WSKAŹNIK ROLNICZEJ PRZYDATNOŚCI GLEB A OCHRONA GRUNTÓW

Transkrypt

1 ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE T. XXXVII, NR 1, S , WARSZAWA 1985 KRZYSZTOF R. MAZURSKI WSKAŹNIK ROLNICZEJ PRZYDATNOŚCI GLEB A OCHRONA GRUNTÓW Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu Bardzo intensywny rozwój industrializacji i urbanizacji Polski po roku 1945, a także wzrost społecznej świadomości w zakresie problem a tyki środowiska przyrodniczego sprawiły, że pod koniec lat pięćdziesiątych zaczęła rodzić się koncepcja ochrony interesów rolnictw a jako podstawowego dawcy gruntów dla innych działów gospodarki narodowej, traktujących ziemię po prostu jako fundam ent dla inwestycji. W rezultacie od 1961 roku poczęły pojawiać się kolejne akty prawne biorące pod ochronę grunty rolne [1]. Szczególną rolę odegrała ustawa z r. o chronię gruntów rolnych i leśnych oraz rekultywacji gruntów (Dz. U. nr 27). Jej podstawowe rozwiązania oparte są na ograniczeniu przejmowania na cele nierolnicze gruntów rolnych, a więc określonych powierzchni, w ściśle ustalonych klasach bonitacyjnych. Zadaniom tym służyły kolejno nowelizowane przepisy wykonawcze, których głównym narzędziem było podwyższanie opłat za zmianę przeznaczenia gruntów. Dokładna analiza zjawisk w tym zakresie wykazała, iż ta forma ochrony gruntów była nieskuteczna, co doprowadziło do ustalenia wspomnianych opłat na tzw. poziomie zaporowym przez rozporządzenie Rady Ministrów z roku w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych oraz rekultywacji gruntów (Dz. U. n r 33, poz. 245). Zbieżność tej decyzji z poważnym zahamowaniem inwestycji nie pozwala, przynajmniej na razie, stwierdzić, na ile była ona skuteczna w porównaniu z poprzednimi. Podkreślić jednak trzeba, iż po raz pierwszy wprowadzono tym rozporządzeniem zakaz przejmowania na cele nierolnicze gruntów klas I III, acz zezwolono na w yjątki, pozostające w gestii prezesa Rady Ministrów. Kierunek takiego działania w pełni podtrzym ała kompleksowa ustawa o ochronie gruntów z 1982 r. Przedstawione ujęcie oraz świadomość ograniczenia inw estycji nakazały inaczej spojrzeć na planowanie przestrzenne, dysponujące gruntam i rolnym i na szeroką skalę. Stało się bowiem oczywiste, że ich po

2 1Q3 K. R. Mazurski ważna część, przeznaczona w planach na różne inwestycje, nie będzie przez wiele najbliższych lat na te cele wykorzystana. Dlatego zarządzono jednorazową weryfikację wszystkich planów' przestrzennego zagospodarowania, obejmujących grunty klas I III, przewidywanych do przejęcia na cele nierolnicze, oczywiście uwzględniając też słabsze gleby. Jej przeprowadzenie przyniosło oczekiwane i znaczne efekty w formie wyłączenia gruntów najlepszych z planowanego przeznaczenia na cele inw estycyjne. Świadczyć o tym może choćby przykład woj. wrocławskiego, gdzie okazało się możliwe zrezygnowanie ze zmiany przeznaczenia 1358 ha gruntów klas I III, czyli 38% pierwotnego zapotrzebowania [2]. Ponieważ część inwestycji zlokalizowano na innych, gorszych gruntach, udało się uchronić aż 763 ha. Przy okazji nasuwa się tu wniosek, iż jeśli było to możliwe w momencie w eryfikacji planu przestrzennego zagospodarowania, to tym bardziej realne jest to na etapie tworzenia tego planu. Całe to przedsięwzięcie należy jednak potraktować bardzo ostrożnie. Chodzi bowiem o fakt niezwykle formalistycznego, w sposób zawężony traktow ania problem atyki ochrony gruntów. Polega ona na selktyw- Szkic pian u zagospodarowania przestrzennego 1 t e r e n y z a b u d o w a n e o b e c n ie, 2 t e r e n y p r z e z n a c z o n e p o d t r w a łe in w e s t y c j e n ie r o ln i c z e, 3 t e r e n y w y łą c z o n e z p r z e z n a c z e n ia p o d t r w a łe in w e s t y c j e n ie r o ln ic z e A sketch of the spatial management plan 1 a r e a s n o w u n d e r b u ilü i.iß s, 2 a r e a s p r o v id e d fo r p e r m a n e n t n o n - a g r ic u lt u r a l in v e s t e m e n t s, 3 a r e a s e x c lu d e d fr o m t a k in g o v e r fo r p e r m a n e n t n o n - a g r ic u lt u r a l in v e s t m e n t s

