Diagnoza rodzinnej i szkolnej sytuacji dziecka z rodziny migracyjnej

Transkrypt

1 Hanna Tomaszewska Diagnoza rodzinnej i szkolnej sytuacji dziecka z rodziny migracyjnej Poznawanie rodowiska rodzinnego ucznia jako zadanie nauczyciela-wychowawcy Nauczyciele-wychowawcy z racji powierzonych im obowi zków realizuj zadanie poznawania swoich uczniów, a tak e rodowisk rodzinnych, z których pochodz. Nauczyciel-wychowawca ma wi ksz ni pozostali pracownicy szko y sposobno obserwowania zachowa swoich podopiecznych w innych, ni tylko lekcja, sytuacjach. Pe ni on zatem rol ltra jest bowiem osob, która jako pierwsza mo e zauwa y niepokoj ce sygna y, wiadcz ce o problemach, czy niezaspokojonych potrzebach swoich wychowanków. Nauczyciel-wychowawca powinien tak e zadba o nawi zanie sta ej wspó pracy z rodzicami (opiekunami) dzieci oraz m.in. zebra dane dotycz ce sytuacji rodzinnej uczniów, niezb dne do prowadzenia dzia a dydaktyczno-wychowawczych. Do niego nale- y równie sta e monitorowanie i uaktualnianie informacji o sytuacji yciowej podopiecznych. W swojej codziennej pracy nauczyciel-wychowawca ma do czynienia z uczniami, pochodz cymi z bardzo ró norodnych rodowisk rodzinnych. Liczne badania dobitnie udowadniaj, e z roku na rok wzrasta w Polsce liczba separacji i rozwodów. Coraz wi cej osób doros ych decyduje si tak e na wspólne prowadzenie gospodarstwa domowego i wychowywanie dzieci, bez zawierania zwi zku ma e skiego (kohabitacja). W konsekwencji, coraz wi cej uczniów wywodzi si nie z rodzin pe nych, lecz rozwiedzionych, monoparentalnych 9, zrekonstruowanych 10 i ze zwi zków nieformalnych. Zak adanie, e norm spo- eczn jest wy cznie rodzina pe na a wszelkie inne typy struktur rodzinnych odstaj od normy czyli w domy le s niew a ciwe i niekorzystne dla rozwoju dziecka nie odpowiada rzeczywisto ci. Co wi cej, takie przekonanie w pracy nauczyciela-wychowawcy jest szczególnie szkodliwe, gdy mo e prowadzi do szu adkowania uczniów oraz budowania daleko id cych i krzywdz cych uogólnie przyk adowo, e: uczniowie z rodzin niepe nych ucz si gorzej, albo 9 Rodzina monoparentalna rodzina, w której jeden rodzic sprawuje opiek nad co najmniej jednym, niesamodzielnym dzieckiem. Poj cie to kojarzy si ze zjawiskiem samotnego rodzicielstwa, najcz ciej z rodzinami samotnych matek, cho wspó cze nie coraz cz ciej porusza si tak e kwesti samotnego ojcostwa. 10 Rodzina zrekonstruowana rodzina, w której ma onkowie (oboje lub jeden) po rozwodzie lub mierci poprzedniego wspó ma onka wchodz ponownie w zwi zek ma e ski. 37

2 ZESZYTY METODYCZNE CZ 8 dzieci z rodzin rozwiedzionych s bardziej agresywne ni pozosta e. Nale y pami ta, e ka da rodzina, bez wzgl du na swoj struktur, mo e stworzy dla dziecka korzystne rodowisko wychowawcze, to znaczy takie, które wype nia b dzie wzgl dem niego przypisane rodzinie funkcje: biologiczno-opieku cz, wychowawcz, ekonomiczn i kulturalno-towarzysk (Kawula, Br giel, Janke 2006, s. 59). Oczywi cie w rodzinach, w których brakuje jednego z rodziców lub te, których sytuacja materialna jest ci ka, wype nianie w sposób w a ciwy funkcji jest trudniejsze, ale nie niemo liwe. Truizmem jest stwierdzenie, e rodzina, z jakiej wywodzi si ucze pozostaje nie bez wp ywu na jego codzienne funkcjonowanie, w tym radzenie sobie z wymaganiami stawianymi przez szko tymi dotycz cymi kwestii dydaktycznych (wyniki w nauce; nabyta wiedza i umiej tno ci; frekwencja), jak i wychowawczych (sprawowanie; stosunek do nauki szkolnej; przestrzeganie regulaminu szkolnego i norm wspó ycia w grupie; funkcjonowanie dziecka w rolach szkolnych, w tym relacjach z nauczycielami i personelem szko y oraz w relacjach z rówie nikami w grupie klasowej i poza ni ). Nauczyciel-wychowawca nie pracuje sam i nikt nie wymaga od niego, aby to on od pocz tku do ko ca prowadzi wszelkie dzia ania zwi zane z diagnozowaniem sytuacji rodzinnej i szkolnej ucznia. St d, do wychowawcy nale y zazwyczaj wst pna ocena warunków ycia podopiecznego a nast pnie zadecydowanie, wraz z innymi nauczycielami, pedagogiem szkolnym, dyrekcj, czy i jakiego wsparcia ze strony szko y lub innych instytucji mo e potrzebowa dane dziecko. Niezb dne jest zatem stworzenie w szkole jednolitego systemu zbierania, dzielenia si informacjami oraz monitorowania sytuacji rodzinnej i szkolnej podopiecznych, obejmuj cego wszystkich uczniów, a nie tylko tych b d cych pod opiek pedagoga szkolnego. Dopiero na tej podstawie mo na my le o budowaniu szkolnych programów, wspomagaj cych wychowanków podczas chwilowej lub sta ej nieobecno ci ich rodziców. Nauczyciel-wychowawca wobec rodziny migracyjnej Ostatnio w prasie nag o nione zosta o zjawisko euro-migracji zarobkowej rodzin. Zwrócono przy tym szczególn uwag na sytuacj dzieci pozostawianych w kraju przez wyje d aj cych do pracy za granic rodziców. Nie bagatelizuj c skali ani znaczenia wyjazdów zarobkowych dla polskich rodzin, nale y pami ta, e wychowawca znacznie cz ciej, ni z dzie mi emigrantów, b dzie mia do czynienia w swojej klasie z uczniami, których rodziny maj niepe ny sk ad z innych powodów. Wyj tkiem mog by szko y, które znajduj si w regionach przygranicznych lub w tak zwanych miejscowo ciach migranckich Miejscowo ci o d ugiej tradycji migracji i charakteryzuj ce si wysok popularno ci migracji zarobkowej w ród mieszka ców. 38

