POMIARY KOMPUTEROWO WSPOMAGANE w WIELKIM ZDERZACZU HADRONÓW (LHC)
|
|
- Oskar Sobczyk
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 POMIARY KOMPUTEROWO WSPOMAGANE w WIELKIM ZDERZACZU HADRONÓW (LHC) Henryk Szydłowski Wydział Fizyki UAM Umultowska 85, Poznań henryksz@amu.edu.pl Streszczenie W pracy omówiono sposoby detekcji cząstek jonizujących stosowane w Wielkim Zderzaczu Protonów oparte na zasadzie liczników Geigera-Mullera, detektory półprzewodnikowe i fotodetektory. Przedstawiono podstawowe informacje o zderzaczu, omówiono nieco dokładniej budowę i zasadę działania jednego z wielkich detektorów detektora ATLAS. Podstawą do zrozumienia pracy jest opracowanie: Pomiary komputerowo wspomagane, w którym omówiono zasady stosowania komputerów do pomiarów fizycznych. 1. Wstęp Wielki Zderzasz Hadronów (Large Hadron Colider) jest największym urządzeniem pomiarowym zbudowanym przez człowieka [1 4]. Ciekawe jest i to, że ten największy zestaw doświadczalny służy do badania cząstek elementarnych - najmniejszych cegiełek materii. Na cały zestaw składa się komplet akceleratorów, z których największy tworzy koło o średnicy 17 km, zestawu pięciu detektorów, których zadaniem jest zarejestrowanie i identyfikacja wszystkich cząstek powstających jako produkty zderzeń, olbrzymiego zestawu komputerów o mocy obliczeniowej większej niż kiedykolwiek dotąd stosowano. Do tego zestawu zwanego gridem włącza się bardzo wiele potężnych ośrodków obliczeniowych w wielu krajach świata, w tym również Centrum w Poznaniu. Przyrządy do badania promieniowania jonizującego powstawały już od chwili jego odkrycia. Zbudowano w tym celu wiele przyrządów i opracowano wiele metod pomiarowych, które są stosowane i doskonalone do dziś. Jedną z najstarszych technik, była technika klisz fotograficznych. Polegała ona na umieszczeniu nie naświetlonej kliszy fotograficznej na drodze promieni. Miejsca, przez które promień jonizujący przeszedł przez emulsję, zostały naświetlone. Po wywołaniu kliszy, pod mikroskopem można obserwować ślady torów cząstek utrwalone w kliszy. Na rysunku 1 pokazano przykład śladów tak zwanych gwiazdek, czyli miejsc, w których zaszło ciekawe zdarzenie. Dodajmy, że zarejestrowanie takich śladów jakie pokazano na rysunku 1 było wielką rzadkością, bo kto mógłby zmusić, by zdarzenie zaszło w cienkiej błonie emulsji fotograficznej, a promienie jonizujące, poruszały się tylko w płaszczyźnie kliszy fotograficznej? 1
2 Rys. 1. Ślady pozostawione w kliszy przez promienie jonizujące. Tak zwane gwiazdki, czyli miejsca skąd rozchodzi się wiele śladów są miejscami zderzeń, lub rozpadów promieniotwórczych. Eksperymentator musiał poświęcić wiele godzin pracy, by pod mikroskopem przeszukać punkt po punkcie sterty klisz, znaleźć interesujące zdarzenia - gwiazdki, by na podstawie utrwalonych śladów zidentyfikować cząstki, które poszczególne ślady pozostawiły, i wreszcie poprawnie odgadnąć zdarzenie, które nastąpiło w miejscu gwiazdki. Równocześnie z techniką klisz fotograficznych rozwijały metody detekcji i przyrządy takie jak scyntylatory, liczniki Geigera-Mullera, komory Wilsona i inne. Rys. 2. Symulowany rezultat identyfikacji produktów zderzenia w detektorze gderacza. Zadanie olbrzymich detektorów w zderzaczu sprowadza się do tego samego co badanie śladów na kliszy fotograficznej. Polega na zarejestrowaniu i identyfikacji każdego śladu pozostawionego przez promień jonizujący. Jednak cel jest osiągany za pomocą innych narzędzi i w inny sposób. Na kliszy utrwalał się obraz bardzo małego fragmentu całego 2
3 procesu, a w zderzaczu, żadna cząstka nie może się wymknąć niepostrzeżenie. Symulowany komputerowo ostateczny obraz, którego twórcy zderzacza oczekują, pokazano na rysunku Licznik Geigera-Müllera Zasadę działania licznika Geigera-Müllera pokazano na rysunku 3 [5]. Licznik składa się z zamkniętej na końcach rurki oraz cienkiego drutu rozciągniętego wzdłuż jej osi. Rurka jest hermetycznie zamknięta na końcach i wypełniona argonem z odpowiednio dobranymi domieszkami. Jej boczne ścianki są wykonane z materiału przewodzącego prąd. Drucik jest izolowany elektrycznie od rurki i stanowi elektrodą dodatnią. W czasie pracy licznika, pomiędzy drucik i obudowę przykłada się wysokie napięcie rzędu 1kV, dzięki czemu w rurce wytwarza się silne pole elektryczne skierowane radialnie. Cząstka jonizująca o bardzo dużej energii przebiegająca przez licznik rozrywa powłoki elektronowe neutralnych atomów i pozostawia na swej drodze wiele wolnych elektronów i jonów. Te z kolei, przyspieszane w polu elektrycznym zderzają się z neutralnymi atomami gazu i jonizują je. Tworzą się w ten sposób lawiny ładunków elektrycznych i powstaje krótkotrwały przepływ prądu. Lawina elektronów docierających do anody neutralizuje zgromadzony tam ładunek dodatni, znika pole elektryczne, nie są wyzwalane nowe elektrony i lawina ładunków wygasa. Bardzo istotną rolę spełnia opornik elektryczny R o dużym oporze włączony pomiędzy dodatnim biegunem źródła napięcia i drucikiem anody. W momencie, kiedy prąd wytworzony ruchem lawiny jonów neutralizuje dodatnie ładunki na anodzie, na oporniku powstaje duży krótkotrwały spadek napięcia, który jest sygnałem pomiarowym, czyli nośnikiem informacji o tym, że przez licznik przebiegła cząstka jonizująca. Przez opornik, z anody źródła wkrótce przepływają nowe ładunki na drut, i licznik jest gotowy do zarejestrowania nowej cząstki. R Sygnał mierzony Korpus licznika Wysokie napięcie - + Rys. 3. Budowa licznika Geigera-Müllera i układu zasilającego. W okresie poprzedzającym elektronikę cyfrową, sygnał pomiarowy był wzmacniany i stanowił tak zwany impuls pomiarowy, a liczba impulsów w jednostce czasu była miarą natężenia promieniowania jonizującego. Szybkość wygaszania wyładowania lawinowego następującego po przejściu cząstki jonizującej i zdolność rozdzielcza wzmacniaczy decydują o granicznej prędkości zliczania impulsów. 3
4 3. Liczniki rejestrujące promieniowanie jonizujące w LHC W detektorach wielkich zderzaczy do rejestracji i lokalizacji śladów promieni jonizujących stosuje się udoskonalone i bardzo różnorodne wersje liczników Geigera-Müllera Jednym z rozwiązań jest komora dryftowa (rys. 4) zastosowana w detektorze zderzacza The Stanford Linear Collider (SLAC) [6, 7] zbudowanego w latach w USA. Komora ta zawiera precyzyjnie rozmieszczonych drutów ułożonych pod pewnymi kątami względem siebie, z których każdy spełnia funkcję jednego bardzo długiego licznika G-M. Komora jest zamknięta i wypełniona gazem typowym dla liczników G-M. Komputerowa technika pomiarowa znacznie zwiększa czasową zdolność rozdzielczą liczników do ułamków pikosekundy (ps). W tak krótkim czasie światło i sygnał elektryczny w przewodzie jednym z drutów komory przemieszcza się na odległość centymetrów. Dzięki temu można mierzyć opóźnienia czasowe sygnałów rejestrowanych w poszczególnych drutach. Z względnych opóźnień sygnałów można wyznaczyć położenie punktu drutu-anody l 1, l 2, l 3 w pobliżu których przebiegła cząstka jonizująca, a nawet odległość śladu cząstki od drutu. Informacje z kilku sąsiadujących liczników pozwalają zlokalizować tor drobiny w przestrzeni komory, w sposób pokazany na rysunku 5. Rys. 4. Budowa komory dryftowej w zderzaczu SLAC. Rys. 5. Zasada wyznaczania punktu toru cząstki jonizującej za pomocą trzech drutów ustawionych pod różnymi kątami, w których sygnał został zarejestrowany. 4
