Zabezpieczenie społeczne i integracja społeczna

Transkrypt

1 Update 2004 Przepisy prawa wspólnotowego w dziedzinie zabezpieczenia społecznego Prawa przysługujące podczas przemieszczania się na obszarze Unii Europejskiej Zabezpieczenie społeczne i integracja społeczna Komisja Europejska

2 Przepisy prawa wspólnotowego w dziedzinie zabezpieczenia społecznego Prawa przysługujące podczas przemieszczania się na obszarze Unii Europejskiej Zabezpieczenie społeczne i integracja społeczna Komisja Europejska Dyrekcja Generalna ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Równości Szans Jednostka E.3 Tekst uaktualniony na dzień 1 października 2004 r.

3 Treść niniejszej publikacji niekoniecznie przedstawia opinie lub stanowisko Komisji Europejskiej, Dyrekcji Generalnej ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Równości Szans. Jeśli są Państwo zainteresowani otrzymywaniem elektronicznego biuletynu Dyrekcji Generalnej ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Równości Szans ESmail, prosimy o wysłanie a na adres: empl-esmail@cec.eu.int. Biuletyn jest wydawany regularnie w języku angielskim, francuskim i niemieckim. Europe Direct to serwis, który pomoże Państwu znaleźć odpowiedzi na pytania dotyczące Unii Europejskiej. Oto numer bezpłatny: Dodatkowe informacje na temat Unii Europejskiej dostępne są w Internecie na serwerze Europa ( Dane bibliograficzne znajdują się na końcu publikacji. Luksemburg: Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich, 2005 ISBN Wspólnoty Europejskie, 2005 Powielanie dozwolone pod warunkiem podania źródła Printed in Belgium DRUK NA PAPIERZE BIAŁYM BEZCHLOROWYM

4 CEL NINIEJSZEGO PRZEWODNIKA Celem niniejszego przewodnika jest przedstawienie w sposób zrozumiały informacji na temat praw i obowiązków w dziedzinie zabezpieczenia społecznego w sytuacjach, gdy ma się do czynienia z systemami zabezpieczenia społecznego dwóch lub większej liczby państw członkowskich Unii Europejskiej. Taka sytuacja może zaistnieć na przykład podczas wykonywania pracy zawodowej za granicą, po przeprowadzce do innego kraju Unii Europejskiej lub po prostu podczas pobytu tymczasowego w innym państwie członkowskim. Krajowe systemy zabezpieczenia społecznego różnią się znacznie między sobą, a przepisy prawa wspólnotowego w dziedzinie zabezpieczenia społecznego, choć stale ewoluują, nie zmierzają wcale do harmonizacji tych systemów. Celem tych przepisów jest jedynie zapobieganie utracie części lub całości uprawnień z zakresu zabezpieczenia społecznego podczas przenoszenia się z jednego państwa członkowskiego do innego. Zakres zabezpieczenia społecznego może zmienić się w związku z przemieszczeniem się danej osoby do innego państwa członkowskiego. W związku z tym zaleca się, aby przed wyjazdem do innego kraju Unii zapoznać się z odpowiednimi rozdziałami niniejszego przewodnika i, w razie potrzeby, skontaktować się z odpowiednią instytucją zabezpieczenia społecznego w kraju zamieszkania w celu uzyskania dodatkowych informacji. Należy zauważyć, że przewodnik ten nie zawiera opisu systemów zabezpieczenia społecznego poszczególnych państw członkowskich. Szczegółowy opis można znaleźć w opublikowanym przez Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich w roku 2002 przewodniku zatytułowanym Prawa w zakresie zabezpieczenia społecznego podczas przemieszczania się na terytorium Unii Europejskiej przewodnik praktyczny. Jest on dostępny pod adresem zamieszczonym na końcu niniejszego przewodnika. 3

5

6 SPIS TREŚCI 1. Dlaczego potrzebne są przepisy prawa wspólnotowego w dziedzinie zabezpieczenia społecznego? 7 2. Czy przepisy te dotyczą Pani/Pana? 9 3. W jakich państwach możliwe jest powoływanie się na te przepisy? Zakres zagadnień objętych przepisami Treść przepisów prawa wspólnotowego z dziedziny zabezpieczenia społecznego Kraj, w którym jest się objętym ubezpieczeniem Prawa i obowiązki w kraju, w którym jest się objętym ubezpieczeniem Co należy wiedzieć w razie choroby lub macierzyństwa Wypadki przy pracy i choroby zawodowe Inwalidztwo Kto wypłaca emeryturę? Renty rodzinne i zasiłki pogrzebowe Co zrobić w przypadku bezrobocia? Świadczenia rodzinne Przepisy w pigułce prawa przysługujące poszczególnym kategoriom osób Pracownicy przygraniczni Pracownicy sezonowi Pracownicy oddelegowani do pracy za granicą Emeryci lub renciści Studenci Turyści Osoby nieaktywne zawodowo Obywatele krajów trzecich 43 5

7 7. Przepisy prawa wspólnotowego w praktyce Pierwszeństwo stosowania zasad wspólnotowych: nie należy martwić się o kolidujące ze sobą przepisy prawa krajowego i wspólnotowego Formularze i formalności Różne kraje, różne języki: to nie musi być problem! Instytucje zabezpieczenia społecznego państw członkowskich: jeden z punktów kontaktowych w razie jakichkolwiek problemów Wniesienie sprawy do sądu: każdy ma do tego prawo! Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich: strażnik praw obywateli Europy Pytania dodatkowe 52 6

8 1. Dlaczego potrzebne są przepisy prawa wspólnotowego w dziedzinie zabezpieczenia społecznego? Brak przepisów prawa wspólnotowego w dziedzinie zabezpieczenia społecznego spowodowałby, że miliony obywateli Europy nie miałyby dostatecznej ochrony. Pracownicy najemni i osoby pracujące na własny rachunek, urzędnicy służby cywilnej, emeryci i renciści, studenci, turyści i inne osoby korzystające z prawa do swobodnego poruszania się i pobytu na terenie Unii Europejskiej stają wobec rozmaitych dylematów i problemów związanych z zabezpieczeniem społecznym. Oto kilka przykładów: Kto płaci rachunek za leczenie w szpitalu w razie wypadku lub choroby podczas pobytu za granicą? Co z uprawnieniami emerytalnymi pracownika, który przez wiele lat był zatrudniony w innym kraju? Który kraj powinien wypłacać zasiłek dla bezrobotnych pracownikom przygranicznym? Który kraj ma obowiązek wypłacać świadczenia rodzinne, jeżeli dzieci mieszkają w innym państwie członkowskim? Gdzie powinny być płacone składki na ubezpieczenie społeczne, w jakim języku należy składać wnioski o wypłatę świadczeń i jakich terminów należy przestrzegać? Nie ma pewności, że krajowe ustawodawstwa z dziedziny zabezpieczeń społecznych zawsze będą w stanie dać pełną czy też choćby częściową odpowiedź na te pytania; wielu pracowników ponosiłoby ryzyko podwójnego ubezpieczenia lub braku ubezpieczenia, mogliby na przykład utracić nabyte uprawnienia do świadczeń socjalnych, nie mając możliwości uzyskania nowych. Właśnie dlatego potrzebne są europejskie przepisy prawne mające zastosowanie na całym obszarze Unii, aby zapewnić skuteczną i pełną ochronę. Tylko w sytuacji, gdy zagwarantujemy, że osoby objęte tymi przepisami nie będą narażone na naruszenie swoich uprawnień w zakresie zabezpieczenia społecznego, nie będą się one obawiać korzystania z prawa do swobodnego przemieszczania się i pobytu w innym państwie członkowskim. 7