3 Rodziny niepe ne mo na podzieli na dwa podstawowe typy: niepe ne stale lub czasowo. Przyczyn sta ej niepe no ci rodziny jest kilka s to: mier jednego ze wspó ma onków, rozwód, separacja oraz urodzenie dziecka pozama e skiego. Niepe no czasowa, czyli d ugotrwa y pobyt rodzica poza miejscem zamieszkania rodziny i ograniczony udzia w wychowaniu dziecka (dzieci), mo e by spowodowana emigracj, pobytem w zak adzie karnym, wyjazdem zwi zanym z charakterem wykonywanej pracy (np. marynarza, o nierza), czy chorob (Danilewicz 2006, s. 51). Z kolei, rodzina migracyjna to taka, w której jedno z rodziców lub oboje przebywaj zagranic w celach zarobkowych bez zamiaru pozostania tam na sta e (tam e, s. 52). Mówi c o rodzinach migracyjnych nale y pami ta, e nie jest to jednolita kategoria, a do wiadczenia dzieci zwi zane z migracj rodziców mog ró ni pod wieloma wzgl dami z uwagi na, chocia by, d ugo roz ki, czy okoliczno ci i przyczyn wyjazdu. Jaka jest wi c charakterystyka rodzin migracyjnych, która uzasadnia traktowanie ich jako rodowisko wychowawcze pod pewnymi wzgl dami odmienne od innych typów rodzin niepe nych? Zaobserwowano, e w rodzinach czasowo roz czonych mo e wzrasta ryzyko pojawienia si niekorzystnych zjawisk takich, jak: os abienie wi zi rodzinnych, poczucie niestabilno ci i chwiejno ci ycia rodzinnego, zmniejszenie dozoru nad cz onkami rodziny (w tym nad dzie mi), a w sferze emocjonalnej poczucie osamotnienia i t sknoty. Migracja rodzica lub rodziców nie jest jednak wystarczaj cym wyja nieniem pojawienia si trudno ci ucznia w funkcjonowaniu spo ecznym w szkole i poza ni. Jak wspomnia am wcze niej, rodzina w chwili roz ki jest w stanie, podejmuj c odpowiednie kroki, zniwelowa negatywne skutki rozstania dla dzieci. Nie mo na w sposób automatyczny czy do wiadczenia migracyjnego w rodzinie z negatywnymi konsekwencjami dla jej cz onków. Wyjazdy do pracy pozwalaj rodzinom znacznie poprawi ich sytuacj spo eczno-ekonomiczn i pomagaj im na nowo uwierzy we w asne mo liwo ci. W opinii wi kszo ci dzieci z rodzin migracyjnych, korzy ci p yn ce z wyjazdu rodzica (rodziców) przewa aj nad wynikaj cymi z nich stratami (Danilewicz 2006, s. 139). Z drugiej strony, emigracja zarobkowa jest te dla niektórych wyje d aj cych prób ucieczki od problemów ycia codziennego na przyk ad kon iktów ma e skich, czy kryzysu wynikaj cego z niemo no ci znalezienia pracy. W takich przypadkach wyjazd zarobkowy jest jedynie zewn trznym przejawem ju wcze niej narastaj cych trudno ci i aby zrozumie jego sens nale y dokona ca o ciowej oceny funkcjonowania spo ecznego danej rodziny. Zatem, analiza do wiadczenia migracyjnego, b d cego udzia em ucznia, powinna by jednym z elementów pe nego, ca o ciowego spojrzenia na sytuacj dziecka i jego rodziny w rodowisku. Czynniki, które powinny zosta uwzgl dnione w poznawaniu i ocenie sytuacji dziecka z rodziny migracyjnej, zosta y omówione dok adniej w poni szej tabeli. 39

