepło w kogeneracji coraz chętniej korzystają z uproszczonego sposobu zatwierdzania taryf dla ciepła. Wynika to przede wszystkim z faktu, że poziom średnich cen sprzedaży ciepła ze źródeł nie posiadających jednostek kogeneracji, o których mowa w art. 23 ust. 2 pkt 18 lit. c ustawy Prawo energetyczne, systematycznie wzrasta (średnie ceny ciepła za 2014 r. zostały opublikowane przez Prezesa URE 26 marca 2015 r.). Wskaźniki wzrostu średnich cen ciepła ze źródeł nie posiadających jednostek kogeneracji miały bezpośrednie przełożenie na kształtowanie wysokości wskaźnika wzrostu przychodów ze sprzedaży ciepła. Należy zwrócić uwagę, że uproszczony sposób kalkulacji cen w taryfach dla ciepła przedsiębiorstw eksploatujących źródła wyposażone w jednostki kogeneracji uwzględnia z pewnym przesunięciem czasowym zmiany cen paliw jakie nastąpiły w poprzednich latach. Zatem obserwowana stabilizacja cen paliw będzie miała wpływ na zmiany cen w jednostkach kogeneracji w kolejnych latach. [sprawozdanie PURE 2015, s.218]. W 2015 r., na 121 taryf zatwierdzonych dla źródeł kogeneracyjnych, w 114 przypadkach przedsiębiorstwa skorzystały z możliwości zastosowania uproszczonego sposobu kalkulacji cen i stawek opłat w taryfie. [Raport PURE EC w liczbach 2015]. Sprawność wytwarzania od 2002 do 2015 wrosła z 79,7% do 86,7%. W tym samym okresie sprawność przesyłania wzrosła z 88,2% na 86,3%. To pogorszenie może być spowodowane, że dane z 2002 roku nie uwzględniają zewnętrznych instalacji odbiorczych (tzw. sieci niskoparametrowych). Znacząca jest poprawa wskaźników emisji zanieczyszczeń. Ich podsumowanie zawarto w tabeli nr 2. Tabela 1 Rentowność (%) przedsiębiorstw ciepłowniczych w latach Parametr Jednostka 2002 rok 2002 rok Intensywność emisji CO 2 120,8 100,0 Intensywność emisji SO 2 Ton/TJ 0,73 0,27 Intensywność emisji NO x 0,26 0,21 Intensywność emisji pyłowej 0,14* 0,03 * dane za rok

193 Oznacza to, że pomimo znacznych ograniczeń w zakresie wysokości zysku, technicznie firmy osiągają dobre wskaźniki w zakresie efektywności i ochrony środowiska. Warto też zwrócić uwagę na strukturę rozmiarów przedsiębiorstw. Na 56 tys. MW zainstalowanej mocy w 436 przedsiębiorstwach, aż 18,4 tys, MW jest w 9 firmach o mocy ponad 1000 MW, a kolejne 9,9 tys. MW w 17 jednostkach. Zatem 26 firm skupia ponad połowę mocy. Reszta jest w 410 mniejszych przedsiębiorstwach (poniżej 500 MW). Podobnie rzecz się ma z sieciami ciepłowniczymi. Aż 79% łącznej długości znajduje się w 74 przedsiębiorstwach. Średnia długość sieci w mniejszych przedsiębiorstwach wynosi zatem mniej niż 14 km. Obecnie ciepłownictwo zatrudnia ok. 31 tys. pracowników. W 2002 roku było ich prawie dwukrotnie więcej. Przychody ogółem z działalności ciepłowniczej wyniosły w 2015 roku 17,5 mld PLN, z czego wytwarzanie 9,5mld PLN, przesyłanie i dystrybucja 3,8 mld PLN, a pozostałe 4,2 mld PLN obrót. Bieżące problemy branży ciepłowniczej w Polsce Problemy przedsiębiorstw ciepłowniczych w pewnej mierze zależą od wykorzystywanej technologii wytwarzania ciepła. Ustawa prawo energetyczne wprowadza następująca definicję efektywnego energetycznie systemu ciepłowniczego. Przez efektywny energetycznie system ciepłowniczy lub chłodniczy rozumie się system ciepłowniczy lub chłodniczy, w którym do wytwarzania ciepła lub chłodu wykorzystuje się co najmniej w: 1) 50% energię z odnawialnych źródeł energii lub 2) 50% ciepło odpadowe, lub 3) 75% ciepło pochodzące z kogeneracji, lub 4) 50% połączenie energii i ciepła, o których mowa w pkt 1 3. [ustawa prawo energetyczne art. 7b, u. 4] Przełożenie tych zapisów na opisany w poprzednim rozdziale kształt branży ciepłowniczej może implikować jej nieformalny podział na: Ciepłownictwo metropolitalne, głównie firmy o charakterze dystrybucyjnym kupujące energię cieplną (w części o charakterze ciepła odpadowego) od dużych elektrowni lub elektrociepłowni, będących we władaniu innych podmiotów. Bezproblemowe emisyjnie, najczęściej spełniają kryteria tzw. efektywnych energetycznie systemów ciepłowniczych. Można je określić jako firmy dobrze urodzone. Ciepłownictwo powiatowe najczęściej spółki samorządowe bądź z większościowym udziałem samorządów, wytwarzające ciepło we własnych lokalnych ciepłowniach opartych o paliwa węglowe i dystrybuujące ciepło własnymi sieciami. Z perspektywy niskiej emisji bezproblemowe, duże problemy w zakresie rozwoju brak rynku, nadwyżki mocy. Można je określić jako firmy upośledzone nie z własnej winy źle urodzone. Inne - ciepłownie i sieci podmiotów zarządzających budynkami w małych miejscowościach. Często poza zakresem koncesjonowania i taryfowania ale z wieloma problemami ciepłownictwa powiatowego i dodatkowo problemami wynikającymi z wielobranżowości. Zapisy o sieciach z ciepłem z kogeneracji skazują zatem przedsiębiorstwa oparte o wytwarzanie w kotłowniach lokalnych węglowych i gazowych na ciepłownicze upośledzenie (z powodu braku kogeneracji i braku wykorzystania biomasy zgodnie z prawem to nie są efektywne energetycznie systemy ciepłownicze). Efektywne systemy ciepłownicze posiadają szereg przywilejów: mogą otrzymywać pomoc publiczną; istnieje obowiązek podłączania nowobudowanych obiektów o mocy powyżej 50kW do takich sieci; wytwórcy ciepła w gospodarce skojarzonej mogą korzystać z tzw. uproszczonego taryfowania; szereg programów dotacyjnych jest skierowanych wyłącznie do tej grupy przedsiębiorstw. Pozostałe systemy z tych przywilejów korzystać nie mogą. 193

194 Badania ciepłownictwa prowadzone przez Instytut Ekonomii Środowiska (IEŚ) w końcu 2016 roku potwierdziły nieformalny podział ciepłownictwa na metropolitalne i powiatowe. Podział ten wpływa na powiększanie się dystansu pomiędzy uwarunkowaniami prowadzenia działalności przez firmy ciepłownicze i koniecznym wydaje się jego zmniejszenie. Interesującym pomysłem wydaje się wprowadzenie pojęcia ciepłownictwa niskoemisyjnego z przywilejami podobnymi do systemów efektywnych energetycznie i budowę programów wsparcia na ich restrukturyzację w kierunku systemów skojarzonych lub opartych o wykorzystanie biomasy, względnie decentralizację w obszarach o niskiej gęstości cieplnej (budownictwo jednorodzinne). W małych i średnich miastach najbardziej dotkliwym problemem firm ciepłowniczych jest brak ich rozwoju, stagnacja a wręcz, kurczenie się spowodowane migracją ludności do wielkich ośrodków miejskich i za granicę. Nie buduje się w nich nowych bloków mieszkalnych, galerii handlowych, niestabilny jest przemysł. Możliwość odbudowy sprzedaży w firmach zlokalizowanych w tych miastach można zogniskować w następujących obszarach: pozyskiwanie rynku ciepłej wody użytkowej, podłączanie domów jednorodzinnych, udział w procesach likwidacji niskiej emisji. Badania IEŚ wskazują na następujące problemy: Zmniejszające się w kolejnych latach przydziały e- misji mogą doprowadzić do likwidacji ciepłownictwa z powodu nieakceptowalnego wzrostu cen; Potrzebne są szybkie rozwiązania ustawowe w zakresie uproszczenia procedur budowlanych przy inwestycjach liniowych ( ustawa korytarzowa ); Znacznym kosztem w cenie dystrybucji ciepła są podatki od nieruchomości. Przy infrastrukturze wodociągowej nie są one pobierane Występują duże kłopoty z uzyskaniem w URE tzw. renty inwestycyjnej w taryfie dla ciepła (żadna z firm jej nie uzyskała); Trudności w korzystaniu z programów dotacyjnych z powodu skomplikowanych procedur pozyskiwania, ich małej elastyczność tak w zakresie terminów jak i późniejszego utrzymania wskaźników w okresie trwałości; W małych miastach bardzo trudno zbilansować spadki mocy wywołane termomodernizacją i likwidacjami zakładów przemysłowych co powoduje, że istnieją znaczące nadwyżki mocy zainstalowanej w źródłach. Pojawiającym się problemem, aczkolwiek tej opinii nie podzielają jeszcze ciepłownicy, jest atomizacja tej branży. Atomizacja czyli umartwianie systemów przesyłowych i budowa indywidualnych kotłowni, najczęściej gazowych. Niektóre małe firmy już realizują strategię budowy indywidualnych źródeł ciepła zlokalizowanych w budynkach i likwidacji centralnych ciepłowni i sieci. Przegląd taryf w małych i średnich miastach dowodzi, że ciepło z lokalnych kotłowni gazowych jest konkurencyjne cenowo do ciepła z centralnych ciepłowni z systemem dystrybucyjnym przy niższych nakładach na odtworzenie majątku. Zjawisko to może się pogłębić po wdrożeniu Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/2193 z dnia 25 listopada 2015 r. w sprawie ograniczenia emisji niektórych zanieczyszczeń do powietrza ze średnich obiektów energetycznego spalania zwanej Dyrektywą MCP (Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L/313/2014 z ). Badania tak prowadzone przez IEŚ, jak i Izbę Gospodarczą Ciepłownictwo Polskie wskazują, że implementacja Dyrektywy w ciepłowniach opartych o paliwa węglowe może skutkować wzrostem cen ciepła od ok. 5 PLN/GJ do nawet 15 PLN/GJ. Na rysunku nr 2 zilustrowano różnice cen z wybranych taryf dla ciepła z indywidualnych kotłowni gazowych z sumą ceny wytwarzania i dystrybucji powiększonych o 8 PLN/GJ z tytułu skutków wdrożenia Dyrektywy MCP. Dla celów porównania przeanalizowano aktualne taryfy dla sprzedaży 6000GJ/MW/rok, dla przesyłu z węzłem indywidualnym będącym własnością PEC oraz dla indywidualnych kotłowni gazowych rozliczanych z art.7.7 Rozporządzenia Taryfowego. W niektórych wypadkach cena dla kotłowni gazowych jest porównywalna z sumą ceny wytwarzania i przesyłu z węgla lub nawet niższa. W małych i średnich miastach najbardziej dotkliwym problemem firm ciepłowniczych jest brak ich rozwoju, stagnacja a wręcz, kurczenie się spowodowane migracją ludności do wielkich ośrodków miejskich i za granicę. 194

195 Rysunek 2 Porównanie jednoskładnikowych cen wytwarzania (PLN/GJ netto) w indywidualnych kotłowniach gazowych i cen wytwarzania i dystrybucji obecnie i po wdrożeniu Dyrektywy MCP w wybranych przedsiębiorstwach ciepłowniczych Wytwarzanie Przesył MCP Gaz Średnia URE 2015 Średnia URE 2015 gaz MPEC 1 węgiel MPEC 1 gaz min MPEC 1 gaz max MPEC 2 węgiel MPEC 2 gaz min MPEC 2 gaz max MPEC 3 węgiel MPEC 3 gaz min MPEC 3 gaz max MPEC 4 węgiel MPEC 4 gaz min MPEC 4 gaz max MPEC 5 węgiel min MPEC 5 węgiel max MPEC 5 gaz Bez szczegółowego odniesienia się do lokalnych uwarunkowań trudno generalizować, czy granicą atomizacji (budowy małych lokalnych kotłowni gazowych i wygaszania centralnych kotłowni wraz z umartwianiem sieci) systemów ciepłowniczych jest 5 czy 10 MW. Czy zatem dla osłony rynku ciepłownictwo powiatowe samo nie wyemigruje w kierunku zatomizowanych indywidualnych źródełek gazowych w blokach i szkołach zamiast dostosowywać i utrzymywać źródło węglowe oraz sieci i węzły? W ocenie autora małe i średnie systemy ciepłownicze, na pewno te poniżej 15 MW, warunkowo również większe, wymagają zwrócenia uwagi na budowanie strategii i wieloletnie planowanie. Analizy prowadzone w przedsiębiorstwach pokazują, że restrukturyzacja systemów wytwarzania w średnich firmach w kierunku budowy układów skojarzonych wymaga nakładów na poziomie przekraczającym nawet dziesięciokrotnie średnioroczny poziom nakładów inwestycyjnych. Warto także zwrócić uwagę, że ciepłownictwo może być ważnym partnerem w procesach ograniczenia niskiej emisji. Dobrą informacją jest fakt, że wśród działań towarzyszących wsparciu ciepłownictwa przygotowywane są rozwiązania prawne w zakresie klasyfikacji kotłów do 500kW oraz uporządkowania handlu paliwami stałymi (wciąż nieuregulowane są standardy dla ków pomiędzy 500 a 1000 kw). Niemniej jednak wskazanym wydaje się opracowanie determinant budowy strategii dla różnych systemów ciepłowniczych w zależności od rozmiaru miasta, stanu i wieku infrastruktury ciepłowniczej, dostępnych paliw itp. Powinno to ułatwić kreowanie strategii zwłaszcza w małych miastach i zachęcić do przygotowywania długoterminowych master planów transformacji systemów. Najważniejszymi działaniami powinno być jednak budowanie rozwiązań dla ciepłownictwa niskoemisyjnego zmniejszającego różnice w uwarunkowaniach prawnych z efektywnymi energetycznie systemami ciepłowniczymi. 195

196

197 Sektor prywatny na rzecz poprawy jakości powietrza.

198 Proponowane działania zmniejszające niską emisję w Polsce, związane z elektryfikacją ogrzewania 1. Proponowane zmiany w polskim prawie budowlanym Klasy energetyczne nowych budynków Polska jest obecnie jednym ostatnich krajów w Unii Europejskiej, który nie wprowadził klas energetycznych budynków w krajowym systemie certyfikacji energetycznej. Od początku istnienia polski system certyfikacji energetycznej opierał się w swoich rozwiązaniach na niemieckim systemie certyfikacji energetycznej budynków. W Niemczech w 2014 roku (nowelizacja niemieckiego rozporządzenia EnEV 2014) wprowadzono dodatkowe klasy energetyczne budynków (p. rys. 1), w oparciu o zużytą energię końcową (EK). Pozwala to inwestorom łatwo ocenić budynki pod kosztem zarówno izolacyjności przegród budowlanych, efektywności energetycznej urządzeń grzewczych i wentylacyjnych, oraz przyszłych kosztów eksploatacji. Ważną zaletą proponowanego rozwiązania jest możliwość promowania nowych budynków około -zero-energetycznych, które nie powodują niskiej emisji zanieczyszczeń powietrza. Seria spotkań branżowych przeprowadzonych w latach w Polsce pokazuje, że specjaliści widzą konieczność wprowadzenia klas energetycznych w przypadku nowych jak i w przypadku sprzedawanych budynków, Pozwoliłoby to również zwiększyć czytelność i użyteczność certyfikatów energetycznych budynków w Polsce. Rozwiązanie pozwoliłoby na zwiększenie świadomości obywateli dotyczącej świadectw energetycznych i przyczyniłoby się do zwiększenia roli edukacyjnej. Miałoby to też znaczenie związane ze zwiększaniem wartość rynkowej nieruchomości nie powodujących efektu smogu. Proponowane zmiany ułatwiłoby powołanie grupy roboczej dot. proponowanych zmian w zakresie certyfikacji energetycznej pod patronatem Ministerstwa Inwestycji i Rozwoju. Działania grupy pozwoliłyby przygotować zapisy zmian, które można by wdrożyć w 2019 roku. Rysunek 1 W 2014 roku w Niemczech istniejący suwak na etykiecie energetycznej został uzupełniony o klasy energetyczne budynków Obowiązek równoważenia hydraulicznego instalacji grzewczych i c.w.u. oraz instalacji chłodzących Optymalizacja pracy (tzw. wyrównoważenie) instalacji grzewczych zmniejsza zużycie ciepła około 10%, a zarazem w podobnym stopniu zmniejsza emisję zanieczyszczeń powietrza. Wprowadzenie obowiązku równoważenia hydraulicznego przez firmy instalacyjne (z poświadczeniem pisemnym) zostało wprowadzone w Niemczech kilka lat temu przy każdym programie termomodernizacji. W przygotowaniu są pierwsze polskie branżowe wytyczne równoważenia hydraulicznego pokazujące wymaganą metodykę pracy, opierające się o najlepsze europejskie standardy (plan wykonania to I połowa 2019 roku). Planowane jest również wprowadzenie przez branże grzewczą wprowadzenie certyfikacji instalatorów w zakresie optymalizacji pracy instalacji grzewczych. 198

199 Budynki około-zeroenergetyczne z panelami PV i pompami ciepła oraz system upustów w nowych budynkach Zmianą w systemie certyfikacji budynków, która mogłaby skutecznie promować zastosowanie bezemisyjnych rozwiązań to instalacje zawierające pompy ciepła w połą- czeniu z fotowoltaiką w nowych budynkach jednorodzin- nych i wielorodzinnych. Jest to związane z powiązaniem istniejącego w Polsce systemu rozliczeń produkowanej energii w systemie opustu, stosowanego w domowych instalacjach fotowoltaicznych (mikroinstalacjach). Rozwiązaniem które skutecznie promowałoby takie w peł- ni nieemisyjne byłoby wydłużenie zasad działania systemu upustu wynikającego z ustawy OZE do 2025 r, tak aby zagwarantować trwałość rozwiązania dla osób, które chcą korzystać z tego rozwiązania do końca 2040 roku. System upustu pozwala na odzyskanie 80% energii elektrycznej z instalacji fotowoltaicznej wprowadzonej do sieci elektrycznej. Jest to realizowane w okresie rocznym. Współczynnik nakładu energii pierwotnej w przypadku energii elektrycznej pobranej z sieci Jednym z działań promujących elektryfikację systemów ogrzewania w Polsce mogłoby być zmniejszenie współczynnika nakładu energii pierwotnej dla energii elektrycznej pobranej z polskiej sieci elektrycznej z wartości wi=3,0 do wartości wi=2,5. To rozwiązanie zapewniłoby skutecznie promowanie pomp ciepła oraz układów hybrydowych jak np. kotły na biomasę z powietrznymi pompami ciepła. Promocja stosowania niskotemperaturowych instalacji w nowych budynkach Zalecenie projektowania instalacji niskotemperaturowych z temperaturą projektową zasilania nie wyższą niż 55oC (dotyczy instalacji centralnego ogrzewania w nowych budynkach). Takie rozwiązanie zapewniłoby lepszą efektywność nowoczesnych urządzeń grzewczych np. gazowych kotłów kondensacyjnych i pozwoliłoby na gotowość nowych budynków do zastosowania w przyszłości pomp ciepła. 2. Specjalne taryfy dla urządzeń grzewczych Taryfa dedykowana do elektrycznych urządzeń grzewczych i pomp ciepła - G13 firmy Tauron Taryfa G13 firmy Tauron została wprowadzona kilka lat temu i była dedykowana pod zastosowanie pomp ciepła i innych grzewczych urządzeń elektrycznych. Obecnie taryfa G13 występuje na obszarze Województwa Śląskiego oraz Małopolskiego. Wybór taryfy jest możliwy w przypadku gdy dostawcą energii i operatorem sieci dystrybucyjnej jest Tauron. Rozkład czasowy taryfy G13 (rys. 2) zapewnia stosunkowo elastyczny sposób korzystania. Taryfa przygotowana jest pod użytkowanie kotłów i akumulacyjnych pieców elektrycznych, jak i pod stosowanie pomp ciepła. Wynika to z układu trzech przedziałów cen energii: szczytu porannego i wieczornego oraz pozostałych przedziałów (taryfa obniżona). W przypadku taryfy G13 okres taniej energii wynosi w skali roku ok. 17 h/ dobę, uwzględniając święta oraz soboty i niedziele (statystycznie jest ich ok. 114 w ciągu całego roku). W okresie zimowym (od do 31.03) udział ten wynosi ok. 16 h/dobę. W przedziale dni tygodnia od poniedziałku do piątku wynosi 13 h/dobę w sezonie zimowym (od do 31.03) i 15 h na dobę poza sezonem zimowym (od do ) W czasie weekendów (oraz świąt państwowych) obowiązuje taryfa obniżona (24 h/dobę) Szczyt przedpołudniowy występuje przez 6 h w przedziale tygodnia od poniedziałku do piątku. Szczyt wieczorny odpowiednio 5 h/dobę (od do 31.03) lub 3 h/ dobę (od do 30.09) w ciągu dni roboczych. 199