5 Liczniki słomkowe. W LHC nie stosuje się liczników wielodrutowych, lecz układy tak zwanych liczników słomkowych. Każdy z nich jest samodzielnym licznikiem G-M, ma średnicę zewnętrzną 4mm i długość 144cm. Łącznie w każdym z detektorów stosuje się setki tysięcy takich liczników. Liczniki dryftowe (Drift Tubes). Jest to swego rodzaju układ warstw liczników o kształcie prostokątnym szerokości 4 cm długości 2 2,5 m (rys.6) [8]. Cząstka jonizująca, której tor pokazuje czerwona strzałka, przebiegająca przez liczniki zaznaczone kolorem białym ponumerowane cyframi 1, 2, 3, 4. Swobodne elektrony wytworzone lokalnie w miejscu przebiegu promienia potrzebują pewnego czasu t 1i na wytworzenie lawiny elektronów wtórnych i pokonanie drogi do drutu, zaznaczonej na rysunku czarnymi strzałkami, i wytworzenie impulsu. Ten impuls z kolei dopiero po pewnym czasie t 2 i pokonuje drogę od miejsca, do którego dotarły ładunki do końca drutu i układu rejestrującego. Z danych (czasów opóźnienia) zebranych z wszystkich liczników, przez które cząstka przebiegła, układ komputerowy oblicza dwie współrzędne miejsc, przez które cząstka jonizująca przebiła komory poszczególnych liczników. Rys. 6. jeden zestaw liczników dryftowych [8]. Pojedynczy blok liczników o wymiarach rzędu 2m 2,5m składa się z czterech warstwach po 60 liczników. Na jeden zestaw składają się trzy takie bloki. Środkowy jest wykorzystany do wyznaczania współrzędnej wzdłuż kierunku biegu wiązki, a dwa skrajne do pomiaru współrzędnych prostopadłych. Rys. 7. Budowa i reakcja komory taśmowej na promień jonizujący [9]. Pomarańczowa plama oznacza obszar jonizacji (indukowania ładunków), a słupki poniżej przyrządu wielkość sygnału odbieranego w poszczególnych taśmach. 5
6 Komory taśmowe (Cathode Strip Chambers). Komory takie składają się z naładowanych dodatnio anod w postaci drutów ustawionych w jednej płaszczyźnie prostopadle do układu ujemnie naładowanych miedzianych katod zbudowanych w postaci taśm - pasków (rys. 7) ułożonych również w jednej płaszczyźnie w niewielkiej odległości od drutów. Całość jest wypełniona gazem roboczym jak w zwykłych licznikach G-M. Cząstki jonizujące, biegnące prostopadle do układu drutów i taśm, powodują powstanie dwóch lawin ładunków: elektronów i dodatnich jonów. Swobodne elektrony tworzą impuls w drucie anodzie, dodatnie jony w taśmie-katodzie. Druty są ustawione prostopadle względem taśm, obydwa sygnały pozwalają określić dwie współrzędne dla każdej cząstki jonizującej. Komory oporowe (Resistive Plate Chambers). Komory oporowe są zbudowane z dwóch równolegle ustawionych płyt: dodatnio naładowanej anody i ujemnie naładowanej katody. Są to płyty z plastiku o bardzo dużym oporze elektrycznym, ale przezroczyste dla elektronów. Są oddzielone przestrzenią zawierającą gaz stosowany w licznikach (rys. 8). Do anody przylega układ metalowych taśm detekcyjnych. Katoda pokryta jest arkuszem folii. Podobnie jak w przypadkach poprzednich, cząstka jonizująca jonizuje atomy i tworzy się lawina, która docierając do anody tworzy sygnał pomiarowy. Układ pomiarowy działa bardzo szybko, rozdzielczość czasowa jest równa 1ns (1 nanosekunda). Dzięki temu układ komór oporowych można stosować do wyznaczania pędu cząstek mionów i również do trygerowania (odrzucania zdarzeń nie interesujących). Taśmy detekcyjne Płyta oporowa Ramka dystansowa Płyta oporowa Folia aluminiowa Rys. 8. Schemat budowy Komory oporowej [9]. 4. Detektory półprzewodnikowe (komórkowe - pixel) Detektor komórkowy (pixel Detector) [10]. Zasada działania detektorów półprzewodnikowych jest podobna jak cyfrowego aparatu fotograficznego. Istotna nowość w aparatach cyfrowych w stosunku do aparatów filmowych polega na zastąpieniu filmu światłoczułego zestawem milionów półprzewodnikowych czujników światła zwanych pikselami. Zadaniem każdego z pikseli jest rejestracja natężenia światła. Zasada działania pojedynczych pikseli detektorów cząstek jonizujących w detektorach LHC jest następująca: Cienka płytka półprzewodnika (krzemu) jest pokryta z dwóch stron cienką warstwą przewodzącą - elektrodami. Do tych elektrod przykłada się wysokie napięcie (podobnie jak w liczniku G-M). Promień jonizujący biegnący przez półprzewodnik wyzwala wiele swobodnych ładunków (elektronów i dziur, rys. 9a.1), które w polu elektrycznym 6
7 poruszają się ku elektrodom powodując krótkotrwały przepływ prądu elektrycznego (9a.2) powodującego spadek napięcia przyłożonego do elektrod i pola elektrycznego w pikselu. Detekcyjny układ elektroniczny przetwarza ten impuls na sygnał pomiarowy rejestrowany przez układ pomiarowy (9a.3). W praktyce cały układ nie jest zbudowany z pojedynczych pikseli, lecz z zestawów zwanych modułami. Jeden moduł detektora LHC jest zbudowany na jednej płytce półprzewodnika a pojedyncze piksele o wymiarach 64μm 63.6μm są wydzielane z płytki przez układ elektrod tworzących paski o szerokości piksela. Układy elektrod po dwóch stronach płytki ustawione są prostopadle, lub pod kątem a ich skrzyżowania wyznaczają powierzchnię pojedynczego piksela. Również w tym przypadku, podobnie jak w przypadku liczników G-M położenie piksela przez który przeszła cząstka jonizująca wyznacza się z opóźnienia czasowego impulsu rejestrowanego przez układ odczytowy. a b Rys. 9. Zasada działania pojedynczej komórki detektorów półprzewodnikowych (a), oraz budowa modułu takiego detektora (b). Chociaż zasada działania detektora komórkowego jest zbliżona do kamery cyfrowej, istnieją poważne różnice konstrukcyjne. W kamerach rejestruje się fotony o energiach rzędu kilku ev, które wnikają tylko w powierzchniową warstwę detektora, tymczasem cząstki jonizujące badane w zderzaczu mają energię rzędu miliarda ev. One przechodzą przez płytkę bez zauważalnej utraty energii, stąd ładunki swobodne powstają w całej objętości krzemu, a sam materiał musi być odporny na niszczące działanie tak silnego promieniowania. Detektory półprzewodnikowe (semi-conductor Tracker). Ich budowa i działanie są w zasadzie takie same jak detektorów komórkowych. Różnica polega na rozmiarach. Mają one kształt taśmy o szerokości rzędu 80 m i długości 12,6 cm, stąd zbierają sygnały z większej powierzchni. 5. Fotodetektory Do detekcji światła stosuje się czujniki oparte na zjawisku fotoelektrycznym zewnętrznym lub wewnętrznym. Fotodetektorem jest próżniowa komórka fotoelektryczna, w której wykorzystuje się zjawisko fotoelektryczne zewnętrzne znane z podstaw fizyki [5]. Fotony padające na płytkę metalu wybijają z niej elektrony (rys. 10). Z tego powodu ujemnie naładowany elektroskop szybko rozładowuje się [5]. 7
8 Liczba elektronów wyzwalanych przez światło jest niewielka. Pojedynczy foton może wyzwolić pojedynczy elektron, a to nie wystarcza do stworzenia sygnału pomiarowego. Z tego powodu w fotopowielaczach [11] sygnał zwiększa się za pomocą specjalnych rozwiązań technicznych. Wyzwolone fotoelektrony wzmacnia się w silnym polu elektrycznym. Elektron, rozpędzony do dużej prędkości, uderza w elektrodę zwaną dynodą (D1 na rys. 11a), z której wybija kilka elektronów. Te znowu są rozpędzane w polu elektrycznym, zderzają się z dynodą D2, wyzwalają jeszcze więcej elektronów. Po kilku takich wzmocnieniach powstaje cała lawina elektronów, które ostatecznie padają na anodę wzbudzając mierzalny impuls prądu. W rzeczywistej lampie układ dynod jest bardziej upakowany, ale zasada działania jest taka sama (rys. 11b). Czułość fotopowielaczy jest tak duża, ze można za ich pomocą zarejestrować pojedyncze fotony. Światło Płytka cynkowa - Elektroskop Rys. 10. Doświadczenie dowodzące istnienia zjawiska fotoelektrycznego. F a b 8