9 Przepisy te istnieją od ponad trzydziestu lat. Wielokrotnie były dostosowywane, udoskonalane i poszerzane. Dzisiaj znajdują się one w rozporządzeniach (EWG) nr 1408/71 i (EWG) nr 574/72 ( 1 ). Rozporządzenia te proponują praktyczne i zadowalające rozwiązania większości problemów transgranicznych z zakresu zabezpieczenia społecznego. Jednakże, jak można zauważyć, pewne problemy nie zostały jeszcze rozwiązane. Służby Komisji Wspólnot Europejskich będą więc nadal podejmować wysiłki w celu doskonalenia i upraszczania przepisów prawa wspólnotowego, aby wypełnić istniejące luki i aby przepisy te stały się bardziej zrozumiałe. Wspólnotowe przepisy z dziedziny zabezpieczenia społecznego, podobnie jak przepisy krajowe dotyczące tych kwestii, mogą się początkowo wydawać trudne, techniczne i złożone. Nie należy się jednak zniechęcać: podstawowe zasady są łatwo zrozumiałe, także dla osoby nieposiadającej fachowej wiedzy w tym zakresie. Mamy nadzieję, że poniższe wyjaśnienia przedstawią ogólny obraz sytuacji. Jednakże w konkretnych przypadkach, przed podjęciem decyzji mających wpływ na życie zawodowe i osobiste, najlepiej zawsze zwrócić się wcześniej do właściwych instytucji publicznych lub ubezpieczeniowych albo do rozmaitych organizacji i stowarzyszeń zajmujących się problemami pracowników przemieszczających się w obrębie Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego. ( 1 ) Uaktualniona wersja rozporządzeń, obejmująca wszystkie zmiany wprowadzone do końca roku 2004, znajduje się pod następującym adresem: fr_register_ html 8

10 2. Czy przepisy te dotyczą Pani/Pana? Obecnie przepisy prawa wspólnotowego z dziedziny zabezpieczenia społecznego nie dotyczą jeszcze wszystkich osób poruszających się po terytorium Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego lub przebywających na ich obszarze. W związku z tym należy dowiedzieć się, czy jest się objętym i chronionym tymi przepisami. Tylko w takiej sytuacji możliwe będzie powołanie się na nie przed sądami i instytucjami krajowymi. Ochronie przepisami wspólnotowymi podlegają następujące osoby, będące obywatelami państw członkowskich Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego: pracownicy najemni i osoby pracujące na własny rachunek, które są lub były ubezpieczone w ramach ustawodawstwa jednego z tych państw; urzędnicy służby cywilnej ( 2 ); studenci ( 3 ); emeryci i renciści, nawet jeżeli uzyskali ten status jeszcze przed przystąpieniem ich kraju do Unii Europejskiej lub wejściem do Europejskiego Obszaru Gospodarczego; członkowie rodzin wyżej wymienionych osób oraz osoby, które były na utrzymaniu danej osoby przed jej śmiercią, niezależnie od obywatelstwa. Z zasady status członka rodziny jest określony w ustawodawstwie kraju zamieszkania; obywatele krajów trzecich (więcej informacji zawiera pkt 6.8). Wszelkie osoby, które nie należą do żadnej z wyżej wymienionych kategorii, nie podlegają ochronie przepisami wspólnotowymi W szczególności mowa tu o osobach, które nie są lub nie są już dłużej objęte ogólnym systemem zabezpieczenia społecznego danego kraju lub uznawane za członków rodziny pracownika najemnego lub osoby pracującej na własny rachunek albo emeryta lub rencisty (osoby nieaktywne zawodowo). ( 2 ) Rozporządzenie Rady (WE) nr 1606/98 z dnia 29 czerwca 1998 r., opublikowane w Dz.U. L 209 z ( 3 ) Rozporządzenie Rady (WE) nr 307/1999 z dnia 8 lutego 1999 r., opublikowane w Dz.U. L 38 z

11 3. W jakich państwach możliwe jest powoływanie się na te przepisy? Na przepisy wspólnotowe z dziedziny zabezpieczenia społecznego można powoływać się we wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Kraje te to: Belgia Irlandia Finlandia Dania Włochy Szwecja Niemcy Luksemburg Zjednoczone Królestwo Grecja Niderlandy Islandia Hiszpania Austria Liechtenstein Francja Portugalia Norwegia Cypr Węgry Łotwa Litwa Malta Polska Słowacja Republika Czeska Estonia Słowenia Należy podkreślić, że przepisy z dziedziny zabezpieczenia społecznego mają zastosowanie również w Szwajcarii od dnia 1 czerwca 2002 r., na mocy umowy dwustronnej zawartej między tym państwem a Wspólnotą. Uwaga Terminy państwo, kraj lub państwo członkowskie użyte w niniejszym przewodniku odnoszą się zawsze do wyżej wymienionych państw. Wszystkie inne państwa określane są jako kraje trzecie lub państwa trzecie. Jeżeli osoba może przedstawić dowody, że odbyte przez nią zostały okresy ubezpieczenia w państwie członkowskim oraz w kraju trzecim, to nie może ona skorzystać z przepisów wspólnotowych z dziedziny zabezpieczenie społecznego w odniesieniu do danego kraju trzeciego. Jednak w wielu przypadkach istnieją umowy dwustronne dotyczące zabezpieczenia społecznego między danym państwem członkowskim a krajem trzecim lub między Unią Europejską a krajem trzecim, które zapewniają podobną ochronę. Więcej informacji na ten temat można uzyskać w instytucjach zabezpieczenia społecznego we własnym kraju. 10

12 4. Zakres zagadnień objętych przepisami Przepisy prawa wspólnotowego z zakresu zabezpieczenia społecznego mają zastosowanie do ustawodawstw krajowych w następujących dziedzinach: choroba i macierzyństwo, wypadki przy pracy, choroby zawodowe, świadczenia inwalidzkie, emerytury, renty rodzinne, zasiłki pogrzebowe, świadczenia z tytułu bezrobocia, świadczenia rodzinne. Oznacza to, że można odwołać się do przepisów wspólnotowych, jeżeli jest to konieczne. Przepisy wspólnotowe nie mają jednak zastosowania w następujących dziedzinach: pomoc społeczna i medyczna: świadczenia te zazwyczaj są uzależnione od wysokości dochodów i nie są związane z żadną z wyżej wymienionych kategorii; świadczenia na rzecz ofiar wojen lub skutków wojen; świadczenia w ramach istniejących programów przechodzenia na wcześniejszą emeryturę, w odniesieniu do których mogą mieć zastosowanie inne przepisy prawa wspólnotowego. 11