4 ZESZYTY METODYCZNE CZ 8 ELEMENTY CA O CIOWEJ OCENY SYTUACJI DZIECKA Z RODZINY MIGRACYJNEJ I. Charakter kto z rodziny dziecka wyjecha np. matka, ojciec, ojdo wiadczenia migracyjnego czym, macocha, oboje rodzice na raz, oboje rodzice na zmian, inne sytuacje; d ugo wyjazdu(ów); powtarzalno i cz stotliwo wyjazdu(ów): wyjazd jednokrotny/wielokrotny; proporcje mi dzy czasem sp dzanym w kraju a zagranic ; jak cz sto nast puj wyjazdy; przyczyna wyjazdu np. trudna sytuacja nansowa, bez- robocie, choroba, konieczno sp aty kredytu, brak satysfakcji z dotychczasowej pracy, inne przyczyny; sytuacja materialna, zawodowa, mieszkaniowa i ro- dowiskowa rodzica (rodziców) przebywaj cego za granic np. czy ma sta prac i mieszkanie; czy przebywa zagranic legalnie; czy ma zagranic sie kontaktów, znajomych itp.; ch powrotu do kraju, ch osiedlenia si zagranic ; II. Kontakt z dzieckiem i rodzin pozostaj c w kraju III. Zakres i jako opieki sprawowanej nad dzieckiem pod nieobecno rodzica (rodziców) cz stotliwo i forma kontaktów z dzieckiem, opiekunem dziecka, innymi cz onkami rodziny; kontakty telefoniczne, przez internet, inne formy; stopie zainteresowania sprawami dziecka i rodziny np. podtrzymywanie kontaktu ze szko, pami tanie o urodzinach, imieninach dziecka, anga owanie si w codzienne sprawy rodziny, przyjazd na wi ta i uroczysto ci rodzinne itp.; cz stotliwo bezpo rednich kontaktów z dzieckiem: przyjazdy do kraju; odleg o miejsca pobytu rodzica od miejsca pobytu dziecka; koszt i czas dojazdu; odwiedziny dziecka w miejscu pobytu rodzica (rodziców): czy dziecko ma mo liwo odwiedzenia rodzica za granic, jak cz sto, na jak d ugo itp.; kto sprawuje opiek nad dzieckiem podczas nieobecno ci jednego lub obojga rodziców: drugi rodzic, dziadkowie, rodze stwo, inni cz onkowie rodziny, znajomi rodziny, s siedzi, inne osoby lub instytucje; rodzaj sprawowanej opieki: sta a/dorywcza, czy dziecko mieszka wraz z osob opiekuj c si nim, czy opieka jest pe niona przez jedn czy przez kilka osób; pomoc dziecku w zaspokajaniu jego potrzeb i wype nianiu obowi zków; nadzór nad codziennym yciem dziecka wystarczaj cy/niewystarczaj cy; jako relacji mi dzy dzieckiem a opiekunem; 40

5 IV. Zasoby osobiste i rodowiskowe dziecka V. Sytuacja rodziny przed emigracj VI. Wp yw emigracji na ycie codzienne dziecka i rodziny wiek dziecka i etap jego rozwoju a moment emigracji; charakter wi zi mi dzy dzieckiem a wyje d aj cym rodzicem (rodzicami); s abe i mocne strony dziecka np. choroby, niepe nosprawno, podatno na stres, specjalne potrzeby edukacyjne, stopie samodzielno ci i zaradno dziecka, umiej tno ci radzenia sobie w trudnych sytuacjach; jako dotychczasowych relacji dziecka w rodowisku rówie niczym, szkolnym, s siedzkim; reakcja dziecka na roz k z rodzicem (rodzicami); dost pne wsparcie: czy dziecko ma do kogo zwróci si o pomoc, czy dziecko ma osob, której mo e zwierzy si ze swoich problemów itp.; ca o ciowa ocena wyjazdu rodzica (rodziców) przez dziecko: pozytywna/negatywna; akceptacja czy sprzeciw dziecka wobec wyjazdu; struktura rodziny; sytuacja materialna, zawodowa, mieszkaniowa rodziny przed emigracj ; charakter relacji w rodzinie przed emigracj np. kon- ikty rodzinne, kryzysy ma e skie; funkcjonowanie rodziny w rodowisku spo ecznym: kontakty w najbli szym otoczeniu spo ecznym relacje z dalsz i bli sz rodzin oraz ze znajomymi; uczestnictwo rodziny w yciu spo ecznym; korzystanie z pomocy instytucji np. pomocy spo ecznej, ko cio a; stopie zmiany ycia codziennego dziecka i rodziny np. zmiana miejsca zamieszkania, szko y, trybu dotychczasowego ycia; ocena wyjazdu rodzica w perspektywie korzy ci i strat np. poprawa lub pogorszenie sytuacji materialnej, zawodowej, mieszkaniowej rodziny; stopie zale no ci rodziny od wyje d aj cego rodzica np. czy pieni dze uzyskiwane z pracy za granic to jedyne ród o utrzymania rodziny. Opracowanie w asne na podstawie: Brett, Seabury, 1998; Danilewicz 2006; Hess, Howard Zaprezentowany powy ej model wymaga od nauczyciela-wychowawcy podj cia szeregu aktywno ci takich jak: nawi zanie kontaktu z uczniem i jego rodzin ; zdobycie ich zaufania i nak onienie do wspó pracy; przeprowadzenie jednej lub kilku rozmów z jej cz onkami; prowadzenie obserwacji i dodatkowo zebranie informacji z innych dost pnych róde. Trudno wyobrazi sobie, eby nauczyciel-wychowawca zdecydowa si na tak rozbudowane i skomplikowane dzia ania diagnostyczne w stosunku do wszystkich swoich wychowanków, nie maj c ku temu wystarczaj cych przes anek. Najpierw niezb dna 41