9 Rys. 11. Zasada działania fotopowielacza (a) i jedno z możliwych rozwiązań technicznych budowy (b). W fotoelementach półprzewodnikowych do przetwarzania światła na sygnał elektryczny wykorzystuje się zjawisko fotoelektryczne wewnętrzne. Foton padający na warstwę półprzewodnika przerzuca elektron z pasma walencyjnego do pasma przewodnictwa powodując natychmiastowy i gwałtowny wzrost przewodnictwa elektrycznego, lub powoduje powstanie różnic potencjałów (fotoogniwo). Obydwa rodzaje efektów wykorzystuje się w czujnikach światła. Czujniki, w zależności od sposobu działania nazywają się: fotoogniwami, fotodiodami lub fototranzystorami. 6. Wielki zderzacz hadronów (LHC - Large Hadron Colider) Zasadnicze elementy wielkiego zderzacza hadronów są zlokalizowane głęboko pod ziemią na pograniczu Szwajcarii i Francji (rys. 12) [13]. Główny pierścień akceleratora ma średnicę 8,6km i długość tunelu około 27km. Na całość składa się cała kaskada akceleratorów: liniowy (nadaje energię 1,4MeV), synchrotron protonowy Booster (do 1,4GeV), synchrotron protonowy (25GeV), super synchrotron protonowy (450GeV) i na końcu wielki zderzasz protonów (7TeV). Energia końcowa o wartość 7TeV (teraelektronowoltów = ev) odpowiada prędkości protonów równej 99, % prędkości światła w próżni, która wynosi w przybliżeniu c = km/s. Bezwzględna wartość energii wyzwalanej przy zderzeniu dwóch protonów o takiej energii jest w naszej skali bardzo mała i odpowiada energii wyzwalanej przy delikatnym klaśnięciu w dłonie, jednak w przypadku klaśnięcia rozkłada się ona nie na olbrzymiej powierzchni dłoni rzędu 25cm 2, a w zderzaczu ta sam energia skupia się na powierzchni protonu o średnicy m =0, m. Jest to energia olbrzymia, która wystarcza do zerwania wiązań łączących kwarki w protonach i wytworzenia całej lawiny nowych cząstek wtórnych. Rys. 12. Kaskada akceleratorów w CERN. Podstawowe popularne informacje o Wielkim Zderzaczu Hadronów (LHC) znajdzie czytelnik w wielu źródłach i z tego powodu skupimy naszą uwagę na układach pomiarowych. Wielki zderzasz jest przeznaczony do badania produktów rozpadu powstających przy zderzeniach protonów. Protony są zgrupowane w paczkach liczących po ok cząstek. W momentach zderzeń są one uformowane w postaci igły cieńszej od ludzkiego włosa i długości kilku centymetrów. Zderzenia takich igieł następują w odstępach co 25 ns (nanosekund) co odpowiada częstości 40MHz. Wprawdzie w każdym akcie zderzenia igieł 9
10 zachodzi czołowe zderzenie zaledwie protonów jednak w sekundzie zachodzi do miliarda zderzeń. Detektory same są wyposażone w systemy selekcji (trygerowania) i odrzucają większość zdarzeń, rejestrują tylko tak zwane rzadkie przypadki, których jest około 100 na sekundę, czyli jedno na 10 milionów. Wiązki doprowadza się do zderzeń w kilku punktach pierścienia i w tych miejscach bada się skutki zderzeń za pomocą olbrzymiej aparatury pomiarowej, którą nazywamy detektorem. W wyniku zderzenia powstaje wiele różnych cząstek jonizujących. Wszystkie produkty rozpadu (porównaj rysunek 2) trzeba zarejestrować i zidentyfikować. Jest to zadanie z wielu względów bardzo trudne. Na obwodzie wielkiego zderzacza znajduje się pięć punktów, w których igły przeciwbieżnych wiązek protonów przenikają przez siebie (rys. 13). Wokół tych punktów rozlokowano pięć olbrzymich detektorów do rejestrowania wszystkich cząstek elementarnych powstających bezpośrednio w wyniku zderzenia i wtórnych stanowiących produkty i rozpadu pierwotnych. Są to: ATLAS (A Toroidal Lhc ApparatuS), ALICE (Large Ion Collider Experiment), CMS (Compact Miuon Solenoid) oraz LHCb (LHC-beauty). Naszym głównym obiektem zainteresowań będą fizyczne podstawy działania tych właśnie detektorów. Omówimy je na przykładzie detektora ATLAS. Symulację działania zderzacza pokazano w pozycji [14] Rys. 13. Rozmieszczenie detektorów produktów zderzeń na obwodzie LHC. 7. Budowa Detektora ATLAS Budowę detektora pokazano na rysunku 14. Jest on bardzo duży i bardzo złożony. Jest 44m długi, ma średnicę 25m i waży około 7 000ton. W jego budowie uczestniczyło około 2000 naukowców i inżynierów pracujących w 165 instytucjach w 35 krajach. Jest on przeznaczony do wykrycia powstających cząstek, wyznaczenia ich mas, pędu, energii, ładunku i spinu. Jego budowa przypomina cebulę z warstwami detektorów różnych typów, z których każdy dostosowany jest do identyfikacji innego typu cząstek lub pomiaru innej ich własności. Wymiary detektora muszą być tak duże również z tego względu, że musi on zatrzymać cząstki o bardzo dużej energii. 10
11 Rys. 14. Budowa detektora ATLAS (strona lewa) [13]. Detektor w czasie budowy strona prawa (zauważ człowieka stojącego wewnątrz konstrukcji) [15]; Detektor wewnętrzny (R=0,6m, l=7m) Pole (B=2T) równoległe do wiązki Detektor wewnętrzny Wiązka protonów i antyprotonów Kalorymetry (R=4m, l=12m) Spektrometr mionów (zewn. R=11m) 8 cewek nadprzewodzących magnesów toroidalnych Detektor końcowy Oś symetrii 11
12 Rys. 15. Przekrój przez połowę detektora ATLAS. Pokazano ważniejsze warstwy detektorów. Zasadnicze elementy detektora pokazano na rysunku 15. Czerwoną linią zaznaczono komorę próżniowa w której poruszają się igły protonów. Każda z warstw otacza cylindrycznie wiązkę i ma jeszcze swoją złożoną strukturę. Z tego powodu każdą z nich omówimy oddzielnie. Detektor Kalorymetry Spektrometr Wewnętrzny muonowy Rys. 16. zasięgi poszczególnych cząstkach w kolejnych warstwach detektora. Na rysunku 16 pokazano zasięg poszczególnych cząstek elementarnych stanowiących produkty zderzenia. Zwróćmy uwagę, że cząstki te o bardzo dużej energii są równocześnie promieniowaniem jonizującym. Fotony o bardzo dużej energii nie są rejestrowane w detektorze wewnętrznym lecz są całkowicie zatrzymywane w wewnętrznej warstwie kalorymetru zwanej kalorymetrem elektromagnetycznym. Elektrony jak wszystkie inne cząstki naładowane są rejestrowane na całej swej drodze i całkowicie absorbowane w kalorymetrze elektromagnetycznym. Hadrony (protony, neutrony i mezony π) są całkowicie absorbowane w zewnętrznej warstwie kalorymetrów zwanych kalorymetrami hadronowymi. 12
13 Jedynie miony przechodzą przez kalorymetry, lecz są identyfikowane w spektrometrze mionowym. 8. Detektor wewnętrzny Detektor wewnętrzny (rys. 17) otacza bezpośrednio rurę z wiązką protonów, jej zewnętrzny promień wynosi 1,2m a długość 7m. Zadaniem detektora wewnętrznego jest dokładne śledzenie torów cząstek naładowanych, przez detekcję skutków ich oddziaływania z materią czujników pomiarowych. Celem badania jest ich identyfikacja i pomiar pędów. Z tego powodu detektor znajduje się w bardzo silnym polu magnetycznym o natężeniu rzędu 2T (=20 000Gs) skierowanym równolegle do wiązki. Pole to jest wytwarzane przez solenoid nadprzewodzący, którego zwoje obejmują cały detektor wewnętrzny. W polu magnetycznym działa siła Lorentza i zakrzywia tory naładowanych cząstek w kierunku prostopadłym zarówno do indukcji magnetycznej jak i ich prędkości, czyli w płaszczyźnie prostopadłej do osi wiązki. Rys. 17. Wygląd zewnętrzny i budowa detektora wewnętrznego Najbardziej wewnętrzną warstwę detektora wewnętrznego stanowi potrójna warstwa detektorów komórkowych (pixel detektor) złożona z 1744 modułów o wymiarach 2 6 cm, z których każdy ma po pikseli i 16 chipów -wyjść odczytowych. Dane pomiarowe z tej jednej warstwy są zbierane przez 80 milionów kanałów pomiarowych co stanowi 50% wszystkich kanałów odczytowych całego detektora Atlas. Warstwę środkową tworzą cztery warstwy półprzewodnikowych detektorów taśmowych zbudowanych tak samo jak detektory komórkowe, lecz ich komórki mają większe wymiary 80 m 12,6cm. Razem sygnały z tej warstwy przejmuje 6,2 miliony kanałów pomiarowych. Warstwę zewnętrzną tworzą na przemian detektory słomkowe o średnicy 4mm i długości 144cm i detektory półprzewodnikowe. Łącznie jest detektorów słomkowych. 13