13 Uprawnienia do świadczeń w ramach pracowniczych programów emerytalnych zostały objęte ochroną na mocy dyrektywy Rady ( 4 ). W niektórych przypadkach mogą wystąpić trudności ze stwierdzeniem, czy określone świadczenie jest objęte przepisami wspólnotowymi. Należy wówczas bez wahania zwrócić się do odpowiedniej instytucji w celu uzyskania odpowiedzi w tej kwestii. Ważne Przepisy wspólnotowe dotyczą kwestii z zakresu zabezpieczenia społecznego, a nie podatków, które są regulowane na mocy umów dwustronnych. Z prośbą o informacje w konkretnych sprawach należy zwracać się do organów podatkowych we własnym kraju. ( 4 ) Dyrektywa Rady nr 98/49/WE z dnia 29 czerwca 1998 r., opublikowana w Dz.U. L 209 z

14 5. Treść przepisów prawa wspólnotowego z dziedziny zabezpieczenia społecznego Przepisy wspólnotowe z dziedziny zabezpieczenia społecznego nie zastępują różnych krajowych systemów zabezpieczenia społecznego jednolitym systemem europejskim. Tego rodzaju harmonizacja nie byłaby możliwa z powodu ogromnych różnic pomiędzy 28 państwami członkowskimi Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Różnice w systemach zabezpieczenia społecznego wynikają z jednej strony z wieloletnich tradycji zakorzenionych głęboko w kulturze narodowej, a z drugiej strony z preferencji. Celem przepisów wspólnotowych w przedmiotowej dziedzinie nie jest harmonizacja krajowych systemów zabezpieczenia społecznego, ale po prostu ich koordynacja. Innymi słowy, każde państwo członkowskie ma swobodę decydowania o tym, kto ma być ubezpieczony na mocy odpowiednich przepisów, jakie świadczenia będą przyznawane i na jakich warunkach, jak te świadczenia będą naliczane i ile składek trzeba będzie wpłacić. Przepisy wspólnotowe określają wspólne reguły i zasady, których muszą przestrzegać wszystkie krajowe instytucje publiczne, instytucje zabezpieczenia społecznego, sądy i trybunały, stosując przepisy prawa krajowego. W ten sposób gwarantują one, że stosowanie różnych ustawodawstw krajowych nie ma niekorzystnych skutków dla osób korzystających z prawa do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego. W uproszczeniu, osoba korzystająca z prawa do przemieszczania się i pobytu nie powinna znaleźć się w warunkach gorszych niż osoba, która zawsze mieszkała i pracowała w tym samym państwie członkowskim. W niektórych państwach członkowskich zabezpieczenie społeczne jest oparte na miejscu zamieszkania, podczas gdy w innych ubezpieczeniu podlegają wyłącznie osoby pracujące zawodowo (oraz członkowie ich rodzin). Aby uniknąć sytuacji, w której pracownicy migrujący są albo ubezpieczeni podwójnie, albo nie są w ogóle ubezpieczeni, przepisy wspólnotowe z dziedziny zabezpieczenia społecznego określają ustawodawstwo krajowe, które ma zastosowanie do pracownika migrującego w każdym konkretnym przypadku. 13

15 Na mocy ustawodawstwa krajowego prawo do świadczeń często zależy od minimalnego okresu ubezpieczenia, zatrudnienia lub miejsca zamieszkania (zależnie od kraju i rodzaju świadczeń: sześć miesięcy, rok, pięć lat, 10 lat, a nawet, w niektórych przypadkach, 15 lat). Przykład Co by się stało z pracownikiem migrującym, który został inwalidą i który najpierw był ubezpieczony przez cztery lata w państwie członkowskim, w którym dla uzyskania prawa do świadczeń inwalidzkich wymagany jest minimum pięcioletni okres ubezpieczenia, a następnie przez 14 lat w państwie członkowskim, w którym wymagany jest 15-letni okres ubezpieczenia? Gdyby nie istniały odpowiednie przepisy, osoba ta, na podstawie tylko ustawodawstw krajowych, nie byłaby uprawniona do świadczeń inwalidzkich w żadnym z tych krajów, mimo iż była ubezpieczona łącznie przez 18 lat! Przepisy wspólnotowe przewidują możliwość sumowania okresów, co oznacza, że okresy ubezpieczenia, zatrudnienia lub zamieszkania w systemie prawnym jednego państwa członkowskiego są w razie potrzeby brane pod uwagę przy określaniu uprawnień do świadczeń w ramach ustawodawstwa innego państwa członkowskiego. Zgodnie z ustawodawstwem krajowym, świadczenia są często wypłacane wyłącznie osobom zamieszkującym na terytorium danego kraju; w innych przypadkach kwota świadczenia jest pomniejszana (np. 70% zamiast 100%), jeżeli dana osoba wyjeżdża, by zamieszkać za granicą. Byłoby to szczególnie niekorzystne dla pracowników przygranicznych, pracowników sezonowych i członków rodzin pracowników migrujących, którzy nadal mieszkają w państwie pochodzenia, oraz dla emerytów i rencistów, którzy byli zatrudnieni w kilku państwach członkowskich Unii lub którzy po prostu decydują się na przeprowadzenie się do innego państwa członkowskiego po osiągnięciu wieku emerytalnego. Przepisy prawa wspólnotowego z dziedziny zabezpieczenia społecznego oferują odpowiednie rozwiązanie tego problemu w odniesieniu do każdego rodzaju świadczeń. W sytuacji, kiedy mamy do czynienia z ustawodawstwami kilku państw, przepisy wspólnotowe z przedmiotowej dziedziny powinny określać, który z krajów ma obowiązek wypłacania świadczeń. Taka jest rola przepisów prawa wspólnotowego z dziedziny zabezpieczenia społecznego. Nie wprowadzają one nowych rodzajów świadczeń, ani nie unieważniają przepisów prawa krajowego. Ich jedynym celem jest ochrona europejskich obywateli pracujących, mieszkających lub przebywających w innym państwie członkowskim. 14

16 5.1. Kraj, w którym jest się objętym ubezpieczeniem Przed podjęciem pracy za granicą należy się dowiedzieć, w którym kraju będzie się podlegało ubezpieczeniu. Innymi słowy, ustawodawstwo którego z państw członkowskich będzie miało zastosowanie w danym przypadku. Jest to kwestia ważna nie tylko ze względu na płacenie składek na ubezpieczenie społeczne, ale również ze względu na uprawnienia do świadczeń i nabycie przyszłych uprawnień emerytalno-rentowych. Przepisy prawa wspólnotowego z dziedziny zabezpieczenia społecznego zawierają szczegółowe zasady, które będą określać w każdej konkretnej sytuacji ustawodawstwo krajowe mające zastosowanie. Podstawowe zasady są proste i zostały one przedstawione poniżej. A) Podleganie ustawodawstwu tylko jednego państwa członkowskiego jednocześnie Ta zasada ma zastosowanie do wszystkich pracowników najemnych i osób pracujących na własny rachunek objętych przepisami wspólnotowymi, niezależnie od liczby państw, w których prowadzą oni działalność zawodową: osoby, które pracują w czterech lub pięciu państwach członkowskich, również podlegają jednocześnie ustawodawstwu tylko jednego państwa członkowskiego. Istnieje tylko jeden niewielki wyjątek od tej podstawowej zasady: osoba, która jest jednocześnie pracownikiem najemnym w jednym państwie członkowskim, a w innym pracuje na własny rachunek, może w wyjątkowych sytuacjach być ubezpieczona w obydwu krajach. B) Ubezpieczenie w kraju, w którym wykonywana jest działalność zawodowa Zasada ta dotyczy pracowników najemnych i osób pracujących na własny rachunek, również jeżeli mieszkają na terytorium innego kraju lub ich przedsiębiorstwa lub pracodawcy mają siedzibę w innym państwie członkowskim. Innymi słowy, osoba, która przestaje pracować w jednym państwie członkowskim dla podjęcia działalności zawodowej w innym państwie członkowskim, będzie podlegała przepisom nowego kraju zatrudnienia. W rezultacie przestaje nabywać uprawnienia w dawnym kraju zatrudnienia i zaczyna je nabywać w nowym, bez względu na to, czy zamieszkuje w nowym kraju zatrudnienia. Nawet jako pracownik przygraniczny, który nadal zamieszkuje w dawnym kraju zatrudnienia, będzie ubezpieczona w ramach prawodawstwa kraju, w którym pracuje. 15

