ZARYS DZIEJÓW WOJEWÓDZKIEGO SZTABU WOJSKOWEGO W WARSZAWIE

Transkrypt

1 Zarys Dziejów WSzW ZARYS DZIEJÓW WOJEWÓDZKIEGO SZTABU WOJSKOWEGO W WARSZAWIE Administracja wojskowa była i jest istotną częścią administracji państwowej. Obejmuje administrację personalną, gospodarkę pieniężną i materiałową sił zbrojnych. Wyróżnia się w niej administrację centralną i terenową. W niniejszym opracowaniu przedstawiono zarys dziejów Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego w Warszawie oraz jego protoplastów, tzn. terenowych organów administracji wojskowej II stopnia, które odgrywały podobną rolę. GENEZA Geneza terenowej administracji wojskowej w Polsce sięga okresu pierwszych Piastów. Ośrodkiem administracyjnym był wówczas gród, który stanowił siedzibę władzy zarówno wojskowej, jak i cywilnej. Okoliczne wsie narokowe dostarczały do grodu tarcze i inny sprzęt wojenny oraz ludzi do gromadzenia i dystrybucji żywności itp. Kasztelan, będąc komendantem grodu i administratorem okręgu (opola), skupiał w razie wojny okoliczne rycerstwo i prowadził je do dyspozycji księcia. W czasach Księstwa Warszawskiego po raz pierwszy zorganizowano terenowe organa administracji wojskowej, które w swej istocie funkcjonowania były podobne do tych utworzonych w XX wieku. W tym czasie bowiem powstały komendy okręgów wojskowych, podlegające im wojskowe komendy departamentów, komendy miast i placów. Taka organizacja terenowej władzy wojskowej funkcjonowała w zasadzie do 1813 roku. Wcześniej jednak zostały uregulowane sprawy związane z poborem rekruta. 9 maja 1809 roku bowiem Fryderyk August I wydał dekret stanowiący przepisy poboru wojskowego. Było to nowoczesne prawo, wzorowane na prawie francuskim. Podlegali mu wszyscy mieszkańcy kraju, bez względu na urodzenie, stan, dostojeństwo i wyznanie, liczący od 21 do 28 lat. Z poboru byli wyłączeni urzędnicy, duchowni i nauczyciele. Liczbę corocznego poboru ustanawiał książę warszawski. W każdym departamencie przy urzędzie prefekta tworzono radę popisową (podobną do późniejszych powiatowych komisji poborowych), która stanowiła [...] o zdatności i przyzwoitości wojskowej popisowych. W skład tej rady wchodzili: prezes rady prefekt departamentu oraz członkowie dwóch członków rady prefektury mianowanych przez ministra spraw wewnętrznych, oficer, dwóch chirurgów (wojskowy i cywilny) i jeden z sekretarzy prefektury. 20 marca 1810 roku dekretem króla saskiego i księcia warszawskiego Fryderyka Augusta I terytorium Księstwa zostało podzielone na cztery okręgi wojskowe. Rozróżniano wówczas okręgi I klasy (obejmujące po trzy departamenty odpowiedniki województw) i II klasy (obejmujące po dwa departamenty). Poszczególne okręgi wojskowe obejmowały departamenty: I warszawski, płocki i łomżyński; II poznański, bydgoski i kaliski; III lubelski i siedlecki; IV krakowski i radomski. Komendantem I Okręgu Wojskowego był gen. dyw. Józef Zajączek, a szefem sztabu płk Ksawery Kossecki. Strona 1

2 W każdym departamencie znajdował się komenderujący generał brygady, któremu podlegało stacjonujące tam wojsko i [...] wszystko co do wojska przynależało. W departamencie warszawskim stanowisko to piastował gen. bryg. Izydor Krasiński. Kwatery komendanta I Okręgu Wojskowego i komendanta wojskowego departamentu warszawskiego znajdowały się w Warszawie. Należy dodać, iż komendantem m.st. Warszawy był gen. bryg. Stanisław Potocki, komendantem twierdzy Modlin płk Stanisław Mojaczewski, twierdzy Serock płk Hilary Krasiński, a twierdzy Praga mjr Antoni Łaszewski. U ZARANIA NIEPODLEGŁOŚCI W 1914 roku w Krakowie w związku z utworzeniem Legionów Polskich powstało Centralne Biuro Werbunkowo-Kwaterunkowe przy Naczelnym Komitecie Narodowym. W lipcu tegoż roku zorganizowano jego ekspozyturę w Piotrkowie. Akcję werbunkową do Legionów Polskich na ziemiach byłego Królestwa Polskiego rozpoczęto w październiku 1915 roku w 24 biurach werbunkowych. Po objęciu akcją ochotniczego zaciągu całego terytorium Królestwa Polskiego, Centralne Biuro Werbunkowe przemianowano na Centralę Werbunkową, w której miejsce w lutym 1917 roku utworzono Krajowy Inspektorat Zaciągu do Wojska Polskiego. Równocześnie dokonano zmiany nazw komórek organizacyjnych aparatu werbunkowego niższego szczebla. Początkowy podział na inspektoraty, komisariaty i biura werbunkowe został jednak zaniechany i od 15 marca 1917 roku obowiązywała nowa organizacja. Polskiemu Inspektoratowi Zaciągu w Warszawie (die polnische Inspektion des Meldewesens in Warschau), na którego czele stał płk Władysław Sikorski (jego zastępcą był kpt. dr Michał Wyrostek), podlegały główne urzędy zaciągu (Haupt-Meldeamt), które funkcjonowały w 17 miastach (Warszawa, Częstochowa, Grodzisk Mazowiecki, Kalisz, Kielce, Lublin, Łomża, Łódź, Łuków, Mława, Olkusz, Piotrków, Płock, Radom, Siedlce, Włocławek i Zamość). Kierownikiem I Głównego Urzędu Zaciągu w Warszawie był mjr Ludwik Eydziatowicz. Głównym urzędom zaciągu podlegały 73 urzędy zaciągu (Meldeamt), którym podporządkowano 400 biur zaciągu (Meldebüro). Ten system zaciągu do Wojska Polskiego funkcjonował w zasadzie do końca 1918 roku. W II RZECZYPOSPOLITEJ Ustrój odradzającego się państwa polskiego po ponadwiekowej niewoli i zadania wynikające z walki o kształt jego granic były czynnikami, które wywarły znaczący wpływ na strukturę organizowanego Wojska Polskiego. W październiku 1918 roku, po przejęciu zwierzchnictwa nad wojskiem (Dz.U. 1918, nr 13 poz. 26) i wydaniu dekretu o przystąpieniu do formowania regularnej armii narodowej (Dz.U. 1918, nr 13 poz. 27), Rada Regencyjna Królestwa Polskiego uchwaliła tymczasową ustawę o powszechnym obowiązku służby wojskowej (Dz.U. 1918, nr 13 poz. 28). 29 października 1918 roku na posiedzeniu Rady Ministrów postanowiono o podziale Królestwa Polskiego na okręgi wojskowe. Następnego dnia Prezydent Rady Ministrów Józef Świeżyński, działając w zastępstwie ministra spraw wojskowych, w porozumieniu z ministrem spraw wewnętrznych Zygmuntem Chrzanowskim podpisał rozporządzenie w sprawie podziału terytorium Królestwa Polskiego pod okupacją austriacką i Strona 2