14 Celem detektora wewnętrznego jest jak najdokładniejsze wyznaczenie torów wszystkich produktów zderzenia protonów, ich identyfikacja i określenie pędów. Trzeba określić dokładnie również punkt początkowy każdej cząstki. Trzeba wykryć również grupy cząstek, które mają wspólny, lecz inny punkt początkowy (gwiazdkę) niż miejsce zderzenia. Istnienie takiego punktu dowodzi, że zaszedł rozpad wtórny jednej z cząstek pierwotnych powstających w zderzeniu protonów, na przykład kwarku dolnego. a b Rys. 18. Zasada wyznaczania torów cząstek. Rysunek a pokazuje sposób wyznaczania torów przez rejestrację cząstki w kolejnych warstwach detektora. Rysunek b tor cząstki wykreślony w oparciu o takie pomiary. 9. Kalorymetry [8] Zadaniem kalorymetrów jest wyznaczanie energii cząstek. Wprawdzie nazwa i przeznaczenie są zgodne z ich odpowiednikami stosowanymi w nauce o cieple i chemii, ale ich budowa i zasad działania jest zupełnie inna. Istnieją dwie warstwy kalorymetrów: Kalorymetr elektromagnetyczny tworzy warstwę wewnętrzną i jest przeznaczony do pomiaru energii cząstek oddziaływujących elektromagnetycznie, czyli elektronów, pozytonów i fotonów, Kalorymetr hadronów przeznaczony do pomiaru energii cząstek oddziaływujących silnie, czyli hadronów stanowi warstwę zewnętrzną. Badana cząstka musi oddać swą energię zamieniając ją najpierw na lawinę cząstek wtórnych a następnie na światło, którego energię trzeba zmierzyć. Obydwa typy kalorymetrów absorbują energię w metalach o dużej gęstości, ta energia zostaje zamieniona na światło i wykonuje się pomiar energii całkowitej powstającej lawiny cząstek. Kalorymetr elektomagnetyczny. Materiałem absorbującym są kryształy wolframianu ołowiu (PbWO 4 ), które są bardzo gęste, doskonale przezroczyste, a przebiegające przez nie elektrony i fotony powodują scyntylacje, czyli błyski światłą. Światło jest wytwarzane natychmiast, w krótkim czasie, w ilości proporcjonalnej do energii cząstki. Pojedynczy kryształ ma wymiary 2,2 2,2 14
15 23cm i waży 1,5kg. W całym kalorymetrze jest ich i ważą łącznie kg. Tworzy się bloki po 25 kryształów zwane superkryształem. Wszystkie kryształy tworzą 36 supermodułów po 1700 kryształów każdy 1. Elektrony i fotony przechodzące przez kryształ zderzają się z ciężkimi jądrami atomów wytwarzają lawinę elektronów pozytonów i fotonów, a same atomy ulegają wzbudzeniu. Wzbudzone atomy szybko wracają do stanu podstawowego emitując nadmiar energii w postaci fotonu niebieskiego światła. Światło to jest przekazywane do fotodetektorów. Fotodetektorem jest półprzewodnikowy krzem przyklejony do kryształu i umieszczony w silnym polu elektrycznym. Taki układ działa jak fotopowielacz. Elektron wyzwolony przez foton jest przyspieszany w polu, zderza się z następnym atomem i wyzwala nowy elektron i tak dalej. W ten sposób tworzy się lawina elektronów narastająca wykładniczo. Ta lawina daje silny prąd w bardzo krótkim czasie, który po wzmocnieniu i transformacji na sygnał cyfrowy jest wyprowadzany światłowodem i analizowany. Cały kalorymetr jest utrzymywany w temperaturze ciekłego helu, a wahania temperatury nie mogą przekroczyć 0,1 0 C. Kierunek ruchu cząstki jest określany z dokładnością do 0,025 radiana. Kalorymetr hadronowy. Zgodnie z nazwą zadaniem kalorymetru hydronowego jest pomiar energii hadronów, czyli protonów, neutronów i mezonów. Zasada działania jest podobna jak kalorymetru elektromagnetycznego, ale stosuje się inne materiały. Materiałem absorbującym jest stal i mosiądz. W materiale tym wyzwalają się cząstki wtórne i fotony, Za każdym blokiem absorbentu znajduje się scyntylator, wytwarzający impulsy światła w chwili przejścia cząstki. Światło to jest zbierane i przesyłane światłowodem do zestawów odczytowych, gdzie fotodetektory zamieniają je na sygnał elektryczny, wzmacniany, zamieniany na sygnał cyfrowy i przesyłany do układu pomiarowego składającego się z 400 dekoderów optycznych. Absorbent i materiał scyntylacyjny tworzą wiele kolejnych warstw otaczających szczelnie punkt zderzenia protonów tak, że każda cząstka - produkt rozpadu musi przez nie przejść i zostać zmierzona i zatrzymana. Wycinki kolejnych warstw tworzą wieżę w której mieści się tor jednej cząstki (lub kilku) i cała lawina tworzonych przez nią cząstek wtórnych. Ze względu na dużą średnicę, poszczególne elementy są łączone w 36 fragmentów, z których każdy waży kg. Kątowa zdolność rozdzielcza wynosi tylko 0,1 radiana, ale pamiętajmy, że tor cząstki jest śledzony już w najgłębszych warstwach detektorów. Cząstkami, które mają tak wielką energię, że przechodzą przez wszystkie omawiane dotąd warstwy detekcyjne i kalorymetry są miony, neutrina i być może inne nieznane dotąd cząstki. 10. Spektrometr mionów [9] Spektrometr mionów jest najbardziej zewnętrzną i najgrubszą warstwą o grubości prawie 7m. Tak olbrzymie rozmiary są niezbędne ponieważ służy on do pomiaru pędów mionów, które swobodnie przechodzą przez wszystkie warstwy detektora. Wykrycie i identyfikacja mionów jest konieczna, dla uzyskania pełnego bilansu energii w reakcji zderzenia protonów. Miony są cząstkami naładowanymi i ich pęd można wyznaczyć z 1 Kryształy te hodowano w Rosji i w Chinach. Czas wzrastania jednego kryształu wynosi 2-3 dni. 15
16 zakrzywienia toru w polu magnetycznym. Z tego powodu w obszarze spektrometru wytwarza się pole magnetyczne toroidalne za pomocą ośmiu olbrzymich cewek nadprzewodzących rozlokowanych w wzdłuż obwodu warstwy. Na fotografii 19 są wyraźnie widoczne zakończenia i część podłużna tych cewek. Tworzą one pole toroidalne, którego linie sił zamykają się obejmując swym zasięgiem w zasadzie tylko spektrometr nionów. Jest to więc pole o kierunku prostopadłym do kierunku pola wytwarzanego przez nadprzewodzący solenoid w objętości detektora wewnętrznego. Z zakrzywienia mionów wyznacza się ich pęd. W spektrometrze są stosowane różne typy detektorów półprzewodnikowych omawianych w części 3 o łącznej ilości około miliona kanałów odczytowych, a powierzchnia detektorów wynosi m 2 Rys. 16. Detektor ATLAS w czasie budowy z widocznymi ośmioma kriostatycznymi naczyniami do cewek nadprzewodzących. Cewki te wytwarzają pole toroidalne. Literatura: 1. Jarosław Chrostowski, Największy eksperyment, Wiedza i Życie nr 4, 2008, str Jan Królikowski, Jarosław Chrostowski, Akcelerator na miarę XXI wieku, Wiedza i Życie nr 4, 2008, str Graham P. Collins, Machina do odkryć, Świat Nauki nr. 4, 2008, str Jan Paweł Nassalski, Polska cząstka w LHC, Świat Nauki nr. 4, 2008, str Akademickie i szkolne podręczniki do fizyki Pixel detector Henryk Szydłowski, Pracownia fizyczna wspomagana komputerem, Wyd. nauk. PWN, Warszawa Kompleks akceleratorów Zdjęcia
Theory Polish (Poland)
Q3-1 Wielki Zderzacz Hadronów (10 points) Przeczytaj Ogólne instrukcje znajdujące się w osobnej kopercie zanim zaczniesz rozwiązywać to zadanie. W tym zadaniu będą rozpatrywane zagadnienia fizyczne zachodzące
Bardziej szczegółowoJak działają detektory. Julia Hoffman