17 C) Wyjątek tymczasowy: oddelegowanie do pracy za granicą Może się zdarzyć, że przedsiębiorstwo zatrudniające pracownika w jednym kraju oddeleguje go na jakiś czas do pracy w innym kraju ze względów zawodowych ( oddelegowanie ). Jeżeli okres pracy za granicą nie przekracza 12 miesięcy (a pracownik nie został oddelegowany w celu zastąpienia innego pracownika, którego okres zatrudnienia się kończy), przepisy mające zastosowanie nie ulegną zmianie. Innymi słowy, pracownik ten pozostanie ubezpieczony na mocy ustawodawstwa dawnego kraju (z którego został oddelegowany) nawet podczas oddelegowania do nowego kraju. Takie rozwiązanie jest racjonalne, ponieważ nie miałoby sensu zmienianie mającego zastosowanie ustawodawstwa dla tak krótkich okresów pracy za granicą. Przed wyjazdem do kraju oddelegowania pracownik powinien uzyskać formularz E 101, który stanowi zaświadczenie, że nadal jest objęty przepisami obowiązującymi w dawnym kraju. Pracownik lub pracodawca może uzyskać wspomniany formularz w odpowiedniej instytucji państwa członkowskiego, którego ustawodawstwu podlega. Jeżeli, z powodu nieprzewidzianych okoliczności, czas pracy wykonywanej za granicą przekracza dwanaście miesięcy, istnieje możliwość wystąpienia o przedłużenie okresu oddelegowania o dodatkowe dwanaście miesięcy. W takiej sytuacji należy uzyskać formularz E 102. Przepisy dotyczące oddelegowania mają zastosowanie nie tylko do pracowników najemnych, lecz także osób pracujących na własny rachunek, które tymczasowo wykonują działalność zawodową za granicą. D) Szczególne kategorie osób Pracownicy żeglugi morskiej: osoby pracujące na statku pływającym pod banderą jednego z państw członkowskich są w nim ubezpieczone, nawet jeżeli mieszkają w innym państwie. Pracownicy transportu międzynarodowego (inni niż pracownicy żeglugi morskiej): osoby zatrudnione przez przedsiębiorstwa świadczące międzynarodowe usługi transportu kolejowego, drogowego, lotniczego lub żeglugi śródlądowej są ubezpieczone w państwie członkowskim, w którym znajduje się siedziba przedsiębiorstwa (za wyjątkiem osób zatrudnionych w oddziale lub przedstawicielstwie tego przedsiębiorstwa w innym państwie członkowskim lub osób pracujących przede wszystkim w kraju zamieszkania). Urzędnicy służby cywilnej: pracownik służby cywilnej (lub osoba traktowana jak pracownik służby cywilnej) jest ubezpieczony w kraju administracji, która go zatrudnia. 16

18 Osoby powołane do służby wojskowej: osoby takie podlegają ustawodawstwu kraju, w którego siłach zbrojnych służą. To samo dotyczy osób powołanych do służby cywilnej. Osoby zatrudnione w misjach dyplomatycznych lub placówkach konsularnych: z zasady osoby takie są ubezpieczone w kraju zatrudnienia (tzn. w kraju, w którym znajduje się misja dyplomatyczna lub placówka konsularna); niemniej jednak osoba będąca obywatelem kraju akredytującego lub wysyłającego może wybrać ubezpieczenie tego kraju. E) Przypadki szczególne W niektórych wyjątkowych przypadkach powyższe zasady nie wystarczą do określenia, w którym kraju pracownik najemny lub osoba pracująca na własny rachunek jest ubezpieczona. Osoby pracujące regularnie w więcej niż jednym państwie członkowskim Osoby zatrudnione w więcej niż jednym państwie członkowskim są ubezpieczone w kraju zamieszkania, jeżeli wykonują w tym kraju część pracy. To samo dotyczy osób pracujących na własny rachunek, które wykonują pracę w kilku państwach członkowskich. Jeżeli osoba taka nie mieszka w jednym z państw, w których wykonuje działalność zawodową, będzie ona ubezpieczona w kraju pracodawcy lub w którym ma siedzibę przedsiębiorstwo zatrudniające ją (jeżeli jest pracownikiem najemnym). Osoba pracująca na własny rachunek będzie ubezpieczona w kraju, w którym wykonuje największą część swojej działalności. Osoby zatrudnione jako pracownicy najemni w jednym z państw członkowskich i pracujące na własny rachunek w innym państwie Z zasady osoby takie są ubezpieczone w kraju, w którym są zatrudnione jako pracownicy najemni. Niemniej jednak, jak już wspomniano powyżej, w wyjątkowych przypadkach możliwe jest ubezpieczenie w obu krajach. W tym celu zainteresowana osoba powinna skontaktować się z instytucjami zabezpieczenia społecznego w państwach członkowskich, w których pracuje Prawa i obowiązki w kraju, w którym jest się objętym ubezpieczeniem Z zasady przepisy z zakresu zabezpieczenia społecznego kraju, w którym jest się ubezpieczonym, przewidują takie same prawa i obowiązki, jakie mają obywatele danego kraju. Oznacza to w szczególności, że uzasadnieniem dla odrzucenia wniosku o przyznanie świadczeń nie może być fakt, że nie jest się obywatelem danego państwa. 17