6 ZESZYTY METODYCZNE CZ 8 jest wi c, wst pna ocena sytuacji dziecka, dokonywana g ównie poprzez obserwacj jego zachowa w sytuacjach szkolnych, w interakcjach z nauczycielami i kolegami z klasy. Wychowawca powinien zwraca przy tym szczególn uwag na zmiany w sprawowaniu si dziecka, pojawienie si nowych, wcze niej niewyst puj cych sposobów post powania lub zanik zachowa, uprzednio cz sto si pojawiaj cych. Warto tak e analizowa, w jaki sposób uk ada si dotychczasowa wspó praca szko y z rodzicami i, czy na poziomie ich kontaktów z wychowawc oraz innymi nauczycielami, nie dokona y si jakie przeobra enia. Aby mo na by o wyci gn wnioski z tak czynionych obserwacji, trzeba przyj, e wychowawca ma mo liwo zbierania danych o uczniu przez jaki okres i e mo e porównywa stan obecny z poprzednim. Zachowania ucznia i jego rodziców, które mog wiadczy o tym, e dosz o w rodzinie do sytuacji roz ki w wyniku migracji przedstawia poni sza tabela. ZACHOWANIA UCZNIA I JEGO RODZICÓW W SYTUACJI ROZ KI MIGRACYJNEJ Apatia, przygn bienie, smutek lub ch zwrócenia na siebie uwagi (np. weso kowato ); Szukanie towarzystwa rówie ników, osób doros ych lub te tendencja do izolowania si ; Pogorszenie si wyników w nauce; Pogorszenie si sprawowania, zaobserwowane przez nauczyciela i sygnalizowane przez inne osoby; Cz stsze nieprzygotowanie do lekcji, brak odrobionych lekcji, zapominanie przyborów szkolnych, ksi ek, usprawiedliwie ; Zaprzestanie zabierania do szko y drugiego niadania (dotyczy zw aszcza dzieci ze szko y podstawowej); Cz stsze spó nienia; dziecko robi wra enie zm czonego, niewyspanego; Obni enie frekwencji, brak usprawiedliwie nieobecno ci lub usprawiedliwienia pisz inne ni dotychczas osoby; Zmiana dotychczasowego stosunku do nauki szkolnej, nauczycieli, kolegów; Rezygnacja z zaj dodatkowych, ucz szczania na wietlic szkoln, obiady lub odwrotnie, zapisanie si ucznia na wiele zaj dodatkowych, sp dzanie du o czasu na wietlicy; Zmiana sposobu ubierania si noszenie drogich ubra, ubioru nieadekwatnego do sytuacji, czy pogody; Obni enie dba o ci ucznia o higien osobist ; Przynoszenie do szko y drogich przedmiotów; Dysponowanie przez ucznia du ymi sumami pieni dzy, szastanie pieni dzmi np. na wycieczkach szkolnych, wspólnych wyj ciach z klas, w sklepiku szkolnym; Nieobecno rodziców na zebraniach klasowych, szkolnych lub te przychodz w ich imieniu inne osoby np. dziadkowie, dalsza rodzina; Brak kontaktu z rodzicami rodzice nie kontaktuj si ze szko, nie reaguj na wezwania, nie odbieraj telefonów; Nieterminowe wp aty lub brak wp at na komitet rodzicielski i inne sk adki np. na obiady w szkole, wycieczki, wyj cia do kina itp.; Nieuczestniczenie ucznia w wycieczkach i innych wydarzeniach klasowych lub szkolnych z powodu braku podpisanej przez rodziców (prawnych opiekunów) zgody. ród o: opracowanie w asne. 42

7 Oczywi cie fakt wyjazdu zarobkowego nale y potwierdzi w rozmowie z dzieckiem i z rodzicami, gdy zaobserwowanie wymienionych powy ej zachowa nie musi oznacza do wiadczenia migracji, lecz mog by to wska niki jakich innych zmian w yciu dziecka i jego rodziny np. rozwodu, separacji, ale te otrzymania nowej pracy przez rodziców, przeprowadzki, czy narodzenia si kolejnego dziecka w rodzinie. Zasady poznawania sytuacji ucznia w rodzinie i szkole Do tej pory rozmy lnie unika am poj cia diagnoza dla nazwania czynno ci, które podejmuje nauczyciel-wychowawca w celu poznania swoich uczniów. W moim odczuciu, dzia ania nauczyciela ró ni si od tych, podejmowanych przez lekarza w celu zdiagnozowania choroby u pacjenta. Odpowiedniejszym okre leniem na nazwanie aktywno ci wychowawcy jest: poznawanie, próba oceny, poszukiwanie, stawianie hipotez, a tak e (a mo e przede wszystkim) rozumienie. Podstawowe zasady, którymi powinien kierowa si wychowawca w poznawaniu sytuacji swoich podopiecznych, przedstawia poni sza tabela. ZASADY POZNAWANIA SYTUACJI UCZNIA I JEGO RODZINY Poznawanie mocnych i s abych stron dziecka i rodziny Problemy szkolne i rodzinne ucznia to nie choroba W przeciwie stwie do diagnozy lekarskiej, w której lekarz poszukuje nieprawid owo ci w funkcjonowaniu organizmu ludzkiego, nauczyciel-wychowawca nie powinien koncentrowa wy cznie na problemach i trudno ciach dziecka i rodziny, ale tak e na ich mocnych stronach i kompetencjach. Ich odkrycie pozwala na zaplanowanie, zgodnie z potrzebami i mo liwo ciami ucznia i rodziny odpowiedniego wsparcia. Skupianie si wy cznie na tym, co w dziecku i rodzinie z e, skutecznie blokuje szukanie rozwi za i nawi zanie wspó pracy z dzieckiem i rodzin, któr przy takim podej ciu, z góry skazujemy na niepowodzenie. Trudno ci ucznia w szkole czy jego k opoty rodzinne (chocia by maj ce zwi zek z faktem migracji) to nie choroba, lecz rodzaj do wiadczenia, które mo e by udzia em ka dego z nas. Nie sposób okre li ich typowego przebiegu, a sytuacja po danym do wiadczeniu nie wraca do takiego samego stanu, jak przed nim. Warto pami ta, e rodzina, której udzia em by o do- wiadczenie roz ki, nawet po ponownym po czeniu, musi na nowo okre li swoj struktur i role rodzinne. Choroba z punktu widzenia funkcjonowania organizmu jest zawsze z a, podczas gdy trudno ci i kryzysy rodzinne s do wiadczeniem powszednim mog by nie tylko niszcz ce, ale tak e buduj ce i przynie dobre skutki. 43