3 niemiecką na 15 okręgów wojskowych. Tego samego dnia, wykonując postanowienia wspomnianego rozporządzenia, szef Sztabu Generalnego gen. dyw. Tadeusz Jordan Rozwadowski rozkazem L. 4 z 30 października 1918 roku utworzył 15 okręgów wojskowych. W każdym okręgu przewidziano organizowanie jednego pułku piechoty, a w miarę możliwości także innych oddziałów, pododdziałów i zakładów wojskowych. W Warszawie utworzono Dowództwo I Warszawskiego Okręgu Wojskowego, którego kierownictwo powierzono ppłk. Bolesławowi Jaźwińskiemu. Okręg ten obejmował obszar m.st. Warszawy i powiat warszawski. 27 listopada 1918 roku włączono ponadto powiaty: błoński, grójecki i sochaczewski. Jednocześnie z okręgami wojskowymi zostały utworzone trzy obszary wojskowo administracyjne inspektoraty lokalne: Warszawski Inspektorat Lokalny (inspektor gen. ppor. Zygmunt Zieliński, szef sztabu mjr Zygmunt Platowski), Kielecki Inspektorat Lokalny (inspektor gen. ppor. Kajetan Bolesław Olszewski, szef sztabu ppłk Stefan Pasławski), Lubelski Inspektorat Lokalny (inspektor gen. ppor. Wacław Iwaszkiewicz, szef sztabu płk Włodzimierz Bokszczanin). Inspektorzy mieli uprawnienia przysługujące dowódcom dywizji i byli podporządkowani bezpośrednio szefowi Sztabu Generalnego. Inspektorom podlegały komendy okręgów wojskowych i wszystkie wojska na tym terenie. Warszawski Inspektorat Lokalny obejmował okręgi: ciechanowski, częstochowski, kaliski, łomżyński, łowicki, łódzki, siedlecki, warszawski i włocławski oraz Suwalszczyznę. Zasadnicza przebudowa terytorialnych władz wojskowych nastąpiła 17 listopada 1918 roku. Zlikwidowano wówczas inspektoraty lokalne i powołano pięć dowództw okręgów generalnych: kielecki, krakowski, lubelski, łódzki i warszawski. Dowództwa okręgów generalnych stanowiły najwyższy szczebel terytorialnych władz wojskowych, a ich dowódcy podlegali bezpośrednio ministrowi spraw wojskowych. Dowódcy okręgów generalnych byli odpowiedzialni za właściwe funkcjonowanie wojskowej służby wewnętrznej, za ogólny ład i porządek oraz bezpieczeństwo, a także za majątek wojskowy i państwowy pełnili więc funkcje bardziej administracyjne niż dowódcze. Dowódcą Okręgu Generalnego Warszawskiego, który miał swoją siedzibę w Warszawie, został płk Kazimierz Sosnkowski, mianowany cztery dni później generałem podporucznikiem, szefem sztabu zaś ppłk Stanisław Burhardt-Bukacki. Podlegały mu do czasu ich rozformowania cztery okręgi wojskowe: ciechanowski, łomżyński, siedlecki i warszawski. W dniu 27 października 1918 roku Rada Regencyjna Królestwa Polskiego uchwaliła wspomnianą wcześniej Tymczasową ustawę o powszechnym obowiązku służby wojskowej. Zgodnie z jej postanowieniami w miejsce dotychczasowych organów zaciągu kierownik Ministerstwa Spraw Wojskowych płk Jan Wroczyński powołał rozkazem z 27 listopada 1918 roku 15 powiatowych komend uzupełnień (PKU), które stanowiły terenową władzę administracji wojskowej pierwszej instancji. Terytorialny zasięg działania poszczególnych powiatowych komend uzupełnień w zasadzie odpowiadał obszarowi okręgu wojskowego. W Warszawie utworzono Powiatową Komendę Uzupełnień nr I dla Okręgu Wojskowego Warszawskiego (nr I). Obejmowała ona początkowo m. st. Warszawę i powiat warszawski, a od stycznia 1919 roku także powiaty błoński, grójecki i sochaczewski. Stan etatowy warszawskiej PKU wynosił 10 oficerów, 4 sierżantów sztabowych, 20 podoficerów i 10 szeregowych. Pierwszym komendantem Powiatowej Komendy Uzupełnień nr I w Warszawie płk Ludwik Malinowski. Tym samym rozkazem powołano okręgowe komendy uzupełnień (OKU) przy dowództwach okręgów generalnych, które sprawowały władzę naczelną nad powiatowymi komendami uzupełnień. Okręgowa Komenda Uzupełnień w Warszawie przy Dowództwie Okręgu Generalnego Warszawskiego obejmowała teren Strona 3

4 okręgów wojskowych: I (warszawskiego), II (siedleckiego), XII (ciechanowskiego) i XIII (łomżyńskiego). Stan etatowy OKU wynosił 4 oficerów, 2 sierżantów sztabowych, 4 podoficerów i 4 szeregowych. Pierwszym komendantem Okręgowej Komendy Uzupełnień w Warszawie został płk Aleksander Sawicki. Początkowo zadania terenowej administracji wojskowej ograniczały się do wykonania poborowego zaciągu ochotniczego. Dopiero dekretem z 24 grudnia 1918 roku Naczelny Wódz Józef Piłsudski zarządził na obszarze Okręgu Generalnego Krakowskiego pierwszy obowiązkowy pobór regularny mężczyzn urodzonych w latach od 1896 do Jednocześnie nakazał, aby po wcieleniu wspomnianych roczników zdemobilizować w tym okręgu generalnym żołnierzy pełniących służbę 14 roczników (od 1883 do 1895 i 1900). Służba czynna żołnierzy z pierwszego poboru obowiązkowego trwała cztery miesiące. Tuż przed upływem tego czasu przeprowadzono drugi obowiązkowy pobór, lecz na obszarze byłego Królestwa Polskiego, w tym także w Okręgu Generalnym Warszawskim. Na podstawie zarządzenia Ministra Spraw Wojskowych z 7 lipca 1919 roku dowództwa okręgów wojskowych zostały zniesione, a ich personel skierowany do sztabów jednostek liniowych lub tyłowych. Z kolei 25 października 1919 roku nastąpiła kolejna reorganizacja aparatu poborowego. Powołano wówczas 52 nowe powiatowe komendy uzupełnień. W procesie przechodzenia sił zbrojnych na stopę pokojową po wojnie polsko-rosyjskiej nastąpiły również istotne zmiany w podziale terytorialnym kraju pod względem wojskowym. W miejsce funkcjonujących poprzednio siedmiu okręgów generalnych utworzono 10 okręgów korpusów. Na terenie każdego okręgu korpusu stacjonowały trzy dywizje piechoty i przeważnie jedna brygada kawalerii oraz jednostki rodzajów broni i służb. Dowództwa okręgów korpusów miały własne sztaby i w razie wojny miały być przeformowane na dowództwa wyższych związków taktycznych. Dowódca okręgu korpusu był pełnoprawnym przełożonym wszystkich formacji stacjonujących na terenie okręgu. Zgodnie z etatem z 1921 roku w skład każdego dowództwa okręgu korpusu wchodziły: sztab, szefostwa rodzajów broni i służb oraz kwatera główna. Sztab składał się z pięciu oddziałów: I organizacyjno-mobilizacyjnego, II informacyjnego, III wyszkolenia i oświaty, IV zaopatrzenia materiałowego, V personalnego. Wszystkie oddziały sztabu miały wspólną kancelarię. Spośród szefostw rodzajów broni i służb funkcjonowały szefostwa: artylerii i służby uzbrojenia, inżynierii i saperów, łączności, intendentury, sanitarne, weterynarii, duszpasterstwa, poboru oraz remontu. W skład Kwatery Głównej wchodziła kancelaria wraz z archiwum, drukarnią, komisją gospodarczą, kompanią sztabową oraz stacją telegraficzną. W Warszawie utworzono Dowództwo Okręgu Korpusu nr I. Dowódcą tego okręgu korpusu został gen. dyw. Mieczysław Kuliński, jego zastępcą gen. bryg. Stefan de Latour, a szefem sztabu płk Sztabu Generalnego Marian Bolesławicz. Zgodnie z rozkazem Ministra Spraw Wojskowych o reorganizacji Siły Zbrojnej i przejściu do organizacji pokojowej z 22 sierpnia 1921 roku zostały powołane na terytorium kraju 103 powiatowe komendy uzupełnień, które były jednocześnie tzw. okręgami poborowymi. Jednocześnie upowszechniono zasadę poboru obowiązkowego i wprowadzono system terytorialnego kompletowania oddziałów piechoty. Z kolei terytorialny system uzupełnień został w maju 1922 r. zmieniony na system uzupełnień eksterytorialnych. Przyjęto zasadę wcielania poborowych z zachodu na wschód i odwrotnie. System ten miał przyczynić się do kształtowania wśród poborowych świadomości narodowej i państwowej, a tym samym do Strona 4