19 Zawsze istnieje możliwość powołania się na zasadę równego traktowania. Zgodnie z decyzją Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich, zasada równego traktowania ma zastosowanie nie tylko do różnych form dyskryminacji jawnej (bezpośredniej), ale też do wszelkich form dyskryminacji ukrytej (pośredniej), gdy teoretycznie ustawodawstwo krajowe ma takie samo zastosowanie do obywateli tego kraju i cudzoziemców, ale w praktyce okazuje się niekorzystne dla tych drugich. Przykład Państwo członkowskie uzależnia przyznanie uprawnienia do określonego świadczenia od zamieszkiwania w tym kraju przez określony czas i warunek ten obowiązuje wszystkich pracowników. W oczywisty sposób stawia to obywateli tego kraju w lepszej sytuacji niż pracowników migrujących. W wielu przypadkach zasada równego traktowania nie wystarcza, by chronić pracowników migrujących, jeżeli oni lub członkowie ich rodzin zamieszkują poza krajem, na mocy ustawodawstwa którego są ubezpieczeni lub jeżeli dany pracownik nie może wykazać ciągłości ubezpieczenia realizowanego w ramach systemu prawnego dwóch lub więcej krajów. Specjalne przepisy dotyczące podobnych przypadków zostały przedstawione w pkt 5.3 do 5.9. Zgodnie z przepisami prawa wspólnotowego z dziedziny zabezpieczenia społecznego osoba ubezpieczona w ramach systemu prawnego określonego kraju ma takie same prawo, jak obywatele danego kraju, do wybierania członków organów instytucji zabezpieczenia społecznego lub do udziału w ich mianowaniu. Jednakże o możliwości bycia wybieranym na członka tych organów decyduje ustawodawstwo krajowe. Wreszcie nie należy zapominać o obowiązkach przewidzianych w ustawodawstwie państwa, w ramach którego jest się ubezpieczonym. Dotyczy to przede wszystkim obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie społeczne oraz wszystkich innych obowiązków, którym podlegają obywatele danego kraju Co należy wiedzieć w razie choroby lub macierzyństwa Przepisy prawa wspólnotowego z dziedziny zabezpieczenia społecznego zawierają szczegółowy rozdział dotyczący świadczeń chorobowych i macierzyńskich wraz ze specjalnymi zasadami mającymi zastosowanie do osób pracujących, bezrobotnych, emerytów i rencistów oraz członków ich rodzin mieszkających lub przebywających za granicą. Zapewniają one rozległą i skuteczną ochronę nie tylko pracownikom migrującym i członkom ich rodzin, ale też wszystkim osobom, których dotyczą te przepisy, 18

20 zwłaszcza milionom turystów spędzających wakacje za granicą. Poniższe wyjaśnienia mają na celu przedstawienie ogólnego zarysu uprawnień do tych świadczeń oraz praktycznych wskazówek na temat tego, jak można się o nie ubiegać. A) Wymagane warunki sumowanie Kiedy należy spełnić pewne warunki dla uzyskania uprawnień do świadczeń, właściwa instytucja musi uwzględnić okresy ubezpieczenia, zamieszkania i zatrudnienia zaliczone w ramach ustawodawstw innych państw (sumowanie). Jest to gwarancja zachowania ubezpieczenia chorobowego przy zmianie pracy lub przeniesieniu do innego kraju. Przykład W niektórych krajach uprawnienie do świadczeń chorobowych nabywa się dopiero po sześciu miesiącach ubezpieczenia. Przepisy wspólnotowe pozwalają na to, aby pracownik, który przerwał wcześniejsze ubezpieczenie z powodu przeniesienia się do innego kraju, był uprawniony do świadczeń chorobowych od początku swojego ubezpieczenia w tym kraju. Świadczenia chorobowe i macierzyńskie są różne w poszczególnych państwach, w których mają zastosowanie przepisy prawa wspólnotowego z dziedziny zabezpieczenia społecznego. Niemniej jednak we wszystkich państwach należących do Unii Europejskiej lub do Europejskiego Obszaru Gospodarczego istnieją dwie podstawowe kategorie świadczeń: świadczenia pieniężne i świadczenia rzeczowe. B) Pieniężne świadczenia zdrowotne Świadczenia te mają zwykle zastąpić dochody (wynagrodzenia, pensje), które ulegają zawieszeniu z powodu choroby. Świadczenia przyznawane w określonej sytuacji (zależności) mogą być uważane za pieniężne świadczenia zdrowotne. Z zasady są one zawsze wypłacane zgodnie z ustawodawstwem kraju, w którym dana osoba jest ubezpieczona, niezależnie od tego, jaki jest kraj zamieszkania lub pobytu. Zasada ta dotyczy wszystkich kategorii osób i wszystkich sytuacji: pracowników przygranicznych, pracowników sezonowych, pracowników oddelegowanych do pracy za granicą, emerytów i rencistów oraz członków ich rodzin. Kwota i czas wypłacania świadczeń zależy całkowicie od ustawodawstwa kraju, w którym dana osoba jest ubezpieczona. Świadczenia są na ogół wypłacane bezpośrednio przez instytucję, w której dana osoba jest ubezpieczona. 19

21 C) Rzeczowe świadczenia zdrowotne Na świadczenia te składają się: opieka medyczna i stomatologiczna, leki i hospitalizacja oraz płatności bezpośrednie mające na celu zwrot kosztów tych świadczeń. Z zasady są one świadczone zgodnie z ustawodawstwem kraju zamieszkania lub pobytu tak, jakby się było ubezpieczonym w tym kraju. Może to być bardziej lub mniej korzystne niż w ramach ustawodawstwa kraju, w którym w rzeczywistości jest się ubezpieczonym. Powody tej zasady łatwo zrozumieć: lekarze i instytucje, o których mowa, nie mogą znać szczegółowo odpowiednich przepisów wszystkich dwudziestu ośmiu krajów; w związku z tym zawsze stosują oni ustawodawstwo własnego kraju, nawet jeżeli dana osoba jest ubezpieczona w innym kraju. W niniejszym przewodniku często używaliśmy i będziemy używać pojęć zamieszkanie i pobyt. Powinniśmy w tym miejscu wyjaśnić różnice między nimi. Miejscem zamieszkania jest miejsce, gdzie dana osoba zazwyczaj zamieszkuje; miejscem pobytu jest miejsce, gdzie dana osoba przebywa tymczasowo. Niemniej jednak sam fakt, że świadczenia rzeczowe są świadczone zgodnie z ustawodawstwem kraju zamieszkania lub pobytu, nie oznacza, iż osoby objęte przepisami prawa wspólnotowego z dziedziny zabezpieczenia społecznego mogą otrzymywać te świadczenia we wszystkich państwach bez jakichkolwiek zastrzeżeń czy ograniczeń. Należy w związku z tym znać konkretne warunki mające zastosowanie w różnych sytuacjach oraz kategorie osób uprawnionych do rzeczowych świadczeń zdrowotnych. D) Miejsce zamieszkania w kraju, w którym jest się ubezpieczonym Jeżeli dana osoba mieszka w kraju, w którym jest ubezpieczona, to jest oczywiste, że ma prawo do wszystkich świadczeń rzeczowych zapewnianych w ramach ustawodawstwa tego kraju. Świadczenia te są realizowane przez instytucje ubezpieczenia zdrowotnego kraju zamieszkania na tych samych warunkach, jakie obowiązują wszystkie inne osoby ubezpieczone w tym kraju. 20