200 Rysunek 2 Rozkład godzinowy w ciągu doby w taryfie G13 firmy Tauron źródło: Tauron Rekomendacja branży w zakresie wprowadzenia specjalnej taryfy elektrycznej Powyższe analizy i obliczenia wskazują, że zdaniem PORT PC najbardziej optymalną i zarazem prawdopodobnie najszybszą ze względów proceduralnych do wprowadzenia taryfą elektryczną jest istniejącą taryfa G13 firmy Tauron. Przyjęte przez Tauron wartości cen energii i kosztów dystrybucji w istniejącej taryfie G13 są zdaniem PORT PC optymalne, zarówno w przypadku stosowania pomp ciepła, jak i kotłów elektrycznych czy pieców akumulacyjnych. Alternatywnym, rekomendowanym rozwiązaniem jest wprowadzenie dedykowanej do ogrzewania taryfy 20 h taniej energii i 4 h drogiej (podobnie jak jest to stosowane w Republice Czeskiej) lub wprowadzenie taryf dynamicznych. Prognozowane skutki specjalnej taryfy elektrycznej na rynek pomp ciepła w Polsce Ilość i dynamika zmian sprzedawanych w Polsce pomp ciepła wskazuje na to, że rynek znajduje się na ścieżce zrównoważonego i stabilnego wzrostu. Należy jednak pamiętać że jest to ciągle początkowa faza rozwoju rynku. Statystki sprzedaży są optymistyczne - polski rynek pomp ciepła jako jeden z nielicznych rynków europejskich w ostatnich latach każdego roku odnotowywał wzrost. Zapowiedź wprowadzenia specjalnych taryf elektrycznych w Polsce z realną średnią ceną brutto ok. 40 gr/kwh energii elektrycznej, pozwoli na wzrost rynku na poziomie ok. +30% rocznie w perspektywie najbliższych trzech lat (do 2020 roku) w przypadku powietrznych pomp ciepła. Mediana kosztów sprzedaży wraz montażem powietrznych pomp ciepła o mocy ok. 10 kw wynosząca obecnie ok. 26 tys. zł brutto, wg szacunków PORT PC w perspektywie najbliższych 3 lat (do końca 2020) spadnie o około 15-20% (efekt skali). Wg szacunków PORT PC w perspektywie roku 2030 rynek będzie wzrastał na poziomie ok. +15 rocznie, a udział w nowych budynkach jednorodzinnych przekroczy 50%, a w istniejących budynkach 10%. 3. Konieczność przeprowadzenia kampanii informacyjnej o efektywnych technologiach grzewczych Od września 2015 w Unii Europejskiej zostały wprowadzone klasy energetyczne dot. gazowych, olejowych i elektrycznych urządzeń grzewczych cen- tralnego ogrzewania. Od kwietna 2017 obowiązują dla kotłów na paliwo stałe. Rys. 3 pokazuje rozkład energetycznych urządzeń grzewczych centralnego ogrzewania. 200

201 Rysunek 3 Klasy energetyczne urządzeń grzewczych centralnego ogrzewania Wysoka efektywność energetyczna pomp ciepła bierze się z faktu, że są w stanie one skutecznie pobierać ciepło z otoczenia (gruntu, wody czy powietrza). Pobrane ciepło pochodzi ze źródeł odnawialnych i jego udział sięga od ok. 65% do ok. 80% całego przekazywanego ciepła. W przypadku kotłów elektrycznych sprawność końcowa jest wielokrotnie niższa od pomp ciepła (rysunek 4.) Znacząco wyższa jest obecnie pośrednia emisja dwutlenku węgla (CO 2) przekraczająca 880 g CO 2/kWh przekazanego ciepła, w przypadku powietrznej pompy ciepła wynosi ona obecnie 242 g CO 2/kWh ciepła, w przypadku gruntowej pompy ciepła wynosi 186 g CO 2/kWh. W przypadku gdy w 2030 r. emisja pośrednia z energii elektrycznej z sieci w Polsce (energy-mix) będzie wynosić poniżej 500 g/kwh, jednostkowa emisja dwutlenku węgla będzie wynosić odpowiednio 152 i 116 g CO 2/kWh przekazywanego ciepła. Rysunek 4 Porównanie efektywności energetycznej pomp ciepła i kotłów czy grzejników elektrycznych Niestety wiedza na temat aktualnych przepisów ekoprojektu i etykietowania urządzeń grzewczych jest niewielka i w celu promowania najbardziej efektywnych urządzeń grzewczych rekomendowane jest przeprowadzenie ogól- nopolskiej kampanii informacyjnej skierowanej do urzędników samorządowych i państwowych, jak również do potencjalnych inwestorów indywidualnych. 201

202 Piotr Bartkiewicz, partner firmy Go4Energy, Artur Łeszczyński, koordynator ds. zrównoważonego rozwoju i innowacji w Skanska Residential Development Poland Adam Targowski, menedżer ds. zrównoważonego rozwoju w Skanska Commercial Development Europe Długofalowa strategia działań to przyszłość termomodernizacji Budynki odpowiadają za 40% zużycia energii w Europie, a ich udział w tym aspekcie wciąż będzie wzrastał. Od lat zagadnienia związane z racjonalizacją zużycia energii w budownictwie są jednymi z wiodących tematów na świecie. Właściwa gospodarka energetyczna może decydować o racjonalnym wykorzystaniu zasobów naturalnych, bezpieczeństwie energetycznym kraju i jakości życia jego mieszkańców. Zagadnienia zawiązane z racjonalizacją zużycia energii w budownictwie stały się od lat wiodącym tematem w Europie i na świecie. Właściwa gospodarka energetyczna może bowiem decydować zarówno o racjonalnym wykorzystaniu zasobów naturalnych, bezpieczeństwie energetycznym kraju, jak i o jakości życia. Świadomość faktu, że budynki odpowiadają za 40% łącznego zużycia energii w Europie, oraz że udział ten będzie się zwiększał spowodowała, że poza zagadnieniami globalnymi (takimi jak emisja dwutlenku węgla oraz innych gazów cieplarnianych, gospodarka nieodnawialnymi zasobami energetycznymi) zwrócono uwagę na racjonalne, efektywne i zrównoważone zarządzanie energią. Racjonalizacja zapotrzebowania na energię Takie podejście pozwala w racjonalny sposób wpłynąć na jakość życia, od niższych kosztów ponoszonych na zakup energii, aż po poprawę kondycji środowiska naturalnego i jakości powietrza. Zwłaszcza to ostatnie zagadnienie mocno wybrzmiewa w Polsce, przed którą stoi wyzwanie zmniejszenia niskiej emisji, bezpośrednio związanej ze zużyciem energii i ciepła w budynkach i wyeliminowaniem nieefektywnych źródeł ciepła. Proces racjonalizacji zużycia energii w budynkach jest wspomagany wdrożeniem zagadnień, związanych z charakterystyką energetyczną budynku oraz efektywnością energetyczną systemów. Te dwa kluczowe pojęcia zaowocowały zmianami w przepisach budowlanych na poziomie europejskim (Dyrektywy) i krajowym (Ustawy, Prawo budowlane, Warunki techniczne). Uzupełnieniem wymagań prawnych są także procesy wspomagające wdrożenie niniejszych zagadnień, zarówno na poziomie idei, jak i finansowania. Drogowskazem do właściwego kształtowania charakterystyki i efektywności energetycznej w budownictwie może być zmodyfikowana idea, znana jako Trias Energetica. Zakłada ona 4-etapowe podejście: ograniczenie zapotrzebowania na energię, czyli poprawę charakterystyki energetycznej budynku; wykorzystanie odnawialnych źródeł energii; wykorzystanie efektywnych energetycznie systemów budynkowych (efektywność energetyczna); wdrożenie w racjonalny energetycznie proces eksploatacji użytkownika końcowego. Zgodnie z przedstawionymi założeniami, pierwszym i często decydującym o sukcesie (zwłaszcza w przypadku budynków energooszczędnych, pasywnych, niemal zero-energetycznych, zero-energetycznych czy plus-energetycznych) etapem jest racjonalizacja zapotrzebowania na energię. Termomodernizacja na ratunek budynkom Zapewnienie niskiego zapotrzebowania na energię i ciepło w dużej mierze zależy od charakterystyki energetycznej budynku. W przypadku nowych poprzez nowoczesny proces projektowania i dokonanie wyboru optymalnych rozwiązań architektonicznych, materiałowych, technologicznych oraz systemowych, możliwe staje się uzyskanie dobrej charakterystyki energetycznej budynku i efektywności energetycznej systemów. Jej uzyskanie w obiektach już istniejących wiąże się najczęściej z koniecznością modernizacji, czyli działań zmniejszających zużycie energii i ciepła. Do najważniejszych z nich zalicza się termomodernizację. Proces termomodernizacji jest od kilkudziesięciu lat znany i wdrożony w Polsce racjonalnie. Poprawa charakte- 202

203 rystyki energetycznej poprzez zmianę izolacyjności przegród i uszczelnienie budynku stanowi bowiem najłatwiejszy i dający największy efekt etap prac modernizacyjnych. Poziom zużycia energii w budynkach mieszkalnych wznoszonych w ubiegłym wieku sięgał 250 kwh/m 2 rok, a o- becne przykłady nowoczesnych budynków pozwalają na uzyskanie 50 kwh/m 2, w przypadku budynków użyteczności publicznej można zaobserwować analogiczny trend. Pokazuje to jakim potencjałem dysponuje termomodernizacja w Polsce. Narzędzia prawne wspierające termomodernizację Jeśli proces poprawiania izolacyjności cieplnej jest uzupełniony działaniami dopasowującymi instalacje do zmienionych warunków, to stanowi on najbardziej uzasadnione działanie w przypadku wielu budynków mieszkalnych. Co więcej, proces termomodernizacji został skutecznie osadzony w przepisach prawa budowlanego i doczekał się szeregu działań wspomagających. Ustawa o wspieraniu termomodernizacji i remontów usystematyzowała dodatkowe narzędzia, jakimi są audyty energetyczne i audyty remontowe. Dodatkowo uruchomione zostały procedury wspomagania finansowego działań termomodernizacyjnych, co pozwoliło na bardzo szerokie wykorzystanie idei termomodernizacji w praktyce. Rynek materiałów i systemów budowlanych zaoferował szereg rozwiązań systemowych, wspomagając proces termomodernizacji dla użytkownika końcowego, zaś termomodernizacja w Polsce jest działaniem powszechnie znanym. Posiada dobrze zidentyfikowane i zaakceptowane procesy techniczne (technologie), organizacyjne (audyty) i finansowe (mechanizmy wspierające dofinansowanie do termomodernizacji). Kompleksowe wdrożenie procesów termomodernizacyjnych wpływa na poprawę charakterystyki energetycznej budynku. Działania te nie dotyczą wyłącznie budynków istniejących. W dużej mierze kształtowane są podczas wznoszenia nowych obiektów. Cennym narzędziem porządkującym budownictwo w tym zakresie było wdrożenie Dyrektywy ws. charakterystyki energetycznej budynków. Powstanie świadectw charakterystyki energetycznej, konieczność wyznaczania owej charakterystyki na etapie projektowym oraz wnioskowanie o wybranych rozwiązaniach materiałowych i systemowych pozwoliło na szersze wdrożenie opisywanych zagadnień i podniosło świadomość wszystkich członków procesu inwestycyjnego z użytkownikiem włącznie. I tu pojawia się ważne pytanie, co dalej? Kanony podnoszenia jakości energetycznej budynków Po pierwsze osadzenie energii w nowoczesnym postrzeganiu budownictwa. Energia stanowi jeden z najważniejszych składników kompleksowego systemu budownictwa zrównoważonego. Cennym wydaje się zatem uwzględnienie faktu, iż następuje bardzo wyraźna zmiana podnosząca znaczenie człowieka (jego zdrowia, komfortu i stawianych coraz wyższych wymagań). Tak opisany proces zmian w budownictwie oznacza, że poszukujemy równowagi pomiędzy wysokim efektem funkcjonalnym, a szeroko rozumianymi kosztami osiągnięcia tego efektu: energetycznymi, finansowymi, środowiskowymi, ekologicznymi, społecznymi. Wydaje się, że warto byłoby w przyszłości postawić mocniejszy akcent na wspomaganie stron, które wdrażają procesy certyfikacji (WELL, LEED, BREEAM, Green Building Standard). Certyfikacja ta jest działaniem dobrowolnym, lecz racjonalnym wydaje się wprowadzenie zachęt instytucjonalnych lub finansowych. Stwarzanie lepszych warunków dla inwestorów, którzy działają zgodnie z certyfikacją budynków zrównoważonych mogłoby oznaczać uproszczenie procedur, oferowanie lepszych warunków zabudowy, szybszy czas rozpatrywania wniosków itp. Cennym w przyszłości byłoby wybranie lub stworzenie polskiego systemu certyfikacji budownictwa zrównoważonego. Oznaczałoby to (podobnie jak przy charakterystyce energetycznej) stworzenie płaszczyzny do porównań, stawiania nowych celów oraz pozwoliłoby w przyszłości na wzrost świadomości stron procesu inwestycyjnego. Po drugie wykorzystanie dostępnych informacji. Zużycie energii w budynkach, także na poziomie termomodernizacji powinno zostać zebrane oraz przeanalizowane. Dane o zużyciu energii pochodzące ze świadectw charakterystyki energetycznej powinny zasilić stworzoną w 2015 roku centralną bazę danych. Pozwoliłyby nie tylko na wiarygodną ocenę stanu istniejącego, weryfikację poprawności sporządzania świadectw, ale także na tworzenie racjonalnych planów na przyszłość wyznaczanie kolejnych pułapów zużycia energii (aktualnie ustalono progi do 2021 r). Wydaje się, że dla branży budowlanej cennym krokiem byłoby stworzenie mapy drogowej obejmującej także kolejne lata. Po trzecie zebranie danych z budynków rzeczywistych. Informacja o zużywanej energii i cieple pochodząca ze świadectw jest obarczona pewnymi uproszczeniami i nie zawsze w pełni odzwierciedla stan istniejący. Ważnym wydaje się zatem wykorzystanie dostępnych 203

204 informacji rozproszonych (dostawcy energii, zarządcy nieruchomości, konsulting) o rzeczywistym zużyciu energii w budynkach. Szereg działań podjętych przez firmy konsultingowe wskazuje na istniejące różnice pomiędzy teoretycznymi i rzeczywistymi danymi o stanie charakterystyki energetycznej budynków. Dlatego obserwuje się przeniesienie akcentu z obliczeń na pomiary. Dane pomiarowe na bieżąco zasilające istniejącą bazę danych pozwalałyby na prowadzenie ciągłych analiz. Na podstawie zebranych danych możliwa byłoby także weryfikacja przyjętego krajowego planu działań na kolejne lata oraz stałe dostosowywanie narzędzi do potrzeb. Po szóste system wspomagania działań racjonalizacyjnych. Przedstawione powyżej zagadnienia dotyczące poprawy charakterystyki energetycznej, w tym termomodernizacji, wykorzystania OZE oraz znaczącej poprawy efektywności energetycznej wymagają podwyższonych nakładów finansowych na etapie inwestycyjnym. Ważnym wydaje się zatem stworzenie wydajnego systemu wspomagania, szczególnie finansowego. Dotychczasowe doświadczenia związane z systemami dofinansowania dla budownictwa mieszkaniowego i użyteczności publicznej nie zawsze działały na tyle skutecznie, aby można je było uznać za wdrożenie wzorcowe. Po czwarte określenie kierunku zmian dotyczących energii w budownictwie. Działania związane z redukcją zapotrzebowania na energię i ciepło stanowią pierwszy racjonalny krok modernizacji. Kolejnymi, decydującymi o efekcie końcowym winny być decyzje o i zastosowaniu odnawialnych źródeł energii (OZE). OZE stanowi wyzwanie dla polskiego rynku budowlanego. Pomimo dostępności wielu systemów, ich aplikacja często wymaga znaczącego wsparcia finansowego. W kontekście gospodarki niskoemisyjnej skorzystanie z technologii fotowoltaiki, kolektorów słonecznych, pomp ciepła czy gruntowych wymienników ciepła wydaje się szczególnie cenne. Niestety przy aktualnych cenach energii i ciepła, braku rzeczywistych zachęt do ich wykorzystania skala wykorzystania OZE w budownictwie jest nadal niewielka. Wzrost cen energii elektrycznej, który obserwujemy w ostatnim czasie poprawia nieco sytuację w tym zakresie. Podnoszone w tym aspekcie argumenty wskazujące na brak możliwości pokrycia znaczącej części zapotrzebowania na energię i ciepło przez budynek mogą być obecnie racjonalne, lecz w perspektywie dochodzenia do budynków niemal zero-energetycznych wydaje się możliwe w warunkach polskich znaczne poszerzenie udziału lokalnych, odnawialnych źródeł ciepła w bilansie energetycznym budynku. I tu, po raz kolejny oznacza to konieczność podniesienia charakterystyki energetycznej, w tym także działań termomodernizacyjnych. Po piąte efektywność energetyczna. Działania dotyczące wykorzystania energii w efektywny sposób oznacza nie tylko podniesienie sprawności przemian energii, ale także wykorzystanie całego wachlarza rozwiązań technicznych pozwalających na odzyskiwanie energii i ciepła oraz akumulację. Działania te pozwalają z jednej strony na zmniejszenie szczytowego zapotrzebowania na energię (mocy) jak i zmianę profilu zużywanej energii, co umożliwia wspomaganie systemu elektroenergetycznego kraju, jak i zmianę kosztu pozyskiwanej energii. Po siódme system zachęt. Obowiązujące przepisy budowlane określają minimalne wymagania dla projektowanych budynków. Stanowią w ten sposób granicę, której rozwiązania zastosowane w budynku nie mogą przekroczyć. Niezmiernie ważnym staje się wspomaganie osiągania wyższych cech użytkowych, a nie tylko realizacja ich na poziomie minimalnym. Przykładem takich działań może być raz jeszcze certyfikacja budynków systemy są bowiem dobrowolnie wybierane przez inwestorów. Cennym w tym kontekście wydaje się wdrożenie w warunkach polskich systemów, które stałyby się standardem i stanowiłyby z jednej strony zachętę, z drugiej zaś nagrodę dla projektów, które posiadają rozwiązania ponadstandardowe. Docelowo podnosiłoby to wartość inwestycji w kontekście zwiększonego zainteresowania ze strony klientów końcowych. Po ósme edukacja. Stosowanie wysokich standardów wymaga podniesienia świadomości wszystkich stron procesu inwestycyjnego. Z jednej strony cennym wydaje się myślenie o wysokiej jakości budynku przez inwestora, którego wspomaga zrównoważony projekt i który zostaje wykonany przez świadomego wykonawcę. Z drugiej jednak jeśli użytkownik budynku, nie ma świadomości podejmowanych zagadnień działania inwestycyjne mogą być nieskuteczne. Ważnym wydaje się zatem podjęcie szeregu działań edukacyjnych i promocyjnych, w których nadchodzące wyzwania doprowadzenia budynków do standardów niemal zero-energetycznych zostałyby szeroko przedstawione poszczególnym stronom. Długofalowa strategia działań to przyszłość termomodernizacji Przykładem takiego działania, który można wdrożyć bez znaczących kosztów jest aktualizowany katalog aktualnie dostępnych technologii i przykładów wdrożeń nowoczesnych rozwiązań w budynkach. Wydaje się, że zagadnienie to może wymagać dodatkowej dyskusji i konsultacji społecznych, co będzie łatwiejsze do realizacji na wyższym poziomie świadomości. 204