5 integracji ziem polskich. Z punktu widzenia zasad mobilizacji eksterytorialny system uzupełnień był uciążliwy i wadliwy. 7 maja 1924 roku została ustalona nowa organizacja dowództw okręgów korpusów na stopie pokojowej, wprowadzająca istotne zmiany w stosunku do poprzedniej. Szefowie rodzajów broni i służb zostali wyłączeni ze składu organizacyjnego dowództwa okręgu korpusu. Odtąd odgrywali oni rolę fachowych doradców dowódcy okręgu korpusu. Tymczasowo utworzono stanowisko inspektora poborowego, zlikwidowano oddział IV zaopatrzenia materiałowego, natomiast oddział II informacyjny przemianowano na samodzielny referat informacyjny. Po uchwaleniu w 1924 roku nowej Ustawy o powszechnym obowiązku służby wojskowej wszystkie czynności przygotowawcze do poboru, jak również jego przeprowadzenie przejęły cywilne władze administracyjne. Umożliwiło to terenowej administracji wojskowej zajęcie się wyłącznie racjonalnym rozdziałem rekruta, ewidencją rezerw oraz przygotowywaniem mobilizacji personalnej. W wyniku wprowadzonych zmian powiatowe komendy uzupełnień administrowały obszarem od jednego do sześciu powiatów (np. PKU Starogard). W większych miastach funkcjonowały po dwie komendy uzupełnień, a w Warszawie aż cztery: Warszawa-Miasto I III (Warszawa i gminy podmiejskie) oraz Warszawa-Powiat (obejmująca powiaty warszawski i grójecki). Ten podział dotrwał do 1 stycznia 1927 roku, kiedy w Warszawie utworzono jeszcze jedną komendę uzupełnień, tak że obszar stolicy podzielono pomiędzy cztery PKU (Warszawa-Miasto I IV). Przy czym referat inwalidzki dla całego obszaru m.st. Warszawy przejęła PKU Warszawa-Miasto III, a referat oficerów rezerwy PKU Warszawa-Miasto II. Oprócz tych warszawskich PKU na terenie Okręgu Korpusu nr I było jeszcze 10 powiatowych komend uzupełnień w Ciechanowie, Łomży, Mińsku Mazowieckim, Modlinie, Ostrowie Łomżyńskim (dziś Ostrów Mazowiecka), Płocku, Puławach, Pułtusku, Radomiu i Sochaczewie (z siedzibą w Grodzisku Mazowieckim). Powiatowe komendy uzupełnień składały się z czterech referatów. Referat I administracji rezerw osobowych zajmował się ewidencją i administracją rezerw oraz sprawami mobilizacyjnymi. Referat II poborowy obejmował kwestie ewidencji i administrowania poborowymi, wcielania poborowych do jednostek wojskowych oraz prowadzenie dziennika tajnego. Referat III inwalidzki zajmował się sprawami inwalidzkimi, wdrażaniem rewizji lekarskiej względem osób będących w rezerwie lub pospolitym ruszeniu oraz prowadzeniem postępowań o uznanie żołnierzy za zaginionych. Referat IV (kancelaria) prowadził sprawy kancelarii zwykłej działu gospodarczego, szeregowych i personelu cywilnego komendy uzupełnień. W lutym 1926 r. funkcję inspektora poborowego w Dowództwie Okręgu Korpusu nr I pełnił ppłk Adolf Jakimowicz. Komendantami poszczególnych PKU w Okręgu Korpusu nr I byli zaś: Warszawa-Miasto I mjr Adam Wróblewski, Warszawa-Miasto II ppłk Karol Steinbach, Warszawa-Miasto III ppłk Kamil Czarnowski, Warszawa-Powiat ppłk Włodzimierz Nyczaj, Ciechanów mjr Antoni Kołodyński, Łomża ppłk Jan Ksionek, Mińsk Mazowiecki płk Michał Kłobukowski, Modlin płk Stanisław Mirecki, Ostrów Łomżyński p.o. mjr Franciszek Siłakowski, Płock ppłk Eugeniusz Pieczkowski, Puławy ppłk Marian Dobrzyński, Pułtusk ppłk Józef Włodek, Radom ppłk Ludwik Postępski i Sochaczew mjr Jan Gadomski. Na przełomie lat 1926 i 1927 marszałek Polski Józef Piłsudski wprowadził zasadę, która zmieniła charakter okręgów korpusów. Ustalił bowiem, że dowódcy okręgów korpusów nie mają uprawnień dowodzenia operacyjnego, szkolenia i inspekcji związków taktycznych stacjonujących na podległym mu obszarze, lecz sprawują tylko władzę administracyjno-gospodarczą terenu. Odpowiadali więc za mobilizację ludzi i koni, ochronę linii komunikacyjnych oraz współdziałanie z władzami cywilnymi. W czasie pokoju byli gospodarzami wojsk na podległym im obszarze pod względem zakwaterowania, uzbrojenia, ochrony zdrowia, bezpieczeństwa Strona 5