22 E) Miejsce zamieszkania poza krajem, w którym jest się ubezpieczonym Osoba mieszkająca w innym kraju niż ten, w którym jest ubezpieczona, ma prawo do wszystkich świadczeń rzeczowych zapewnianych w ramach ustawodawstwa kraju miejsca zamieszkania. Świadczenia są świadczone przez instytucję ubezpieczenia zdrowotnego miejsca zamieszkania, tak jakby dana osoba była w jej członkiem. Pracownicy przygraniczni powinni pamiętać, że przysługują im też odpowiednie prawa w kraju, w którym pracują (zob. str. 34 niniejszego przewodnika). Dotyczy to wszystkich kategorii osób objętych przepisami prawa wspólnotowego z dziedziny zabezpieczenia społecznego (pracowników najemnych i osób pracujących na własny rachunek, urzędników służby cywilnej, osób ubezpieczonych, bezrobotnych, emerytów i rencistów oraz członków rodzin tych osób) niezależnie od kraju zamieszkania. Zazwyczaj instytucja ubezpieczenia zdrowotnego miejsca zamieszkania otrzymuje zwrot kosztów świadczeń od instytucji, w której dana osoba jest ubezpieczona. F) Tymczasowy pobyt poza krajem ubezpieczenia Osoba, która tymczasowo przebywa w kraju innym niż ten, w którym jest ubezpieczona, jest uprawniona podczas pobytu do wszystkich świadczeń rzeczowych, które okazują się konieczne z medycznego punktu widzenia, z uwzględnieniem rodzaju opieki i przewidywanego czasu pobytu. Innymi słowy, osobie takiej zawsze zostanie zapewnione odpowiednie leczenie, nawet bardzo kosztowna hospitalizacja (np. intensywna opieka po zawale serca). Uwaga: jeżeli jednak celem wyjazdu za granicę jest leczenie, stosuje się odrębne przepisy szczegółowe (patrz punkt 6, str. 22). Uwaga: Wyjaśnienia przedstawione w niniejszym rozdziale mają zastosowanie również do świadczeń macierzyńskich, pieniężnych lub rzeczowych. Europejska Karta Ubezpieczenia Zdrowotnego Począwszy od dnia 1 czerwca 2004 r., obywatele europejscy przemieszczający w obrębie Europejskiego Obszaru Gospodarczego, a mianowicie po Unii Europejskiej, Norwegii, Islandii i Liechtensteinie, jak również po Szwajcarii, ze względów zarówno osobistych, jak i zawodowych, będą stopniowo otrzymywać Europejską Kartę Ubezpieczenia Zdrowotnego, ułatwiającą uzyskanie niezbędnej opieki medycznej podczas ich tymczasowego pobytu. 21

23 Europejska Karta zastępuje następujące formularze: E 111 i E 111B (formularze, z których korzystają turyści), E 110 (formularz stosowany przez przewoźników międzynarodowych), E 128 (formularz stosowany przez pracowników oddelegowanych do pracy w innym państwie członkowskim oraz przez studentów), E 119 (gdy korzystają z niego bezrobotni poszukujący pracy w innym państwie członkowskim, potrzebujący opieki medycznej). Każde państwo członkowskie jest odpowiedzialne za wytwarzanie i dystrybucję Europejskiej Karty Ubezpieczenia Zdrowotnego na swoim terytorium. Jednakże wzór tej karty jest identyczny i posiada takie same parametry techniczne w każdym państwie członkowskim. Umożliwia to natychmiastowe rozpoznanie karty przez świadczących opiekę medyczną, którym się ją okazuje. Jednakże wiele państw członkowskich korzysta z okresu przejściowego, w którym nadal wydają one wyżej wymienione formularze. Okres ten nie może jednak trwać dłużej niż do dnia r. G) Wyjazd za granicę w celu uzyskania leczenia Koszty leczenia osoby wyjeżdżającej do innego kraju w celu uzyskania tam leczenia są pokrywane przez instytucję ubezpieczenia zdrowotnego, której dana osoba podlega, tylko jeżeli uzyskane zostało uprzednio zezwolenie. Zazwyczaj decyzję tę wydaje instytucja ubezpieczenia zdrowotnego. Nie można odmówić wydania takiej zgody tylko ze względu na fakt, że dane leczenie należy do świadczeń zapewnianych przez ustawodawstwo danego kraju, ale niedostępnych w czasie normalnie wymaganym. Odpowiednia instytucja musi wystawić w takich okolicznościach dokument E 112. W takiej sytuacji dana osoba ma prawo do świadczeń przewidzianych w kraju, w którym gości. W niektórych przypadkach można też wnioskować o zwrot kosztów w kraju pochodzenia. Na podstawie orzecznictwa dotyczącego świadczenia usług Trybunał orzekł, że osoby objęte ubezpieczeniem społecznym, które nie uzyskały wcześniejszego zezwolenia, mogą jednak zwrócić się do swojej Kasy Chorych o zwrot kosztów za inną niż szpitalna opiekę medyczną udzieloną w innym państwie członkowskim, zgodnie z taryfą państwa, w którym są ubezpieczeni. 22

24 Na mocy tego samego orzecznictwa Trybunał orzekł, że instytucje zabezpieczenia społecznego mogą odmówić udzielenia wcześniejszego zezwolenia na dostęp do opieki szpitalnej w innym państwie członkowskim. Jednakże, by wcześniejsze zezwolenie administracyjne było uzasadnione, musi opierać się na obiektywnych i niedyskryminujących kryteriach podanych wcześniej do wiadomości. Kryteria te powinny ograniczać swobodę decyzji organów krajowych, tak by nie nadużywały one samowolnie swej władzy. Łatwo dostępna procedura powinna umożliwić obiektywne i bezstronne rozpatrzenie wniosku o wydanie zezwolenia w rozsądnym terminie. Od odmowy wydania zezwolenia powinna istnieć możliwość odwołania w ramach postępowania sądowego lub parasądowego. W każdym razie organy krajowe powinny uwzględniać wszelkie okoliczności każdego przypadku z osobna, a mianowicie nie tylko stan zdrowia pacjenta, lecz także historię jego choroby. H) Wskazówki praktyczne Miejsce zamieszkania poza krajem, w którym jest się ubezpieczonym Osoba, która mieszka w innym kraju niż ten, w którym jest ubezpieczona, powinna zarejestrować się w instytucji ubezpieczenia zdrowotnego właściwej dla swojego miejsca zamieszkania. W tym celu konieczne są następujące formularze, które można uzyskać w instytucji ubezpieczenia zdrowotnego, w której jest się ubezpieczonym: formularz E 106 dla pracowników najemnych i osób pracujących na własny rachunek oraz członków ich rodzin zamieszkujących razem z nimi w tym samym kraju; formularz E 109 dla członków rodziny mieszkających w innym kraju niż ten, w którym mieszka pracownik najemny lub osoba pracująca na własny rachunek; formularz E 121 dla rencistów i emerytów oraz członków ich rodzin zamieszkujących razem z nimi w tym samym kraju; formularz E 122 dla członków rodziny mieszkających w innym kraju niż ten, w którym mieszka dany emeryt lub rencista; formularz E 127 dla każdego emeryta i rencisty oraz każdego członka jego rodziny. W niektórych przypadkach formularz jest wysyłany bezpośrednio do instytucji ubezpieczenia zdrowotnego miejsca zamieszkania. Dla uzyskania dodatkowych informacji, należy skontaktować się z właściwą instytucją. 23