205 Zaprezentowane powyżej działania wydają się stanowić kanon podnoszenia jakości energetycznej budynku. Świadomi inwestorzy już obecnie bazują w swoich inwestycjach na wymaganiach charakterystyki energetycznej, które będą obowiązywać od 2021 r. Wdrażają nowe sposoby wyboru elementów budowlanych, w tym parametry przegród i fasad w oparciu o wielokryterialne analizy porównawcze i projektowanie zintegrowane. Nie wahają się wykorzystywać nowoczesne materiały budowlane i efektywne energetycznie systemy budynkowe. Sprawdzają metodami symulacyjnymi efekt użytkowy (energia, ciepło, koszty, jakość środowiska wewnętrznego, jakość powietrza wewnętrznego), optymalizując pracę systemów, w tym szczególnie w okresie przejściowym i w stanach spoczynku. Starają się korzystać z odnawialnych źródeł energii. Zarządzają budynkiem bazując na nowoczesnych systemach Building Energy Management Systems (BEMS). Elementy te zostały włączone do zrewidowanej europejskiej dyrektywy dotyczącej efektywności energetycznej budynków, która weszła w życie 9 lipca 2018 roku. Liderzy rynku starają się wdrażać jeszcze bardziej zaawansowane, nowatorskie metody projektowania, wykonawstwa i eksploatacji budynków. Przykładem może być włączenie do projektowania analiz bazujących na całym cyklu życia budynku. Wdrożenie LCA i LCC pozwala bowiem na optymalizację rozwiązań materiałowych i systemowych poprzez analizę wszystkich etapów życia budynku. Powyższe działania wpisują się w długofalową strategię Skanska. W jej ramach analizowane są ponadto zagadnienia future thermomodernisation, co oznacza wdrożenie zasad, które w przyszłości umożliwią budynkowi dostosowywanie się do rosnących wymagań. Takie podejście oznacza ponadto włączenie użytkowników w działania racjonalizacji energii. To właśnie sposób korzystania z budynku przez użytkownika ma decydujący wpływ na rzeczywistą charakterystykę energetyczną. Może to niekiedy wymagać zmiany zachowań ludzi, ich przyzwyczajeń. Warto zatem przekonywać ich do działań pro-energetycznych i pro-ekologicznych. Cennym wydaje się ponadto szerokie informowanie za pomocą nowoczesnych systemów (dashboarding) użytkowników o tym co dzieje się w budynku, jak funkcjonuje, jakie ma aktualnie zużycie energii i wspomagać ich praktycznymi sugestiami promującymi działania oszczędnościowe. Tego typu rozwiązania techniczne i analityczne są już stosowane i implementowane w projektach realizowanych przez Skanska, zarówno tych komercyjnych, jak i mieszkaniowych. Wydaje się zatem, że procesy termomodernizacji i racjonalizacji zużycia energii pozwalają na osiągnięcie znaczących efektów energetycznych, ekonomicznych i społecznych. Nowe materiały i technologie oraz sposoby projektowania podnoszą charakterystykę energetyczną budynków, nowe rozwiązania systemowe zapewniają efektywność energetyczną budynków, ale już teraz należy w przypadku najlepszych realizacji myśleć o sposobie funkcjonowania budynku w perspektywie jego całego cyklu życia. Dlatego poza działaniami twardymi warto uzupełnić je o procesy miękkie, związane z końcowym użytkownikiem. Oznacza to, że pojęcie termomodernizacji używane w tradycyjnym budownictwie zmienia swój charakter i z pojedynczego działania staje się procesem ciągłym. Takie podejście pozwala wdrożyć idee budownictwa zrównoważonego łączącego energię z komfortem i zdrowiem użytkowników. A to w kontekście budynków, w których ludzie spędzają większość życia wydaje się niezmiernie ważne. Tym istotniejsze jest propagowanie rozwiązań liderów rynku, takich jak Skanska. Skanska Residential Development Poland Skanska Residential Development Poland Sp. z o.o. jest deweloperem realizującym wysokiej jakości projekty mieszkaniowe w Polsce. Firma czerpie ze 125-letniej historii działalności Grupy Skanska na świecie i ponad 100-letniego doświadczenia w budowie domów i osiedli w takich krajach jak Wielka Brytania, Szwecja, Norwegia, Finlandia, Czechy i Słowacja. Rocznie Skanska oddaje w ręce międzynarodowych klientów ponad 3500 mieszkań. Premierową inwestycją spółki w Polsce było osiedle w skandynawskim stylu - Park Ostrobramska na warszawskiej Pradze-Południe przy ulicy J. Nowaka-Jeziorańskiego. W IV kwartale 2016 r. firma zakończyła I etap budowy Osiedla Mickiewicza przy ulicy Rudzkiej w Warszawie. Jest to pierwszy w Polsce budynek mieszkalny z certyfikatem środowiskowym BREEAM, potwierdzający wysoką jakość wykonania, zastosowanie zielonych rozwiązań i podwyższony komfort użytkowania. Obecnie firma realizuje nowy projekt mieszkaniowy Jaśminowy Mokotów. Będzie to osiedle o kameralnej, dwupiętrowej zabudowie i prostej, skandynawskiej formie. Budowa I etapu przewidziana jest na okres od IV kwartału 2016 do II kwartału 2018 roku. W styczniu 2017 roku firma wprowadziła do sprzedaży osiedle Holm House przy ul. Abramowskiego w Warszawie. Atutem wszystkich projektów Skanska jest doskonałe skomunikowanie z centrum miasta, funkcjonalny układ wnętrz oraz przyjazna przestrzeń wspólna. Więcej informacji na stronie: mieszkaj.skanska.pl Zapraszamy do odwiedzin bloga: 205

206 Skanska Property Poland Skanska Property Poland jest innowacyjnym deweloperem zielonych budynków biurowych, które tworzą doskonałe środowisko dla rozwoju biznesu, są zdrowe i komfortowe dla ich użytkowników i dobrze wpisują się w otaczającą je tkankę miejską. Firma działa w Polsce od 1997 roku. Projekty Skanska Property Poland to najwyższej jakości powierzchnie biurowe w doskonałych lokalizacjach, poddawane certyfikacji w systemie LEED. Firma jest obecna na sześciu rynkach w Polsce: w Warszawie, Wrocławiu, Poznaniu, Łodzi, Krakowie i Katowicach. Została uznana deweloperem roku w prestiżowym konkursie CEE Investment & Green Building Awards 2015 oraz otrzymała tytuł ESSA Green Developer of the Year podczas gali CIJ Awards Zapraszamy na profile spółki na portalach Twitter: oraz LinkedIn: Grupa Skanska Jesteśmy częścią Grupy Skanska, której historia sięga 1887 roku. Grupa należy do największych firm budowlano-deweloperskich na świecie, zatrudniając obecnie 41 tys. osób w Europie i w Stanach Zjednoczonych. Budujemy zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, troszczymy się o to, jakie będą potrzeby społeczności, w których działamy i jak nasze realizacje będą wpływały na życie ludzi i rozwój kraju w długiej perspektywie. Uczestniczymy w najbardziej innowacyjnych przedsięwzięciach naszych czasów i pracujemy przy 10 tys. projektów na świecie. Przychody Grupy za rok 2016 wyniosły 16 mld EUR, a zysk operacyjny 866 mln EUR. Główna siedziba firmy mieści się w Sztokholmie w Szwecji. Od 1965 r. Skanska jest notowana na sztokholmskiej giełdzie. Standardy pracy Skanska na całym świecie określają zapisy Kodeksu postępowania. Na każdym rynku pracujemy zgodnie ze wspólnymi wartościami: troszczymy się o życie, działamy etycznie i transparentnie, razem jesteśmy lepsi, dbamy o klienta. W Polsce Skanska zatrudnia prawie 7 tys. osób w trzech spółkach: Skanska S.A., Skanska Property Poland, Skanska Residential Development Poland. Więcej informacji na stronie: 206

207 Łukasz Witkowski Zrównoważony transport w miastach a problem zanieczyszczenia powietrza Smog w polskich miastach to palący problem, który wymaga szybkiej reakcji odpowiednich władz i służb. Każdego dnia powoduje ogromne straty zdrowotne i finansowe oraz obniża jakość naszego życia. Źródłem wię- kszości zanieczyszczeń powietrza w ośrodkach miejskich jest transport. Tylko w samej Warszawie komunikacja odpowiada za ponad 60% szkodliwych substancji. Czy da się ograniczyć emisję spalin w miastach w stosunkowo krótkim czasie? Strefy niskoemisyjne Ustawa o elektromobilności i paliwach alternatywnych daje samorządom nowe narzędzie, które może mieć realny wpływ na poprawę jakości powietrza. Strefy Czystego Transportu ograniczą ruch pojazdów w centrach miast, zmieniając ich charakter na bardziej przyjazny mieszkańcom. Na terenie Europy znajduje się około 220 stref niskoemisyjnych, w Polsce nie powstał jeszcze żaden taki obszar. Ograniczenia systemowe Przyjęte w ustawie przepisy bardzo restrykcyjnie określają możliwość wjazdu do stref, ograniczając go do pojazdów w pełni elektrycznych, napędzanych wodorem i gazem ziemnym. Może to skutkować brakiem akceptacji społecznej oraz niechęcią do ich ustanawiania. Wynika to z faktu, że pojazdów tego typu jest w Polsce po prostu za mało. Stoimy więc przed ryzykiem martwego przepisu albo ustanawiania niefunkcjonalnych stref, z pobudek tylko wizerunkowych, na bardzo małym obszarze, np. starówki. Szersze spojrzenie Aby samochody nisko- lub zeroemisyjne realnie wpłynęły na obniżenie poziomu zanieczyszczeń w miastach, muszą zastąpić zauważalną część konwencjonalnych aut, wywołując efekt skali. Duża odpowiedzialność spoczywa w tym zakresie na samorządach, które jako jedyne mają kompetencje do wytyczania obszarów i tworzenia wyłączeń dla pojazdów niewymienionych w ustawie. Innymi słowy, mogą wdrożyć strefę według własnego uznania, odpowiadającą realnym potrzebom. Wiadomo co robić Strefy Czystego Transportu miałyby większe szanse powstania i skuteczniej walczyłyby ze smogiem, gdyby dopuszczono do nich pojazdy niskoemisyjne. Wynika to z doświadczeń krajów zachodnich, z których żadne nie posiada tak restrykcyjnych stref, jakie zaprojektowano w Polsce. Londyn planuje wprowadzenie strefy ultra-niskoemisyjnej (ang. ultra low emission zone) dopiero w 2020 r., po dwunastu latach funkcjonowania strefy niskoemisyjnej, po której mogą poruszać się na przykład hybrydy. Polacy mają swoje zdanie W opinii większości ekspertów, katalog dopuszczonych do stref pojazdów powinien zostać rozszerzony. Oczekują tego także sami mieszkańcy, którzy dali temu wyraz w przeprowadzonym przez PSPA badaniu społecznym. Polacy uznali, że w pierwszym etapie wdrażania stref, zakaz wjazdu powinien obejmować głównie samochody najstarsze i najbardziej emisyjne. Średni wiek samochodu w Polsce to 16 lat! Ankietowani nie zgodzili się z zakazem wjazdu do strefy dla hybryd, których w Polsce sprzedaje się 20 tys. rocznie, a część trasy pokonują one na silniku elektrycznym. Ponadto stwierdzili, że pojazdy spalinowe, spełniające najwyższe normy emisji spalin, również powinny móc poruszać się po strefach na początku ich funkcjonowania. Już wymóg normy Euro 4 dla Diesli i Euro 1 dla pojazdów benzynowych przyniósłby poprawę. Jedyna droga W opinii Polskiego Stowarzyszenia Paliw Alternatywnych, progresywny charakter stref miałby kilka zalet. Przede wszystkim gminy będą strefy ustanawiać. Po drugie, będą one tworzone na większych obszarach, co będzie skuteczniejsze w walce ze smogiem. Zamykanie ruchu na niewielkim terenie spowoduje jedynie zagęszczenie pojazdów wokół strefy, nie przyczyniając się do efektu środowiskowego i poprawy komfortu poruszania się po mieście. Po trzecie, może to w końcu wpłynąć na świadomość i decyzje zakupowe kierowców. W obliczu realnych zakazów, zaczną interesować się emisyjnością pojazdów w podobnym stopniu, co ich koledzy w Europie Zachodniej. 207

208 208

209 Marek Gawroński, Wiceprezes ds. Relacji Publicznych, Volvo Group Poland PRZYSZŁOŚĆ TO ELEKTROMOBILNOŚĆ Wiele miast i regionów na całym świecie chciałoby już dziś wprowadzić zrównoważony transport, który nie wykorzystuje paliw kopalnych. Elektromobilność jest tu najlepszym rozwiązaniem, w tę stronę podąża coraz więcej ośrodków miejskich. Bardzo duże zainteresowanie elektromobilnością wykazuje Polska, która ma potencjał, aby stać się europejskim liderem w tej dziedzinie. Dla Volvo elektromobilność to z kolei jedno z flagowych rozwiązań przyczyniających się do rozwoju zrównoważonego transportu publicznego. Jaka czeka nas zatem przyszłość? Elektromobilne Volvo W 2019 r., Volvo Trucks rozpocznie w Europie sprzedaż samochodów ciężarowych z napędem elektrycznym, przeznaczonych dla miejskiego transportu dystrybucyjnego i komunalnego. Pojazdy te: Volvo FL i FE Electric, wprowadzone na rynek wcześniej w tym roku, zapewnią zupełnie nowe możliwości w zakresie zmniejszenia emisji spalin i hałasu w transporcie miejskim. Ponieważ są one całkowicie bezemisyjne, doskonale nadają się do użytkowania wewnątrz zadaszonych terminali, jak i w zielonych strefach miast. Brak hałasu, drgań i emisji spalin, w połączeniu z doskonałymi właściwościami jezdnymi, zapewniają także znaczną poprawę warunków pracy kierowcy. Elektromobilność wpisuje się w naszą długofalową strategię dotyczącą zrównoważonego rozwoju miast oraz zerowej emisji zanieczyszczeń. Volvo, jako producent autobusów miejskich, już blisko 10 lat temu postawiło na elektromobilność, całkowicie rezygnując z produkcji autobusów napędzanych tylko sinikiem diesla. W tej chwili firma produkuje wyłącznie zelektryfikowane autobusy miejskie hybrydowe, elektryczno-hybrydowe (hybrydy plug-in) oraz całkowicie elektryczne. Wszystkie są projektowane i produkowane w Polsce, we wrocławskiej fabryce największym zakładzie Volvo w Europie. Autobusy z Wrocławia stanowią istotną część transportu zbiorowego w takich krajach jak Szwecja, Dania, Norwegia, Wielka Brytania, Węgry, Niemcy, Szwajcaria, Hiszpania, Luksemburg, Austria czy Holandia, jednak ostatnio coraz więcej zelektryfikowanych autobusów Volvo trafia do polskich miast. Nowa rola producenta Nie wystarczy samo kupno autobusu elektrycznego. Przede wszystkim - trzeba stworzyć infrastrukturę do ładowania pojazdów, biorąc pod uwagę takie czynniki jak topografia czy klimat miasta - aby zoptymalizować zużycie energii. Brak infrastruktury to jak na razie jeden z głównych czynników, które hamują rozwój rynku, wiele miast dopiero uczy się radzić sobie z tymi wyzwaniami. Zmianie ulega też rola producenta już nie tylko sprzedaje on autobus, ale cały system. Volvo definiuje to w trzech wymiarach. Jeśli chodzi o same pojazdy - uważamy, że przyszłość to połączenie autobusów hybrydowych, hybryd typu plug-in oraz autobusów w pełni elektrycznych. Druga kwestia to rozwiązania systemowe. Chcemy oferować nie tylko autobusy i baterie do nich, ale autobus o stałym koszcie eksploatacji za kilometr, gdzie nabywca nie musi się martwić wymianą baterii czy serwisem. Trzeci element to wspólny standard ładowania. Wszystko to sprowadzić można do w pełni połączonego, zautomatyzowanego, zelektryfikowanego transportu publicznego, bezpiecznego i efektywnego. Miasta przyszłości Elektromobilny transport publiczny przyszłości to nie tylko pojazdy elektryczne i infrastruktura. To także możliwość zupełnie innego spojrzenia na sposób projektowania przestrzeni miejskiej. Posłużmy się przykładem. W przypadku elektrycznych hybryd (plug-in) istnieje możliwość zaprogramowania, w którym momencie autobus będzie wykorzystywał napęd elektryczny, a w którym spalinowy. System umożliwia dokładne skalkulowanie zapotrzebowania na energię na danej trasie i wgranie do komputera sterującego pracą jednostki napędowej algorytmu, który automatycznie, po odczytaniu danych z GPS, przełączy napęd ze spalinowego na elektryczny. Co więcej taki autobus może mieć np. przystanek wewnątrz galerii handlowej, czy w innych dotąd niedostępnych dla komunikacji miejskiej miejscach gdzie będzie się poruszał wyłącznie przy wykorzystaniu energii elektrycznej, a więc 209

210 cicho i bezemisyjnie. Taki sam efekt osiągamy oczywiście wykorzystując pojazdy całkowicie elektryczne. Możliwe zatem staje się tworzenie w miastach stref nisko- bądź zero-emisyjnych np. w okolicach szkół, szpitali, osiedli mieszkaniowych czy centrów miast. Dzięki takiemu rozwiązaniu transport publiczny będzie mógł być znacznie bliżej pasażerów, przystanki będą mogły powstawać w miejscach, gdzie wcześniej nie było to możliwe. Pojazdy autonomiczne już wkrótce? W najbliższych latach nastąpi najprawdopodobniej szybki rozwój pojazdów autonomicznych, ale minie jeszcze sporo czasu, zanim samojeżdżące samochody czy autobusy pojawią się na ulicach miast. Volvo już dziś dysponuje rozwiązaniami, które pomagają kierowcom w sprawnym prowadzeniu pojazdów, omijaniu przeszkód czy osób, które nagle weszły na jezdnię, czyli takich które podnoszą bezpieczeństwo na drodze. Kolejnym krokiem będzie stworzenie stacji, które umożliwią samodzielne tankowanie, przejazd do myjni, itp. W kolejnym kroku nastąpić może wyznaczenie buspasów dla pojazdów autonomicznych. Trzeba jednak zaznaczyć, że minie jeszcze sporo lat, zanim zobaczymy w centrum Warszawy w pełni autonomiczne autobusy, ponieważ mimo dynamicznego rozwoju tej technologii jej zastosowanie wciąż jest wyzwaniem. Pojazdy autonomiczne będą wprowadzane stopniowo. Volvo Polska Volvo Polska to część Grupy Volvo jednego z wiodących światowych producentów samochodów ciężarowych, autobusów, maszyn budowlanych oraz systemów napędowych do łodzi motorowych i urządzeń przemysłowych. W Polsce Volvo obecne jest od lat 70-tych. Na początku lat 90-tych Volvo rozpoczęło we Wrocławiu działalność przemysłową. W 1996 roku otwarto fabrykę autobusów, a kolejne lata zaowocowały rozwojem firmy i rozszerzeniem zakresu jej działalności. Obecnie firma Volvo Polska obejmuje: fabrykę autobusów, a także organizacje sprzedaży autobusów, samochodów ciężarowych i maszyn budowlanych oraz globalne centra dostarczające usługi biznesowe w takich sektorach, jak IT, finansowy i HR. Polska fabryka Volvo Wrocławska fabryka jest największą fabryką autobusów Volvo w Europie. Tutaj są projektowane oraz powstają w niej kompletne autobusy miejskie, międzymiastowe i turystyczne, które dostarczane są do operatorów miejskiego transportu publicznego, przewoźników na trasach międzymiastowych i międzynarodowych oraz firm turystycznych na rynkach całej Europy. W 2010 roku w polskiej fabryce rozpoczęła się seryjna produkcja autobusu hybrydowego. Obecnie Volvo oferuje pełną flotę zelektryfikowanych autobusów. Gama obejmuje hybrydę Volvo 7900 Hybrid (dostępną również w wersji przegubowej), elektryczną hybrydę Volvo 7900 Electric Hybrid oraz najnowszy model w pełni elektryczny autobus Volvo 7900 Electric. W Europie zelektryfikowane autobusy Volvo stanowią część transportu zbiorowego w wielu miastach, między innymi w Szwecji, Danii, Norwegii, Wielkiej Brytanii, na Węgrzech, w Niemczech, Szwajcarii, Hiszpanii, Luksemburgu, Austrii, Holandii i innych. Do tej pory Volvo na całym świecie dostarczyło operatorom transportu publicznego ponad 4 tys. zelektryfikowanych autobusów. 210