8 ZESZYTY METODYCZNE CZ 8 Niejednoznaczno objawów Brak recepty Niemo no ustalenia przyczyny Konieczno wspó pracy ucznia i rodziny z nauczycielem Procesualno i dynamiczno poznawania Opracowanie w asne na podstawie: de Robertis Trudno ci szkolne, czy rodzinne mog objawia si w zachowaniu ucznia na wiele ró nych sposobów dzieci, pochodz ce z podobnych do siebie rodowisk rodzinnych i borykaj ce si z takimi samymi k opotami, mog reagowa na nie w sposób ca kowicie odmienny. I odwrotnie, takie same symptomy widoczne w zachowaniach uczniów nie koniecznie musz oznacza, e maj oni taki sam problem, czy niezaspokojon potrzeb. W przypadku choroby lekarz ma do dyspozycji jej opis kliniczny (wyst puj ce objawy, typowy przebieg, zalecane leczenie), nauczyciel-wychowawca nie dysponuje takim u atwieniem i musi by szczególnie wyczulony na indywidualne ró nice mi dzy swoimi wychowankami. Nauczyciel-wychowawca, chc c pomóc uczniom b d cym w potrzebie, nie dysponuje jedn skuteczn strategi post powania. To, co oka e si efektywne w pracy z jednym wychowankiem, mo e nie przynie po danego skutku w pracy z innym, nawet, je li problem, z którym obaj si borykaj jest pozornie taki sam. Cz sto ród o zachowania ucznia mo e mie nie jedn, lecz wiele przyczyn. Czasem w ogóle trudno jest jednoznacznie okre li, co jest przyczyn lub przyczynami danego zachowania, a niejednokrotnie nie wiadomo, co jest przyczyn danego zachowania, a co jego skutkiem. Jednak w tpliwo ci te, które stale towarzysz nauczycielowi, nie czyni jego pracy niemo liw i nie powoduj, e jego dzia ania b d z góry skazane na niepowodzenie. Nauczyciel-wychowawca, chc c pozna sytuacj rodzinn ucznia, musi zaakceptowa fakt, e to w a nie ucze i jego rodzice b d dla niego podstawowym ród em wiedzy o swojej sytuacji i bez ich zaanga owania, nawet przy najlepszych ch ciach, niewiele uda mu si zrobi. Ucznia i jego rodzin trzeba stale zach ca do wspó pracy, pokazywa celowo i sens dzia a nauczyciela, unikaj c przy tym pochopnego os dzania i moralizowania. Nauczyciel-wychowawca musi pami ta, e poznawanie i ocenianie sytuacji ucznia jest procesem, który w zasadzie nigdy si nie ko czy. Informacje o sytuacji rodzinnej i szkolnej ucznia nale y stale monitorowa, aktualizowa, porównywa z poprzednio zebranymi danymi. 44

9 Moim zdaniem, nic nie jest w stanie zast pi nauczycielowi w procesie poznawania uczniów metod takich, jak rozmowa i obserwacja. Mo na jedynie d y do ich ci g ego udoskonalania i uzupe niania przez zastosowanie innych narz dzi diagnostycznych. Jednak, instrumenty badawcze w postaci testów, skal, kwestionariuszy, powinny by wspomagaj ce dla nawi zania w a ciwego kontaktu z dzieckiem i rodzicami, lecz nie mog go zast pi. St d jestem gor c zwolenniczk g oszonego przez Ann Brzezi sk podej cia od do u, czyli postawy skoncentrowanej na próbach zrozumienia, jak dziecko postrzega otaczaj cy je wiat (Brzezi ska 1985; Piorunek 1996). Tym samym, jest to sprzeciw wobec prób zmierzenia dziecka za pomoc standardów i norm prawid owego i zaburzonego funkcjonowania, w którym zanika ch poznania jego indywidualnego do wiadczenia, a dziecko jest traktowane instrumentalnie (Tam e). Techniki, s u ce poznawaniu sytuacji ucznia i jego rodziny, które opisz poni- ej cechuj si tym, e: anga uj ucznia w proces poznawania poprzez wykorzystanie jego autoekspresji (Janowski 1975, s. 190); pozwalaj pozna problemy nurtuj ce ucznia, w taki sposób, w jaki on je postrzega i ocenia badanie subiektywnego odbioru sytuacji; daj mo liwo wyra enia indywidualnych potrzeb ucznia i jego rodziny oraz poznania ró nych punktów widzenia na t sam sytuacj ; dobrze s u inicjacji kontaktu i poprzez swoj otwarto oraz brak standaryzacji nie buduj profesjonalnej bariery, dystansu mi dzy poznawanym i poznaj cym; s uzupe nieniem rozmowy z uczniem i jego rodzicami, lecz jej nie zast puj ; podlegaj jedynie indywidualnej interpretacji w odniesieniu do sytuacji yciowej poszczególnego ucznia; s dla samego ucznia i rodziny ród em wiedzy o sobie, pozwalaj c na przyjrzenie si swojej sytuacji w inny ni dotychczas sposób. Wybrane techniki przydatne w poznawaniu sytuacji rodzinnej i szkolnej ucznia Poni ej przedstawione zostan pokrótce techniki gra czne, które mog by przydatne w poznawaniu sytuacji szkolnej i rodzinnej uczniów. Po omówieniu ka dej z nich umieszczone zosta y propozycje zagadnie, które warto przedyskutowa z dzie mi z rodzin migracyjnych uwzgl dniaj one bowiem specy k do wiadczenia migracyjnego. Pytania te mo na potraktowa tak e jako dyspozycje do wywiadu z uczniami i ich rodzicami niezale nie od tego, czy nauczyciel zdecyduje si na zastosowanie której z technik, czy te poprzestanie na rozmowie. 45