6 wewnętrznego oraz obozów ćwiczebnych i placów ćwiczeń. Pewna zmiana w organizacji wewnętrznej dowództw okręgów korpusów nastąpiła już w 1929 roku. Utworzono wówczas Okręgowe Urzędy Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego, które przejęły sprawy przysposobienia wojskowego i wychowania fizycznego z Oddziału Wyszkolenia. Urzędy te zostały z dniem 1 stycznia 1931 roku wcielone w skład dowództw okręgów korpusów. Jesienią 1931 roku z Oddziału Ogólnego i Oddziału Wyszkolenia utworzono Wydział Ogólny (referaty: organizacyjno-administracyjny, wyszkolenia i personalny) oraz Wydział Mobilizacji i Uzupełnień (referaty: ogólny, mobilizacji personalnej, mobilizacji materiałowej i koni oraz uzupełnień). Utworzono ponadto Samodzielny Referat Bezpieczeństwa oraz wcielono w skład dowództwa okręgu korpusu szefostwa: uzbrojenia, sanitarne, weterynarii oraz duszpasterstwa. Wkrótce jednak przemianowano Wydział Ogólny na Samodzielny Referat Ogólny oraz usamodzielniono Referat Personalny. W 1934 roku rozformowano kompanię sztabową i zlikwidowano stanowisko inspektora uzupełnień oraz utworzono Samodzielny Referat Oświatowy. Trzy lata później wprowadzono stanowisko dowódcy obrony przeciwlotniczej okręgu korpusu oraz przekazano składnicę map w podporządkowanie Wojskowego Instytutu Geograficznego. Należy podkreślić, że liczba PKU miała tendencję rosnącą. W 1925 roku funkcjonowało w sumie 107 powiatowych komend uzupełnień, w 1930 roku zwiększono ich liczbę do 119, a w 1934 roku do 125. W 1939 roku w stosunku do poprzedniej organizacji dowództwa okręgu korpusu, dokonano następujących zmian: wprowadzono stanowisko kwatermistrza, któremu podlegali szefowie służb (z wyjątkiem szefów służb duszpasterskich podlegających bezpośrednio dowódcy okręgu korpusu), i doradcy prawnego, a także utworzono Samodzielny Referat Kwatermistrzowski oraz szefostwa: Łączności, Saperów i Samochodowe. Ponadto przemianowano Samodzielny Referat Ogólny na Wydział Ogólny, Referat Oświatowy utracił zaś samodzielność i wszedł w skład Wydziału Ogólnego. Wprowadzono również podział wydziałów na referaty, a dowódcę obrony przeciwlotniczej podporządkowano zastępcy dowódcy okręgu korpusu. W kwietniu 1939 roku nastąpiła reorganizacja powiatowych komend uzupełnień. Na podstawie ustawy z 9 kwietnia 1938 roku o powszechnym obowiązku wojskowym oraz rozporządzenia Ministrów Spraw Wojskowych, Spraw Wewnętrznych i Opieki Społecznej z 7 lutego 1939 roku dokonano nowego podziału obszaru państwa na komendy rejonów uzupełnień (KRU) oraz określono ich zasięg terytorialny. Utworzono w sumie 125 komend, przy czym przewidywano sformowanie w 1939 roku jeszcze dwóch w Brodnicy i Trembowli (łącznie 128 KRU). W stolicy utrzymano podobny podział jaki obowiązywał przed zmianami, tzn. na cztery KRU Warszawa-Miasto (I IV) oraz Warszawa-Powiat (dla powiatów warszawskiego i grójeckiego). Przy czym ewidencję oficerów dla m.st. Warszawy oraz powiatów warszawskiego i grójeckiego miała prowadzić tylko Komenda Rejonu Uzupełnień Warszawa-Miasto III. Oprócz tych pięciu warszawskich KRU na terenie Okręgu Korpusu nr I funkcjonowało jeszcze 10 komend rejonów uzupełnień w Ciechanowie, Grodzisku Mazowieckim, Łomży, Małkini, Mińsku Mazowieckim, Płocku, Płońsku, Puławach, Pułtusku i Radomiu. W po zmianach w 1939 r. funkcję pomocnika dowódcy Okręgu Korpusu nr I ds. uzupełnień pełnił płk dypl. Henryk Pomazański. Komendantami poszczególnych rejonów uzupełnień w Okręgu Korpusu nr I byli zaś: Warszawa-Miasto I ppłk Wacław Zbrowski, Warszawa-Miasto II ppłk Ludwik Łęgowski, Warszawa-Miasto III ppłk Zygmunt Juzwa, Warszawa-Miasto IV mjr Florian Szulc, Warszawa-Powiat ppłk Władysław Śpiewak, Ciechanów ppłk Władysław Dec, Grodzisk Mazowiecki mjr Władysław Żwański, Łomża mjr Paweł Hajduk, Małkinia mjr Adam Wilczyński, Mińsk Mazowiecki ppłk Władysław Żabiński, Płock mjr Stanisław II Stankiewicz, Płońsk ppłk Artur Sadowiński, Puławy mjr Józef Nowicki, Pułtusk ppłk Jan Kwapiński i Radom mjr Marian Kowalski Komendy rejonów uzupełnień ściśle współdziałały z dowódcami jednostek wojskowych oraz z właściwymi Strona 6

7 organami administracji publicznej w zakresie mobilizacyjnego uzupełnienia tych jednostek. Dzięki sprawnej organizacji, terenowe organy administracji wojskowej właściwie przygotowały mobilizację Sił Zbrojnych w przededniu wybuchu II wojny światowej. Należy dodać, że Okręgiem Korpusu nr I dowodzili kolejno: gen. dyw. Mieczysław Kuliński ( ), p.o. gen. bryg. Eugeniusz Pogorzelski (1923), gen. dyw. Daniel Konarzewski ( ), gen. dyw. Juliusz Tarnawa-Malczewski ( ), gen. dyw. Kazimierz Dzierżanowski (1926), gen. bryg. Jan Karol Wróblewski ( ), gen. bryg. Czesław Jarnuszkiewicz ( ) oraz gen. bryg. Mieczysław Ryś-Trojanowski ( ). PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ Warszawski Okręg Wojskowy ( ) Po wybuchu II wojny światowej i zajęciu terenu województwa warszawskiego przez wojska niemieckie, polska administracja wojskowa przestała funkcjonować. Jej odbudowa następowała w miarę wyzwalania ziem polskich w 1944 roku. Nowe władze cywilne i wojskowe powołały w trzech etapach rejonowe komendy uzupełnień (RKU). W 1944 roku w związku z pilną potrzebą przeprowadzenia mobilizacji rozpoczęto powoływanie rejonowych komend uzupełnień (RKU), które podlegały bezpośrednio Szefostwu Mobilizacji i Uzupełnień WP. W pierwszym etapie utworzono łącznie 17 rejonowych komend uzupełnień na terenie województw: białostockiego, warszawskiego (Garwolin, Ostrów Mazowiecka, Sokołów i Warszawa), lubelskiego i krakowskiego. Podstawą ich powołania były rozporządzenie kierownika resortu obrony narodowej w porozumieniu z kierownikiem resortu administracji publicznej z 15 sierpnia 1944 roku o utworzeniu rejonowych komend uzupełnień i ustaleniu ich zasięgu terytorialnego oraz rozkaz nr 7 Naczelnego Dowódcy WP z 18 sierpnia 1944 roku. Rejonowe komendy uzupełnień dzielono na I i II kategorie. Na czele każdej RKU stał komendant, który miał etatowego zastępcę do spraw polityczno-wychowawczych. Pod względem organizacyjnym RKU składały się trzech referatów. Referat I ewidencji i administracji rezerw oraz koni prowadził ewidencję szeregowych, sprawy mobilizacji ludzi oraz ewidencję koni, uprzęży i wozów konnych. Referat II poborowy zajmował się ewidencją poborowych, prowadził pobór, wcielał poborowych (i ochotników) do jednostek wojskowych, a także zajmował się sprawami związanymi ze zmianą kategorii zdrowia poborowych i reklamacji. Referat III ewidencji oficerów prowadził ewidencję oficerów rezerwy i podchorążych rezerwy oraz lekarzy i farmaceutów. Ponadto w I etapie w składzie każdej RKU sformowano po 3 komisje poborowe według oddzielnego etatu, a także pluton lub drużynę ochrony przy każdej z nich. Później obsadę etatową stopniowo zmniejszano, likwidując stanowiska etatowe szeregowych oraz zmniejszając liczbę stanowisk etatowych oficerskich. Zwiększano natomiast liczbę stanowisk kontraktowych pracowników cywilnych. W drugim etapie utworzono 41 RKU na terenie województw: warszawskiego, łódzkiego, kieleckiego, krakowskiego, śląskiego, pomorskiego i poznańskiego. Podstawą ich powołania były rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej w porozumieniu z Ministrem Administracji Publicznej z 20 stycznia 1945 roku oraz rozkaz Naczelnego Dowódcy WP nr 10/Org. z 20 stycznia 1945 roku o sformowaniu RKU na wyzwolonych terenach Polski. Wspomniany rozkaz wymienia RKU, które należy niezwłocznie powołać na już wyzwolonych terenach Strona 7