211 Innowacje dla zrównoważonej przyszłości W firmie BASF zrównoważony rozwój oznacza połączenie długoterminowego sukcesu gospodarczego z ochroną środowiska i odpowiedzialnością społeczną. Obecnie bardzo zdecydowanie inwestujemy w rozwój innowacyjnych katalizatorów mających ważny wpływ na czyste powietrze w zrównoważonej przyszłości. nowe miejsca pracy w regionie Dolnego Śląska. Zakład w Środzie Śląskiej wytwarza katalizatory najnowszej generacji, które spełniają coraz surowsze normy emisji spalin Euro VI / 6. Jako światowy lider w produkcji katalizatorów, chcemy sprostać rosnącym potrzebom rynku w tym zakresie. Planowana rozbudowa przewiduje stworzenie najnowocześniejszych linii produkcyjnych z pełnym zakresem technologii katalizatorów i filtrów spalin. ROZWÓJ Katalizator jest prawdopodobnie najważniejszym urządzeniem do redukcji zanieczyszczeń, jakie kiedykolwiek wynaleziono. Obecnie jest nieodzownym elementem układów wydechowych w większości współczesnych samochodów. Bez nich jakość powietrza w miastach i wokół nich byłaby znacznie gorsza. BASF był pionierem w opracowywaniu pierwszych katalizatorów w modelach samochodów z 1975 roku, a rok później wprowadził drugą istotną innowację: nowoczesny katalizator trójdrożny, który obecnie niweluje ponad 90% węglowodorów (HC), tlenków węgla (CO) i tlenków azotu (NO x) wytwarzanych przez silniki samochodowe. Rozwój technologii sprawił, iż dziś potrzeba 100 samochodów z katalizatorami, aby osiągnąć emisję na poziomie zaledwie jednego samochodu sprzed 1974 roku. Od samego początku technologia trójdrożnego katalizatora BASF pomogła zredukować ponad 1 miliard ton HC, NOx i CO, zanim dotarły do atmosfery. Już dziś wiemy, że w najbliższych latach liczba samochodów na świecie wzrośnie o 300 milionów i osiągnie liczbę 1,2 miliarda w 2020 roku. Dlatego wciąż rozwijamy nowe technologie, poprawiające jakość powietrza wokół nas. Takim rozwiązaniem są nowoczesne katalizatory samochodowe BASF, wspierające współczesne miasta w walce ze smogiem transportowym redukując emisje szkodliwych. W 2014 roku uruchomiliśmy w Środzie Śląskiej koło Wrocławia najnowocześniejszy zakład produkcji katalizatorów BASF w Europie. Inwestycja o wartości 150 mln euro umożliwiła nam podwojenie produkcji katalizatorów na starym kontynencie. Katalizatory produkowane w Polsce są dostarczane do firm w całej Europie. Rosnące zapotrzebowanie spowodowało, iż podjęliśmy decyzję o rozbudowę fabryki, która rozpoczęła się w tym roku. Inwestycja zwiększy istniejący zakład produkcyjny o około m 2 czyli o ponad 50% obecnego obszaru produkcyjnego, tworząc Katalizatory samochodowe to jeden z flagowych produktów, ale BASF opracowuje inteligentne rozwiązania z zakresu jakości powietrza do wielu różnych zastosowań. Nasze nowoczesne technologie mają również kluczowe znaczenie dla osiągnięcia docelowych poziomów emisji CO 2 w nowoczesnej mobilności. ŚRODOWISKO W BASF poświęcamy wiele uwagi ochronie środowiska oraz zwiększeniu efektywności energetycznej. Realizujemy ambitne założenia w zakresie zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych o 25% na tonę sprzedawanych produktów oraz wzrostu o 25% efektywności energetycznej do 2020 roku. Promujemy selektywną zbiórkę odpadków wśród naszych pracowników i lokalnej społeczności. W Środzie Śląskiej organizujemy akcję Drzewko za butelkę. W ramach akcji za zużyty sprzęt elektroniczny, makulaturę oraz plastikowe butelki nasi pracownicy oraz mieszkańcy okolicznych miejscowości otrzymują sadzonki roślin i nasiona BASF do wysiewu pszczelej łąki. W fabryce katalizatorów wdrożyliśmy normę ISO 9001, obecnie trwają prace nad wdrożeniem systemu efektywnego zarządzania środowiskiem ISO Realizując globalne cele zmierzające do ograniczenia zużycia zasobów, nasz zakład produkcji katalizatorów uzyskał certyfikat LEED GOLD, a wkrótce nastąpi wdrożenie normy ISO Wskaźniki oddziaływania na środowisko oraz dane dotyczące bezpieczeństwa pracy raportujemy jako realizator programu Odpowiedzialność i Troska. Przyjęty przez nas Ramowy System Zarządzania Responsible Care jest zgodny z wytycznymi Europejskiej Rady Przemysłu Chemicznego oraz zasadami i kryteriami zatwierdzonymi przez Polską Izbę Przemysłu Chemicznego. EDUKACJA Czujemy się częścią lokalnej społeczności. Szczególnie chętnie angażujemy się w długofalowe projekty o charak- 211

212 terze edukacyjnym. Od 2016 roku wspieramy szkolnictwo zawodowe, niezwykle istotne z perspektywy lokalnego rynku pracy. Projekt partnerskiej klasy BASF o profilu Monter - Mechatronik w Zespole Szkół Ponadgimnazjalnych nr 2 w Środzie Śląskiej oferuje możliwość zdobycia praktycznych kompetencji zawodowych. W projekcie rozpoczętym we wrześniu 2016 roku uczestniczy 12 uczniów. W ramach programu w szkole odbywają się regularne zajęcia z wykorzystaniem profesjonalnego sprzętu dostarczonego przez BASF, a uczniowie biorą udział w warsztatach organizowanych na terenie zakładu. Program edukacyjny jest w pełni dostosowany do wymagań administracyjnych oraz potrzeb lokalnego rynku pracy w Polsce. Z kolei pracownia chemiczna działająca na terenie Liceum im. Mikołaja Kopernika pomaga rozwijać zainteresowania oraz inspiruje młodzież do dalszego kształcenia na wrocławskich uczelniach. Zamierzamy rozwijać te projekty, a wraz z rozbudową zakładu widzimy jeszcze większą przestrzeń do naszej aktywności w obszarze edukacji. 212

213 DOBRY klimat zaczyna się w domu Chcąc lepiej zrozumieć, jak inspirować naszych klientów do prowadzenia bardziej zrównoważonego życia na co dzień, przeprowadziliśmy badanie pt. Dobry klimat zaczyna się w domu (Climate action starts at home)*. Zmiany klimatu to problem globalny i dotyczy każdego z nas. Naszym celem było dowiedzieć się, co ludzie na całym świecie myślą o tych zmianach, a także jakie działania przyjazne klimatowi podejmują w swoim codziennym życiu oraz jak możemy im w tym pomóc. W badaniu wzięło udział ponad osób z 14 krajów, w tym z Polski. Zaangażowanie w działania na rzecz klimatu Poszczególne społeczności, regiony czy też kraje inaczej postrzegają zmiany klimatyczne i w różny sposób starają się im przeciwdziałać. Aby określić poziom osobistego zaangażowania w te działania, IKEA opracowała Indeks Zachowań w odniesieniu do Zmian Klimatycznych (eng. Climate Change Behaviour Index). Według opracowanego wskaźnika, recykling i oszczędzanie energii w domu są najczęstszymi działaniami podejmowanymi na rzecz przeciwdziałania zmianom klimatu. Co ciekawe, Polscy konsumenci mają jeden z najbardziej pozytywnych wyników indeksu zachowań klimatycznych. Osiągają lepsze wyniki niż przeciętne w zakresie recyklingu, naprawiania urządzeń domowych, kupowania używanych przedmiotów i korzystania z bardziej ekologicznych środków transportu. Jednak słabym punktem nadal pozostają w Polsce odpady żywnościowe - wiele osób przyznaje się do marnowania jedzenia. 213

214 Postawy konsumentów W przeprowadzonym badaniu IKEA zidentyfikowała cztery grupy konsumentów reprezentujące różne poglądy i przekonania dotyczące zmian klimatycznych. Na podstawie wskazywanych postaw, przekonań, barier i motywatorów zostały wyróżnione grupy: optymistów, zwolenników, bezradnych oraz sceptyków. Optymiści widzą sens i celowość w podejmowanych działaniach, wierzą, że mogą pozytywnie wpłynąć na problem globalnego ocieplenia, jednocześnie niezbyt chętnie podejmują nowe działania, ponieważ są przekonani, że zrobili już swoje. Szukają łatwych rozwiązań, które należy im podsunąć. W Polsce ta grupa stanowi 29% badanych. 24% Polaków to zwolennicy, którzy zdają sobie sprawę, że wszyscy musimy zrobić co w naszej mocy, aby konsumować mniej, ponownie używać i przetwarzać produkty. Są oni gotowi dokonać zmian w swoich własnych zwyczajach. Aż 35% badanych Polaków zalicza się do grupy bezradnych, odczuwających na co dzień skutki zanieczyszczenia środowiska i martwiących się o ich wpływ na zdrowie. Uważają oni jednak, że jest już za późno na zmiany - inni ludzie nie robią nic w tej kwestii, a oni nie chcą w pojedynkę toczyć walki. Ostatnią 12% grupą są sceptycy twierdzący, że ocieplenie klimatu to naturalny proces, wykorzystywany jako propaganda przez polityków czy koncerny. Ta niewielka grupa nie podejmuje działań na rzecz ekologii, widzi jednak wymierną korzyść finansową recyclingu czy energii odnawialnych. Potrzeba wsparcia i edukacji Badani deklarują, że chętnie podejmują działania mające na celu przeciwdziałanie zmianom klimatycznym - zrobiliby jednak więcej, gdyby wiedzieli konkretnie, co mają robić, otrzymali wsparcie oraz widzieli korzyści z takiego działania. Wśród ankietowanych istnieje przekonanie, że rządy i firmy, a także inni ludzie, nie podejmują wysiłku w celu przeciwdziałania zmianom klimatu, co zniechęca ich do osobistego zaangażowania w tego typu działania. Brak wsparcia ze strony rządu podawali jako największą barierę. Wśród ankietowanych istniało również silne przekonanie, że zachowania przyjazne dla środowiska są kosztowne. Kluczem do odblokowania aktywności społeczeństwa jest jego przekonanie, że podejmowane działania mają realny wpływ na środowisko oraz że mogą one przynieść realną oszczędność. Razem możemy więcej Przeprowadzone badanie pokazuje, że ludzie potrzebują praktycznych rozwiązań, które pozwolą im zaoszczędzić pieniądze, przyczynią się do polepszenia zdrowia oraz ułatwią codzienne życie, a jednocześnie będą przyjazne środowisku. Przykłady tego, co robią inne osoby, przedsiębiorstwa i rządy, a także odpowiednie wsparcie i infrastruktura, również pomogłyby stworzyć poczucie sensowności wspólnych działań. Nadszedł czas, aby to firmy, przy współpracy z różnymi instytucjami, zarówno państwowymi, jak i prywatnymi, stały się wzorem do naśladowania w kreowaniu praktycznych rozwiązań służących walce ze zmianami klimatu. W IKEA wierzymy, że dobry klimat zaczyna się w domu. Poprzez nasze sklepy i stronę internetową mamy ogromną szansę, aby zainspirować miliony odwiedzających nas klientów i pokazać im, jak można żyć w bardziej zrównoważony sposób. Systematycznie zwiększamy ofertę produktów i rozwiązań,, które wspierają tę postawę i pozwalają zmniejszyć nasz negatywny wpływ na klimat. Przykładowo, od 2015 roku sprzedajemy oświetlenie wyłącznie w technologii LED. W 2017 roku sprzedaliśmy na całym świecie aż 85 milionów żarówek LED, które nie tylko oszczędzają energię ale też są bezpieczne i bardzo trwałe. W naszej ofercie w Polsce, Belgii, Holandii, Szwajcarii, Wielkiej Brytanii i od niedawna w Niemczech są instalacje fotowoltaiczne, dzięki którym klienci indywidualni mogą produkować energię odnawialną na własne potrzeby. Do 2025 roku planujemy rozszerzyć tę ofertę na pozostałe rynki, na których IKEA jest obecna. * Raport dostępny jest pod linkiem: 214

215 Dominika Bettman, CEO, Siemens Sp. z o.o., Grzegorz Należyty, Członek Zarządu, Siemens Sp. z o.o. Wkład Siemensa w walkę z zanieczyszczeniem powietrza w Polsce Problem globalnego ocieplenia i zanieczyszczenia powietrza to jedno z najpoważniejszych zagrożeń środowiskowych współczesnego świata. Stawienie mu czoła wymaga od państw, przedsiębiorstw oraz obywateli odpowiedzialnego podejścia, uwzględniania celów zrównoważonego rozwoju oraz współpracy. Tylko zaangażowanie wszystkich interesariuszy zwiększy celowość i efektywność podejmowanych działań. Siemens poczuwa się do tej odpowiedzialności dostrzegamy konieczność transformacji gospodarek światowych w kierunku zeroemisyjności oraz maksymalnego wykorzystania odnawialnych i lokalnych zasobów energetycznych. W tym celu już obecnie stosujemy rozwiązania przejściowe, pracując jednocześnie nad technologiami docelowymi. Rozwój kogeneracji Sposobem na poprawienie opłacalności wytwarzania energii jest wzrost efektywności i dywersyfikacja produkcji oraz wytwarzanie jej bliżej obiorcy. Odpowiedzią Siemensa na te wyzwania jest kogeneracja. Współwytwarzanie energii elektrycznej i ciepła, w szczególności z wykorzystaniem gazu ziemnego, to krok w kierunku czystszego powietrza, niskich kosztów ogrzewania, a także podnoszenia bezpieczeństwa energetycznego. Krajowy potencjał rozwoju kogeneracji to dodatkowe MW, które można wprowadzić do systemu elektroenergetycznego do roku Kogeneracja wpisuje się ponadto w globalne trendy w energetyce, jakimi są dekarbonizacja, mniejsze oddziaływanie na środowisko, redukcja emisji CO 2. Skupiamy się na czterech obszarach z zakresu celów zrównoważonego rozwoju: wykorzystaniu odnawialnych źródeł energii, rozwoju kogeneracji, wzroście efektywności energetycznej oraz magazynowaniu energii. Odnawialne źródła energii Odnawialne źródła energii, przede wszystkim te lokalnie dostępne (jak np. biomasa czy odpady), powinny być fundamentem zrównoważonej gospodarki. Widzimy w Polsce wiele możliwości wykorzystania rozproszonych źródeł fotowoltaicznych, elektrociepłowni biogazowych, źródeł geotermalnych (tam, gdzie ma to uzasadnienie ekonomiczne) oraz wielki potencjał elektrowni wiatrowych usytuowanych zwłaszcza w polskim akwenie morza Bałtyckiego. Jednocześnie rozumiemy, że dynamiczny rozwój OZE spowoduje coraz większe zautomatyzowanie zarządzania siecią elektroenergetyczną, a w przypadku Polski również konieczność rozwoju tej sieci w miejscach koncentracji źródeł. Na etapie przejściowym widzimy potencjał wysokosprawnych źródeł gazowych. W najbliższych latach wymagane będzie generowanie rezerw dla niestabilnych źródeł OZE tak, by móc szybko odpowiedzieć na zmieniające się warunki. W praktyce oznacza to zdolność do dostarczenia energii elektrycznej w tzw. regulacji wtórnej. Docelowo źródła kogeneracji będą wykorzystywały wodór lub biogaz. Lokalnie już dziś dostępne są alternatywne, tanie i czyste źródła energii. Przykładem inwestycji ukierunkowanej na ekologię i poprawę efektywności energetycznej jest nowa, kogeneracyjna elektrociepłownia w Gorzowie Wielkopolskim, dzięki której udało się przyłączyć 2900 nowych odbiorców do sieci miejskiej, obniżyć ceny energii oraz wyeliminować tzw. niską emisję z centrum miasta. Efektywność energetyczna Efektywność energetyczna jest procesem szukania możliwości oszczędności energii w całym łańcuchu gospodarki. Sprowadza się to do dwóch głównych działań: wykorzystania coraz sprawniejszych urządzeń oraz odzyskiwania energii odpadowej z procesów technologicznych. Widzimy potencjał w synergii przemysłu i systemów ciepłowniczych. Anachronizmem staje się tradycyjne zarządzanie energetyczne, według którego energia z elektrociepłowni przeznaczana była wyłącznie na potrzeby własne zakładów. Energetyka przemysłowa przyszłości poprzez zwiększanie efektywności powinna wspierać lokalne bezpieczeństwo energetyczne i rozwój ciepłownictwa. Kluczem jest tu rozwijanie i wdrażanie innowacyjnych technologii. W Siemensie na R&D wydajemy rocznie blisko 215

216 5 mld euro, tj. ponad 6% rocznych przychodów firmy. Duży potencjał dla poprawy jakości powietrza widzimy w rozwoju wysokosprawnej kogeneracji w skali mikro (np. rozwój lokalnych biogazowni o mocach do 1 MWe, gdzie wytwarzana energia elektryczna i cieplna tania i czysta pokrywałaby potrzeby lokalnych społeczności). Jest to jeden z podstawowych modeli gospodarki w cyklu zamkniętym na terenach niskozurbanizowanych. W Siemensie wdrażamy też długoterminową strategię termomodernizacji budynków. Uważamy, że w długiej perspektywie należy opracować standardy budownictwa pasywnego uwzględniające charakterystyki energetyczne budynków oraz wymogi dotyczące oświetlenia pomieszczeń światłem naturalnym. Magazynowanie energii Osiągnięcie w długiej perspektywie zeroemisyjnej energetyki nie jest możliwe bez rozwoju różnorodnych systemów magazynowania energii (w zależności od wolumenu i przeznaczenia). Siemens rozwija zautomatyzowane systemy magazynowania energii SIESTORAGE, które pozwalają na stabilizację pracy mikrosieci elektroenergetycznych i na lokalne redukcje emisji gazów cieplarnianych. Perspektywiczną metodą na długoterminowe magazynowanie energii jest jej wytwarzanie z nadmiarów zielonych paliw, takich jak wodór lub jego pochodne: metan, metanol, węglowodory wyższych rzędów czy amoniak. W tym zakresie Siemens dostosowuje konstrukcje turbin gazowych do spalania wodoru. Istotną kwestią jest też efektywne pozyskiwanie wodoru. Siemens aktywnie rozwija linię elektrolizerów SYLIZER. Już dziś posiadamy referencje na terenie EU rzędu 20MW oraz budujemy nowe instalacje. Naszym celem jest wypracowanie modułowych rozwiązań skalowalnych do mocy rzędu 1000 MW. Magazynowanie nadmiaru OZE w zielonych paliwach pozwala wykorzystać energię chemiczną do odtworzenia części energii elektrycznej, ale też, poprzez kogenerację, zapewnić użytkownikom dostęp do zielonego ciepła. Perspektywy Kondycja powietrza i zasobów naturalnych jest alarmująca. Siemens, popierając Porozumienie Paryskie, wytycza kierunki, daje przykład i edukuje. Jesteśmy zdania, że zrównoważony rozwój musi stać się priorytetem we wszelkich działaniach biznesowych i politycznych, ale także obywatelskich, zarówno w skali lokalnej, jak i globalnej. 216

217 Piotr Dziwok, Prezes Zarządu Shell Polska Gaz na rzecz zrównoważonego rozwoju Zaspokojenie rosnącego światowego zapotrzebowania na energię, przy jednoczesnym przeciwdziałaniu zmianom klimatu i zanieczyszczeniu środowiska, to najważniejsze wyzwanie, jakiemu będzie musiało sprostać społeczeństwo. Światowi przywódcy doszli do porozumienia w sprawie 17 celów zrównoważonego rozwoju, w których ONZ określiła energię jako kluczowe wspólne ogniwo umożliwiające ich realizację. Shell od wielu lat wspiera działania międzynarodowe mające na celu dekarbonizację. Cele zrównoważonego rozwoju oraz porozumienie paryskie skłoniły kraje do intensyfikacji wysiłków na rzecz ograniczenia emisji gazów cieplarnianych i poprawy jakości powietrza. Niezbędna jest jednak transformacja globalnego systemu energetycznego. Działania te będą odbywać się w różnym tempie, w zależności od szeregu czynników, od polityki krajowej po technologie i produkty, które wybierają konsumenci. Ważnym wkładem, jaki możemy teraz wnieść, jest dalsze zwiększanie roli gazu ziemnego, który pomaga zapewnić więcej czystej energii na całej planecie. Przy spodziewanym wzroście liczby ludności na świecie, gaz jest jednym z niewielu źródeł energii, które mogą zaspokoić rosnące zapotrzebowanie, przy ograniczeniu emisji generowanych przez produkcję energii elektrycznej, przemysł, branżę budowlaną i transport. Chiny rozpoczynają kampanię na rzecz czystego powietrza Shell jest obecny w wielu miejscach na świecie i dostrzegamy, że to Chiny są jednym z krajów, które wykazują szczególną determinację w swoich wysiłkach na rzecz poprawy jakości powietrza i ograniczenia emisji. Przykład ten może stać się inspiracją dla Polski z uwagi na podobny miks energetyczny. Rząd Chin systematycznie ogranicza zużycie węgla, który obecnie zaspokaja dwie trzecie zapotrzebowania energetycznego tego kraju. Ułatwia to szybki rozwój rynku czystszej energii, w tym gazu ziemnego. Chiny zobowiązały się do zwiększenia udziału gazu ziemnego w swoim koszyku energetycznym z 6% na 10% do 2020 r. Według Sublime China Information, kraj ten już dysponuje ponad dużych ciężarówek i autobusów o dużej ładowności, tankujących na ponad 2000 stacji oferujących ciekły gaz ziemny. Liczba ciężarówek napędzanych ciekłym gazem ziemnym błyskawicznie rośnie, a sprzedaż dużych ciężarówek wykorzystujących to paliwo stanowi około 5% sprzedaży ogółem. Rola gazu w poprawie jakości powietrza w Polsce Jakość powietrza to szczególnie palący problem w Polsce. Smog poważnie wpływa na jakość życia i zdrowie ludzi w miastach, będąc przyczyną około zgonów rocznie. Paliwa generujące zanieczyszczenia, wykorzystywane w niezrównoważonym ogrzewaniu, przemyśle, energetyce, a także transporcie, mogą stanowić główne źródła zanieczyszczenia powietrza. Według Międzynarodowej Agencji Energetycznej przy wytwarzaniu energii elektrycznej gaz emituje od 45% do 55% mniej gazów cieplarnianych niż węgiel. Wypieranie elektrowni węglowych i agregatów prądotwórczych z silnikami Diesla w połączeniu z wytwarzaniem energii elektrycznej z wykorzystaniem gazu i odnawialnych źródeł energii jest szybkim i opłacalnym sposobem ograniczenia emisji gazów cieplarnianych w sektorze energetycznym, przy jednoczesnym zapewnieniu niezawodnych dostaw energii elektrycznej. Gaz ziemny będzie odgrywał kluczową rolę w transformacji energetycznej w sektorze przemysłowym. W przemyśle lekkim, jak włókiennictwo, przejście z kotłów węglowych na gazowe może znacząco przyczynić się do obniżenia kosztów, zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych i poprawy jakości powietrza. Podobnie w przemyśle ciężkim, takim jak hutnictwo żelaza czy stali, branża wytwarzania cementu i przemysł chemiczny, przejście z węgla na gaz w celu wytwarzania ciepła może znacznie ograniczyć emisje. W branżach takich, jak produkcja ceramiki i szkła, czystsze spalanie paliw w piecach może również zaowocować wyższą jakością produktów. W ostatnim stuleciu rozwój mobilności pobudził globalny wzrost gospodarczy. Tymczasem emisje gazów ciepla- 217