Jak działają detektory Julia Hoffman wielki Hadronowy zderzacz Wiązka to pociąg ok. 2800 wagonów - paczek protonowych Każdy wagon wiezie ok.100 mln protonów Energia chemiczna: 80 kg TNT lub 16 kg czekolady
Bardziej szczegółowoJak działają detektory. Julia Hoffman
Jak działają detektory Julia Hoffman wielki Hadronowy zderzacz Wiązka to pociąg ok. 2800 wagonów - paczek protonowych Każdy wagon wiezie ok.100 mln protonów Energia chemiczna: 80 kg TNT lub 16 kg czekolady
Bardziej szczegółowoWszechświat czastek elementarnych
Wykład 2: prof. A.F.Żarnecki Zakład Czastek i Oddziaływań Fundamentalnych Instytut Fizyki Doświadczalnej Wykład 2: Detekcja Czastek 27 lutego 2008 p.1/36 Wprowadzenie Istota obserwacji w świecie czastek
Bardziej szczegółowoWYKŁAD 8. Wszechświat cząstek elementarnych dla przyrodników. Maria Krawczyk, Wydział Fizyki UW 25.11.2011
Wszechświat cząstek elementarnych dla przyrodników WYKŁAD 8 Maria Krawczyk, Wydział Fizyki UW 25.11.2011 Współczesne eksperymenty Wprowadzenie Akceleratory Zderzacze Detektory LHC Mapa drogowa Współczesne
Bardziej szczegółowoJak działają detektory. Julia Hoffman# Southern Methodist University# Instytut Problemów Jądrowych
Jak działają detektory Julia Hoffman# Southern Methodist University# Instytut Problemów Jądrowych LHC# Wiązka to pociąg ok. 2800 paczek protonowych Każda paczka składa się. z ok. 100 mln protonów 160km/h
Bardziej szczegółowoWyznaczanie efektywności mionowego układu wyzwalania w CMS metodą Tag & Probe
Wyznaczanie efektywności mionowego układu wyzwalania w CMS metodą Tag & Probe Uniwersytet Warszawski - Wydział Fizyki opiekun: dr Artur Kalinowski 1 Plan prezentacji Eksperyment CMS Układ wyzwalania Metoda
Bardziej szczegółowoOddziaływanie cząstek z materią
Oddziaływanie cząstek z materią Trzy główne typy mechanizmów reprezentowane przez Ciężkie cząstki naładowane (cięższe od elektronów) Elektrony Kwanty gamma Ciężkie cząstki naładowane (miony, p, cząstki
Bardziej szczegółowoWYKŁAD 8. Wszechświat cząstek elementarnych dla przyrodników
Wszechświat cząstek elementarnych dla przyrodników WYKŁAD 8 1 Maria Krawczyk, Wydział Fizyki UW 2.12. 2009 Współczesne eksperymenty-wprowadzenie Detektory Akceleratory Zderzacze LHC Mapa drogowa Tevatron-
Bardziej szczegółowoFizyka cząstek elementarnych warsztaty popularnonaukowe
Fizyka cząstek elementarnych warsztaty popularnonaukowe Spotkanie 3 Porównanie modeli rozpraszania do pomiarów na Wielkim Zderzaczu Hadronów LHC i przyszłość fizyki cząstek Rafał Staszewski Maciej Trzebiński
Bardziej szczegółowoMarek Kowalski
Jak zbudować eksperyment ALICE? (A Large Ion Collider Experiment) Jeszcze raz diagram fazowy Interesuje nas ten obszar Trzeba rozpędzić dwa ciężkie jądra (Pb) i zderzyć je ze sobą Zderzenie powinno być
Bardziej szczegółowoCompact Muon Solenoid
Compact Muon Solenoid (po co i jak) Piotr Traczyk CERN Compact ATLAS CMS 2 Muon Detektor CMS był projektowany pod kątem optymalnej detekcji mionów Miony stanowią stosunkowo czysty sygnał Pojawiają się
Bardziej szczegółowoNarodowe Centrum Badań Jądrowych Dział Edukacji i Szkoleń ul. Andrzeja Sołtana 7, Otwock-Świerk. Imię i nazwisko:... Imię i nazwisko:...
Narodowe Centrum Badań Jądrowych Dział Edukacji i Szkoleń ul. Andrzeja Sołtana 7, 05-400 Otwock-Świerk ĆWICZENIE 4 L A B O R A T O R I U M F I Z Y K I A T O M O W E J I J Ą D R O W E J Dobór optymalnego
Bardziej szczegółowoKlasyfikacja przypadków w ND280
Klasyfikacja przypadków w ND280 Arkadiusz Trawiński Warszawa, 20 maja 2008 pod opieką: prof Danuta Kiełczewska prof Ewa Rondio 1 Abstrakt Celem analizy symulacji jest bliższe zapoznanie się z możliwymi
Bardziej szczegółowoSeminarium. -rozpad α -oddziaływanie promienowania z materią -liczniki scyntylacyjne. Konrad Tudyka
Seminarium -rozpad α -oddziaływanie promienowania z materią -liczniki scyntylacyjne Konrad Tudyka 1 W 1908r. Rutheford zatopił niewielka ilość 86 Rn w szklanym naczyniu o ciękich sciankach (przenikliwych
Bardziej szczegółowoWyznaczanie stosunku e/m elektronu
Ćwiczenie 27 Wyznaczanie stosunku e/m elektronu 27.1. Zasada ćwiczenia Elektrony przyspieszane w polu elektrycznym wpadają w pole magnetyczne, skierowane prostopadle do kierunku ich ruchu. Wyznacza się
Bardziej szczegółowoĆwiczenie nr 5 : Badanie licznika proporcjonalnego neutronów termicznych
Ćwiczenie nr 5 : Badanie licznika proporcjonalnego neutronów termicznych Oskar Gawlik, Jacek Grela 16 lutego 29 1 Teoria 1.1 Licznik proporcjonalny Jest to jeden z liczników gazowych jonizacyjnych, występujący
Bardziej szczegółowoBadanie licznika Geigera- Mullera
Badanie licznika Geigera- Mullera Cel ćwiczenia Celem ćwiczenia jest zbadanie charakterystyki napięciowej licznika Geigera-Müllera oraz wyznaczenie szczególnych napięć detektora Wstęp Licznik G-M jest
Bardziej szczegółowoFizyka cząstek elementarnych
Wykład III Metody doświadczalne fizyki cząstek elementarnych I Źródła cząstek elementarnych Elektrony, protony i neutrony tworzą otaczającą nas materię. Aby eksperymentować z elektronami wystarczy zjonizować
Bardziej szczegółowoBadanie schematu rozpadu jodu 128 J
J8A Badanie schematu rozpadu jodu 128 J Celem doświadczenie jest wyznaczenie schematu rozpadu jodu 128 J Wiadomości ogólne 1. Oddziaływanie kwantów γ z materią (1,3) a/ efekt fotoelektryczny b/ efekt Comptona
Bardziej szczegółowoEksperyment ALICE i plazma kwarkowo-gluonowa
Eksperyment ALICE i plazma kwarkowo-gluonowa CERN i LHC Jezioro Genewskie Lotnisko w Genewie tunel LHC (długość 27 km, ok.100m pod powierzchnią ziemi) CERN/Meyrin Gdzie to jest? ok. 100m Tu!!! LHC w schematycznym
Bardziej szczegółowoRóżne dziwne przewodniki
Różne dziwne przewodniki czyli trzy po trzy o mechanizmach przewodzenia prądu elektrycznego Przewodniki elektronowe Metale Metale (zwane również przewodnikami) charakteryzują się tym, że elektrony ich
Bardziej szczegółowoWszechświat cząstek elementarnych dla przyrodników WYKŁAD 2
Wszechświat cząstek elementarnych dla przyrodników WYKŁAD 2 Maria Krawczyk, Wydział Fizyki UW Jak badamy cząstki elementarne? 2010/11(z) Ewolucja Wszech'swiata czas,energia,temperatura Detekcja cząstek
Bardziej szczegółowoPodstawy fizyki wykład 8
Podstawy fizyki wykład 8 Dr Piotr Sitarek Instytut Fizyki, Politechnika Wrocławska Ładunek elektryczny Grecy ok. 600 r p.n.e. odkryli, że bursztyn potarty o wełnę przyciąga inne (drobne) przedmioty. słowo
Bardziej szczegółowoWybrane zagadnienia fizyki jądrowej i cząstek elementarnych. Seweryn Kowalski
Wybrane zagadnienia fizyki jądrowej i cząstek elementarnych Seweryn Kowalski Listopad 2007 Akceleratory Co to jest akcelerator Każde urządzenie zdolne do przyspieszania cząstek, jonów naładowanych do wysokich
Bardziej szczegółowoFizyka cząstek elementarnych
Wykład IV Metody doświadczalne fizyki cząstek elementarnych II Detektory cząstek elementarnych Cząstki naładowane elektrycznie, powodujące wzbudzenie lub jonizację atomów i cząsteczek, podlegają bezpośredniej
Bardziej szczegółowoBadanie schematu rozpadu jodu 128 I
J8 Badanie schematu rozpadu jodu 128 I Celem doświadczenie jest wyznaczenie schematu rozpadu jodu 128 I Wiadomości ogólne 1. Oddziaływanie kwantów γ z materią [1,3] a) efekt fotoelektryczny b) efekt Comptona
Bardziej szczegółowoWszechświat czastek elementarnych Detekcja czastek
Wszechświat czastek elementarnych Detekcja czastek Wykład Ogólnouniwersytecki Wydział Fizyki U.W. prof. A.F.Żarnecki Zakład Czastek i Oddziaływań Fundamentalnych, Instytut Fizyki Doświadczalnej A.F.Żarnecki
Bardziej szczegółowoSCENARIUSZ LEKCJI FIZYKI Z WYKORZYSTANIEM FILMU PĘDZĄCE CZĄSTKI.