3 Wskaźnik rolniczej przydatności gleb 109 nym, wręcz mechanicznym wyłączaniu określonych konturów klasyfikacyjno-ewidencyjnych spod planowanej zmiany przeznaczenia na cele nierolnicze. Ukazuje to załączony szkic planu przestrzennego zagospodarowania Wiązowa, miasta położonego w rejonie bardzo dobrych gleb woj. wrocławskiego. Pobieżny nawet rzut oka wykazuje, iż mimo otoczenia lub logicznego związku urbanistycznego z już istniejącymi terenami zabudowanymi, spora liczba zam kniętych obszarów gruntów klas I III została wyłączona z projektu zabudowy. A nie jest to przykład najjaskrawszy. Podobnie, a może jeszcze bardziej nonsensownie przedstawia się sprawa w przypadku wielu wsi, w których istnieją spore rezerwy terenów nadających się pod budownictwo o charakterze plombowym. Nie są one jednak wykorzystywane właściwie, właśnie z uwagi na w y soką klasę, zaś nowe budownictwo lokalizowane jest poza obszarem istniejącej zabudowy. W sposób oczywisty utrudnia to produkcję rolną przez niepotrzebne zaburzenia rolniczej przestrzeni produkcyjnej i podraża koszty inwestycyjne wskutek konieczności poważnej rozbudowy uzbrojenia. Komplikuje to i procesy urbanizacyjne, gdyż zabieg ten przyczynia się do kształtowania stru k tu ry mozaikowej terenów zabudowanych i rolniczych, gdzie także rolnictwo napotyka na bardzo duże ograniczenia. Obrazowo rzecz biorąc, można tworzącą się strukturę przyrównać do sera szwajcarskiego. Przedstawione wyżej informacje prowadzą do wniosku, iż przyjęta metoda ochrony gruntów rolnych nie jest korzystna przede wszystkim dla samego rolnictwa. Brak też racjonalności w układzie makroekonomicznym i społecznym. Trzeba bowiem wskazać, że istotna dla tego rodzaju produkcji jest cała przestrzeń, której grunty (tereny) są tylko pewną, choć może i najistotniejszą częścią [3]. Owa przestrzeń to przecież i stosunki mikroklimatyczne, wodne i system dojazdów, rozłogów, obiektów gospodarczych. Nie można tedy rozpatrywać tylko wartości czy przydatności samych gruntów, lecz rolniczej przydatności całej określonej przestrzeni. Niestety, także nowa ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych oraz rekultyw acji gruntów, acz kodyfikująca i rozwijająca dotychczasowe rozstrzygnięcia, nadal stosuje tę samą wybiórczą metodę ochrony. Jedyna różnica polega na tym, iż zamiast klasami posługuje się ona pojęciem gruntów,»najlepszych jakościowo. Jak wynika z nie publikowanych informacji oraz uzasadnienia do projektu, ma to otwierać możliwości dla prawnego stosowania pojęcia kompleksu rolniczej przydatności gleb (rpg). Przyjęcie do praktyki rezultatów kilkunastoletnich żmudnych i rozległych prac kartograficznych i terenowych jest dużym osiągnięciem polskiego gleboznawstwa. Badania wykazały, że kompleksy rolniczej przydatności gleb mogą służyć w daleko szerszym zakresie niż przewidzieli to ich twórcy, na przykład do ustalania możliwości produkcyjnych określonych terenów" [4]. Także autor wykazał przydatność kompleksów roi-

4 110 K. R. Mazurski niczej przydatności gleb do analizy i oceny warunków środowiskowych, zatem przestrzennych. Jest to możliwe przy posługiwaniu się wskaźnikiem rolniczej przydatności gleb, ustalającym rolniczą przydatność gleb terenów, dla których znane są powierzchniowe dane kompleksów rpg [5]. W ten sposób, przy braku innych metod, byłoby możliwe ustalanie rolniczej przydatności określonych przestrzeni. I właśnie przez wskaźnik rpg o sprecyzowanej bliżej wartości (czy zakresie) powinien być stosowany w praktyce ochrony gruntów. Przebiegałaby ona w trzech etapach. Pierwszy z nich to ustalenie regionów intensywnego rozwoju rolnictwa, wymaganych przez wymienioną ustawę. Powinno się to odbyć przez nałożenie mapy intensywności rolniczych inwestycji trw ałych o określonych przedziałach na mapę rolniczej przydatności gleb, ale wykreśloną nie w konturach dominacji czy przewagi kompleksów rpg, lecz podaną uprzednio metodą wskaźnika. Projekt takiej mapy zresztą już podano, udowadniając możliwość zastosowania proponowanej metody [6]. W praw nie określonych regionach działalność inw estycyjna jest poważnie ograniczona, głównie wobec przedsięwzięć gruntochłonnych i o szkodliwym oddziaływaniu na środowisko. Drugim etapem mogą stać się województwa lub makroregiony fizyczno-geograficzne, a trzecim gminy i jeszcze mniejsze jednostki taksonomiczne. Myślą przewodnią jest więc tu kolejne przybliżanie terenów (przestrzeni), przewidywanych do zabudowania. Wydaje się, że w podobny sposób można ustalić waloryzację przestrzeni pod kątem rolniczej przydatności, posługując się wskaźnikiem jako syntetyczną oceną rolniczej przydatności środowiska przyrodniczego, a stąd i samej przestrzeni. Na tej drodze ustalona zostałaby waloryzacja w układzie: a. tereny wyłącznie przeznaczone na użytki rolne, b. tereny rolne o ograniczonych rolniczych inwestycjach trw ałych, n. tereny rolne o ograniczonych nierolnicz3^ch inwestycjach trw ałych, z. tereny wyłącznie przeznaczone na użytkowanie nierolnicze. Jest to oczywiście bardzo uproszczony schemat, gdyż w praktycznym postępowaniu należałoby uwzględnić daleko więcej różnych sposobów użytkowania gruntów, np. przez leśnictwo, rekreację, rybactwo śródlądowe itp. Nie wyklucza to metody puławskiej, polegającej na dodatkowej ocenie (poza glebami) klimatu, rzeźby terenu i stosunków wodnych [7]. Prowadzi ona do waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Porównywanie obu propozycji wykracza jednak poza ram y niniejszego opracowania. Zastosowanie jednej z powyższych metod, przy uwzględnieniu jednak stopnia zainwestowania trwałego, pozwoliłoby ograniczyć poważnie moż