218 rnianych generowane przez sektor transportu rośną średnio o 2,5% rocznie. Ciężkie pojazdy drogowe stanowią około 5% pojazdów na drogach UE, ale generują około jednej czwartej emisji. Z tego powodu Shell widzi w Polsce dobre perspektywy dla paliw niskoemisyjnych w transporcie, takich jak skroplony gaz ziemny (LNG), wodór czy elektryczność. Aby zaspokoić rosnące zapotrzebowanie na transport przy mniejszej emisji, konieczne będzie zastosowanie nowych rozwiązań, w tym paliw charakteryzujących się niższą emisją. Obejmą one niskoemisyjne paliwa płynne, biopaliwa i gaz ziemny. Zgodnie z badaniem Thinkstep dla Stowarzyszenia na rzecz Pojazdów na Gaz Ziemny, ciekły gaz ziemny może zmniejszyć emisje gazów cieplarnianych aż o 6% w porównaniu z olejem napędowym. Jako że Polska jest liderem w sektorze europejskiego transportu ciężkiego, wzrost wykorzystania ciekłego gazu ziemnego mógłby odegrać ważną rolę w dekarbonizacji, rozwoju zrównoważonego transportu, a w dłuższej perspektywie trwałym spadku ilości zanieczyszczeń. Polska ma również ogromny potencjał, aby stać się hubem gazowym dla Europy Środkowej i Wschodniej. Mo- że poszczycić się doskonałym położeniem, dostępem do terminalu LNG oraz istniejącą i rozwijającą się infrastrukturą, taką jak połączenia z dużymi sąsiednimi rynkami, jak Niemcy czy Ukraina. Stworzenie hubu gazowego umożliwiłoby korzystanie z różnych źródeł gazu, co skutkowałoby bardziej konkurencyjnymi cenami i pozytywnie wpłynęłoby nie tylko na rozwój gospodarki, ale przede wszystkim na jakość powietrza. Zdaniem Shell, zdywersyfikowany rynek gazu, przewidywalne i przejrzyste regulacje oraz gotowość do współpracy z różnymi uczestnikami rynku mogą sprawić, że Polska stanie się ośrodkiem czystszej energii, jakiej dostarcza gaz ziemny. Aby było to możliwe, środowiska biznesowe, rządowe i organizacje pozarządowe muszą ściśle ze sobą współpracować, aby stworzyć warunki do osiągnięcia wspólnych celów. Współpracując z Global Compact Network Poland, Shell pragnie rozwijać wysiłki na rzecz zrównoważonego rozwoju w Polsce. Zaangażowanie w inicjatywę Zrównoważone miasta, wraz z innymi podmiotami służy poprawie warunków życia współczesnego społeczeństwa. 218

219 Dr Mateusz A. Bonca, Prezes Zarządu LOTOS S.A. Paliwa alternatywne sposobem na poprawę jakości powietrza w miastach Smog to jedno z najpoważniejszych wyzwań w zakresie ochrony środowiska, z którymi obecnie mierzymy się w Polsce. To zjawisko spowodowane jest długoletnim działaniem wielu czynników. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia, na liście 50 najbardziej zanieczyszczonych miast Unii Europejskiej aż 33 znajdują się w naszym kraju. Jednym z czynników powodujących zanieczyszczenie jest kombinacja dużego natężenia ruchu samochodowego w miastach oraz wyższy niż w państwach Europy Zachodniej przeciętny wiek pojazdów. Pewnym z rozwiązań problemu smogu jest rozwój poja- zdów napędzanych paliwami alternatywnymi. Paliwa alternatywne to między innymi energia elektryczna, wodór, biopaliwa, gaz ziemny (w tym biometan) w postaci sprężonej (CNG), skroplonej (LNG) oraz gaz płynny (LPG). Grupa LOTOS jest zaangażowana w realizację projektów pozwalających na szersze zastosowanie paliw alternatywnych w transporcie: zarówno energii elektrycznej, jak i wodoru czy gazu ziemnego w postaci sprężonej lub skroplonej. Realizowany przez Spółkę projekt LOTOS Energy Hub umożliwi Grupie LOTOS w przyszłości zarządzanie siecią nowoczesnych stacji, pozwalających nie tylko na zatankowanie pojazdu paliwami tradycyjnymi, ale też zasilenie go innymi nośnikami energii. Punkty ładowania pojazdów elektrycznych funkcjonują na stacjach LOTOS w Trójmieście już od 2015 roku. Planowane jest zwiększenie zasięgu oddziaływania infrastruktury do ładowania pojazdów elektrycznych na terenie kraju wzdłuż sieci bazowej TEN-T oraz przy kluczowych aglomeracjach. W tym celu wytypowano do inwestycji 50 stacji na autostradach i drogach szybkiego ruchu. W lipcu 2017 r. Komisja Europejska zarekomendowała dofinansowanie kwotą ponad 400 tys. euro projektu zgłoszonego przez Grupę Kapitałową LOTOS, pt. Projekt LEM (czyli LOTOS Electro Mobility) - pilotażowe wdrożenie elektromobilności wzdłuż dróg sieci bazowej TEN-T w ramach unijnego funduszu CEF Transport. Dzięki temu projektowi w październiku 2018 roku uruchomione zostało 12 punktów ładowania samochodów elektrycznych przy autostradach A1 i A2, między Trójmiastem a Warszawą tzw. Niebieski Szlak. W Grupie LOTOS dostrzegamy także znaczny potencjał wodoru jako paliwa zeroemisyjnego, szczególnie w takich sektorach jak transport komunalny i ciężki, żegluga, a w przyszłości także lotnictwo. Do zasilania ogniw wodorowych napędzających silnik elektryczny potrzebny jest wodór o bardzo wysokiej czystości, dlatego analizowane są możliwości rozwoju technologii jego oczyszczania. Grupa LOTOS otrzymała jesienią bieżącego roku decyzję o dofinansowaniu ze środków UE projektu Pure H2 - instalacji do oczyszczania i dystrybucji wodoru oraz dwóch punktów jego tankowania. Koszt tej inwestycji wynosi blisko 10 milionów euro, a dofinansowanie ma sięgnąć ok. 2 milionów euro. Projekt ten umożliwi Grupie LOTOS rozwijanie już rozpoczętej współpracy z polskimi miastami. Ocenia się, że na początkowym etapie rozwoju rynku pojazdów zasilanych wodorem, popyt na wodór będzie generowany głównie przez publiczny transport drogowy. Wychodząc z tego założenia, Grupa LOTOS podpisała wiosną 2018 r. list intencyjny z Gminą Miasta Gdyni w sprawie współpracy przy realizacji dostaw wodoru do napędu autobusów z ogniwami paliwowymi. Podobny list intencyjny został podpisany wcześniej z Gminą Miasta Wejherowo. Obecnie w gdańskiej rafinerii produkowane jest ok. 13 ton wodoru na godzinę, czyli tyle, ile zużywa autobus wodorowy w ciągu roku. W sytuacji, w której Gdynia zdecydowałaby się na wymianę wszystkich używanych na trasach około 90 autobusów na pojazdy wodorowe, konsumowałyby one ilość wodoru równoważną 3,5 dniom pracy instalacji wodorowych rafinerii, czyli około 1% produkcji. Oczyszczony wodór może być wykorzystywany nie tylko w transporcie drogowym, ale także przemyśle informatycznym, medycynie, czy przemyśle spożywczym. Do tej pory tak czysty wodór nie jest w Polsce szeroko dostępny, dlatego jego powszechne użycie jest dość ograniczone. Cały czas prowadzone są prace koncepcyjne dotyczące pozyskania wodoru nie tylko w oparciu o reforming parowy gazu ziemnego, ale także z wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii. 219

220 Spółki LOTOS Lab i LOTOS Kolej realizują projekt budowy dwóch prototypowych lokomotyw manewrowych o napędach hybrydowych. Oznacza to, że obie modernizowane lokomotywy będą miały napęd elektryczny korzystający z baterii litowo-jonowej, natomiast wspierającym źródłem energii będzie w jednej z lokomotyw silnik spalinowy, a w drugiej ogniwo wodorowe. Projekt ma zostać zrealizowany w ramach aktualnie obowiązującej strategii rozwoju, czyli do roku Warszawską ma dotyczyć przygotowania przez uczelnię prototypów wybranych urządzeń, w tym przetworników oraz systemów zarządzania bateriami, baterii litowo-jonowych i przepływowych, magazynów energii (stacjonarnych i mobilnych), ogniw wodorowych oraz urządzeń do testowania poziomu czystości wodoru metodą optyczną. Taki model współpracy pozwala nie tylko na wypracowanie nowych rozwiązań, które umożliwią polepszenie jakości powietrza, ale także na wzmocnienie potencjału innowacyjności Polski. Warto podkreślić, że warunkiem koniecznym dla innowacyjności i rozwoju technologii jest ścisła współpraca biznesu z jednostkami naukowo-badawczymi. Dlatego pod koniec września br. Grupa LOTOS i LOTOS Lab podpisały z Politechniką Warszawską umowę o współpracy badawczo-rozwojowej związanej z technologiami jonowymi i wodorowymi. Współpraca LOTOSU z Politechniką Poprawa jakości powietrza w miastach jest wyzwaniem, któremu nie sposób podołać bez współpracy administracji państwowej i samorządowej, przemysłu oraz jednostek naukowo-badawczych. Grupa LOTOS aktywnie angażuje się często będąc liderem projektów dających szansę na rozwiązanie choć części podstawowych przyczyn zanieczyszczenia powietrza. Biogram: Dr Mateusz A. Bonca ma wieloletnie doświadczenie w międzynarodowym zarządzaniu i doradztwie strategicznym dla wiodących koncernów przemysłowych i finansowych w Europie, Afryce i na Bliskim Wschodzie. Od 2016 roku w zarządzie Grupy LOTOS S.A., najpierw jako wiceprezes ds. strategii i rozwoju, następnie ds. ekonomiczno-finansowych, a obecnie jako prezes zarządu. W latach dyrektor w Deutsche Bank AG we Frankfurcie nad Menem. W latach menedżer w Peppers and Rogers Group Middle East w Zjednoczonych Emiratach Arabskich. W latach pracował w McKinsey & Company. Wcześniej praktykował także w Deloitte & Touche i MARSH. Przygotowywał i realizował strategiczne zmiany w korporacjach m.in. w Polsce, Czechach, Wielkiej Brytanii, Włoszech, Zjednoczonych Emiratach Arabskich, Arabii Saudyjskiej, Bahrajnie, Belgii, Republice Południowej Afryki i Turcji. Jest absolwentem Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, studiował również w Al Akhawayn University w Maroku. Jest doktorem nauk ekonomicznych w zakresie ekonomii na Akademii Leona Koźmińskiego oraz autorem publikacji i referatów wygłaszanych na konferencjach międzynarodowych. 220

221 Koncepcja udziału banku komercyjnego w programie Czyste powietrze Celem rządowego programu Czyste Powietrze (dalej zwanym Programem) jest zmniejszenie lub uniknięcie emisji pyłów i pozostałych zanieczyszczeń emitowanych do atmosfery przez domy jednorodzinne. Cel ten ma zostać osiągnięty poprzez poprawę efektywności energetycznej budynków, tj. termomodernizację, wymianę starych pieców i kotłów na paliwo stałe oraz instalację odnawialnych źródeł energii. Proces modernizacyjny będzie rozłożony w czasie i potrwa do 2029 roku oraz będzie wspierany poprzez system dotacji, na który przewidziano 103 mld zł. Według szacunków Ministerstwa Środowiska, z Programu będzie mogło skorzystać między 3 a 4 miliony domów jednorodzinnych. Z powyższych założeń wynika, iż program Czyste Powietrze będzie największym tego typu projektem kiedykolwiek wdrażanym w Polsce. Z uwagi na jego skalę oraz masowy charakter, będzie on wymagał zaangażowania wielu podmiotów, w tym instytucji finansowych (banków komercyjnych). Rozważania na temat charakteru i roli banków w Programie należy rozpocząć od próby odpowiedzi na pytanie, jak w efektywny sposób dotrzeć do właścicieli 4 milionów domów jednorodzinnych, wyjaśnić im podstawowe zasady i korzyści uczestnictwa w Programie oraz pomóc przejść przez administracyjny proces ubiegania się o wsparcie dla przedsięwzięć poprawiających efektywność energetyczną ich domów. Doświadczenia z dotychczas przeprowadzonych programów poprawy efektywności energetycznej adresowanych do szerokiego grona potencjalnych beneficjentów (np. program PolSEFF), pokazują, że o sukcesie tego typu inicjatywy decyduje jej dostępność, prostota procedur aplikacyjnych, łatwość uzyskania pomocy technicznej oraz czytelne przedstawienie korzyści wynikających z udziału w programie. Z tego względu uczestnictwo instytucji finansowych, które posiadają szeroką sieć placówek bankowych, możliwość skutecznego dotarcia do dużej liczby osób, szczególnie w rejonach niezurbanizowanych, kompetencje w zakresie rządowych i unijnych programów dotacyjnych oraz nierzadko doświadczenie we współpracy z audytorami energetycznymi jest bardzo ważne, a nawet nieuniknione. Przykładowy model wsparcia Programu przez bank komercyjny mógłby być oparty o następujące elementy: a. Ofertę finansowania inwestycji poprzez preferencyjną pożyczkę na cele związane z termomodernizacją, która byłaby powiązana z dotacją pochodzącą z Programu. b. Współpracę na szczeblu lokalnym z audytorami e- nergetycznymi, których rolą byłoby przygotowanie audytu energetycznego budynku przed rozpoczęciem inwestycji. c. Współpracę z podmiotami zaangażowanymi w proces akceptacji wniosków w ramach Programu (np. Gminy, BGK, WFOSiGW i inne). d. Listę LEME (ang. List of Eligible Materials and Equipment). Lista składa się z energooszczędnych materiałów i urządzeń, jest ogólnodostępna w Internecie i może być poszerzana o dodatkowe technologie, w tym urządzenia spełniające kryteria określone w Programie. Powyższy model byłby szczególnie atrakcyjny dla tych gospodarstw domowych, które oceniłyby pomoc w formie dotacji do inwestycji za niewystarczającą i poszukiwałyby dodatkowych źródeł współfinansowania przedsięwzięcia. Współpraca banku z audytorami energetycznymi, którzy działają lokalnie, oraz znajomość procedur aplikacyjnych do Programu przez pracowników lokalnych oddziałów banków komercyjnych oznaczałaby, że osoba zainteresowana otrzymaniem wsparcia w ramach Programu mogłaby rozpocząć procedurę aplikacyjną w instytucji finansowej. Rolą banku, poza udzieleniem pożyczki, byłoby udzielenie podstawowych informacji dotyczących zasad funkcjonowania Programu, w tym praw i obowiązków przyszłego beneficjenta, katalogu kosztów kwalifikowanych, poziomu spodziewanego dofinansowania oraz pomocy przy wypełnieniu wniosku o dofinansowanie. Elementem uzupełniającym byłoby skierowanie osoby aplikującej o wsparcie do audytora energetycznego, którego rolą byłoby określenie możliwości i skali potrzebnych nakładów inwestycyjnych związanych z termomodernizacją budynku. 221

222 Po otrzymaniu niezbędnego wsparcia z banku i audytora energetycznego, osoba aplikująca powinna złoży komplet niezbędnych dokumentów do podmiotu odpowiedzialnego za ocenę wniosku i przyznanie dofinansowania. W zależności od indywidualnego przypadku, uruchomienie środków w ramach pożyczki i rozpoczęcie inwestycji mogłoby się odbyć jeszcze przed oficjalnym przyznaniem dofinansowania dla inwestycji. Uczestnictwo banków komercyjnych w Programie mogłoby być regulowane przez Bank Gospodarstwa Krajowego na analogicznych zasadach, jak to ma miejsce obecnie w przypadku innych rządowych programów jak np.: Kredyt na Innowacje Technologiczne czy Gwaracja de minimis. BGK mógłby pełnić rolę instytucji zasilającej banki komercyjne w środki, w ramach których prowadzona byłaby akcja finansowania inwestycji termomodernizacyjnych w ramach niskooprocentowanych pożyczek. Ważnym narzędziem w procesie kwalifikowania nakładów inwestycyjnych do dofinansowania byłaby stworzona przez EBOR i rozbudowana w ostatnich latach m. in. przy udziale polskich instytucji finansowych, lista LEME. Z uwagi na fakt, iż jedną z preferowanych w Programie inwestycji byłaby wymiana starych źródeł ciepła (pieców i kotłów na paliwa stałe) na nowe, wykorzystanie listy LEME w wielu przypadkach umożliwiłoby zastąpienie konieczności przeprowadzania audytów energetycznych. To by ograniczyło biurokrację i sprawiło, że Program byłby bardziej przyjazny dla jego przyszłych beneficjentów, a co za tym idzie bardziej powszechny. 222