SCENARIUSZ LEKCJI FIZYKI Z WYKORZYSTANIEM FILMU PĘDZĄCE CZĄSTKI. SPIS TREŚCI: I. Wprowadzenie. II. Części lekcji. 1. Część wstępna. 2. Część realizacji. 3. Część podsumowująca. III. Karty pracy. 1. Karta
Bardziej szczegółowoWszechświat Cząstek Elementarnych dla Humanistów Detekcja cząstek
Wszechświat Cząstek Elementarnych dla Humanistów Aleksander Filip Żarnecki Wykład ogólnouniwersytecki Wydział Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego 24 października 2017 A.F.Żarnecki WCE Wykład 4 24 października
Bardziej szczegółowoOsłabienie promieniowania gamma
Osłabienie promieniowania gamma Cel ćwiczenia Celem ćwiczenia jest badanie osłabienia wiązki promieniowania gamma przy przechodzeniu przez materię oraz wyznaczenie współczynnika osłabienia dla różnych
Bardziej szczegółowoDetekcja cząstek elementarnych. w eksperymencie MINOS. Krzysztof Wojciech Fornalski Wydział Fizyki Politechniki Warszawskiej 2006
Detekcja cząstek elementarnych w eksperymencie MINOS Krzysztof Wojciech Fornalski Wydział Fizyki Politechniki Warszawskiej 2006 Wstęp detektory budowa i typ scyntylatorów światłowody fotopowielacze kalibracja
Bardziej szczegółowoRekapitulacja. Detekcja światła. Rekapitulacja. Rekapitulacja
Rekapitulacja Detekcja światła Sebastian Maćkowski Instytut Fizyki Uniwersytet Mikołaja Kopernika Adres poczty elektronicznej: mackowski@fizyka.umk.pl Biuro: 365, telefon: 611-3250 Konsultacje: czwartek
Bardziej szczegółowo30P4 POWTÓRKA FIKCYJNY EGZAMIN MATURALNYZ FIZYKI I ASTRONOMII - IV POZIOM PODSTAWOWY
30P4 POWTÓRKA FIKCYJNY EGZAMIN MATURALNYZ FIZYKI I ASTRONOMII - IV Magnetyzm POZIOM PODSTAWOWY Indukcja elektromagnetyczna Prąd przemienny Rozwiązanie zadań należy zapisać w wyznaczonych miejscach pod
Bardziej szczegółowoJ14. Pomiar zasięgu, rozrzutu zasięgu i zdolności hamującej cząstek alfa w powietrzu PRZYGOTOWANIE
J14 Pomiar zasięgu, rozrzutu zasięgu i zdolności hamującej cząstek alfa w powietrzu PRZYGOTOWANIE 1. Oddziaływanie ciężkich cząstek naładowanych z materią [1, 2] a) straty energii na jonizację (wzór Bethego-Blocha,
Bardziej szczegółowoĆwiczenie 3. POMIAR ZASIĘGU CZĄSTEK α W POWIETRZU Rozpad α
39 40 Ćwiczenie 3 POMIAR ZASIĘGU CZĄSTEK α W POWIETRZU W ćwiczeniu dokonuje się pomiaru zasięgu w powietrzu cząstek α emitowanych przez źródło promieniotwórcze. Pomiary wykonuje się za pomocą komory jonizacyjnej
Bardziej szczegółowocz. 1. dr inż. Zbigniew Szklarski
Wykład 14: Pole magnetyczne cz. 1. dr inż. Zbigniew Szklarski szkla@agh.edu.pl http://layer.uci.agh.edu.pl/z.szklarski/ Wektor indukcji pola magnetycznego, siła Lorentza v F L Jeżeli na dodatni ładunek
Bardziej szczegółowoGrzegorz Wrochna Narodowe Centrum Badań Jądrowych Z czego składa się Wszechświat?
Narodowe Centrum Badań Jądrowych www.ncbj.gov.pl Z czego składa się Wszechświat? 1 Budowa materii ~ cała otaczająca nas materia składa się z atomów pierwiastek chemiczny = = zbiór jednakowych atomów Znamy
Bardziej szczegółowoRamka z prądem w jednorodnym polu magnetycznym
Ramka z prądem w jednorodnym polu magnetycznym Siła wypadkowa = 0 Wypadkowy moment siły: τ = w F + w ( ) F ( ) = 2 w F w τ = 2wF sinθ = IBl 2 sinθ = θ=90 o IBl 2 θ to kąt między wektorem w i wektorem F
Bardziej szczegółowoWyznaczanie sił działających na przewodnik z prądem w polu magnetycznym
Ćwiczenie 11A Wyznaczanie sił działających na przewodnik z prądem w polu magnetycznym 11A.1. Zasada ćwiczenia W ćwiczeniu mierzy się przy pomocy wagi siłę elektrodynamiczną, działającą na odcinek przewodnika
Bardziej szczegółowoElementy Fizyki Jądrowej. Wykład 7 Detekcja cząstek
Elementy Fizyki Jądrowej Wykład 7 Detekcja cząstek Detekcja cząstek rejestracja identyfikacja kinematyka Zjawiska towarzyszące przechodzeniu cząstek przez materię jonizacja scyntylacje zjawiska w półprzewodnikach
Bardziej szczegółowoPrzykładowe zadania/problemy egzaminacyjne. Wszystkie bezwymiarowe wartości liczbowe występujące w treści zadań podane są w jednostkach SI.
Przykładowe zadania/problemy egzaminacyjne. Wszystkie bezwymiarowe wartości liczbowe występujące w treści zadań podane są w jednostkach SI. 1. Ładunki q 1 =3,2 10 17 i q 2 =1,6 10 18 znajdują się w próżni
Bardziej szczegółowoEpiphany Wykład II: wprowadzenie
Epiphany 2008 LEP, 2: opady deszczu LHC This morning I visited the place where the street-cleaners dump the rubbish. My God, it was beautiful - Van Gogh 20 krajów europejskich należy do CERN Kraje
Bardziej szczegółowoBadanie własności hallotronu, wyznaczenie stałej Halla (E2)
Badanie własności hallotronu, wyznaczenie stałej Halla (E2) 1. Wymagane zagadnienia - ruch ładunku w polu magnetycznym, siła Lorentza, pole elektryczne - omówić zjawisko Halla, wyprowadzić wzór na napięcie
Bardziej szczegółowoEnergetyka konwencjonalna odnawialna i jądrowa
Energetyka konwencjonalna odnawialna i jądrowa Wykład 8-27.XI.2018 Zygmunt Szefliński Środowiskowe Laboratorium Ciężkich Jonów szef@fuw.edu.pl http://www.fuw.edu.pl/~szef/ Wykład 8 Energia atomowa i jądrowa
Bardziej szczegółowoKątowa rozdzielczość matrycy fotodetektorów
WYKŁAD 24 SMK ANALIZUJĄCE PRZETWORNIKI OBRAZU Na podstawie: K. Booth, S. Hill, Optoelektronika, WKŁ, Warszawa 2001 1. Zakres dynamiczny, rozdzielczość przestrzenna miara dokładności rozróżniania szczegółów
Bardziej szczegółowoPomiar energii wiązania deuteronu. Celem ćwiczenia jest wyznaczenie energii wiązania deuteronu
J1 Pomiar energii wiązania deuteronu Celem ćwiczenia jest wyznaczenie energii wiązania deuteronu Przygotowanie: 1) Model deuteronu. Własności deuteronu jako źródło informacji o siłach jądrowych [4] ) Oddziaływanie
Bardziej szczegółowoCHARAKTERYSTYKA LICZNIKA GEIGERA-MÜLLERA I BADANIE STATYSTYCZNEGO CHARAKTERU ROZPADU PROMIENIOTWÓRCZEGO
Politechnika Warszawska Wydział Fizyki Laboratorium Fizyki II p. Piotr Kurek Do użytku wewnętrznego Ćwiczenie nr 1 CHARAKTERYSTYKA LICZNIKA GEIGERA-MÜLLERA I BADANIE STATYSTYCZNEGO CHARAKTERU ROZPADU PROMIENIOTWÓRCZEGO
Bardziej szczegółowoWyznaczanie momentu magnetycznego obwodu w polu magnetycznym
Ćwiczenie E6 Wyznaczanie momentu magnetycznego obwodu w polu magnetycznym E6.1. Cel ćwiczenia Na zamkniętą pętlę przewodnika z prądem, umieszczoną w jednorodnym polu magnetycznym, działa skręcający moment
Bardziej szczegółowoŁadunki elektryczne i siły ich wzajemnego oddziaływania. Pole elektryczne. Copyright by pleciuga@ o2.pl
Ładunki elektryczne i siły ich wzajemnego oddziaływania Pole elektryczne Copyright by pleciuga@ o2.pl Ładunek punktowy Ładunek punktowy (q) jest to wyidealizowany model, który zastępuje rzeczywiste naelektryzowane
Bardziej szczegółowo2008/2009. Seweryn Kowalski IVp IF pok.424
2008/2009 seweryn.kowalski@us.edu.pl Seweryn Kowalski IVp IF pok.424 Plan wykładu Wstęp, podstawowe jednostki fizyki jądrowej, Własności jądra atomowego, Metody wyznaczania własności jądra atomowego, Wyznaczanie
Bardziej szczegółowo26 MAGNETYZM. Włodzimierz Wolczyński. Indukcja magnetyczna a natężenie pola magnetycznego. Wirowe pole magnetyczne wokół przewodnika prostoliniowego
Włodzimierz Wolczyński 26 MAGETYZM Indukcja magnetyczna a natężenie pola magnetycznego B indukcja magnetyczna H natężenie pola magnetycznego μ przenikalność magnetyczna ośrodka dla paramagnetyków - 1 1,
Bardziej szczegółowoMAGNETYZM. PRĄD PRZEMIENNY
Włodzimierz Wolczyński 47 POWTÓRKA 9 MAGNETYZM. PRĄD PRZEMIENNY Zadanie 1 W dwóch przewodnikach prostoliniowych nieskończenie długich umieszczonych w próżni, oddalonych od siebie o r = cm, płynie prąd.