8 części województw na lewym brzegu Wisły, a pozostałe nakazuje tworzyć w miarę oswobadzania kraju. W województwie warszawskim powołano wówczas rejonowe komendy uzupełnień w Ciechanowie, Kutnie, Płocku i Skierniewicach. Ponadto zgodnie z rozporządzeniem planowano podzielić dotychczasową warszawską RKU na dwie: Warszawa-Powiat i Warszawa-Praga. Należy dodać w tym miejscu, że w końcowym okresie wojny województwo warszawskie było miejscem stacjonowania dużej ilości jednostek i instytucji wojskowych, co stawiało duże wymagania przed administracją wojskową w zakresie ich uzupełniania. Oprócz trudności kadrowych RKU borykały się także z brakami uzbrojenia oraz z trudnościami bytowymi. Pomieszczenia komend wymagały remontów, nie wszystkie były przystosowane do spełniania swej roli, brakowało opału i mieszkań dla kadry i pracowników. W początkowym okresie działalności, jak wcześniej wspomniano, rejonowe komendy uzupełnień podlegały bezpośrednio Szefostwu Mobilizacji i Uzupełnień WP. Do sprawnego kierowania ich pracą okazało się jednak konieczne funkcjonowanie pośredniego terenowego ogniwa kierowniczego, operatywnie reagującego w skomplikowanych sprawach mobilizacyjnych. Potrzebę ogniwa pośredniego postrzegano również w sprawach zaopatrzenia wojsk oraz zapewnienia ładu i bezpieczeństwa na wyzwolonych terenach po odejściu jednostek frontowych. Tym ogniwem miały być dowództwa okręgów wojskowych, których utworzenie rozpatrywano już pod koniec 1944 roku w ramach zamierzeń organizacyjnych związanych z rozbudową wojska. 1 lutego 1945 roku Naczelny Dowódca WP wydał rozkaz nr 23/Org. o zorganizowaniu okręgów wojskowych. Przewidywał on sformowanie na wyzwolonych terenach do 1 kwietnia 1945 roku według etatu D1/17 sześciu okręgów wojskowych: warszawskiego, lubelskiego, krakowskiego, łódzkiego, poznańskiego i pomorskiego (z siedzibą w Toruniu). Początkowo Warszawski Okręg Wojskowy swym zasięgiem obejmował województwa warszawskie i białostockie, a później także olsztyńskie. Granice północna i wschodnia okręgu pokrywały się z granicą państwa. Zachodnia granica przebiegała wzdłuż linii: Braniewo, Orneta, Ostróda, Działdowo, Płock i Gostynin, południowa zaś wzdłuż linii: Gostynin, Sochaczew, Grodzisk Mazowiecki, Grójec, Garwolin, Mińsk Mazowiecki, Węgrów, Sokołów Podlaski i Bielsk Podlaski. Dopiero jednak 23 maja 1945 roku mjr. Teofilowi Zakrzewskiemu, wyznaczonemu rozkazem Naczelnego Dowódcy WP nr 339 na stanowisko szefa Oddziału Mobilizacji i Uzupełnień Sztabu Warszawskiego Okręgu Wojskowego, powierzono zadanie zorganizowania dowództwa i sztabu okręgu. 24 maja 1945 roku wydał on rozkaz organizacyjny nr 1. Zgodnie z etatem Dowództwo i sztab okręgu miały początkowo liczyć 91 oficerów, 87 podoficerów i 58 szeregowców. Dowództwo okręgu miało swoją siedzibę początkowo przy ul. Litewskiej, a następnie przy ul. Solariego. 28 czerwca 1945 roku przybył płk Tadeusz Piotrowski na stanowisko zastępcy dowódcy okręgu i przejął od mjr. Zakrzewskiego dowodzenie okręgiem. Dwa tygodnie później, tzn. 12 lipca 1945 roku stanowisko dowódcy okręgu objął gen. bryg. Włodzimierz Nałęcz-Gembicki, po czym 13 września 1945 roku przekazał gen. bryg. Brunonowi Olbrychtowi (awansowanemu na generała dywizji 14 grudnia 1945 roku). Zakres obowiązków dowódcy okręgu obejmował przede wszystkim sprawy mobilizacji, uzupełnień, zaopatrzenia, dyscypliny i administracji jednostek stacjonujących na terenie okręgu. Pod względem wyszkolenia oraz w sprawach kadrowych, znajdujące się na terenie okręgu jednostki, zostały podporządkowane dowódcy okręgu bezpośrednio bądź za pośrednictwem właściwych szefów oddziałów i służb instytucji centralnych wojska. W miarę upływu czasu dowództwo okręgu wojskowego pełniło w coraz większym stopniu funkcje operacyjne. Po zakończeniu działań wojennych, w trzecim etapie zostały utworzone pozostałe RKU, w tym także na Strona 8

9 przyłączonych ziemiach zachodnich i północnych. Podstawą ich powołania były rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej w porozumieniu z Ministrem Administracji Publicznej z 21 sierpnia 1945 roku oraz rozkaz organizacyjny Naczelnego Dowódcy WP nr 213/Org. z 21 sierpnia 1945 roku nakazujący sformowanie nowych 36 RKU do 15 września 1945 roku. Z funkcjonujących zaś 58 rejonowych komend uzupełnień utworzono 86 RKU. W ten sposób powstała sieć 122 RKU na terytorium całego kraju. W województwie warszawskim utworzono w sumie 14 RKU: Warszawa-Miasto, Warszawa-Powiat, Warszawa-Praga, Ciechanów, Garwolin, Grodzisk Mazowiecki, Grójec, Małkinia, Mińsk Mazowiecki, Mława, Ostrołęka, Płock, Płońsk i Pułtusk. Struktura organizacyjna RKU obejmowała pięć referatów: I mobilizacyjny, II poborowy, III ewidencji oficerów rezerwy, IV przysposobienia wojskowego i V gospodarczy. Liczebność obsady etatowej, w zależności od kategorii komendy, wynosiła: I kategorii osób, II kategorii osób, kategorii III osoby i kategorii IV osób. Głównymi zadaniami RKU były: prowadzenie ewidencji personalnej i ewidencji zasobów ludzkich z uwzględnieniem roczników, rodzajów broni, stopni i specjalności wojskowych, zawodów cywilnych, wyszkolenia wojskowego i wykształcenia cywilnego; prowadzenie kartotek i wykazów statystycznych zasobów oficerskich, podoficerskich i szeregowców rezerwy oraz poborowych według rodzajów broni i roczników; prowadzenie statystyki i kontroli stawiennictwa powołanych do czynnej służby wojskowej, odroczeń i reklamacji, a także ewidencji dezerterów; prowadzenie ksiąg ewidencyjnych koni, wozów i uprzęży zdolnych do użytku, z podziałem w rejestrze koni na kategorie wojskowe; powoływanie do wojska, organizację i prowadzenie poboru, a także przenoszenie do rezerwy poszczególnych roczników. W lipcu i sierpniu 1945 roku Dowództwo Warszawskiego Okręgu Wojskowego przejęło w podporządkowanie 146 jednostek wojskowych oraz 14 rejonowych komend uzupełnień: Warszawa-Miasto, Warszawa-Powiat, Warszawa-Praga, Ciechanów, Garwolin, Grodzisk Mazowiecki, Grójec, Małkinia, Mińsk Mazowiecki, Mława, Ostrołęka, Płock, Płońsk i Pułtusk. Tym samym zakończono wstępny okres formowania Warszawskiego Okręgu Wojskowego. O fakcie tym 25 września 1945 roku dowódca okręgu gen. bryg. Bruno Olbrycht złożył meldunek szefowi Sztabu Generalnego WP. Po demobilizacji wprowadzono pokojowe etaty jednostek wojskowych. Stopniowo też zmniejszano liczbę okręgów wojskowych (do czterech). Nastąpił okres codziennej służby z jednoczesnym doskonaleniem struktur organizacyjnych. Zgodnie z etatem dowództwo okręgu obejmowało: dowództwo, sztab, zarząd polityczno-wychowawczy, kwatermistrzostwo, dowództwo artylerii, dowództwo broni pancernej, wydziały: inżynieryjny, chemiczny, lotniskowy, personalny, zdrowia, i finansów oraz prokuraturę i wojskowy sąd okręgowy. Stan etatowy dowództwa okręgu wynosił w dniu 30 listopada 1945 roku 687 żołnierzy, w tym 388 oficerów, 157 podoficerów i 142 szeregowców. Po odejściu 18 października 1946 roku gen. dyw. Brunona Olbrychta, okręgiem dowodzili kolejno: gen. dyw. Gustaw Paszkiewicz ( ), gen. dyw. Wsiewołod Strażewski ( ) i gen. dyw. Jan Rotkiewicz ( ). Zorganizowany w okresie wojny system rejonowych komend uzupełnień nie w pełni sprawdzał się w przypadku administrowania niejednokrotnie obszarem nawet pięciu powiatów, co uniemożliwiało dokładne poznanie terenu oraz znajdujących się na nim zasobów ludzkich. Dlatego w 1947 r. opracowano koncepcję utworzenia 303 powiatowych komend uzupełnień obejmujących zasięgiem działania tylko jeden powiat, a w Warszawie i kilku innych dużych miastach jedną dzielnicę. Niestety, ze względu na zbyt duże koszty przedsięwzięcia, propozycja ta nie znalazła uznania. Strona 9