10 ZESZYTY METODYCZNE CZ 8 Linia, spirala lub w ycia 12 Prosimy ucznia, aby naniós na swoj lini ycia najwa niejsze wydarzenia, które mia y miejsce w jego yciu od momentu narodzin do chwili obecnej, krótko je opisuj c (na przyk ad: pój cie do szko y, choroba brata, wyjazd mamy zagranic ). Wa ne jest, aby ucze zaznaczy tak e ile mia lat, gdy dane wydarzenie mia o miejsce. M odszym dzieciom nale y pomóc umiejscowi dane wydarzenie w czasie, dopytuj c chocia by: Czy to sta o si, kiedy ju chodzi e do przedszkola? Technika linii ycia odwo uje si do koncepcji rozwoju jednostki jako przechodzenia poprzez kolejne etapy ycia, z którymi cz si wspomnienia najistotniejszych wydarze (zwanych punktami zwrotnymi, kamieniami milowymi), czy najsilniejszych prze y (Demetrio 1999). Pozwala ona prze ledzi, jakie zmiany zachodzi y dotychczas w yciu dziecka, jak przebiega jego rozwój, jakim wyzwaniom musia o ono stawi czo a. Omawiaj c z dzieckiem jego prac, warto dopyta je o emocje zwi zane z poszczególnymi do wiadczeniami i o to, jak dzisiaj je ocenia. Nale y zwróci szczególn uwag na takie wydarzenia, które mog y by dla dziecka szczególnie wa ne (zarówno te pozytywne, jak i negatywne), a tak e takie, które wi za y si z wej ciem w now rol spo eczn i sprostaniem nowym wyzwaniom. Przyk adowo w yciu jedynaka narodzenie m odszego rodze stwa wi e si z wej ciem w now rol spo eczn brata lub siostry, a jednocze nie wyj ciem z roli jedynego dziecka w rodzinie i sprostanie nowym oczekiwaniom rodziców, stawianym starszemu dziecku. Technika linii ycia mo e dostarczy nam mo liwych wyja nie zaobserwowanych trudno ci ucznia, które mog wynika, b d z kryzysu zwi zanego z danym naturalnym etapem rozwoju dziecka stres zwi zany z wej ciem w okres dojrzewania, b d te z konkretn sytuacj chocia by wyjazdem rodziców za granic. Ka da zmiana po czona z wej ciem w now rol spo eczn wi e si z konieczno ci przygotowania si do obj cia nowej roli wymaga, zatem czasu i wysi ku. Najtrudniejsze momenty w yciu to te, w których w stosunkowo krótkim czasie dochodzi do wielu zmian lub zmiany zachodz w sposób nag y i nieprzewidziany. W rozmowie z uczniem z rodziny migracyjnej warto poruszy nast puj ce tematy: Jakie inne zmiany (oprócz wyjazdu rodzica(-ów) mia y miejsce ostatnio w yciu ucznia? 12 Na kartk papieru nanosimy d ug, prost lini po prawej stronie zako czon strza k, któr podpisujemy Linia mojego ycia. Jeden koniec linii zaznaczamy i podpisujemy s owem urodzenie, a drugi (ten ze strza k ) s owem teraz. Lini mo na zast pi rysunkiem w a lub spirali, co szczególnie podoba si m odszym dzieciom. Linia, w lub spirala musz by na tyle d ugie, aby ucze móg pomi dzy dwoma ko cowymi punktami wpisa dowoln ilo najwa niejszych wydarze, które mia y miejsce w jego dotychczasowym yciu. 46

11 Jakie zmiany w yciu ucznia wi za y si z emigracj rodzica(-ów), na przyk ad: zmiana miejsca zamieszkania, zmiana szko y itp.? Jakie nowe obowi zki pojawi y si w yciu ucznia wraz z wyjazdem rodziców, na przyk ad opieka nad m odszym rodze stwem, zakupy, gotowanie obiadów itp.? Z jakich dotychczasowych obowi zków, zaj lub przyjemno ci ucze musia zrezygnowa w zwi zku z wyjazdem rodzica(-ów)? Czy rodzice rozmawiali z uczniem o wyje dzie i o zmianach, które zajd w jego yciu; czy dali dziecku czas na oswojenie si ze swoj decyzj ; czy i w jaki sposób przygotowali dziecko do nowych obowi zków? Jak ucze zareagowa na wyjazd; co czu tu po wyje dzie rodzica(ów); jak w chwili obecnej ucze radzi sobie z nieobecno ci rodzica(-ów)? Jak obecnie ucze ocenia wyjazd rodzica(-ów)? Praktyczne wskazówki: Technik mo na wykorzysta tak e do porozmawiania z rodzicami (opiekunami dziecka) na temat zmian, jakie zasz y ostatnio w yciu ich rodziny. W przypadku uczniów w m odszym wieku szkolnym mo na zaproponowa, aby to nauczyciel wpisywa zmiany na linii ycia. Mo na te poprosi ucznia, aby, zamiast pisa, narysowa najwa niejsze wydarzenia ze swojego ycia, np. w formie komiksu. Diagram stosunków w rodzinie Czynnikiem warunkuj cym prawid owy rozwój dziecka jest nawi zanie w okresie wczesnego dzieci stwa wi zi emocjonalnej z przynajmniej jedn osob obdarzaj c je w sposób wy czny uczuciami t osob jest, w przewa aj cej wi kszo ci przypadków, rodzic dziecka (Kawula, Br giel, Janke, 2006, s. 60). Brak zadzierzgni cia wi zi, jak wskazuj badania nad wychowankami instytucji opieki zast pczej, mo e zawa y na ca ym pó niejszym yciu dziecka, powoduj c jego brak wiary w siebie, obni enie aspiracji i aktywno ci yciowej (Kozdrowicz,1989). Dlatego te, jednym z istotnych elementów poznawania sytuacji ucznia i jego rodziny, powinny by relacje (ich si a, charakter, jako ), cz ce go z poszczególnymi cz onkami rodziny i innymi osobami znacz cymi, zaanga owanymi w jego wychowanie. Diagram stosunków w rodzinie, to technika pocz tkowo stosowana do zobrazowania struktury rodziny w tym celu stosowa go Salvatore Minuchin (Meyer, 1993, s ). Forma gra czna diagramu by a potem wielokrotnie mody - kowana i wykorzystywana w inny sposób mi dzy innymi przez Ronalda van Treurena, który u ywa go dla porównania ró nych sposobów postrzegania relacji panuj cych w rodzinie przez poszczególnych jej cz onków (Tam e), czy Mari Ry, która pos ugiwa a si nim, aby zanalizowa kon ikty rodzinne (Ry, 1998). 47