Bardziej szczegółowoFizyka współczesna. Pracownia dydaktyki fizyki. Instrukcja dla studentów. Tematy ćwiczeń
Pracownia dydaktyki fizyki Fizyka współczesna Instrukcja dla studentów Tematy ćwiczeń I. Wyznaczanie stałej Plancka z wykorzystaniem zjawiska fotoelektrycznego II. Wyznaczanie stosunku e/m I. Wyznaczanie
Bardziej szczegółowoIV.4.4 Ruch w polach elektrycznym i magnetycznym. Siła Lorentza. Spektrometry magnetyczne
r. akad. 005/ 006 IV.4.4 Ruch w polach elektrycznym i magnetycznym. Siła Lorentza. Spektrometry magnetyczne Jan Królikowski Fizyka IBC 1 r. akad. 005/ 006 Pole elektryczne i magnetyczne Pole elektryczne
Bardziej szczegółowoBadanie rozkładu pola elektrycznego
Ćwiczenie 8 Badanie rozkładu pola elektrycznego 8.1. Zasada ćwiczenia W wannie elektrolitycznej umieszcza się dwie metalowe elektrody, połączone ze źródłem zmiennego napięcia. Kształt przekrojów powierzchni
Bardziej szczegółowoBadanie transformatora
Ćwiczenie 14 Badanie transformatora 14.1. Zasada ćwiczenia Transformator składa się z dwóch uzwojeń, umieszczonych na wspólnym metalowym rdzeniu. Do jednego uzwojenia (pierwotnego) przykłada się zmienne
Bardziej szczegółowoRozładowanie promieniowaniem nadfioletowym elektroskopu naładowanego ujemnie, do którego przymocowana jest płytka cynkowa
Pokazy Rozładowanie promieniowaniem nadfioletowym elektroskopu naładowanego ujemnie, do którego przymocowana jest płytka cynkowa Zjawisko fotoelektryczne Zjawisko fotoelektryczne polega na tym, że w wyniku
Bardziej szczegółowoPOLITECHNIKA POZNAŃSKA Wydział: BMiZ Kierunek: MiBM / KMiU Prowadzący: dr hab. Tomasz Stręk Przygotował: Adrian Norek Plan prezentacji 1. Wprowadzenie 2. Chłodzenie największego na świecie magnesu w CERN
Bardziej szczegółowoWyznaczanie momentu magnetycznego obwodu w polu magnetycznym
Ćwiczenie 11B Wyznaczanie momentu magnetycznego obwodu w polu magnetycznym 11B.1. Zasada ćwiczenia Na zamkniętą pętlę przewodnika z prądem, umieszczoną w jednorodnym polu magnetycznym, działa skręcający
Bardziej szczegółowoEfekt Halla. Cel ćwiczenia. Wstęp. Celem ćwiczenia jest zbadanie efektu Halla. Siła Loretza
Efekt Halla Cel ćwiczenia Celem ćwiczenia jest zbadanie efektu Halla. Wstęp Siła Loretza Na ładunek elektryczny poruszający się w polu magnetycznym w kierunku prostopadłym do linii pola magnetycznego działa
Bardziej szczegółowoWYZNACZANIE STAŁEJ PLANCKA Z POMIARU CHARAKTERYSTYK PRĄDOWO-NAPIĘCIOWYCH DIOD ELEKTROLUMINESCENCYJNYCH. Irena Jankowska-Sumara, Magdalena Krupska
1 II PRACOWNIA FIZYCZNA: FIZYKA ATOMOWA Z POMIARU CHARAKTERYSTYK PRĄDOWO-NAPIĘCIOWYCH DIOD ELEKTROLUMINESCENCYJNYCH Irena Jankowska-Sumara, Magdalena Krupska Cel ćwiczenia Celem ćwiczenia jest wyznaczenie
Bardziej szczegółowoRuch ładunków w polu magnetycznym
Ruch ładunków w polu magnetycznym Ryszard J. Barczyński, 2016 Politechnika Gdańska, Wydział FTiMS, Katedra Fizyki Ciała Stałego Materiały dydaktyczne do użytku wewnętrznego Ruch ładunków w polu magnetycznym
Bardziej szczegółowoĆwiczenie 57 Badanie absorpcji promieniowania α
Ćwiczenie 57 Badanie absorpcji promieniowania α II PRACOWNIA FIZYCZNA UNIWERSYTET ŚLĄSKI W KATOWICACH Cele doświadczenia Głównym problemem, który będziemy badać w tym doświadczeniu jest strata energii
Bardziej szczegółowoBadanie rozkładu pola elektrycznego
Ćwiczenie 8 Badanie rozkładu pola elektrycznego 8.1. Zasada ćwiczenia W wannie elektrolitycznej umieszcza się dwie metalowe elektrody, połączone ze źródłem zmiennego napięcia. Kształt przekrojów powierzchni
Bardziej szczegółowoMAGNETYZM, INDUKCJA ELEKTROMAGNETYCZNA. Zadania MODUŁ 11 FIZYKA ZAKRES ROZSZERZONY
MODUŁ MAGNETYZM, INDUKCJA ELEKTROMAGNETYCZNA OPRACOWANE W RAMACH PROJEKTU: FIZYKA ZAKRES ROZSZERZONY WIRTUALNE LABORATORIA FIZYCZNE NOWOCZESNĄ METODĄ NAUCZANIA. PROGRAM NAUCZANIA FIZYKI Z ELEMENTAMI TECHNOLOGII
Bardziej szczegółowoWszechświat czastek elementarnych
Wszechświat czastek elementarnych Wykład 9: Współczesne eksperymenty prof. A.F.Żarnecki Zakład Czastek i Oddziaływań Fundamentalnych Instytut Fizyki Doświadczalnej Wszechświat czastek elementarnych Wykład
Bardziej szczegółowoOddziaływanie promieniowania jonizującego z materią
Oddziaływanie promieniowania jonizującego z materią Plan Promieniowanie ( particle radiation ) Źródła (szybkich) elektronów Ciężkie cząstki naładowane Promieniowanie elektromagnetyczne (fotony) Neutrony
Bardziej szczegółowoWSTĘP DO FIZYKI CZĄSTEK. Julia Hoffman (NCU)
WSTĘP DO FIZYKI CZĄSTEK Julia Hoffman (NCU) WSTĘP DO WSTĘPU W wykładzie zostały bardzo ogólnie przedstawione tylko niektóre zagadnienia z zakresu fizyki cząstek elementarnych. Sugestie, pytania, uwagi:
Bardziej szczegółowoBadanie rozkładu pola elektrycznego
Ćwiczenie E1 Badanie rozkładu pola elektrycznego E1.1. Cel ćwiczenia Celem ćwiczenia jest zbadanie rozkładu pola elektrycznego dla różnych układów elektrod i ciał nieprzewodzących i przewodzących umieszczonych
Bardziej szczegółowoAkceleratory Cząstek
M. Trzebiński Akceleratory cząstek 1/30 Akceleratory Cząstek Maciej Trzebiński Instytut Fizyki Jądrowej Polskiej Akademii Nauki Praktyki studenckie na LHC IFJ PAN, 23 sierpnia 2016 Obserwacje w makroświecie
Bardziej szczegółowoOPTYKA. Leszek Błaszkieiwcz
OPTYKA Leszek Błaszkieiwcz Ojcem optyki jest Witelon (1230-1314) Zjawisko odbicia fal promień odbity normalna promień padający Leszek Błaszkieiwcz Rys. Zjawisko załamania fal normalna promień padający
Bardziej szczegółowoDoświadczenie nr 6 Pomiar energii promieniowania gamma metodą absorpcji elektronów komptonowskich.
Doświadczenie nr 6 Pomiar energii promieniowania gamma metodą absorpcji elektronów komptonowskich.. 1. 3. 4. 1. Pojemnik z licznikami cylindrycznymi pracującymi w koincydencji oraz z uchwytem na warstwy
Bardziej szczegółowogamma - Pochłanianie promieniowania γ przez materiały
PJLab_gamma.doc Promieniowanie jonizujące - ćwiczenia 1 gamma - Pochłanianie promieniowania γ przez materiały 1. Cel ćwiczenia Podczas ćwiczenia mierzy się natężenie promieniowania γ po przejściu przez
Bardziej szczegółowoIM-8 Zaawansowane materiały i nanotechnologia - Pracownia Badań Materiałów I 1. Badanie absorpcji promieniowania gamma w materiałach
IM-8 Zaawansowane materiały i nanotechnologia - Pracownia Badań Materiałów I 1 IM-8 Badanie absorpcji promieniowania gamma w materiałach I. Cel ćwiczenia Celem ćwiczenia jest pomiar współczynników absorpcji
Bardziej szczegółowoWyznaczanie czasu martwego licznika Geigera-Müllera metodą dwóch
Opracował: Roman Szatanik Wyznaczanie czasu martwego licznika Geigera-Müllera metodą dwóch źródeł oraz przy pomocy oscyloskopu I. Cel ćwiczenia Praktyczne wyznaczenie dwoma metodami wielkości charakteryzującej
Bardziej szczegółowopobrano z serwisu Fizyka Dla Każdego - http://fizyka.dk - zadania fizyka, wzory fizyka, matura fizyka
7. Pole magnetyczne zadania z arkusza I 7.8 7.1 7.9 7.2 7.3 7.10 7.11 7.4 7.12 7.5 7.13 7.6 7.7 7. Pole magnetyczne - 1 - 7.14 7.25 7.15 7.26 7.16 7.17 7.18 7.19 7.20 7.21 7.27 Kwadratową ramkę (rys.)