10 Kolejne zmiany w terenowej administracji wojskowej zaszły w 1948 roku. Rozporządzeniem Ministra Obrony Narodowej w porozumieniu z Ministrem Administracji Publicznej i Ministrem Ziem Odzyskanych z 16 sierpnia 1948 roku zwiększono liczbę rejonowych komend uzupełnień do 130. W związku z tym na terenie województwa warszawskiego funkcjonowało łącznie 15 RKU: Warszawa-Miasto I, Warszawa-Miasto II, Warszawa-Powiat, Warszawa-Praga, Ciechanów, Garwolin, Grodzisk Mazowiecki, Grójec, Mińsk Mazowiecki, Mława, Ostrołęka, Płock, Płońsk, Pułtusk i Sokołów Podlaski. Należy wspomnieć, że dekretem Prezydenta RP z 25 października 1948 roku zostało zarządzone odtworzenie i uporządkowanie wojskowej ewidencji rezerw osobowych. Do prac tych przystąpiono na podstawie rozkazu Ministra Obrony Narodowej nr 184 z 7 grudnia 1948 roku. Dzięki przeprowadzonej rejestracji założono pierwszą po wojnie ewidencję kartotekową rezerw osobowych oraz wydano wojskowe dokumenty osobiste: książeczki wojskowe dla poborowych i żołnierzy rezerwy, legitymacje szeregowego dla żołnierzy służby zasadniczej oraz legitymacje oficerskie. W wyniku rejestracji w 1949 roku ujęto w dokumentacji wojskowej: oficerów rezerwy, szeregowych rezerwy z wykształceniem wyższym, podoficerów rezerwy, szeregowych rezerwy. W zasobach podoficerów i szeregowych rezerwy znajdowało się około 1,7 mln rezerwistów, którzy brali udział w działaniach wojennych w latach oraz przeszkolonych przed 1939 rokiem. Równocześnie przeprowadzono także rejestrację pojazdów mechanicznych oraz dokonano oceny ich przydatności dla potrzeb wojska. Spośród około 141 tys. pojazdów mechanicznych za przydatne uznano tylko około 41 tys. Wojskowe komendy wojewódzkie Pierwsza po zakończeniu II wojny światowej ustawa o powszechnym obowiązku wojskowym została uchwalona 4 lutego 1950 roku. W wyniku jej postanowień dotychczasowe wojskowe komendy uzupełnień zostały przemianowane na wojskowe komendy rejonowe (WKR). W wykonaniu przepisów tej ustawy Minister Obrony Narodowej zarządzeniem nr 2/MON z 5 stycznia 1951 roku nakazał sformować z dniem 1 marca 1951 roku 138 wojskowych komend rejonowych, które obejmowały swoim zasięgiem od jednego do czterech powiatów lub dzielnic miejskich. W m.st. Warszawie powołano trzy wojskowe komendy rejonowe (Warszawa-Miasto I, Warszawa-Miasto II i Warszawa-Praga), natomiast w województwie warszawskim 12 (Warszawa-Powiat I z siedzibą we Włochach, Warszawa-Powiat II z siedzibą w Aninie, Ciechanów, Garwolin, Grodzisk Mazowiecki, Grójec, Mińsk Mazowiecki, Ostrołęka, Płock, Płońsk, Pułtusk i Siedlce). Rok później zarządzeniem nr 18/MON z 27 lutego 1952 roku zostały zmienione granice zasięgu terytorialnego wojskowych komend rejonowych w m.st. Warszawie. Zmniejszenie liczby okręgów wojskowych z sześciu do czterech (krakowski, pomorski, śląski i warszawski) spowodowało terytorialne rozszerzenie ich obszarów po reorganizacji, a tym samym zwiększenie liczby podległych im wojskowych komend rejonowych i administrowanych zasobów rezerw osobowych, a także znaczne skomplikowanie funkcjonowania systemu mobilizacji i uzupełnień. Taki stan rzeczy wymusił potrzebę wprowadzenia pośredniego szczebla kierowania. W dniu 1 grudnia 1951 roku Prezydium Rządu podjęło uchwałę nr 811 w sprawie utworzenia wojskowych komend wojewódzkich. Na mocy tej uchwały Minister Obrony Narodowej wydał 17 grudnia 1951 roku zarządzenie nr 76/MON w sprawie utworzenia wojskowych komend wojewódzkich z dniem 1 stycznia 1952 roku. Wojskowe komendy wojewódzkie przejęły w podporządkowanie wszystkie wojskowe komendy rejonowe na terenie województwa lub miasta stanowiącego województwo miejskie. Utworzono wówczas łącznie 11 wojskowych komend wojewódzkich. Ich zasięg terytorialny obejmował: Strona 10

11 1) WKW Warszawa m.st. Warszawa i województwo warszawskie; 2) WKW Bydgoszcz województwa bydgoskie i gdańskie; 3) WKW Katowice województwa katowickie i opolskie; 4) WKW Kraków województwo krakowskie; 5) WKW Lublin województwo lubelskie; 6) WKW Łódź m. Łódź i województwo łódzkie; 7) WKW Olsztyn województwa białostockie i olsztyńskie; 8) WKW Poznań województwo poznańskie; 9) WKW Rzeszów województwa kieleckie i rzeszowskie; 10) WKW Szczecin województwa koszalińskie i szczecińskie; 11) WKW Wrocław województwa wrocławskie i zielonogórskie. Do zasadniczych zadań wojskowych komend wojewódzkich należało sprawowanie kierownictwa i nadzoru nad działalnością wojskowych komend rejonowych w dziedzinie uzupełniania sił zbrojnych i administrowania rezerwami osobowymi oraz załatwiania spraw związanych z odbywaniem zasadniczej służby wojskowej i służby wojskowej w rezerwie, a także zapewnienia ścisłego współdziałania w tym zakresie z terenowymi organami władzy państwowej, organizacjami społecznymi i politycznymi. Do ich kompetencji należało także ewidencjonowanie i administrowanie zasobami środków transportowych oraz prowadzenie rekrutacji do zawodowej służby wojskowej. W 1953 roku skorygowano dotychczasowe ustalenia. Minister Obrony Narodowej zarządzeniem nr 37/MON z 3 kwietnia 1953 roku powiększył z dniem 1 stycznia 1954 roku liczbę wojskowych komend wojewódzkich do 18, o zasięgu terytorialnym po jednym województwie, z wyjątkiem WKW Łódź obejmującego obszar województwa łódzkiego i m. Łodzi pozostającego na prawach województwa. Z dotychczasowej Wojskowej Komendy Wojewódzkiej Warszawa wydzielono dwie komendy: WKW Warszawa-Miasto (obejmującą m.st. Warszawa) i WKW Warszawa (obejmującą obszar województwa warszawskiego). Ponadto Minister Obrony Narodowej zarządzeniem nr 105/MON z 24 grudnia 1953 roku nakazał z dniem 1 stycznia 1954 roku zwiększyć liczbę wojskowych komend rejonowych do 150 oraz dokonał nowego podziału podległości i zasięgu terytorialnego. Wojskowej Komendzie Wojewódzkiej Warszawa-Miasto podporządkowano pięć WKR: Warszawa-Miasto I, Warszawa-Miasto II, Warszawa-Miasto III, Warszawa-Praga I oraz Warszawa-Praga II, natomiast Wojskowej Komendzie Wojewódzkiej Warszawa 13 WKR: Ciechanów, Garwolin, Grodzisk Mazowiecki, Mińsk Mazowiecki, Ostrołęka, Otwock (z siedzibą w Aninie), Piaseczno (z siedzibą w Grójcu), Płock, Płońsk, Pruszków, Pułtusk, Siedlce i Wołomin. Struktury organizacyjne oraz zasięgi terytorialne WKW i WKR ulegały kolejnym zmianom. Zwiększanie się liczby powiatów (miast i dzielnic na prawach powiatów) powodowało wydawanie zarządzeń Ministra Obrony Narodowej o utworzeniu kolejnych wojskowych komend rejonowych (nr 25/MON z 10 maja 1955 roku, nr 18/MON z 21 kwietnia 1956 roku). Był to proces dostosowania podziału terytorialnego najniższych ogniw administracji wojskowej do podziału administracyjnego państwa na szczeblu powiatu. W 1956 roku liczba WKR wzrosła do 208. Wojskowej Komendzie Wojewódzkiej Warszawa-Miasto podporządkowano osiem WKR: Warszawa-Śródmieście, Warszawa-Wola, Warszawa-Stare Miasto, Warszawa-Żoliborz, Warszawa-Ochota, Warszawa-Mokotów, Warszawa-Praga I i Warszawa-Praga II, natomiast Wojskowej Komendzie Wojewódzkiej Warszawa aż 16 WKR: Ciechanów, Garwolin, Grodzisk Mazowiecki, Grójec, Mińsk Mazowiecki, Mława, Nowy Dwór Mazowiecki, Ostrołęka, Otwock, Płock, Płońsk, Pruszków, Pułtusk, Siedlce, Sokołów Podlaski i Wołomin. Strona 11