25 5.4. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe Przepisy prawa wspólnotowego dotyczące świadczeń związanych z wypadkami przy pracy lub chorobami zawodowymi są stosunkowo proste i łatwo zrozumiałe. Pod wieloma względami są one podobne do odpowiednich przepisów dotyczących świadczeń chorobowych. A) Świadczenia rzeczowe W razie wypadku przy pracy lub choroby zawodowej osoba poszkodowana ma zawsze prawo do świadczeń rzeczowych, zgodnie z ustawodawstwem kraju zamieszkania. Jeżeli dana osoba mieszka w kraju innym niż ten, w którym jest ubezpieczona, odpowiednia instytucja kraju zamieszkania zapewni jej odpowiednie świadczenia rzeczowe zgodnie z ustawodawstwem tego kraju, a odpowiednia instytucja z kraju, w którym dana osoba jest ubezpieczona, dokona zwrotu kosztów wszystkich zrealizowanych świadczeń. Tak jak w przypadku świadczeń chorobowych, takie rozwiązanie jest uzasadnione, ponieważ lekarze w kraju zamieszkania nie są w stanie znać szczegółowo wszystkich zasad ubezpieczenia w dwudziestu ośmiu różnych systemach prawnych, w których pacjent może być ubezpieczony. B) Świadczenia pieniężne Świadczenia te są zawsze wypłacane zgodnie z ustawodawstwem kraju, w którym dana osoba była ubezpieczona w chwili wypadku przy pracy lub wystąpienia choroby zawodowej, niezależnie od miejsca zamieszkania lub pobytu. Są one zazwyczaj wypłacane bezpośrednio przez instytucję tego państwa. Może ona jednak uzgodnić z instytucjami kraju zamieszkania lub pobytu, że świadczenia pieniężne będą wypłacane przez te ostatnie (co w żadnej mierze nie zmienia kwoty wypłacanych świadczeń). Jeżeli wyliczenia wysokości świadczeń pieniężnych opierają się na średnim wynagrodzeniu, pod uwagę będzie brane tylko wynagrodzenie otrzymywane od czasu ubezpieczenia danej osoby w ramach systemu kraju, który wypłaca świadczenie. To samo dotyczy wyliczeń dokonywanych w oparciu o wynagrodzenie podstawowe. Jeżeli kwota świadczenia pieniężnego zależy od liczby członków rodziny, pod uwagę będą też brani członkowie rodziny zamieszkujący w innym państwie członkowskim. 24

26 C) Wypadki w czasie podróży Osoba, która ulegnie wypadkowi podczas podróży poza obszarem kraju, w którym jest ubezpieczona, jest nadal objęta ubezpieczeniem wypadkowym Inwalidztwo Systemy rent inwalidzkich dwudziestu ośmiu państw należących do Unii Europejskiej i do Europejskiego Obszaru Gospodarczego są bardzo zróżnicowane. Niemniej jednak można wyróżnić ich dwa podstawowe rodzaje: w wielu krajach renty inwalidzkie są obliczane w ten sam sposób, co emerytury, tzn. kwota renty zależy od długości okresu ubezpieczenia: im dłużej było się ubezpieczonym przed wystąpieniem niepełnosprawności, tym wyższa będzie renta. W ramach tych systemów nie wymaga się, aby dana osoba była faktycznie ubezpieczona w chwili wystąpienia niepełnosprawności. Innymi słowy osoba, która przestała pracować na kilka lat przed wystąpieniem niepełnosprawności, będzie tak czy inaczej uprawniona do renty inwalidzkiej na podstawie wcześniejszych okresów ubezpieczenia; w innych krajach wysokość renty inwalidzkiej jest niezależna od długości okresów ubezpieczenia. Oznacza to, że dana osoba będzie otrzymywała taką samą kwotę renty niezależnie od tego, czy była ubezpieczona przez pięć, 10 czy 20 lat przed wystąpieniem inwalidztwa. Jednak w ramach tych systemów uprawnienia do renty zależą od faktycznego bycia ubezpieczonym w chwili wystąpienia niepełnosprawności; osoba, która przestała pracować nawet niedługo przedtem, nie będzie mieć prawa do renty inwalidzkiej! Ta rozbieżność między krajowymi systemami ubezpieczeń na wypadek inwalidztwa utrudnia koordynację w skali europejskiej i nie zawsze łatwo zrozumieć jej zasady. Niemniej jednak, tak jak w przypadku innych rodzajów świadczeń, cel przepisów prawa wspólnotowego jest prosty: pracownik migrujący, który staje się inwalidą, nie powinien znaleźć się w gorszej sytuacji niż osoba, która pracowała i mieszkała zawsze w tym samym kraju. Poniższe wyjaśnienia obejmują większość najczęściej występujących problemów, które może napotkać pracownik migrujący, kiedy zostanie inwalidą. 25

27 A) Zasady ogólne Sumowanie: Instytucja ubezpieczeniowa państwa, w którym występuje się z wnioskiem o przyznanie renty, bierze pod uwagę okresy ubezpieczenia lub zamieszkania zrealizowane w ramach systemów prawnych wszystkich innych państw członkowskich, jeżeli są one niezbędne dla uzyskania uprawnienia do świadczeń. Miejsce zamieszkania lub pobyt za granicą: Osoba uprawniona do renty inwalidzkiej będzie ją otrzymywać niezależnie od tego, w jakim państwie Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego zamieszkuje lub przebywa. Badania lekarskie: Osoba uprawniona do renty inwalidzkiej w jednym państwie, zamieszkująca lub przebywająca w innym państwie, będzie z zasady poddana sprawdzającym procedurom administracyjnym oraz niezbędnym badaniom lekarskim przez instytucję miejsca zamieszkania lub pobytu. Jeżeli umożliwia to aktualny stan zdrowia danej osoby, może ona być wezwana do przyjazdu na badania do państwa wypłacającego świadczenie. B) Osoby, które były ubezpieczone w jednym państwie Jeżeli dana osoba była ubezpieczona tylko w jednym kraju, wysokość renty inwalidzkiej zostanie obliczona zgodnie z ustawodawstwem obowiązującym w tym kraju. Osoba ta będzie miała prawo do takiego samego traktowania, jak obywatele danego kraju. C) Osoby, które były ubezpieczone w kilku państwach W odniesieniu do osoby, która była ubezpieczona w kilku krajach, zanim została inwalidą, istnieje kilka możliwości. Osoba ubezpieczona wyłącznie w krajach, w których wysokość renty zależy od długości okresów ubezpieczenia: osoba taka otrzymuje osobne renty z każdego z tych krajów. Wysokość każdej z rent będzie odpowiadać okresom ubezpieczenia zrealizowanym w danym kraju (szczegółowe informacje na temat metody wyliczeń znajdują się w pkt 5.6). Osoba ubezpieczona wyłącznie w krajach, w których wysokość renty nie zależy od długości okresów ubezpieczenia: osoba taka otrzymuje rentę od państwa, w którym była ubezpieczona w chwili, kiedy wystąpiło inwalidztwo. Będzie ona zawsze uprawniona do pełnej kwoty renty, nawet jeżeli była ubezpieczona w tym kraju przez krótki okres (np. przez 26