5 Wskaźnik rolniczej przydatności gleb 111 liwość kształtowania się przedstawionej na wstępie stru k tu ry mozaikowej na rzecz sensownego korzystania z całej przestrzeni. Wydaje się, że tędy powinny wieść dalsze rozwiązania metodologii ochrony gruntów rolnych w naszym kraju. LITERATURA [1] Mazurski K. R.: Oohrona i rekultywacja gruntów w województwie wrocławskim. Wrocław: Woj. Biuro Geodezji d Terenów Roi. 1980, s [2] ibidem, s. 65. [3] Winiarski B.: System planowania gospodarki narodowej. Warszawa: Państw. Wyd. Ekon. 1977, s. 177, [4] Deja W.: Interpretacja i ocena środowiska geograficznego na podstawie kompleksów rpg na przykładzie pow. kościańskiego, Pam. puł. 1969, nr 38. [5] Mazurski K. R.: Wyznaczanie średniej rolniczej przydatnośiic gleb Roi. R. 29, 1980, nr 22. [6] M a z u r s к i K. R.: Mapa średniej rolniczej przydatności gleb Polsk Roi. R. 28, 1979, nr a. {7] Witek T., Górski T.: Przyrodnicza bonitacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej w Polsce. Warszawa: Wyd. Geol К. Р. МАЗУРСКИ ПОКАЗАТЕЛЬ СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННОЙ ПРИГОДНОСТИ ПОЧВ И ОХРАНА, ПРИРОДНОЙ СРЕДЫ Экономическая академия во Вроцлавию Резюме Обязующие в настоящее время правила касающиеся охраны почв, а также содержащиеся в проекте нового закона по данной проблеме, предусматривают подробные мероприятия по охране почв, наилучших в отношении бонитации, или, согласно упомянутому проекту, наилучших качественно. В связи с этим охрана охватывает отдельные классификационные контуры запрещенные для передачи ка несельскохозяйственные цели, что ведет к возникновению пространственной мозаики застроенных и сельскохозяйственных площадей. Это, конечно, затрудняет как урбанизационные процессы так и сельскохозяйственное производство. Охрана должна подвергаться определенная производственная площадь с установленной ценностью для сельского хозяйства. Эту площадь можно определить на основании показателя сельскохозяйственной пригодности почв для данного района. Показтаель определяется на основании производственных итогов отдельных комплексов сельскохозаяйственной пригодности почв и проверки в его некоторых применениях. Он носит характер синтетической оценки сельскохозяйственной пригодности природной среды и поэтому лучше пригоден для целей охраны почв.

6 112 K. R. Mazurski к. R. MAZURSKI INDEX OF AGRICULTURAL USABILITY OF SOILS VERSUS SOIL PROTECTION PRACTICE Academy of Economics Wrocław Summary The present rules concerning soil protection and the project new Act of 1982 on this problem provide a detailed protection of best soils with regard to their bonitation or, as it is defined in the Act mentioned, of the best in qualitative respect. In this connection particular classifications contours are comprised with protection forbidding their taking over for non-agricultural purposes, w hat leads to a spatial mosaics о с areas under buildings and agricultural ones. It makes difficult both urbanization process and agricultural production. A definite production area of an established value for agriculture should be comprised with protection. This value can be determined on the basis of the index of agricultural ustability of soils for tihe given region. The index can be derived basing on the production effects of particular complexes of agricultural utility of soils and verified in some applications. It is of the value of synthetic estimation of agricultural ustability of the natural environment, and therefore it suits beiter for tihe soil protection purposes. Dr Krzysztof II. Mazurski Wrocław, ul. Kamienna 27/41