12 Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku liczba WKR nieznacznie się zmniejszyła. Na podstawie rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej z 19 czerwca 1961 roku skreślono z wykazu WKR Warszawa-Stare Miasto. Pod koniec 1965 roku funkcjonowały 202 wojskowe komendy rejonowe (rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z 30 grudnia 1965 roku). Wojewódzkie sztaby wojskowe W związku z przyjętymi ustaleniami o organizacji i rozwoju obrony terytorialnej kraju oraz przygotowania struktur administracji cywilnej do realizacji powinności obronnych, zgodnie z uchwałą Komitetu Obrony Kraju nr 0010/62 z 16 listopada 1962 roku przyjęto koncepcję utworzenia wojewódzkich sztabów wojskowych (WSzW) w miejsce dotychczasowych wojskowych komend wojewódzkich oraz powiatowych i miejskich sztabów wojskowych (PSzW, MSzW) w miejsce wojskowych komend rejonowych. Rozkazem Ministra Obrony Narodowej nr 093/Oper. z 20 listopada 1962 roku oraz zarządzeniem Szefa Sztabu Generalnego WP nr 0143/Org. z 21 listopada 1962 roku utworzono 17 wojewódzkich sztabów wojskowych i Sztab Wojskowy m.st. Warszawy. Równocześnie na bazie 98 wojskowych komend rejonowych i 98 powiatowych komend terenowej obrony przeciwlotniczej sformowano 98 powiatowych sztabów wojskowych. Ostatnim wojskowym komendantem wojewódzkim Warszawa i zarazem pierwszym szefem WSzW w Warszawie był gen. bryg. Jan Drzewiecki (od 2 grudnia 1962 roku do 1968 roku), a po nim gen. bryg. Józef Wiktor Dziadura (do 1972 roku). W 1965 roku na pozostałych WKR i powiatowych komend terenowej obrony przeciwlotniczej utworzono kolejne 104 powiatowe sztaby wojskowe. W grudniu tegoż roku funkcjonowało łącznie 202 powiatowe sztaby wojskowe. W latach utworzono 103 nowe powiatowe sztaby wojskowe. Minister Obrony Narodowej zarządzeniem nr 5/MON z 20 stycznia 1968 roku określił zasięg terytorialny wszystkich 305 funkcjonujących PSzW. Zgodnie z uchwałą Rady Ministrów nr 142/70 z 19 sierpnia 1970 roku terenowe sztaby wojskowe stały się organami o podwójnym podporządkowaniu. Pod względem organizacyjnym i mobilizacyjnym, a także w dziedzinie mobilizacyjno-uzupełnieniowej były organami terenowej administracji wojskowej i podlegały Ministrowi Obrony Narodowej. W zakresie obrony terytorialnej i powszechnej samoobrony ludności były organami prezydiów właściwych rad narodowych. Powołane sztaby wojskowe nie obejmowały jednak wszystkich 419 jednostek organizacyjnych szczebla powiat, miasto, dzielnica. Zasięg terytorialny części z nich był większy niż powiat, niektóre zaś były wspólne dla powiatu i miasta (dzielnicy). Sztabowi Wojskowemu m.st. Warszawy podlegało siedem dzielnicowych sztabów wojskowych (Warszawa-Mokotów, Warszawa-Ochota, Warszawa-Praga-Południe, Warszawa-Praga-Północ, Warszawa-Śródmieście, Warszawa-Wola i Warszawa-Żoliborz), natomiast Wojewódzkiemu Sztabowi Wojskowemu Warszawa 24 powiatowe sztaby wojskowe w: Ciechanowie, Garwolinie, Grodzisku Mazowieckim, Grójcu, Makowie Mazowieckim, Mińsku Mazowieckim, Mławie, Nowym Dworze Mazowieckim, Ostrołęce, Ostrowi Mazowieckiej, Otwocku, Piasecznie, Płocku, Płońsku, Pruszkowie, Przasnyszu, Pułtusku, Siedlcach, Sierpcu, Sochaczewie, Sokołowie Podlaskim, Wołominie, Wyszkowie i Żurominie. Nowo utworzone wojewódzkie sztaby wojskowe miały znacznie poszerzony zakres zadań i kompetencji w porównaniu z dotychczas funkcjonującymi wojskowymi komendami wojewódzkimi. Do zasadniczych zadań WSzW należały m.in.: planowanie mobilizacyjne i kierowanie uzupełnianiem stanów osobowych jednostek wojskowych na terenie Strona 12