28 rok). Jednakże nie będzie ona mieć prawa do rent z innych krajów, w których była wcześniej ubezpieczona. W praktyce oznacza to, że: jeżeli osoba ta była początkowo ubezpieczona w kraju, w którym renty inwalidzkie są stosunkowo niskie, a następnie w kraju, w którym są wysokie, to będzie otrzymywać pełną kwotę wysokiej renty, nawet jeżeli w pierwszym kraju była ubezpieczona dziesięciokrotnie dłużej; jeżeli osoba ta była początkowo ubezpieczona w kraju, w którym renty inwalidzkie są wysokie, a następnie w kraju, w którym są one niskie, to będzie otrzymywać tylko niską rentę z kraju, w którym była ubezpieczona w chwili wystąpienia inwalidztwa. Ta zasada w pełni odzwierciedla regułę rządzącą systemami ubezpieczeń, w których wysokość renty nie zależy od długości okresów ubezpieczenia istotny jest tu fakt bycia ubezpieczonym w chwili wystąpienia inwalidztwa! Osoba ubezpieczona najpierw w kraju, w którym wysokość renty zależy od długości okresów ubezpieczenia, a następnie w kraju, w którym nie ma takiej zależności w takiej sytuacji osoba będzie otrzymywać dwie renty: jedną z pierwszego kraju, odpowiadającą okresom ubezpieczenia zaliczonym zgodnie z ustawodawstwem tego kraju, drugą z kraju, w którym była ubezpieczona w chwili wystąpienia inwalidztwa. Ten drugi kraj byłby w normalnych okolicznościach zobowiązany do wypłacenia renty w pełnej wysokości. W wielu przypadkach jednak wypłacana jest renta pomniejszona, ponieważ brana jest pod uwagę renta otrzymywana z pierwszego państwa. Można to traktować jako częściową utratę uprawnień do świadczeń rentowych, na które się pracowało i opłacało składki. Wrażenie to jest mylne. Gdyby dana osoba była zawsze ubezpieczona w systemie jednego z tych dwóch krajów (wszystko jedno którego z nich), nigdy nie dostałaby wyższej renty niż ta, do której ma prawo obecnie. Tak więc ta osoba nie jest ani w gorszej, ani w lepszej sytuacji niż osoba, która przepracowała cały czas pracy zawodowej w jednym kraju. Osoba ubezpieczona najpierw w kraju, w którym wysokość renty nie zależy od długości okresów ubezpieczenia, a następnie w kraju, w którym renta zależy od tych okresów: osoba w takiej sytuacji będzie otrzymywać dwie osobne renty, obie zależne od długości okresów ubezpieczenia w tych poszczególnych krajach. 27

29 D) Kwestia dotąd nierozrozstrzygnięta: decyzje dotyczące stopnia inwalidztwa Określenie stopnia inwalidztwa stanowi potencjalny problem dla osób, które były ubezpieczone w kilku krajach. Decyzje te są podejmowane przez instytucje krajowe w każdym z państw, w których osoba była ubezpieczona, zgodnie z ustawodawstwem danego kraju. Zaledwie w kilku przypadkach decyzja wydana w jednym kraju jest wiążąca dla analogicznych instytucji w pozostałych krajach. Istotne rozbieżności między kryteriami określania stopnia inwalidztwa, istniejącymi w ustawodawstwach krajowych, mogą mieć poważne konsekwencje, ponieważ w większości przypadków wysokość renty zależy od stopnia inwalidztwa. Przykład Dana osoba była ubezpieczona przez 20 lat w państwie A, następnie przez pięć lat w państwie B i wreszcie przez dwa lata w państwie C. We wszystkich trzech państwach wysokość renty zależy od długości ubezpieczenia. Osoba ta przestaje pracować w kraju C, ponieważ stopień stwierdzonego inwalidztwa oceniono na 100%. Niemniej jednak uprawnia to daną osobę tylko do niewielkiej renty w kraju C, ponieważ była tam ubezpieczona tylko przez dwa lata. Będzie też otrzymywać niewielką rentę z kraju B, w którym była ubezpieczona przez pięć lat i gdzie stopień jej inwalidztwa oceniono na 70%. W państwie A, w którym osoba ta była ubezpieczona przez większą część czasu pracy zawodowej (20 lat), nie otrzyma renty, ponieważ zgodnie z ustawodawstwem tego kraju nie jest w ogóle uważana za osobę niepełnosprawną. W tym przykładzie osoba, o której mowa, byłaby w znacznie lepszej sytuacji, gdyby wysokość renty inwalidzkiej w kraju C nie zależała od długości okresów ubezpieczeniowych; otrzymywałaby wówczas pełną rentę w kraju C, tak że nie miałoby znaczenia, czy jest też uważana za inwalidę na mocy przepisów państw A i B. Powyższa sytuacja wynika z faktu, że krajowe systemy zabezpieczenia społecznego nie są zharmonizowane, a tylko koordynowane przez przepisy prawa wspólnotowego. Niemniej jednak w interesie wszystkich pracowników migrujących byłoby dokonanie jakiegoś postępu na drodze do wzajemnego uznawania decyzji o stopniu inwalidztwa w systemach poszczególnych państw Kto wypłaca emeryturę? Emerytury należą do najważniejszych świadczeń w ramach systemów zabezpieczenia społecznego. Jest więc naturalne, że osoby, które zamierzają podjąć działalność zawodową za granicą przed podjęciem ostatecznej decyzji chcą mieć jasny obraz tego, jakie to będzie mieć 28

30 konsekwencje dla ich przyszłych uprawnień emerytalnych. W szczególności stawiają sobie następujące pytania: Co się stanie z wpłacanymi do tej pory składkami? Który kraj będzie wypłacać emeryturę? Czy będzie ona wypłacana w całej Europie bez potrąceń lub zawieszeń? Dopiero kiedy pracownicy otrzymają zapewnienie, że przepisy prawa wspólnotowego z dziedziny zabezpieczenia społecznego dają zadowalające odpowiedzi na powyższe pytania, będą oni chcieli swobodnie korzystać z prawa do swobodnego poruszania się po Europie. W stosunku do osób, które przerywają pracę w jednym kraju i kontynuują w innym, mają zastosowanie następujące zasady: w każdym kraju, w którym dana osoba była ubezpieczona, zachowywany jest rejestr jej ubezpieczenia do chwili osiągnięcia przez nią wieku emerytalnego; innymi słowy, wpłacone faktycznie składki nie są przekazywane do innego kraju ani nie są wypłacane tej osobie, kiedy przestaje być w tym kraju ubezpieczona; każdy kraj, w którym dana osoba była ubezpieczona przez co najmniej rok, będzie musiał jej wypłacać emeryturę po osiągnięciu przez tę osobę wieku emerytalnego; na przykład jeżeli osoba ta pracowała w trzech krajach, po osiągnięciu wieku emerytalnego będzie otrzymywać trzy odrębne emerytury; emerytura ta będzie naliczana zgodnie z rejestrem ubezpieczenia w każdym z tych krajów; jeżeli osoba ta była ubezpieczona w danym kraju przez dłuższy okres, będzie otrzymywać stosunkowo wysoką emeryturę; jeżeli nie, emerytura będzie stosunkowo niska. Co się jednak stanie, jeżeli osoba ta była ubezpieczona w którymś kraju przez okres krótszy niż rok? Czy wpłacone składki przepadną? Przykład Dana osoba była ubezpieczona w Belgii przez 10 miesięcy, w Niemczech przez dziewięć miesięcy i we Francji przez 15 lat, a następnie zakończyła karierę zawodową we Włoszech, gdzie płaciła składki przez siedem lat. Bez obaw! Miesiące ubezpieczenia w Belgii i w Niemczech nie przepadną. Włochy, jako ostatni kraj zatrudnienia, przejmą te 10 miesięcy od Belgii i dziewięć miesięcy od Niemiec! Takie rozwiązanie gwarantuje, że nikt nie znajdzie się w niekorzystnej sytuacji z tego powodu, że pracował w kilku krajach. Żadne składki nie przepadną, nabyte prawa są chronione i każdy kraj wypłaca emeryturę 29