223 Henryk Mucha, Prezes Zarządu PGNiG Obrót Detaliczny Sp. z o.o. Gaz ziemny to ekologiczne źródło energii, którego zalety powinny być wykorzystywane w walce o czyste powietrze w Polsce. Rozwój zastosowań gazu ziemnego jako paliwa wyróżniającego się zdecydowanie niższą emisją zanieczyszczeń niż inne powszechnie używane paliwa w systemach grzewczych i transporcie, może być jednym z filarów walki o poprawę jakości powietrza w Polsce. Realizowane obecnie w kraju znaczące inwestycje w zakresie rozbudowy gazowej sieci przesyłowej oraz dystrybucyjnej, a w tym inwestycje w wyspowe stacje regazyfikacji skroplonego gazu ziemnego (LNG), przełożą się na wzrost dostępności tego paliwa dla Klientów. Uwzględniając powyższe - poprawa jakości powietrza w Polsce jest częścią strategii Grupy Kapitałowej PGNiG. Aktywne działania w tym zakresie podejmuje jednocześnie kilka spółek z Grupy, w tym PGNiG Obrót Detaliczny. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) zanieczyszczenie powietrza jest jednym z głównych przyczyn zgonów na świecie. W naszym kraju stężenia benzo(alfa)pirenu B(a)P, który jest najbardziej toksycznym składnikiem smogu, są największe w całej Unii Europejskiej i ośmiokrotnie przekraczają dopuszczalne normy wyznaczone przez Światową Organizację Zdrowia. Jeśli zaś chodzi o zanieczyszczenia powietrza pyłami zawieszonymi PM 10 i PM 2.5, ich stężenie również przekracza dopuszczalne normy i różni się w poszczególnych regionach, przy czym najgorsza sytuacja jest na południu kraju. Według oceny Instytutu Ochrony Środowiska dokonanej w 2016 roku, w Polsce podzielonej na 46 stref, poziomy dopuszczalne i docelowe zanieczyszczeń powietrza zostały przekroczone w przypadku B(a)P średniorocznie w 43 strefach, pyłu PM 2.5 średniorocznie w 18 strefach, pyłu PM 10 średniorocznie w 9 strefach, a pyłu PM 10 średnio dobowo w 35 strefach. Te dane obrazują skalę problemu. Wyróżnia się trzy główne źródła zanieczyszczeń powietrza w polskich miastach, są to kolejno sektor komunalno -bytowy poprzez spalanie paliw stałych, sektor transportowy oraz w najmniejszym stopniu przemysł. Zróżnicowanie źródeł powoduje, że nie ma jednolitej strategii przeciwdziałania w skali kraju. Główne źródła zanieczyszczeń powietrza są różne dla różnych regionów, są również uwarunkowane innymi czynnikami jak chociażby pora roku czy ukształtowanie terenu. Jednak dominującą w Polsce przyczyną problemu tzw. niskiej emisji pozostaje ogrzewanie w sektorze komunalno-bytowym, ale dla dużych miast w zależności od pory roku jest to bez wątpienia transport. Walka o jakość powietrza powinna więc uwzględniać kompleksowe rozwiązania z obszaru infrastruktury i instrumentów wsparcia umożliwiające dostosowanie do warunków lokalnych. Dla wszystkich tych obszarów gaz ziemny znajduje zastosowanie jako paliwo ekologiczne, przyjazne oraz łatwe i bezpieczne w użytkowaniu. Niska emisja obejmuje zanieczyszczenia wprowadzane do powietrza ze źródeł o wysokości poniżej 40m i dotyczy nie tylko emisji z indywidualnych gospodarstw domowych (domy jednorodzinne, budynki wielorodzinne), ale także z instalacji spalania eksploatowanych w lokalnych kotłowniach małej mocy cieplnej, budynkach użyteczności publicznej, przedsiębiorstwach usługowych. Do szkodliwej niskiej emisji zalicza się również emisję komunikacyjną - transportową i tzw. emisję niezorganizowaną powodowaną np. pożarami, awariami przemysłowymi, pyleniem ze składowisk materiałów sypkich, pracami polowymi etc. Jednakże niska emisja pochodząca z ogrzewania domów węglem i drewnem, jest głównym źródłem zanieczyszczenia powietrza pyłami zawieszonymi, wielopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi, dioksynami i stanowi poważne wyzwanie ekologiczne, zdrowotne i cywilizacyjne dla władz i całego społeczeństwa. Zgodnie z danymi Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań liczba budynków jednorodzinnych na koniec 2011 roku wynosiła 5,28 mln, z czego 35% (1,83 mln) było zlokalizowane w miastach a 65% (3,45 mln) na terenach niezurbanizowanych. Dla prawie 70% domów jednorodzinnych głównym źródłem ogrzewania jest kocioł lub piec węglowy, a jedynie 13% użytkowników korzysta z kotłów gazowych do celów grzewczych, przy czym z tych ostatnich 223

224 korzysta się powszechnie w budownictwie wielorodzinnym oraz nowym budownictwie jednorodzinnym. Szacuje się, iż w miastach odsetek budynków jednorodzinnych ogrzewanych źródłami węglowymi wynosi około 60%, kotłami gazowymi ogrzewanych jest 26% budynków, a z miejskich sieci ciepłowniczych korzysta 3% odbiorców. Natomiast na wsiach odsetek budynków ogrzewanych paliwami stałymi wynosi 90%, a pozostałe budynki są ogrzewane w większości kotłami gazowymi z mniejszym udziałem ekologicznych źródeł ciepła i ogrzewania elektrycznego. Dla porównania sytuacji Polski na tle krajów UE warto zaznaczyć, iż najważniejszym paliwem wykorzystywanym w sektorze gospodarstw domowych w Polsce jest węgiel kamienny z 32,5% udziałem. W Unii Europejskiej dominującym paliwem jest gaz ziemny (36,9%), natomiast węgiel odgrywa tam marginalną rolę stanowiąc zaledwie 2,7%. Udział gazu ziemnego w Polsce jest około dwukrotnie mniejszy (17,6%) niż w Unii Europejskiej. Powyższe dane skazują więc, że istnieje znaczący potencjał dla rozwoju paliwa gazowego w sektorze gospodarstw domowych. Mając na uwadze powyższe dane, rekomenduje się kontynuacje działań mających na celu wzrost zastosowań gazu ziemnego jako źródło ogrzewania domów w Polsce. Porównanie wskaźników emisji zanieczyszczeń ze spalania różnych paliw wykazuje wprost, że gaz ziemny emituje dużo mniej zanieczyszczeń. Emisje wszystkich rozpatrywanych zanieczyszczeń (oprócz tlenków azotu) są w przypadku spalania gazu zmiennego o 2 3 rzędy wielkości mniejsze w porównaniu z paliwami stałymi. Najbardziej szkodliwym związkiem, który wydziela się podczas spalania paliw i którego poziomy docelowe są przekraczane w niemal w całej Polsce jest B(a)P. W przypadku spalania paliw gazowych (gaz ziemny wysokometanowy, LNG) jego emisja na jednostkę energii użytkowej jest o ponad 270 tys. razy mniejsza. Za kolejny priorytetowy obszar wspierający walkę z zanieczyszczeniami powietrza należy uznać rozwój niskoemisyjnych napędów sprężonym gazem ziemnym (CNG) - zwłaszcza w transporcie miejskim i innych pojazdach komunalnych. Porównanie emisji pojazdów zasilanych CNG z pojazdami benzynowymi i na olej napędowy, wychodzi zdecydowanie na korzyść tych pierwszych, zarówno jeśli chodzi o tlenki azotu, dwutlenek węgla jak i pyły zawieszone. Autobusy i pojazdy komunalne wykorzystujące napędy CNG stają się coraz bardziej popularne w polskich miastach, a ich użytkownicy bardzo sobie cenią ich walory użytkowe, zarówno jeśli chodzi o minimalizację oddziaływania na środowisko jak i ekonomikę użytkowania. Uwzględniając skalę problemu i jego wielowymiarowość, skuteczna walka ze smogiem wymaga zdecydowanych i skoordynowanych działań uwzględniających współpracę na linii administracja rządowa samorządy biznes. Działania te powinny uwzględniać zarówno wprowadzanie systemu odpowiednich zachęt i narzędzi, ale także prowadzenie szerokiej kampanii informacyjno-edukacyjnej, budującej świadomość społeczeństwa w tym zakresie. Tego rodzaju działania prowadzone są przez podmioty z Grupy PGNiG, obejmują one zarówno inicjatywy komunikacyjne i edukacyjne, jak również inwestycyjne oraz produktowe. 224

225 Michał Kępowicz, Dyrektor ds. Relacji Strategicznych Philips Czyste powietrze w pomieszczeniach to źródło zdrowia dla naszych płuc i serca Jakość powietrza w większości miast na całym świecie nie spełnia wytycznych Światowej Organizacji Zdrowia, narażając ludzi na zwiększone ryzyko chorób układu oddechowego i innych problemów zdrowotnych. Ekspozycja na zanieczyszczenia powietrza jest związana z wieloma negatywnymi skutkami dla zdrowia ludzkiego, w tym nasilającymi się objawami oddechowymi, hospitalizacją z powodu chorób serca lub płuc, a nawet przedwczesną śmiercią. Według WHO smog co roku zabija 7 milionów ludzi, w tym 1,7 miliona dzieci. Zanieczyszczenie powietrza jest poważnym globalnym problemem zdrowia publicznego. Badania naukowe dostarczają silnych dowodów na rosnącą liczbę niekorzystnych skutków zdrowotnych, wynikających z narażenia na działanie zanieczyszczeń powietrza. Zagrożenia związane z zanieczyszczeniem powietrza występują zarówno na zewnątrz jak i w pomieszczeniach, w których poczucie bezpieczeństwa jest tylko pozorne. Zgodnie z wynikami ostatniej kontroli Najwyższej Izby Kontroli, dotyczącymi zanieczyszczenia powietrza w Polsce, okazuje się, że zanieczyszczenie powietrza zewnętrznego wywiera istotny wpływ na jego jakość wewnątrz pomieszczeń. Ponadto oszacowana wysokość stężeń dobowych wewnątrz pomieszczeń w przypadku PM 10 (przyp. autora: podczas badań) przekraczała... poziom dopuszczalny dla stężeń tej substancji w otaczającym powietrzu. Warto zaznaczyć, że pomimo, że w czasie epizodów smogowych, w zamkniętych pomieszczeniach było o ok. 50% mniejsze stężenie (PM) niż na zewnątrz, to i tak znacząco przekraczało ono poziom bezpieczny dla zdrowia. Amerykańska Agencja Ochrony Środowiska (EPA) opisuje zanieczyszczenia powietrza w pomieszczeniach, jako jeden z głównych środowiskowych zagrożeń dla zdrowia. Istnieje 5 głównych czynników wpływających na jego jakość: - Cząsteczki PM - Alergeny - Lotne związki organiczne - Bakterie i wirusy - Przesuszone lub zbyt wilgotne powietrze Według badań WHO powietrze w zamkniętych pomieszczeniach może być nawet od 2. do 5. razy bardziej zanie- czyszczone niż to na zewnątrz. Tak wysoki poziom skażenia wynika nie tylko z niskiej jakości powietrza zewnętrznego, ale również ze zgromadzenia wszystkich innych ww. czynników zanieczyszczających. Jeżeli na to nałożymy fakt, że od 80% do 90% czasu spędzamy w pomieszczeniach, to możemy sobie uzmysłowić znaczenie jakości powietrza dla naszego zdrowia i życia. Skala problemu złego powietrza w zamkniętych przestrzeniach wydaje się być niemała. Badania wykazały, iż w Wielkiej Brytanii 15 mln mieszkań jest dotkniętych tzw. syndromem chorego budynku (ang. sick building syndrome SBS). Syndrom SBS dot. ok. 30% budynków na świecie i stanowi zespół objawów - występujących u osób przebywających w pomieszczeniach ze złym powietrzem. Te objawy to m.in. bóle i zawroty głowy, uczucie przemęczenia, kłopoty z oddychaniem, wrażenie ucisku na klatkę piersiową, uczucie suchych błon śluzowych, bóle mięśniowe oraz mdłości i omdlenia. Jak temu przeciwdziałać i jak zadbać o własne zdrowie? Częste wietrzenie mieszkań chroni nas skutecznie przed wilgocią czy zanieczyszczeniami chemicznymi, coraz częściej jednak wiąże się z wpuszczaniem do domu smogu. Nie oznacza to, że należy rezygnować z wietrzenia, choć na pewno warto rozsądnie wybierać jego pory unikając otwierania okien np. w czasie największego ruchu komunikacyjnego. Należy też pamiętać o skuteczności niektórych roślin. NASA opublikowało listę gatunków roślin, które według ich badań dobrze usuwają zanieczyszczenia powietrza, zaznaczając jednocześnie, że efektywne oczyszczanie powietrza jest możliwe w przypadku, gdy roślin jest odpowiednio dużo w pomieszczeniach. Polecane gatunki roślin: epipremnum złociste; wężownica, dracena wonna, bluszcz, palma Areka, nefrolepis wyniosły. Zanim podejmiemy decyzję o zakupie roślinki do domu, w którym mieszkają dzieci i zwierzęta, warto też sprawdzić, czy nie jest toksyczna. Nowoczesnym i wydajnym sposobem radzenia sobie z zanieczyszczeniami powietrza jest filtrowanie ich za pomocą oczyszczaczy z odpowiednimi filtrami. Zgodnie z najnowszymi wynikami badań EPA, to ważny sprzymierzeniec w walce o lepszą jakość wdychanego powietrza. W 2017 r. na Polite- 225

226 chnice Warszawskiej wykonano pilotażowe badania skuteczności działania tego typu urządzeń, które wykazały, że jego zastosowanie pozwoliło na organicznie frakcji pyłów od PM0,7 do PM10 o 55%-65%. Najskuteczniejsze urządzenia z filtrami HEPA i aktywnym węglem pozwalają eliminować nawet do 99% zanieczyszczeń o wielkości 0,02 mikrona, w tym najmniejsze szkodliwe cząsteczki PM2,5, kurz, roztocza, pyłki, pleśń czy sierść zwierząt, dzięki czemu mogą łagodzić objawy alergii poprzez ograniczenie czynnika uczulającego. Filtrują również bakterie i wirusy, a także lotne związki organiczne np. formaldehydy. Wybierając takie urządzenie, należy zwrócić uwagę na jego filtry, powierzchnię pomieszczenia, do jakiej jest przeznaczony oraz wydajność filtracji. Nowoczesne oczyszczacze posiadają funkcję pomiaru i wyświetlania danych o jakości powietrza w pomieszczeniu oraz tryby automatycznego oczyszczania, dostosowujące się do aktualnych warunków i jakości otaczającego powietrza. Oczyszczacz musi działać w naturalny sposób, bez zastosowania szkodliwych środków chemicznych, nie powinien także jonizować powietrza czy wytwarzać ozonu. Najlepsze urządzenia posiadają rekomendację Polskiego Towarzystwa Alergologicznego. 226

227 Gayle Schueller, 3M Vice President and Chief Sustainability Officer Jak technologie 3M poprawiają jakość powietrza na całym świecie? Oddychanie czystym powietrzem ma kluczowe znaczenie dla zdrowia. Nie należy jednak zakładać, że będzie dla nas dostępne zawsze i wszędzie. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), 9 na 10 osób na całym świecie oddycha powietrzem zawierającym znaczne ilości zanie- czyszczeń. Jest wiele przyczyn tej sytuacji, a problem ten dotyczy zarówno gospodarek rozwiniętych, jak i rozwijających się. Źródłami problemu mogą być spaliny sa- mochodowe, wytwarzanie energii, a nawet katastrofy naturalne, takie jak pożary lasów. Według WHO, ponad 4,2 miliona przedwczesnych zgonów rocznie może mieć związek z zanieczyszczeniem powietrza. W 3M przykładamy ogromną wagę do promowania czystszego powietrza, co wpisuje się w naszą wieloletnią strategię skupioną na zrównoważonym rozwoju. Troska o środowisko od lat motywuje nas do pracy i znajduje swoje odzwierciedlanie w naszej codziennej działalności od wiodącego w branży programu Pollution Prevention Pays, który rozpoczął się w 1975 r., po własne cele 3M na 2025 rok odnoszące się do zrównoważonego rozwoju w zakresie wody, energii oraz klimatu. Dotychczas stworzyliśmy wiele technologii, które pomagają poprawiać jakość powietrza na całym świecie i jak dotąd, dzięki naszym wynalazkom, udało się zapobiec zanieczyszczeniu 2 mln ton powietrza i wody oraz ograniczyć wytwarzanie odpadów. Ochrona dróg oddechowych W 1972 r. firma 3M dostrzegła potrzebę zastosowania prostej maski ochronnej, aby pracownicy nie byli narażeni na szkodliwy wpływ cząsteczek unoszących się w powietrzu. Opracowaliśmy pierwszą maskę filtrującą zatwierdzoną przez NIOSH (amerykański Narodowy Instytut Bezpieczeństwa i Higieny Pracy), będącą całkowicie nową kategorią środków ochrony osobistej. Zapoczątkowała ona rozwój licznych innowacji, powstających z myślą o osobach pracujących w zakładach przemysłowych. Dzięki zastosowaniu materiałów polipropylenowych i zastrzeżonych technologii, maska oddechowa 3M przylega lepiej do twarzy, a oddychanie przez nią jest łatwiejsze. Ochrona dróg oddechowych przed szkodliwymi substancjami to ważna część działań w obronie przed zanieczyszczeniami. Jesteśmy również świadomi, że kluczowe znaczenie ma identyfikacja problemu złej jakości powietrza u jego źródeł, dlatego dysponujemy technologiami, które służą rozwiązywaniu obu tych problemów. Technologie chłodzenia Efekt miejskiej wyspy ciepła (UHI) to fenomen typowy dla wielkich aglomeracji. Polega na tym, że obszary metropolitalne są zazwyczaj cieplejsze ze względu na dużą powierzchnię nawierzchni utwardzonych i dachów, które wychwytują ciepło i oddają je z powrotem do powietrza. Koncentracja ciepła w miastach może stanowić większe zagrożenie dla zdrowia mieszkańców, ze względu na wysoką temperaturę i tworzenie się większej ilości zanieczyszczeń powietrza. Chłodzenie dachów i chodników obniża temperaturę w mieście, co z kolei ogranicza powstawanie smogu i zanieczyszczeń. Firma 3M opracowała dwa nowe produkty do pokryć dachowych, które pomagają poprawić jakość powietrza: granulaty redukujące smog i granulaty Cool Roofing. Są one zgodne z nowymi regulacjami obowiązującymi w Los Angeles, które nakładają obowiązek stosowania chłodnych dachów w nowym budownictwie mieszkaniowym. To rozporządzenie ma przyczynić się do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych w Los Angeles o 288 tys. ton dwutlenku węgla rocznie, przy łącznych oszczędnościach na rachunkach za media nawet do 30 mln dolarów rocznie. Dzięki technologiom 3M także sieć energetyczna może stać się bardziej przyjazna środowisku. Izolatory gazowe Novec 3M zostały opracowane jako zrównoważona alternatywa dla sześciofluorku siarki (SF 6), który od lat jest wykorzystywany w przemyśle elektroenergetycznym. SF 6 jest niezawodnym izolatorem gazowym, ale jego szkodliwość pod względem efektu cieplarnianego jest 22,5 tys. razy większa od CO 2. Z tego względu sześciofluorek siarki został uznany za najsilniejszy gaz cieplarniany, jaki kiedykolwiek został przebadany przez Międzyrządowy Zespół ds. Zmian Klimatu. Izolatory gazowe Novec zostały zaprojektowane tak, aby zapewnić wydajność dielektryczną, niezawodność i bezpieczeństwo porównywalne z SF6, jednocześnie redukując emisję gazów cieplarnianych o 99,99%. 227

228 To ważna korzyść dla środowiska, a nasz produkt wykorzystuje już wiele firm energetycznych na całym świecie. Izolatory gazowe Novec należą do rodziny produktów Novec firmy 3M, w skład której wchodzi wiele inteligentnych, bezpiecznych i zrównoważonych produktów. Pomagają chronić środowisko w wielu branżach, znajdując zastosowanie również w centrach danych. Obecnie centra danych stają przed ogromnym wyzwaniem, jakim jest nadążenie za rosnącą wykładniczo ilością danych i zwiększającym się zapotrzebowaniem na moc obliczeniową, aby umożliwić rozwój nowych technologii i aplikacji, takich jak 5G, sztuczna inteligencja i inteligentne miasta. Ograniczenia tradycyjnych metod chłodzenia powietrzem są motorem napędowym dla bardziej energooszczędnych rozwiązań, takich jak chłodzenie zanurzeniowe z wykorzystaniem płynów Novec. Dzięki serwerom zanurzonym bezpośrednio w płynie Novec, centra danych mogą zwiększyć moc obliczeniową przy jednoczesnym obniżeniu kosztów energii potrzebnej na chłodzenie nawet o 97% i zmniejszyć zajmowaną powierzchnię nawet dziesięciokrotnie. Zaangażowanie w tworzenie bardziej zrównoważonej przyszłości Te przełomowe technologie, pozwalające uzyskać czystsze powietrze i ograniczyć emisję gazów cieplarnianych, to tylko kilka przykładów tego, jak firma 3M angażuje się długoterminowo w tworzenie rozwiązań mających na celu wspierania zrównoważonego świata, w którym dziewięć miliardów ludzi może wieść dobre życie. Rozwiązania 3M doskonale odzwierciedlają nasze zaangażowanie w zrównoważony rozwój. Wykorzystujemy naszą wiedzę i technologię do tworzenia produktów po to, abym nam i milionom ludzi na całym świecie żyło się lepiej. W 3M wierzymy, że firmy technologiczne, takie jak nasza, odgrywają kluczową rolę w rozwiązywaniu problemów o charakterze ogólnoświatowym. Współpracujemy z naszymi klientami, rządami i społecznościami lokalnymi, starając się znaleźć rozwiązania pojawiających się problemów. Praca na rzecz poprawy jakości powietrza to nasz priorytet, który pozostanie nim jeszcze przez wiele lat. Więcej informacji na stronach:

229 Jacek Siwiński, Prezes VELUX Polska Termomodernizacja domów jednorodzinnych jest kluczem do poprawy jakości powietrza oraz stanu zdrowia Polaków 9/10 budynków w Polsce to domy jednorodzinne. Mieszka w nich 50% ogółu ludności Polski. Ich niska efektywność energetyczna oraz przestarzałe systemy ogrzewania, w których spala się niskiej jakości węgiel, są głównym źródłem powstawania smogu w Polsce. Zwiększenie tempa renowacji budynków jednorodzinnych w Polsce pomoże w uzyskaniu czystości powietrza, ale także w poprawie stanu zdrowia Polaków. Jak pokazują badania osoby mieszkające w zawilgoconych, niedoświetlonych, niedogrzanych mieszkaniach niemal dwa razy częściej uskarżają się na swoje zdrowie. Naszym klientom oferujemy zdrowie i komfort na lata w ich domach, dostarczając światło dzienne i świeże powietrze, zaś okno dachowe, które u nich montujemy jest do tego tylko narzędziem. Od dawna wskazujemy na pozytywny wpływ naturalnego oświetlenia i wentylacji na ludzkie zdrowie, samopoczucie, koncentracje i produktywność. domach. Co jednak w sytuacji, gdy powietrze nawet na zewnątrz nie jest świeże, a eksperci coraz częściej sugerują, że otwieranie okien szkodzi? Jakość powietrza wyzwaniem cywilizacyjnym Problem jakości powietrza w Polsce w mojej ocenie jest fundamentalnym wyzwaniem w zakresie ochrony środowiska. Zła jakość powietrza towarzyszy ludzkości od dziesięcioleci i niestety równie długo to wyzwanie było lekceważone. Z wielu powodów, ten problem szczególnie dotyka Polski. Jeszcze kilka lat temu w Polsce gminy mogliśmy podzielić na te, które mają problem ze smogiem i te, które nie mają systemów pomiarowych. Na szczęście ostatnio poziom świadomości społecznej znacznie się poprawił. Coraz więcej organizacji pozarządowych wskazywało na szkodliwy wpływ smogu na zdrowie ludzi. Również firma VELUX zaangażowała się w kilka kampanii edukacyjnych w tym obszarze. Przystąpiliśmy także do programu SDG11 UN Global Compact, który w sposób bardzo kompleksowy zajmuje się kwestią czystego powietrza. Pokolenie Indoor Generation Coraz więcej czasu spędzamy w pomieszczeniach zamkniętych. Nawet chcąc pobiegać, coraz częściej wybieramy bieżnię na siłowni zamiast parku. Eksperci nazywają nasze pokolenie Indoor Generation. Dlatego coraz większy wpływ na nasze zdrowie mają budynki, w których przebywamy. Edukujemy w tym zakresie inwestorów, architektów, projektantów wnętrz, wykonawców, a także decydentów, którzy tworzą prawo. Wszyscy oni muszą pamiętać, że efektem ich pracy nie jest budynek, który składa się ze ścian, sufitu, podłogi, dachu, okien i wielu innych elementów. Efektem ich pracy powinno być miejsce, w którym ludzie będą chcieli przebywać, mieszkać, w którym będą czuć się bezpiecznie i komfortowo. To miejsce nie może też negatywne wpływać na ich zdrowie. Jednym z elementów, które ma na to wpływ, a o którym często zapominamy jest właśnie światło dzienne i świeże powietrze, których nie powinno zabraknąć w naszych Najpierw termomodernizacja Od kilku lat firma VELUX publikuje raport Barometr Zdrowych Domów, w którym przedstawiamy analizę wspływu domów na zdrowie ich mieszańców. W tym roku Barometr Zdrowych Domów 2018 oficjalnie został włączony do programu SDG 11. Raport ten zawiera analizę i rekomendację tego jak poprawić stan budownictwa w Polsce. Nie od dziś wiadomo, że to właśnie domy jednorodzinne i ich niska efektywność energetyczna są głównym źródłem emisji szkodliwych substancji do atmosfery. 9/10 budynków w Polsce to właśnie domy jednorodzinne. Mieszka w nich połowa ludności Polski. Bardzo wiele z tych domów zostało wybudowanych przed rokiem 80 i często nigdy nie były one poddane termomodernizacji. To oznacza, że większość z nich traci bardzo dużo energii oraz korzysta z przestarzałych i szkodzących środowisku kotłów. W efekcie zużycie energii w takich domach jest często ponad 50% wyższe niż przeciętnie. 229

230 Ważna jest zatem wymiana źródła ciepła na bardziej ekologiczne, ale moim zdaniem jeszcze ważniejsza jest poprawa efektywności energetycznej budynku przed dokonaniem takiej wymiany. Nieocieplane ściany, źle zaizolowany fundament i dach, nieszczelne okna to miejsca, którymi najczęściej ucieka ciepło. Zainstalowanie nowoczesnego kotła grzewczego w takim budynku nie poprawi sytuacji finansowej ani mieszkalnej lokatorów. Mając większe zapotrzebowanie na ciepło potrzeba bardziej wydajnego i droższego kotła, a w rezultacie późniejsze rachunki mogą być wyższe z uwagi na konieczność zastosowania droższego paliwa. Zdrowe powietrze = zdrowy dom To właśnie dlatego od dawna apelujemy o to, aby nie tylko wymieniać źródła ciepła na bardziej nowoczesne i ekologiczne, ale najpierw realizować kompleksową termomodernizację budynku. Dobrze przygotowany i przeprowadzony remont starego domy może pozwolić zmniejszyć zużycie energii nawet o połowę. W efekcie okaże się, że nasze źródło ciepła może być o połowę mniejsze i dużo tańsze, a koszty jego dalszej eksploatacji również pozostaną na rozsądnym poziomie. Z tej perspektywy poprawa komfortu życia oraz zdrowia mieszkańców w takim wyremontowanym domu mogą być traktowane już tylko jako pozytywny efekt uboczny. Długotrwałym efektem będzie zaś istotne ograniczenie emisji szkodliwych substancji do atmosfery. Nie bez znaczenia jest również utrzymanie wysokiej koniunktury w segmencie budowlanym, która jak wiadomo często napędza całą gospodarkę. 230

231 Monika Małek-Wędrychowicz Daniel Chojnacki, Domański Zakrzewski Palinka Sp. k. Legislacyjna walka ze smogiem Zgodnie z opublikowanym przez Europejską Agencję Środowiska raportem dotyczącym jakości powietrza w Europie 1 polskie miasta należą do jednych z najbardziej zanieczyszczonych w Europie. Aż sześć z dziesięciu najbardziej zanieczyszczonych pyłem PM -2,5 miast Unii Europejskiej znajduje się w Polsce. Przodujemy też w zakresie poziomu stężenia w powietrzu rakotwórczej substancji będącej produktem ubocznym spalania - benzo(a)pirenem. W ostatnich latach zarówno rząd, jak i samorządy po- djęły szereg działań mających na celu poprawę stanu powietrza w Polsce i zminimalizowanie podstawowego w naszym kraju źródła zanieczyszczeń, jakim jest ogrzewanie domów i mieszkań. Wśród nich wskazać można m.in. ogólnopolskie programy KAWKA oraz Czyste powietrze obejmujące dofinansowanie w formie dotacji oraz pożyczek zwrotnych termomodernizacji budynków, wymiany okien oraz systemów grzewczych na przyjazne środowisku. W zakresie jakości spalanych paliw oraz wymagań specyfikacyjnych dla kotłów spore zmiany zostały wprowadzone na poziomie lokalnym za pomocą tzw. uchwał antysmogowych. Większość województw, która wprowadziła tego rodzaju regulacje, zakazała montowania kotłów jakości niższej niż piątej klasy lub zgodnych z ekoprojektem 2, a także wyeliminowała możliwość palenia węglem brunatnym, mułem, flotokoncentratem czy biomasą o wilgotności większej niż 20%. Na tle uchwał wyróżnia się przyjęta przez miasto Kraków, zgodnie z którą od 1 września 2019 r. zakazane będzie używania jakichkolwiek paliw stałych w celach grzewczych. Nie sposób nie wspomnieć także o niedawno przyjętym rozporządzeniu dotyczącym jakości paliw stałych 3, które wejdzie w życie w całości z końcem czerwca 2020 r. Kompleksowo reguluje ono kwestie takie jak zawartość popiołu, wilgotność czy wartość opałowa dla różnych rodzajów paliw stałych niestety, przyjęto w nim wartości daleko odbiegające od oczekiwanych przez część społeczeństwa, co spowoduje dalszą możliwość oferowania przez producentów paliwa o niskiej jakości. O ile sam fakt wprowadzenia opisanych wyżej rozwiązań należy ocenić pozytywnie, to jednak ich założenia nie do końca przystają do realiów. Przede wszystkim, pomimo istnienia systemu dopłat, zarówno na poziomie lokalnym, jak i krajowym, niemożliwe będzie objęcie nim wszystkich potrzebujących osób. Po drugie, dopłaty obejmują jedynie wymianę urządzenia nie zrekompensują zaś kosztów zmiany paliwa na wyższe jakościowo czy lepszego rodzaju (np. z węgla na gaz). Ze względu na stosunkowo niską zamożność wielu mieszkańców Polski można się spodziewać, że spora część z nich nie zdecyduje się na zmianę sposobu ogrzewania domu w obawie przed brakiem środków finansowych. Należy też dodać, że zaledwie kilka województw wprowadziło lokalne przepisy antysmogowe, co oznacza, że spora część kraju opiera się wyłącznie na przepisach unijnych, które wejdą w życie za cztery lata oraz krajowych, w których przyjęto normy nieodpowiadające potrzebom w zakresie ochrony powietrza. W świetle faktu zgonu 40 tyś. Polaków rocznie z powodu smogu, można by oczekiwać bardziej radykalnych rozwiązań. Drugim poważnym źródłem zanieczyszczeń na terenie Polski jest ruch samochodowy. Zgodnie z danymi uzyskanymi przez NIK 4 średni wiek importowanego do Polski samochodu to 12 lat (stan na rok 2016). Dodatkowo, spory odsetek samochodów poruszających się po polskich drogach wyposażonych jest w silnik Diesla, niejednokrotnie z usuniętym filtrem cząstek stałych. Wszystko to powoduje, iż do powietrza przedostają się spaliny z wysoką zawartością zanieczyszczeń. Próbą rozwiązania problemu zanieczyszczeń pochodzących z transportu jest ustawa o elektromobilności 5 przyjęta przez parlament w styczniu bieżącego roku. Wśród zawartych w niej rozwiązań wskazano strefy czystego transportu, do których wjazd miałyby jedynie pojazdy elektryczne, napędzane wodorem lub gazem ziemnym, pojazdy należące do mieszkańców strefy oraz pojazdy użyteczności publicznej (Policji. zarządu dróg, itp.). Strefę taką ustanowić może każda gmina licząca więcej niż 100 tyś. mieszkańców. Ustawa zawiera także przepisy zmierzające do rozbudowy 1 (dostęp r.) 2 Rozporządzenie KE 2015/1185 z dnia 24 kwietnia 2015 r. w sprawie wykonania dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/125/WE w odniesieniu do wymogów dotyczących ekoprojektu dla miejscowych ogrzewaczy pomieszczeń na paliwo stałe (Dz. U. UE z 2015 r. L 193/1) 3 Rozporządzenie Ministra Energii z dnia 27 września 2018 r. w sprawie wymagań jakościowych dla paliw stałych (Dz. U. z 2018 r. poz z późn. zm.) 4 (dostęp z r.) 5 ustawa z dnia 11 stycznia 2018 r. o elektromobilności i paliwach alternatywnych (Dz. U. z 2018 r. poz. 317 z późn. zm.) 231

232 infrastruktury służącej ładowaniu pojazdów elektrycznych oraz tankowaniu pojazdów zasilanych gazem, a także wprowadza zwolnienie z akcyzy pojazdów elektrycznych. O ile promowanie czystych stref w miastach i pojazdów bezemisyjnych na pewno przyczyni się do poprawy stanu powietrza w Polsce, to rozwiązania przyjęte w ustawie o elektromobilności nie są pozbawione wad. Ustawa promuje pojazdy bezemisyjne, a równocześnie pomija tańsze, a coraz popularniejsze w Polsce pojazdy hybrydowe, które wydają się realniejszą opcją zakupu dla statystycznego Polaka. Ustawa nie odnosi się też w ogóle do problemu importu przestarzałych aut wyposażonych w silnik Diesla do Polski. Kwestia stref czystego transportu także wymaga poprawek w obecnym brzmieniu ustawa nie dopuszcza do poruszania się w takiej strefie m.in. rowerów, co raczej nie było zamiarem ustawodawcy, a ponadto ze względu na bardzo małą liczbę samochodów spełniających wymogi ustawy strefy czystego transportu w miastach oznaczałyby w praktyce zakaz ruchu, co nie zachęci włodarzy do ich ustanawiania. 232

233 Aneks

234

235 WHO WHO s commitment to air quality: from the 1950s to today Air pollution from both outdoor and indoor sources represents the single largest environmental risk to health globally. WHO estimates that air pollution exposure was linked to more than 6 million premature deaths in For nearly 6 decades, WHO has demonstrated its commitment to this public health issue by publishing a series of air quality reports to assess related scientific evidence. The new WHO/Europe publication Evolution of WHO air quality guidelines: past, present and future summarizes the history of the development of these air quality guidelines and the role of the scientific evidence that formed the foundation of this work. The history of WHO air quality guidelines The first WHO publication to deal with air pollution and its effects on health was Air pollution, published in It accepted the fact that air pollutants could damage health, and represented the first step in establi- shing the case for setting air quality standards to safeguard health. WHO has published 3 editions of its air quality guidelines since 1987, the most recent in WHO/ Europe has led the work in this area: while the first 2 edi- tions included the words for Europe in the title, they achieved the task of setting guidelines at a global level. Since 2006, WHO has worked on developing separate guidelines for indoor air quality. It published a series of 3 indoor-specific air quality guidelines that provide health-based recommendations on selected chemical air pollutants commonly found in indoor environments, biological agents (dampness and mould) and household fuel combustion. Updating the WHO global air quality guidelines In May 2015, the World Health Assembly adopted resolution WHA68.8, entitled Health and the environment: addressing the health impact of air pollution. The resolution urged Member States and WHO to redouble their efforts to protect populations from the health risks posed by air pollution. Furthermore, it requested that the Director-General strengthen WHO capacities in the field of air pollution and health, including through the development and regular updating of WHO global air quality guidelines. WHO/Europe, through its European Centre for Environment and Health in Bonn, Germany, started the process of updating the WHO global air quality guidelines in This update will face the challenge of ensuring a comprehensive systematic review of the enormous amount of new scientific evidence that has emerged since the last guidelines were published in In particular, it will address new findings that reveal associations between ambient air pollutants and adverse health effects at concentrations lower than previously identified. The guidelines are expected to provide up-to-date recommendations to continue protecting populations worldwide from the adverse health effects of ambient air pollution. In addition to updating the guidelines, WHO/Europe supports Member States in improving air quality and protecting the health of their populations by: - reviewing the scientific evidence on the health effects of air pollution; - providing publications and tools, such as the AirQ+ software for quantifying the health risks of air pollution, and the guidelines themselves; - providing evidence-based guidance to policy-makers and public health advice to governments; and - chairing the Joint Task Force on the Health Aspects of Air Pollution under the United Nations Economic Commission for Europe (UNECE) Convention on Longrange Transboundary Air Pollution. whos-commitment-to-air-quality-from-the-1950s-to-today 235

236 World Health Organization Fact Sheet Household air pollution and health 8 May 2018 Key facts: Around 3 billion people cook using polluting open fires or simple stoves fuelled by kerosene, biomass (wood, animal dung and crop waste) and coal. Each year, close to 4 million people die prematurely from illness attributable to household air pollution from inefficient cooking practices using polluting stoves paired with solid fuels and kerosene. Household air pollution causes noncommunicable diseases including stroke, ischaemic heart disease, chronic obstructive pulmonary disease (COPD) and lung cancer. Close to half of deaths due to pneumonia among children under 5 years of age are caused by particulate matter (soot) inhaled from household air pollution. Indoor air pollution and household energy: the forgotten 3 billion Around 3 billion people still cook using solid fuels (such as wood, crop wastes, charcoal, coal and dung) and kerosene in open fires and inefficient stoves. Most of these people are poor, and live in low- and middle-income countries. These cooking practices are inefficient, and use fuels and technologies that produce high levels of household air pollution with a range of health-damaging pollutants, including small soot particles that penetrate deep into the lungs. In poorly ventilated dwellings, indoor smoke can be 100 times higher than acceptable levels for fine particles. Exposure is particularly high among women and young children, who spend the most time near the domestic hearth. Indoor air pollution and household energy: the forgotten 3 billion 3.8 million people a year die prematurely from illness attributable to the household air pollution caused by the inefficient use of solid fuels and kerosene for cooking. Among these 3.8 million deaths: 27% are due to pneumonia 18% from stroke 27% from ischaemic heart disease 20% from chronic obstructive pulmonary disease (COPD) 8% from lung cancer. 236

237 Pneumonia Exposure to household air pollution almost doubles the risk for childhood pneumonia and is responsible for 45% of all pneumonia deaths in children less than 5 years old. Household air pollution is also risk for acute lower respiratory infections (pneumonia) in adults, and contributes to 28% of all adult deaths to pneumonia. Chronic obstructive pulmonary disease One in four or 25% of premature deaths from chronic obstructive pulmonary disease (COPD) in adults in low- and middle-income countries are due to exposure to household air pollution. Women exposed to high levels of indoor smoke are more than two times as likely to suffer from COPD than women who use cleaner fuels and technologies. Among men (who already have a heightened risk of COPD due to their higher rates of smoking), exposure to household air pollution nearly doubles that risk. Stroke 12% of all premature deaths due to stroke can be attributed to the daily exposure to household air pollution arising from cooking with solid fuels and kerosene. Ischaemic heart disease Approximately 11% of all deaths due to ischaemic heart disease, accounting for over a million premature deaths annually, can be attributed to exposure to household air pollution. Lung cancer Approximately 17% of premature lung cancer deaths in adults are attributable to exposure to carcinogens from household air pollution caused by cooking with kerosene or solid fuels like wood, charcoal or coal. The risk for women is higher, due to their role in food preparation. Other health impacts and risks More generally, small particulate matter and other pollutants in indoor smoke inflame the airways and lungs, impairing immune response and reducing the oxygen-carrying capacity of the blood. There is also evidence of links between household air pollution and low birth weight, tuberculosis, cataract, nasopharyngeal and laryngeal cancers. 237

238 Mortality from ischaemic heart disease and stroke are also affected by risk factors such as high blood pressure, unhealthy diet, lack of physical activity and smoking. Some other risks for childhood pneumonia include suboptimal breastfeeding, underweight and second-hand smoke. For lung cancer and chronic obstructive pulmonary disease, active smoking and second-hand tobacco smoke are also main risk factors. Impacts on health equity, development and climate change Without a substantial policy change, the total number of people lacking access to clean fuels and technologies will remain largely unchanged by 2030 (International Energy Agency, ) and therefore hinder the achievement of the 2030 Agenda for Sustainable Development. Fuel gathering increases the risk of musculoskeletal damage, consumes considerable time for women and children, limits other productive activities (such as income generation) and takes children away from school. In less secure environments, women and children are at risk of injury and violence during fuel gathering. Black carbon (sooty particles) and methane emitted by inefficient stove combustion are powerful climate change pollutants. Many of the fuels and technologies used by households for cooking, heating and lighting present safety risks. The ingestion of kerosene is the leading cause of childhood poisonings, and a large fraction of the severe burns and injuries occurring in low- and middle-income countries are linked to household energy use for cooking, heating and/or lighting. The lack of access to electricity for 1 billion people (many of whom then use kerosene lamps for lighting) exposes households to very high levels of fine particulate matter. The use of polluting lighting fuels introduces other health risks, such as burns, injuries, poisonings, and constrains other opportunities for health and development, like studying or engaging in small crafts and trades, which require adequate lighting. WHO response WHO provides technical support to countries in their own evaluations and scale-up of health -promoting household fuels and technologies. WHO is building capacity at the country and regional level to address household air pollution through direct consultations and workshops on household energy and health. This is further complemented by the ongoing development of the Clean Household Energy Solutions Toolkit (CHEST) to support the implementation of WHO Guidelines for indoor air quality: household fuel combustion. CHEST is a suite of tools and information resources that help countries identify stakeholders working on household energy and/or public health to design, implement and monitor policies addressing household energy. Guidelines for indoor air quality: household fuel combustion To ensure healthy air in and around the home, WHO s Guidelines for indoor air quality: household fuel combustion provide health-based recommendations on the types of fuels and technologies to protect health as well as strategies for the effective dissemination and adoption of such home energy technologies. These build upon existing WHO outdoor air quality guidelines and WHO guidance on levels of specific indoor pollutants. 1 WEO-2017 Special Report: Energy Access Outlook, International Energy Agency, 2017 ( 238