13 województwa; współpraca z właściwymi organami cywilnymi i organizacjami paramilitarnymi; sprawowanie nadzoru nad formacjami samoobrony; bilansowanie zasobów osobowych pozostających w ewidencji powiatowych sztabów wojskowych; planowanie powoływania żołnierzy rezerwy na ćwiczenia wojskowe; rekrutacja kandydatów do zawodowej służby wojskowej i ochotników do długoterminowej zasadniczej służby wojskowej. Oprócz tych zadań podlegała im także problematyka obrony terytorialnej kraju i obrony cywilnej. Należy dodać, że szefowie wojewódzkich sztabów wojskowych wchodzili w skład wojewódzkich komitetów obrony. Wojewódzki sztab wojskowy składał się z następujących komórek organizacyjnych: kierownictwa, oddziału operacyjnego, wydziału politycznego, szefów służb, oddziału mobilizacyjnego i uzupełnień, oddziału powszechnej samoobrony, ośrodka analizy skażeń, wydziału finansów i wydziału kadrowo-administracyjnego. Liczył początkowo 49 żołnierzy i 26 pracowników wojska. Stopień etatowy szefa WSzW był generała brygady. Z kolei struktura organizacyjna powiatowego sztabu wojskowego (równorzędnego) obejmowała: kierownictwo, wydział operacyjno-szkoleniowy i powszechnej samoobrony, ośrodek analizy skażeń, wydział mobilizacji i uzupełnień (sekcja I mobilizacji wojsk i administracji rezerw, sekcja II poboru oraz sekcja III administracji rezerw oficerskich), kancelarię i drużynę ochrony. Sztab liczył 14 żołnierzy i 2 pracowników wojska. Cechą charakterystyczną nowej terenowej, wojskowej struktury organizacyjnej było znaczne rozdrobnienie planowania mobilizacyjnego. Spowodowało to konieczność angażowania kilku, a nawet kilkunastu powiatowych sztabów wojskowych do uzupełniania mobilizacyjnego jednej jednostki. W związku z tym w 1968 roku zaniechano dalszego formowania nowych powiatowych sztabów wojskowych. Z kolei w latach opracowano program dostosowania liczby powiatowych sztabów wojskowych do potrzeb faktycznych. W I etapie Minister Obrony Narodowej zarządzeniem nr 40/MON z 19 lipca 1971 r. zmniejszył liczbę powiatowych sztabów wojskowych do 242 i jednocześnie określił nowe granice terytorialnego zasięgu ich działania. Sztabowi Wojskowemu m.st. Warszawy podlegało nadal siedem dzielnicowych sztabów wojskowych, natomiast Wojewódzkiemu Sztabowi Wojskowemu Warszawa zaś 21 powiatowych sztabów wojskowych (rozformowano PSzW w: Makowie Mazowieckim, Ostrowi Mazowieckiej i Żurominie). W Warszawskim Okręgu Wojskowym było łącznie: 8 wojewódzkich, 96 powiatowych, 6 miejskich i 13 dzielnicowych sztabów wojskowych. II etap miał być zrealizowany w latach Planowano zmniejszenie wówczas liczby powiatowych sztabów wojskowych do 146. Jednocześnie Minister Obrony Narodowej zarządzeniem z 16 grudnia 1974 roku określił nowe granice terytorialnego zasięgu ich działania. Sztabowi Wojskowemu m.st. Warszawy miały podlegać wówczas cztery dzielnicowe sztaby wojskowe (Warszawa-Mokotów, Warszawa-Praga, Warszawa-Śródmieście, i Warszawa-Żoliborz), natomiast Wojewódzkiemu Sztabowi Wojskowemu Warszawa 12 powiatowych sztabów wojskowych w: Ciechanowie, Garwolinie, Grodzisku Mazowieckim, Grójcu, Mińsku Mazowieckim, Nowym Dworze Mazowieckim, Ostrołęce, Piasecznie, Płocku, Pruszkowie, Pułtusku, Siedlcach i Wołominie. Ze względu jednak na przygotowywaną kompleksową reorganizację administracji państwowej szczebla wojewódzkiego i powiatowego prace w tym zakresie zostały wstrzymane do 1975 roku. Rozformowano tylko dwa dzielnicowe sztaby wojskowe (Kraków-Stare-Miasto i Kraków-Zwierzyniec). Ogółem obsada 18 wojewódzkich sztabów wojskowych w maju 1975 roku liczyła 1199 osób, w tym 471 Strona 13

14 pracowników wojska (około 40% stanu osobowego). Z kolei obsada osobowa wszystkich (240) powiatowych (równorzędnych) sztabów wojskowych liczyła 5672 osoby, w tym 2472 pracowników wojska (34% stanu osobowego). Powszechną obroną cywilną zajmowało się 213 osób w WSzW, zaś 856 w PSzW (równorzędnych). Kolejna zmiana nastąpiła w 1975 roku, kiedy to z dniem 1 czerwca wprowadzono dwustopniowy podział administracyjny kraju. Jednocześnie zdecydowano się na powołanie odrębnych organów obrony cywilnej, które usytuowano w strukturze administracji cywilnej i podporządkowano wojewodom (wojewódzkie inspektoraty obrony cywilnej). Reorganizacja ta spowodowała konieczność przebudowy struktury organizacyjnej terenowej administracji wojskowej. W związku z tym Minister Obrony Narodowej zarządzeniem nr 37/MON z 31 maja 1975 roku powołał 32 nowe wojewódzkie sztaby wojskowe (razem 49) oraz utworzył 135 wojskowych komend uzupełnień (w 1977 roku powiększono tę liczbę do 137, tzn. o WKU w Oświęcimiu i w Wałbrzychu) na bazie terenowych sztabów wojskowych szczebla powiatowego, miejskiego i dzielnicowego. Liczba WKU podległych wojewódzkim sztabom wojskowym wahała się od jednego (np. WSzW w Białej Podlaskiej, Chełmie czy Przemyślu) do dziesięciu (WSzW w Katowicach). Wojewódzkiemu Sztabowi Wojskowemu w Warszawie podporządkowano sześć warszawskich WKU (Warszawa-Mokotów, Warszawa-Ochota, Warszawa-Praga-Południe, Warszawa-Praga-Północ, Warszawa-Śródmieście i Warszawa-Żoliborz) oraz WKU w Nowym Dworze Mazowieckim i Pruszkowie. Należy dodać, że rozkazem Ministra Obrony Narodowej nr 0031/Org. z 31 maja 1975 roku dokonano także zmiany granic okręgów wojskowych, co spowodowało nową podległość niektórych wojewódzkich sztabów wojskowych (np. WSzW w Olsztynie znalazł się w granicach Pomorskiego Okręgu Wojskowego). W granicach Warszawskiego Okręgu Wojskowego znalazły się łącznie 23 WSzW i 56 WKU. Ramowy zakres działania wojewódzkich sztabów wojskowych został określony zarządzeniem Szefa Sztabu Generalnego WP nr 649/Org. z 2 lipca 1975 roku, a po dwóch latach, nieco zmodyfikowany rozkazem Ministra Obrony Narodowej nr 034/Org. z 6 lipca 1977 roku. Wspomnianym rozkazem ustalono, że WSzW są powołane do pełnienia funkcji: organu administracji wojskowej stopnia podstawowego w zakresie pokojowego i mobilizacyjnego uzupełniania potrzeb sił zbrojnych, formacji samoobrony i jednostek przewidzianych do militaryzacji, administrowania rezerwami osobowymi i środkami transportowymi oraz zabezpieczenia mobilizacyjnego rozwinięcia określonych jednostek wojskowych; terenowego ogniwa wojskowego ds. operacyjnego przygotowania i organizacyjnego zabezpieczenia na obszarze województwa zadań związanych z przegrupowaniem wojsk, ochroną ustalonych obiektów i realizacji innych przedsięwzięć wynikających z potrzeb sił zbrojnych oraz współdziałania z właściwymi organami układu pozamilitarnego w zakresie wykonywania powierzonych im zadań obronnych. Wojewódzkie sztaby wojskowe podlegały dowódcom właściwych okręgów wojskowych. Nadzór nad ich działalnością sprawowali szefowie sztabów okręgów. Struktura organizacyjnej WSzW nie była jednolita. Zależała przede wszystkim od wielkości i zasobów administrowanego województwa oraz liczby podległych WKU. Zorganizowano je według siedmiu odmiennych etatów. Zarówno w strukturze etatowej, jak i obsadzie personalnej różniły się liczbą stanowisk etatowych, a także wysokością grup uposażenia niektórych stanowisk. W 1980 roku łączna liczba stanowisk we wszystkich WSzW wynosiła 1220 osób (w tym 449 pracowników wojska), a w WKU 4045 osób. Wojewódzki Sztab Wojskowy w Warszawie liczył łącznie 68 osób. W skład WSzW wchodziły w tym czasie następujące komórki organizacyjne: kierownictwo, wydział mobilizacyjno-uzupełnieniowy, wydział operacyjny (tylko na czas W ), wydział finansów i wydział Strona 14