12 ZESZYTY METODYCZNE CZ 8 Diagram, w przedstawionej przeze mnie formie, pozwala na uzyskanie informacji o charakterze wi zi emocjonalnych, panuj cych w rodzinie w percepcji ucznia. Pozwala on tak e na wst pne zdiagnozowanie dominuj cego w rodzinie klimatu (nazywanego inaczej atmosfer ycia rodzinnego) poprzez unaocznienie istniej cych mi dzy cz onkami rodziny napi i nieporozumie. Mo na tak e za jego pomoc postawi hipotezy, dotycz ce tych cz onków rodziny, którzy s postrzegani przez dziecko jako te osoby, z którymi nawi za o ono najsilniejsz i najs absz wi. Ucze rysuj c diagram prezentuje swój osobisty stosunek wobec ycia rodzinnego. Nale y mie przy tym na wzgl dzie, e kwestia relacji emocjonalnych w rodzinie nale y do obszarów ycia postrzeganych jako sfera intymna. Wychowanek mo e czu dyskomfort opowiadaj c o wi ziach rodzinnych i, w sposób mniej lub bardziej wiadomy, unika ujawniania szczegó ów dotycz cych swoich relacji z rodzicami, czy rodze stwem. Zatem, aby diagram okaza si dobrym sposobem na poznanie ucznia, musi on zrozumie sens analizowania swoich emocji i postaw wzgl dem poszczególnych osób z rodziny. Nale y dodatkowo zapewni go o dyskrecji i o tym, e jego stosunek wobec cz onków grupy rodzinnej nie podlega ocenie a pomo e mu lepiej zrozumie swoj sytuacj. ród o: opracowanie w asne. 48

13 W rozmowie z uczniem z rodziny migracyjnej warto poruszy nast puj ce tematy: Jak uk ada y si relacje ucznia z rodzicami i rodze stwem przed wyjazdem? Jak uk adaj si relacje ucznia z rodzicami i rodze stwem obecnie, w tym relacje z nieobecnym rodzicem? Czy przed wyjazdem rodzica(ów) by y w rodzinie jakie kon ikty i je li tak to, czego dotyczy y? Jak d ugo trwa y, kto by w nie zaanga owany, czy i jak je rozwi zano? Czy obecnie w rodzinie jest jaki kon ikt i je li tak, to czego dotyczy; od jak dawna trwa i kto jest w niego zaanga owany? W jaki sposób wyjazd rodzica zmieni relacje dotychczas panuj ce w rodzinie? Czy zdaniem ucznia w wyniku wyjazdu dosz o do os abienia czy wzmocnienia wi zi rodzinnych? (ogólnie, a potem szczegó owo dopyta o poszczególne osoby); Jak, zdaniem ucznia, b d wygl dy stosunki w rodzinie po powrocie rodzica(ów) z emigracji? Praktyczne wskazówki: Diagram mo na wykorzysta tak e do zbadania stosunków panuj cych w grupie rówie niczej. W tym przypadku nale y jednak poprosi ucznia, aby ograniczy si do grona swoich najbli szych kolegów lub przyjació, gdy przy wi kszej liczbie osób diagram staje si nieczytelny. Ciekawe wnioski mo na otrzyma, porównuj c diagramy relacji tej samej grupy/rodziny narysowane przez ró nych jej cz onków. Ekomapa ucznia Ekomapa to technika gra czna za pomoc której, mo na zobrazowa sytuacj dziecka w rodowisku spo ecznym, w relacji z innymi systemami spo ecznymi takimi, jak: Osoby znacz ce dla dziecka: dalsza i bli sza rodzina, koledzy, przyjaciele; Instytucje spo eczne, z którymi dziecko jest zwi zane np. szko a, ko ció, dom kultury, harcerstwo itp.; Najbli sze otoczenie dziecka: miejsce zamieszkania (miasto, miasteczko, wie ), s siedztwo, dost p do instytucji i us ug; Systemy opieki i wsparcia: korzystanie ze wsparcia nansowego, materialnego lub emocjonalnego jakich osób oraz instytucji; Zasoby materialne i duchowe: sytuacja materialna rodziny, warunki mieszkaniowe, stan zdrowia dziecka i cz onków rodziny, hobby, formy sp dzania czasu wolnego. 49

14 ZESZYTY METODYCZNE CZ 8 ród o: opracowanie w asne. Technika ta odwo uje si do teorii ekologicznej, która g osi, e aby jednostka mog a si rozwija, to niezb dna jest w jej yciu równowaga mi dzy potrzebami i aspiracjami a zasobami rodowiska pozwalaj cymi je zaspokoi (Garvin, Seabury 1998, s. 231). Ekomapa pozwala spojrze na sytuacj dziecka niejako z lotu ptaka i okre li najistotniejsze potrzeby dziecka oraz obecny stan i dost pne mo liwo ci ich zaspokojenia. Pozwala tym samym odpowiedzie nam na nast puj ce pytania: 50