239 Household energy database The WHO Household energy database is used to monitor global progress in the transition to cleaner fuels and stove combinations in households. It also supports assessments of disease burden from the household air pollution generated from the use of polluting fuel and technologies. Currently the database includes housing data from more than 1100 surveys, representing 157 countries. It has been expanded to include information on household fuels and technologies used for heating and lighting. As the custodial agency for Sustainable Development Goal Indicator (mortality rate from the joint effects of household and ambient air pollution) and (population with primary reliance on clean fuels and technologies), WHO uses the Household energy database to derive estimates for tracking progress towards achieving universal clean energy access and related health impacts. Leadership and advocacy in the health, energy and climate community Health sector In May 2015, the World Health Assembly unanimously adopted a resolution on air pollution and health, calling for the integration of health concerns into national, regional and local air pollution-related policies. The following year, the World Health Assembly adopted a Roadmap for Enhanced Action, calling for increased cross-sector cooperation to address the health risks of air pollution. Building on this mandate, WHO is working to integrate guidance and resources for supporting clean household energy into global health initiatives and decision-support tools, such as the Global Action Plan for Pneumonia and Diarrheal Disease (GAPPD), or Global Strategy for Women and Children s Health, as well as into other aspects of WHO s own health policy guidance. WHO emphasizes the compelling health arguments for cleaner household energy in a range of global forums addressing maternal and child health issues related to pneumonia as well as forums concerned with noncommunicable diseases. This advocacy can help increase awareness of the importance of providing and scaling up of cleaner household energy as a core preventive public health measure. Health and climate change WHO is a partner of the Climate and Clean Air Coalition to Reduce Short-Lived Climate Pollutants (CCAC). As a member of the CCAC s health task force, WHO is providing technical support for harnessing health benefits from actions to reduce short-lived climate pollutants, and working to scale up health sector engagement to address such pollutants and improve air quality. Health, energy and sustainable development Reductions in air pollution-related disease burden (both for household and outdoor) will be used to monitor the progress towards attaining the Sustainable Development Goal on Health (SDG 3). 239

240 Ensuring universal access to clean fuel and technologies is a target of the Sustainable Development Goal on energy (SDG 7). Achieving this goal could prevent millions of deaths and improve the health and well-being of the billions of people relying on polluting technologies and fuels for cooking, heating and lighting. To better assess the health risks of household energy use, as well as differentiated gender impacts from household energy practices, WHO is leading an effort with countries and surveying agencies (e.g. USAID s DHS, UNICEF S MICS, World Bank s LSMS) to enhance, harmonize and pilot questions for national censuses and surveys. The effort will ensure that surveys better capture information on all the fuels and technologies used in the home for cooking, heating and lighting, as well as other impacts like time lost to fuel collection disaggregated by sex. WHO also supports international initiatives to improve air pollution and related health impacts such as the Global Alliance for Clean Cookstoves and the Climate Clean Air Coalition. Source: 240

241 World Health Organization Fact Sheet, Updated May 2018 Ambient (outdoor) air quality and health Key facts: Air pollution is a major environmental risk to health. By reducing air pollution levels, countries can reduce the burden of disease from stroke, heart disease, lung cancer, and both chronic and acute respiratory diseases, including asthma. The lower the levels of air pollution, the better the cardiovascular and respiratory health of the population will be, both long- and short-term. The WHO Air Quality Guidelines: Global Update 2005 provide an assessment of health effects of air pollution and thresholds for health-harmful pollution levels. In 2016, 91% of the world population was living in places where the WHO air quality guidelines levels were not met. Ambient (outdoor air pollution) in both cities and rural areas was estimated to cause 4.2 million premature deaths worldwide in Some 91% of those premature deaths occurred in low- and middle-income countries, and the greatest number in the WHO South-East Asia and Western Pacific regions. Policies and investments supporting cleaner transport, energy-efficient homes, power generation, industry and better municipal waste management would reduce key sources of outdoor air pollution. In addition to outdoor air pollution, indoor smoke is a serious health risk for some 3 billion people who cook and heat their homes with biomass, kerosene fuels and coal. Background Outdoor air pollution is a major environmental health problem affecting everyone in low, middle, and high-income countries. Ambient (outdoor) air pollution in both cities and rural areas was estimated to cause 4.2 million premature deaths worldwide per year in 2016; this mortality is due to exposure to small particulate matter of 2.5 microns or less in diameter (PM2.5), which cause cardiovascular and respiratory disease, and cancers. People living in low- and middle-income countries disproportionately experience the burden of outdoor air pollution with 91% (of the 4.2 million premature deaths) occurring in low- and middle-income countries, and the greatest burden in the WHO South-East Asia and Western Pacific regions. The latest burden estimates reflect the very significant role air pollution 241

242 plays in cardiovascular illness and death. More and more, evidence demonstrating the linkages between ambient air pollution and the cardiovascular disease risk is becoming available, including studies from highly polluted areas. WHO estimates that in 2016, some 58% of outdoor air pollution-related premature deaths were due to ischaemic heart disease and strokes, while 18% of deaths were due to chronic obstructive pulmonary disease and acute lower respiratory infections respectively, and 6% of deaths were due to lung cancer. Some deaths may be attributed to more than one risk factor at the same time. For example, both smoking and ambient air pollution affect lung cancer. Some lung cancer deaths could have been averted by improving ambient air quality, or by reducing tobacco smoking. A 2013 assessment by WHO s International Agency for Research on Cancer (IARC) concluded that outdoor air pollution is carcinogenic to humans, with the particulate matter component of air pollution most closely associated with increased cancer incidence, especially lung cancer. An association also has been observed between outdoor air pollution and increase in cancer of the urinary tract/bladder. Addressing all risk factors for noncommunicable diseases including air pollution - is key to protecting public health. Most sources of outdoor air pollution are well beyond the control of individuals and demands concerted action by local, national and regional level policy-makers working in sectors like transport, energy, waste management, urban planning, and agriculture. There are many examples of successful policies in transport, urban planning, power generation and industry that reduce air pollution: for industry: clean technologies that reduce industrial smokestack emissions; improved management of urban and agricultural waste, including capture of methane gas emitted from waste sites as an alternative to incineration (for use as biogas); for energy: ensuring access to affordable clean household energy solutions for cooking, heating and lighting; for transport: shifting to clean modes of power generation; prioritizing rapid urban transit, walking and cycling networks in cities as well as rail interurban freight and passenger travel; shifting to cleaner heavy duty diesel vehicles and low-emissions vehicles and fuels, including fuels with reduced sulfur content; for urban planning: improving the energy efficiency of buildings and making cities more green and compact, and thus energy efficient; for power generation: increased use of low-emissions fuels and renewable combustion -free power sources (like solar, wind or hydropower); co-generation of heat and power; and distributed energy generation (e.g. mini-grids and rooftop solar power generation); for municipal and agricultural waste management: strategies for waste reduction, waste separation, recycling and reuse or waste reprocessing; as well as improved methods of biological waste management such as anaerobic waste digestion to produce biogas, are feasible, low cost alternatives to the open incineration of solid waste. Where incineration is unavoidable, then combustion technologies with strict emission controls are critical. 242

243 In addition to outdoor air pollution, indoor smoke from household air pollution is a serious health risk for some 3 billion people who cook and heat their homes with biomass fuels and coal. Some 3.8 million premature deaths were attributable to household air pollution in Almost all of the burden was in low-middle-income countries. Household air pollution is also a major source of outdoor air pollution in both urban and rural areas. The 2005 WHO Air quality guidelines offer global guidance on thresholds and limits for key air pollutants that pose health risks. The Guidelines indicate that by reducing particulate matter (PM 10) pollution from 70 to 20 micrograms per cubic metre ( g/m), we can cut air pollution-related deaths by around 15%. The Guidelines apply worldwide and are based on expert evaluation of current scientific evidence for: particulate matter (PM) ozone (O 3) nitrogen dioxide (NO 2) sulfur dioxide (SO 2). Please note that the The WHO Air quality guidelines are currently under revision with an expected publication date in Particulate matter (PM) Definition and principal sources PM is a common proxy indicator for air pollution. It affects more people than any other pollutant. The major components of PM are sulfate, nitrates, ammonia, sodium chloride, black carbon, mineral dust and water. It consists of a complex mixture of solid and liquid particles of organic and inorganic substances suspended in the air. While particles with a diameter of 10 microns or less, ( PM 10) can penetrate and lodge deep inside the lungs, the even more health-damaging particles are those with a diameter of 2.5 microns or less, ( PM 2.5). PM 2.5 can penetrate the lung barrier and enter the blood system. Chronic exposure to particles contributes to the risk of developing cardiovascular and respiratory diseases, as well as of lung cancer. Air quality measurements are typically reported in terms of daily or annual mean concentrations of PM 10 particles per cubic meter of air volume (m 3 ). Routine air quality measurements typically describe such PM concentrations in terms of micrograms per cubic meter ( g/m 3 ). When sufficiently sensitive measurement tools are available, concentrations of fine particles (PM 2.5 or smaller), are also reported. Health effects There is a close, quantitative relationship between exposure to high concentrations of small particulates (PM 10 and PM 2.5) and increased mortality or morbidity, both daily and over time. Conversely, when concentrations of small and fine particulates are reduced, related mortality will also go down presuming other factors remain the same. This allows policymakers to project the population health improvements that could be expected if particulate air pollution is reduced. 243

244 Small particulate pollution have health impacts even at very low concentrations indeed no threshold has been identified below which no damage to health is observed. Therefore, the WHO 2005 guideline limits aimed to achieve the lowest concentrations of PM possible. WHO Air Quality Guideline values Particulate Matter (PM) Guideline values Fine Particulate Matter (PM 2.5) 10 g/m 3 annual mean 25 g/m 3 24-hour mean Coarse Particulate Matter (PM 10) 20 g/m 3 annual mean 50 g/m 3 24-hour mean In addition to guideline values, the Air Quality Guidelines provide interim targets for concentrations of PM 10 and PM 2.5 aimed at promoting a gradual shift from high to lower concentrations. If these interim targets were to be achieved, significant reductions in risks for acute and chronic health effects from air pollution can be expected. Achieving the guideline values, however, should be the ultimate objective. The effects of PM on health occur at levels of exposure currently being experienced by many people both in urban and rural areas and in developed and developing countries although exposures in many fast-developing cities today are often far higher than in developed cities of comparable size. WHO Air Quality Guidelines estimate that reducing annual average fine particulate matter (PM 2.5) concentrations from levels of 35 g/m 3, common in many developing cities, to the WHO guideline level of 10 g/m 3, could reduce air pollution-related deaths by around 15%. However, even in the European Union, where PM concentrations in many cities do comply with Guideline levels, it is estimated that average life expectancy is 8.6 months lower than it would otherwise be, due to PM exposures from human sources. In low- and middle- income countries, exposure to pollutants in and around homes from the household combustion of polluting fuels on open fires or traditional stoves for cooking, heating and lighting further increases the risk for air pollution-related diseases, including acute lower respiratory infections, cardiovascular disease, chronic obstructive pulmonary disease and lung cancer. There are serious risks to health not only from exposure to PM, but also from exposure to ozone (O 3), nitrogen dioxide (NO 2) and sulfur dioxide (SO 2). As with PM, concentrations are often highest largely in the urban areas of low- and middle-income countries. Ozone is a major factor in asthma morbidity and mortality, while nitrogen dioxide and sulfur dioxide also can play a role in asthma, bronchial symptoms, lung inflammation and reduced lung function. 244

245 NO 2 40 g/m 3 annual mean Ozone (O 3 ) Guideline values O g/m 3 8-hour mean The recommended limit in the 2005 Air Quality Guidelines was reduced from the previous level of 120 g/m 3 in previous editions of the WHO Air Quality Guidelines based on recent conclusive associations between daily mortality and lower ozone concentrations. Definition and principal sources Ozone at ground level not to be confused with the ozone layer in the upper atmosphere is one of the major constituents of photochemical smog. It is formed by the reaction with sunlight (photochemical reaction) of pollutants such as nitrogen oxides (NOx) from vehicle and industry emissions and volatile organic compounds (VOCs) emitted by vehicles, solvents and industry. As a result, the highest levels of ozone pollution occur during periods of sunny weather. Health effects Excessive ozone in the air can have a marked effect on human health. It can cause breathing problems, trigger asthma, reduce lung function and cause lung diseases. Nitrogen dioxide (NO 2 ) Guideline values 200 g/m 3 1-hour mean The current WHO guideline value of 40 g/m 3 (annual mean) was set to protect the public from the health effects of gaseous. Definition and principal sources As an air pollutant, NO 2 has several correlated activities. At short-term, concentrations exceeding 200 g/m 3, it is a toxic gas which causes significant inflammation of the airways. NO 2 is the main source of nitrate aerosols, which form an important fraction of PM 2.5 and, in the presence of ultraviolet light, of ozone. The major sources of anthropogenic emissions of NO 2 are combustion processes (heating, power generation, and engines in vehicles and ships). Health effects Epidemiological studies have shown that symptoms of bronchitis in asthmatic children increase in association with long-term exposure to NO 2. Reduced lung function growth is also linked to NO 2 at concentrations currently measured (or observed) in cities of Europe and North America. 245

246 Sulfur dioxide (SO 2 ) Guideline values SO 2 20 g/m 3 24-hour mean 500 g/m 3 10-minute mean A SO 2 concentration of 500 g/m3 should not be exceeded over average periods of 10 minutes duration. Studies indicate that a proportion of people with asthma experience changes in pulmonary function and respiratory symptoms after periods of exposure to SO 2 as short as 10 minutes. Health effects are now known to be associated with much lower levels of SO 2 than previously believed. A greater degree of protection is needed. Although the causality of the effects of low concentrations of SO 2 is still uncertain, reducing SO 2 concentrations is likely to decrease exposure to co-pollutants. Definition and principal sources SO 2 is a colourless gas with a sharp odour. It is produced from the burning of fossil fuels (coal and oil) and the smelting of mineral ores that contain sulfur. The main anthropogenic source of SO 2 is the burning of sulfur-containing fossil fuels for domestic heating, power generation and motor vehicles. Health effects SO 2 can affect the respiratory system and the functions of the lungs, and causes irritation of the eyes. Inflammation of the respiratory tract causes coughing, mucus secretion, aggravation of asthma and chronic bronchitis and makes people more prone to infections of the respiratory tract. Hospital admissions for cardiac disease and mortality increase on days with higher SO 2 levels. When SO 2 combines with water, it forms sulfuric acid; this is the main component of acid rain which is a cause of deforestation. WHO response WHO Member States recently adopted a resolution (2015) and a road map (2016) for an enhanced global response to the adverse health effects of air pollution. WHO is custodial agency for 3 air pollution-related Sustainable Development Goals indicators: Mortality from air pollution Access to clean fuels and technologies Air quality in cities. WHO develops and produces air quality guidelines recommending exposure limits to key air pollutants (indoor and outdoor). WHO creates detailed health-related assessments of different types of air pollutants, including particulates and black carbon particles, and ozone. WHO produces evidence regarding the linkage of air pollution to specific diseases, such as cardiovascular and respiratory diseases and cancers, as well as burden of disease estimates from existing air pollution exposures, at country, regional, and global levels. 246

247 WHO develops tools such as AirQ+ for assessing the health impacts from various pollutants, but also the Health Economic Assessment Tool (HEAT) to assess walking and cycling interventions, the Green+ tool to raise importance of green space and health, the Sustainable Transport Health Assessment Tool (STHAT) and the Integrated Transport and Health Impact Modelling Tool (ITHIM). WHO is developing a Clean Household Energy Solutions Toolkit (CHEST) to provide countries and programmes with the tools needed to create or evaluate policies that expand clean household energy access and use, which is particularly important as pollutants released in and around the household (household air pollution) contribute significantly to ambient pollution. CHEST tools include modules on needs assessment, guidance on standards and testing for household energy devices, monitoring and evaluation, and materials to empower the health sector to tackle household air pollution. WHO assists Member States in sharing information on successful approaches, on methods of exposure assessment and monitoring of health impacts of pollution. WHO is leading the Joint Task Force on the Health Aspects of Air Pollution within the Convention on Long-range Transboundary Air Pollution to assess the health effects of such pollution and to provide supporting documentation. The WHO co-sponsored Pan European Programme on Transport Health and Environment (PEP), has built a model of regional, Member State, and multi-sectoral cooperation for mitigation of air pollution and other health impacts in the transport sector, as well as tools for assessing the health benefits of such mitigation measures. Source: -and-health 247

248 Platforma NAZCA - (Non-State Action Zone for Climate Action) Platforma stworzona w 2014 roku przez UNFCCC (Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu) to światowa bazą danych nt. praktycznych działań pro-klimatycznych, pomocna dla zrozumienia globalnych trendów w kształtowaniu polityk regionalnych, miejskich i biznesowych (oraz sposobów ich finansowania) Gromadzi wszystkich najważniejszych interesariuszy debaty o adaptacji do zmian klimatycznych (z wyłączeniem interesariuszy rządowych, dla których jest dedykowana między rządowa przestrzeń debaty dla krajów-stron Konwencji): Miasta 9367 najistotniejszy partner (z Polski jest 77 miast*) Regiony 125 (na dziś z Polski nie ma żadnego regionu) Biznes instytucje finansowe 354 inicjatywy i organizacje pozarządowe Gromadzi informacje o działaniach wpływających na klimat i środowisko obecnie w bazie zaprezentowane są działania Gromadzi deklaracje, cele i strategie na rzecz ochrony środowiska, zapobieganiu zmianom klimatycznym oraz ograniczaniu ich skutków. Obszary działań są bardzo zróżnicowane, np.: Planach systemowych działań na rzecz poprawy jakości powietrza i wody w tym zabezpieczenia dostępu do wody pitnej (water management) Informacje o strategiach rozwoju opartych na zrównoważonej produkcji i transporcie Deklaracje ograniczeń emisji szkodliwych substancji Zobowiązania do wprowadzania i stosowania odnawialnych źródeł energiio Ustalania wewnętrznych cen emisji gazów cieplarnianych Tworzenie, emitowanie czy inwestowanie w nowoczesne narzędzia finansowe takie jak Zielone Obligacje (Green Bonds) Prezentowane działania skupiają się w 7 głównych kategoriach tematycznych: Wykorzystanie zasobów lądowych Oceany i strefy przybrzeżne Zasoby wodne Siedliska ludzkie Transport Energia Przemysł *stan na 1 listopada 2018

249 Partnerami w tworzeniu platformy NAZCA UNFCCC i pozyskiwaniu danych i informacji o prowadzonych działaniach, w podziale na angażowanych partnerów, są: UN Global Compact sektor prywatny i inwestorzy finansowi Global Covenant of Mayors for Climate & Energy miasta i regiony CDP firmy, miasta i regiony Carbonn Climate Registry miasta i regiony Climate Bonds Initiative - sektor prywatny, miasta i inwestorzy finansowi The Climate Group - miasta i regiony Global Investor Coalition on Climate Change inwestorzy finansowi Platforma stanowi bazę partnerów dla potencjalnych programów wspólnych iinwestycji, np.: 40% największych firm z FORBES 2000 prezentuje obecne lub planowane działania klimatyczne Inwestorzy instytucjonalni zadeklarowali ponad 800 mld USD dolarów na zielone projekty i technologie Miasta, regiony, firmy i inwestorzy zadeklarowali emisję Zielonych Obligacji na ponad 50 mld USD - jako narzędzie gromadzenia środków na konieczne inwestycje infrastrukturalne i pro-środowiskowe Jak przystąpić do NAZCA: Wejdź na stronę Wybierz zakładkę zarejestruj swoje działania ( register your actions ) i wybrać jednego z partnerów NAZCA UNFCCC celem zgłoszenia swoich działań. W przypadku pytań pisz do UNFCCC na mail: nazca@unfccc.int NAZCA Data Partners

250

251 United Nations Global Compact The organization was launched in July 2000 on the initiative of United Nations Secretary-General Kofi Annan. The UN Global Compact calls on the private sector worldwide to align their business strategies with universally accepted principles in the areas of human rights, labor, environment and anti-corruption, and to take action in support of UN goals. The UN Global Compact is the world s largest business initiative with over 13,500 members in 170 countries. It coordinates activities within the UN Business Action Hub, where the United Nations partners with business to implement the Sustainable Development Goals. GLOBAL COMPACT NETWORK POLAND A national network operating under the official authorization of the United Nations Global Compact. Polish Network was launched in July 2001 under the United Nations Development Program, and since 2013 is has been run and managed with the support of the Global Compact Poland Foundation. The organization is the secretariat of the UN Global Compact members, the UN Global Compact s project office, its local contact and information point. Its mission is to promote and implement global initiatives of the UN Global Compact and UN objectives in Poland. All initiatives of the Global Compact Poland are conducted in partnership with the world of business, administration and academic communities. KNOW-HOW HUB A think-tank and scientific foundation. Created under the UNDP in Poland in 2011, it gathers experts who create and implement development projects. Currently, KHH acts also as the Scientific Council to the Global Compact Network Poland. Global Compact Network Poland