Bardziej szczegółowoJ6 - Pomiar absorpcji promieniowania γ
J6 - Pomiar absorpcji promieniowania γ Celem ćwiczenia jest pomiar współczynnika osłabienia promieniowania γ w różnych absorbentach przy użyciu detektora scyntylacyjnego. Materiał, który należy opanować
Bardziej szczegółowoZjawisko Halla Referujący: Tomasz Winiarski
Plan referatu Zjawisko Halla Referujący: Tomasz Winiarski 1. Podstawowe definicje ffl wektory: E, B, ffl nośniki ładunku: elektrony i dziury, ffl podział ciał stałych ze względu na własności elektryczne:
Bardziej szczegółowoKOOF Szczecin: www.of.szc.pl
Źródło: LI OLIMPIADA FIZYCZNA (1/2). Stopień III, zadanie doświadczalne - D Nazwa zadania: Działy: Słowa kluczowe: Komitet Główny Olimpiady Fizycznej; Andrzej Wysmołek, kierownik ds. zadań dośw. plik;
Bardziej szczegółowoSPEKTROMETRIA CIEKŁOSCYNTYLACYJNA
SPEKTROMETRIA CIEKŁOSCYNTYLACYJNA Metoda detekcji promieniowania jądrowego (α, β, γ) Konwersja energii promieniowania jądrowego na promieniowanie w zakresie widzialnym. Zalety metody: Geometria 4π Duża
Bardziej szczegółowoAKCELERATORY I DETEKTORY WOKÓŁ NAS
AKCELERATORY I DETEKTORY WOKÓŁ NAS AKCELERATOR W CERN Chociaż akceleratory zostały wynalezione dla fizyki cząstek elementarnych, to tysięcy z nich używa się w innych gałęziach nauki, a także w przemyśle
Bardziej szczegółowoOdp.: F e /F g = 1 2,
Segment B.IX Pole elektrostatyczne Przygotował: mgr Adam Urbanowicz Zad. 1 W atomie wodoru odległość między elektronem i protonem wynosi około r = 5,3 10 11 m. Obliczyć siłę przyciągania elektrostatycznego
Bardziej szczegółowoFizyka cząstek elementarnych i oddziaływań podstawowych
Fizyka cząstek elementarnych i oddziaływań podstawowych Wykład 1 Wstęp Jerzy Kraśkiewicz Krótka historia Odkrycie promieniotwórczości 1895 Roentgen odkrycie promieni X 1896 Becquerel promieniotwórczość
Bardziej szczegółowoγ6 Liniowy Model Pozytonowego Tomografu Emisyjnego
γ6 Liniowy Model Pozytonowego Tomografu Emisyjnego Cel ćwiczenia Celem ćwiczenia jest zaprezentowanie zasady działania pozytonowego tomografu emisyjnego. W doświadczeniu użyjemy detektory scyntylacyjne
Bardziej szczegółowoCząstki elementarne. Składnikami materii są leptony, mezony i bariony. Leptony są niepodzielne. Mezony i bariony składają się z kwarków.
Cząstki elementarne Składnikami materii są leptony, mezony i bariony. Leptony są niepodzielne. Mezony i bariony składają się z kwarków. Cząstki elementarne Leptony i kwarki są fermionami mają spin połówkowy
Bardziej szczegółowoBadanie transformatora
Ćwiczenie 14 Badanie transformatora 14.1. Zasada ćwiczenia Transformator składa się z dwóch uzwojeń, umieszczonych na wspólnym metalowym rdzeniu. Do jednego uzwojenia (pierwotnego) przykłada się zmienne
Bardziej szczegółowoLaboratorium z Krystalografii. 2 godz.
Uniwersytet Śląski Instytut Chemii Zakład Krystalografii Laboratorium z Krystalografii 2 godz. Zbadanie zależności intensywności linii Ka i Kb promieniowania charakterystycznego X emitowanego przez anodę
Bardziej szczegółowoĆwiczenie nr 31: Modelowanie pola elektrycznego
Wydział PRACOWNIA FIZYCZNA WFiIS AGH Imię i nazwisko.. Temat: Rok Grupa Zespół Nr ćwiczenia Data wykonania Data oddania Zwrot do popr. Data oddania Data zaliczenia OCENA Ćwiczenie nr : Modelowanie pola
Bardziej szczegółowoWykład FIZYKA II. 3. Magnetostatyka. Dr hab. inż. Władysław Artur Woźniak
Wykład FIZYKA II 3. Magnetostatyka Dr hab. inż. Władysław Artur Woźniak Instytut Fizyki Politechniki Wrocławskiej http://www.if.pwr.wroc.pl/~wozniak/ POLE MAGNETYCZNE Elektryczność zaobserwowana została
Bardziej szczegółowoWitamy w CERNie. Bolesław Pietrzyk LAPP Annecy (F) Wykład przygotowany przez polskich fizyków w CERNie.
Witamy w CERNie Bolesław Pietrzyk LAPP Annecy (F) Wykład przygotowany przez polskich fizyków w CERNie bolek.pietrzyk@cern.ch 4 lipca 2012 Joe Incandela (CMS) Fabiola Gianotti (ATLAS) Première rencontre
Bardziej szczegółowoFrialit -Degussit Ceramika tlenkowa Jednostka akceleratora cząstek
Frialit -Degussit Ceramika tlenkowa Jednostka akceleratora cząstek Zastosowanie: Akceleratory wysokiego napięcia Materiał: Tlenek glinu FRIALIT F99.7 Pierścienie miedziane L = 560 mm D = 350 mm Produkcja
Bardziej szczegółowoCzym jest prąd elektryczny
Prąd elektryczny Ruch elektronów w przewodniku Wektor gęstości prądu Przewodność elektryczna Prawo Ohma Klasyczny model przewodnictwa w metalach Zależność przewodności/oporności od temperatury dla metali,
Bardziej szczegółowoE12. Wyznaczanie parametrów użytkowych fotoogniwa
1/5 E12. Wyznaczanie parametrów użytkowych fotoogniwa Celem ćwiczenia jest poznanie podstaw zjawiska konwersji energii świetlnej na elektryczną, zasad działania fotoogniwa oraz wyznaczenie jego podstawowych
Bardziej szczegółowoBadanie transformatora
Ćwiczenie E9 Badanie transformatora E9.1. Cel ćwiczenia Transformator składa się z dwóch uzwojeń, umieszczonych na wspólnym metalowym rdzeniu. W ćwiczeniu przykładając zmienne napięcie do uzwojenia pierwotnego
Bardziej szczegółowoWyznaczanie bezwzględnej aktywności źródła 60 Co. Tomasz Winiarski
Wyznaczanie bezwzględnej aktywności źródła 60 Co metoda koincydencyjna. Tomasz Winiarski 24 kwietnia 2001 WSTEP TEORETYCZNY Rozpad promieniotwórczy i czas połowicznego zaniku. Rozpad promieniotwórczy polega
Bardziej szczegółowoΒ2 - DETEKTOR SCYNTYLACYJNY POZYCYJNIE CZUŁY
Β2 - DETEKTOR SCYNTYLACYJNY POZYCYJNIE CZUŁY I. Cel ćwiczenia Celem ćwiczenia jest zapoznanie się z zasadą działania detektorów pozycyjnie czułych poprzez pomiar prędkości światła w materiale scyntylatora
Bardziej szczegółowoAtomowa budowa materii
Atomowa budowa materii Wszystkie obiekty materialne zbudowane są z tych samych elementów cząstek elementarnych Cząstki elementarne oddziałują tylko kilkoma sposobami oddziaływania wymieniając kwanty pól
Bardziej szczegółowoBudowa i działanie detektorów cząstek elementarnych. Autor: Rafał Sarnecki
Budowa i działanie detektorów cząstek elementarnych. Autor: Rafał Sarnecki Plan prezentacji: 1.licznik proporcjonalny; 2. wielodrutowa komora proporcjonalna 3. komora iskrowa i strumieniowa 4. komora dryfowa
Bardziej szczegółowoAkceleratory. Urządzenia do wytwarzania strumieni cząstek o znacznej energii kinetycznej
Akceleratory Urządzenia do wytwarzania strumieni cząstek o znacznej energii kinetycznej Przegląd ważniejszych typów akceleratorów: akceleratory elektrostatyczne, akceleratory liniowe ze zmiennym polem
Bardziej szczegółowo