15 Jakie znacz ce zasoby s obecne w najbli szym otoczeniu dziecka? Jakich zasobów i jakiego wsparcia dziecku aktualnie brakuje? Jaki jest stopie zaanga owania dziecka w ycie spo eczne? Czy istnieje w yciu dziecka równowaga mi dzy zaanga owaniem w ycie spo eczne a otrzymywanym wsparciem? Jaki jest dominuj cy charakter relacji dziecka z otoczeniem spo ecznym? W analizie nale y zwróci szczególn uwag na relacje kon iktowe i stresorodne oraz na relacje niewystarczaj ce dziecku do zaspokojenia jego istotnych potrzeb rozwojowych (zwi zanych z wiekiem i pe nionymi rolami spo ecznymi), ale tak- e tych wynikaj cych ze specy cznej sytuacji dziecka i jego rodziny. Informacje uzyskane od cz onków rodziny nale y skonfrontowa ze swoj wiedz na temat spo eczno ci, w której yje dana rodzina, jej specy ki oraz mocnych i s abych stron (np. atwo dost pu do us ug okre lonego rodzaju). W rozmowie z uczniem z rodziny migracyjnej warto poruszy nast puj ce tematy: Jak wygl da sytuacja materialna, zawodowa, mieszkaniowa rodziny ucznia? 13 Jak uk adaj si relacje ucznia i jego rodziny z bli sz i dalsz rodzin, s siadami, znajomymi, kolegami z pracy i innymi osobami, z którymi regularnie si kontaktuj? Czy i z jakiego powodu ucze i jego rodzina korzystaj ze wsparcia jakich instytucji? Jakiego rodzaju jest to wsparcie (zwi zane z sytuacja materialn, zdrowotn, opiek nad dzie mi itp.)? Czy i w jaki sposób ucze i jego rodzina bior udzia w yciu spo ecznym (przynale no do organizacji, aktywno pozazawodowa rodziców, grupa religijna lub wyznaniowa, uczestnictwo w yciu s siedzkim, spo eczno ci lokalnej, aktywno kulturalna itp.)? Jak wygl daj kontakty ucznia z rówie nikami w szkole i poza ni (czy ma du e grono znajomych, przyjació, ch opaka/dziewczyn, nale y do jakiej paczki rówie niczej itp.)? Jak wygl da porz dek dnia ucznia, (o której wstaje, kto go budzi, czy je niadanie w domu i z kim itp.)? Warto dopyta o to, kto inicjuje poszczególne czynno ci i które z nich ucze wykonuje sam, a w których pomagaj mu inne osoby; W jaki sposób i z kim sp dza ucze czas wolny, a jak sp dzaj czas wolny cz onkowie jego rodziny? Jakie zainteresowania i pasje ma ucze i w jaki sposób je rozwija? 13 Nale y pami ta, e rozmawiaj c z uczniem uzyskamy jedynie jego percepcj dotycz ca tych, niezwykle istotnych, aspektów ycia rodzinnego. Z tego powodu nale y potwierdzi uzyskane od ucznia informacje w rozmowie z rodzicami i, je li tylko mamy tak mo liwo, czerpi c wiedz z innych róde np. z obserwacji w asnej, od innych nauczycieli, z dokumentów itp. 51

16 ZESZYTY METODYCZNE CZ 8 Praktyczna wskazówka: Ekomap mo na wykorzysta tak e do poznania sytuacji rodziny jako ca o ci, umieszczaj c w rodkowym kole nie pojedyncz osob, lecz wszystkich cz onków rodziny wspólnie zamieszkuj cych gospodarstwo domowe. Podsumowanie i wnioski Diagnozowanie sytuacji migracji powinno by elementem ca o ciowej oceny sytuacji yciowej ucznia i nie mo e by analizowane w oderwaniu od innych wymiarów funkcjonowania spo ecznego dziecka i jego rodziny st d najodpowiedniejsze wydaje si odwo anie do teorii rozwojowej i ekologicznej ( rodowiskowej); Nauczyciel-wychowawca powinien d y do stworzenia systemu zbierania, dzielenia si i monitorowania informacji o sytuacji yciowej uczniów we wspó pracy z innymi pracownikami szko y. Taki system mo e sta si podstaw budowania indywidualnych programów wsparcia uczniów, odczuwaj cych negatywne konsekwencje roz ki z rodzicami; Poznawanie sytuacji szkolnej i rodzinnej ucznia nie mo e oby si bez zaanga owania w ten proces jego i jego rodziny nale y stale motywowa ich do wspó pracy i pokazywa jej sens; Wychowawca powinien zna wska niki mog ce wiadczy o tym, e ucze do wiadcza roz ki z rodzicem (b d rodzicami) i na tej podstawie d y do pe niejszego rozpoznania jego sytuacji; W poznawaniu sytuacji ucznia i jego rodziny nauczyciel-wychowawca musi kierowa si pewnymi zasadami oraz unika pochopnego oceniania i moralizowania; Nauczyciel-wychowawca powinien dysponowa wiedz teoretyczn, dotycz c problematyki funkcjonowania dzieci w sytuacji roz ki oraz wiedz praktyczn o metodach niwelowania mo liwych braków, wynik ych z nieobecno ci rodzica, b d rodziców. Bibliografia Brzezi ska, A. (1985) Zasady psychologiczno-pedagogicznego badania dzieci w wieku przedszkolnym. Poradnik zawodowy. Pozna, Wojewódzka Poradnia Wychowawczo-Zawodowa. Danilewicz, W. (2006) Sytuacja yciowa dzieci w rodzinach migracyjnych. Bia ystok, Trans Humana. de Barbaro, B. (red.). (1999) Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny. Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello skiego. 52

17 de Robertis, C. (1998). Metodyka dzia ania w pracy socjalnej. Katowice, Wydawnictwo l sk. Demetrio, D. (1999) Zabawa na tle ycia. Gra autobiogra czna w edukacji doros ych. Kraków, O cyna Wydawnicza Impuls. Garvin, Ch. D. Seabury B.A., (1998) Dzia ania interpersonalne w pracy socjalnej. Tom I, Katowice, Wydawnictwo l sk. Hess, P., T. Howard (1981) An Ecological Model for Assessing Psychosocial Dif culties in Children. Child Welfare, vol. LX, nr 8. Janowski, A. (1975) Poznawanie uczniów. Warszawa, WSiP. Kawula, S., J. Br giel, A.W. Janke, (2006) Pedagogika rodziny. Toru, Wydawnictwo Adam Marsza ek. Kozdrowicz, E. (1989) Sytuacja dziecka w rodzinie matki samotnej. Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Meyer, C. H. (1993) Assessment in Social Work Practice. New York, Columbia University Press. Piorunek, M. (1996) Udzia dziecka w diagnozowaniu sytuacji biogra cznej. [w:] A. Kargulowa (red.), Dramaturgia poradnictwa. Wroc aw, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc awskiego. Ry, M. (1998) Kon ikty w rodzinie niszcz czy buduj? Warszawa, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej. 53