ECONOMIC AND STRUCTURAL EVALUATION OF SELECTED ORGANIC FARMS OCENA EKONOMICZNO-ORGANIZACYJNA WYBRANYCH GOSPODARSTW EKOLOGICZNYCH

Transkrypt

1 Jan KUŚ, Jarosław STALENGA, Jerzy KOPIŃSKI Instytut Uprawy NawoŜenia i Gleboznawstwa - Państwowy Instytut Badawczy w Puławach Zakład Systemów i Ekonomiki Produkcji Roślinnej ECONOMIC AND STRUCTURAL EVALUATION OF SELECTED ORGANIC FARMS Summary The research was conducted in in 0 selected organic farms in the kujawsko-pomorskie voivodeship. Statistical data from the Central Statistical Office describing agriculture in this voivodeship and the results from similar questionnaire research conducted by IUNG in a group of conventional farms were used as a reference point. Market value of agricultural production and final agricultural gross output per farm and per ha of Utilised Agricultural Area (UAA) were the main criteria used in this evaluation. In 00, the average market value of all agricultural products sold from the investigated group of organic farms was about 00 PLN/ha of UAA. Animal products had a % share in this value. Higher (0-0%) than average (in the voivodeship) prices received by organic farmers for their products significantly influenced the final value of their sale. Income from all subsidies (about 000 PLN/ha of UAA) accounted for 0% of all the farmers material and financial outlays. The general economic situation of the organic farms investigated was quite good, however there is a need for further improvements, especially in mechanization of animal production (milking, milk storage, manure removal). OCENA EKONOMICZNO-ORGANIZACYJNA WYBRANYCH GOSPODARSTW EKOLOGICZNYCH Streszczenie W latach 00 i 00 badaniami objęto 0 wybranych gospodarstw ekologicznych z woj. kujawsko-pomorskiego. Tło porównawcze stanowiły dane statystyczne dla tego województwa oraz wyniki podobnych badań ankietowych prowadzonych przez IUNG w grupie gospodarstw konwencjonalnych. Główne kryterium oceny stanowiły wartość produkcji i dochód rolniczy brutto w przeliczeniu na ha UR i gospodarstwo. Średnia wartość towarowej produkcji rolniczej w analizowanych gospodarstwach wynosiła w 00 r., tys. zł/ha UR, z czego ok. 0% przypadało na produkty zwierzęce. Produkty ekologiczne rolnicy zbywali po cenach wyŝszych o 0-0%, a szczególnie duŝe premie cenowe uzyskiwano przy sprzedaŝy ziarna zbóŝ, Ŝywca wołowego oraz owoców i warzyw. Ogólnie moŝna stwierdzić, Ŝe wartość sprzedaŝy produkcji rolniczej analizowanych gospodarstw ekologicznych w 00 r. była zbliŝona do średniej dla gospodarstw indywidualnych województwa. W 00 r. dopłaty (bezpośrednie oraz do ekologicznego gospodarowania) wynosiły 000 zł/ha, co pokrywało w 0 % nakłady materiałowo-pienięŝne ponoszone na produkcję. Kondycję finansową badanej grupy gospodarstw w 00 roku moŝna ocenić jako dobrą, jednak wymagają one inwestycji w zmechanizowanie produkcji zwierzęcej (udój, przechowywanie mleka, usuwanie obornika). Wstęp Intensywna produkcja rolna w krajach UE doprowadziła do nadprodukcji Ŝywności, spadku zaufania konsumentów do wytwarzanych produktów oraz znacznych zagroŝeń dla środowiska przyrodniczego. Zachodzące zmiany w polityce rolnej uwzględniają potrzebę wspierania systemów produkcji oraz przetwórstwa Ŝywności metodami przyjaznymi dla środowiska przyrodniczego. Metody te muszą być efektywne pod względem ekonomicznym i energetycznym, a takŝe ograniczać zuŝycie nieodnawialnych źródeł energii []. Takim alternatywnym systemem gospodarowania jest rolnictwo ekologiczne. Rolnictwo polskie charakteryzuje się duŝym regionalnym zróŝnicowaniem struktury obszarowej gospodarstw, jakości gleb, udziału trwałych uŝytków zielonych oraz kierunków i sposobów produkcji []. Po akcesji do UE tylko gospodarstwa powiększające i modernizujące swój aparat wytwórczy będą w stanie sprostać wzrastającej konkurencji []. W tej sytuacji znaczna część gospodarstw musi poszukiwać dodatkowych źródeł dochodu z alternatywnych kierunków produkcji rolniczej lub działalności pozarolniczej. MoŜe to dotyczyć upraw roślin na cele energetyczne, produkcji metodami ekologicznymi lub rozwoju drobnej przedsiębiorczości i agroturystyki na terenach wiejskich [, ]. Celem badań była ocena efektywności ekonomicznej 0 gospodarstw ekologicznych połoŝonych w województwie kujawsko-pomorskim na tle danych statystycznych dla tego województwa oraz wyników podobnych badań ankietowych prowadzonych w grupie gospodarstw konwencjonalnych. ZałoŜenia metodyczne Podstawę analizy stanowią wyniki badań ekonomicznoorganizacyjnych prowadzonych w latach w grupie 0 celowo dobranych gospodarstw ekologicznych z woj. kujawsko-pomorskiego, które są powiązane z lokalnymi przetwórniami Ŝywności ekologicznej. Podstawę oceny stanowiły zapisy prowadzone przez rolników, według specjalnej ankiety opracowanej w Zakładzie Systemów i Ekonomiki Produkcji Roślinnej IUNG-PIB. Następnie wszystkie wskaźniki wyliczono oddzielnie dla gospodarstw i lat []. Tło porównawcze stanowiły dane statystyczne dla województwa kujawsko-pomorskiego [-, 0, ] oraz wyniki podobnych badań ankietowych prowadzonych przez IUNG w grupie gospodarstw konwencjonalnych połoŝonych w woj. lubelskim i podlaskim. Główne kryterium oceny efektywności ekonomicznej gospodarstw stanowiły wartość produkcji i dochód rolniczy J. Kuś, J. Stalenga, J. Kopiński Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering 00, Vol. ()

2 brutto []. Wskaźniki ekonomiczne obliczono według cen bieŝących środków produkcji lub produktów rolnych w przeliczeniu na ha uŝytków rolnych i gospodarstwo. Uzyskane wyniki przeanalizowano: dla całej zbiorowości 0 gospodarstw ekologicznych za 00 r.; w zaleŝności od dominującego kierunku produkcji towarowej (roślinny, mieszany, zwierzęcy) oraz wielkości gospodarstwa małe (do 0 ha), średnie (0-0 ha) i duŝe (powyŝej 0 ha); porównując gospodarstwa ekologiczne (0 gospodarstw) z konwencjonalnymi ( gospodarstw); dla gospodarstw w latach 00 i 00, co umoŝliwiło przynajmniej częściową ocenę wpływu wprowadzonego w 00 r. systemu płatności w ramach WPR. Wyniki Charakterystyka organizacyjno-produkcyjna gospodarstw ekologicznych Przeciętna wielkość badanych gospodarstw wynosiła, ha, z wahaniami od, do, ha UR, czyli były one zdecydowanie większe, zarówno od średniej powierzchni gospodarstwa w województwie kujawsko-pomorskim wynoszącej, ha UR, jak równieŝ w kraju, ha UR (tab. ). Równocześnie ich powierzchnia była wyraźnie mniejsza od przeciętnej wielkości gospodarstwa ekologicznego w Polsce, która wynosiła ha UR [,, ]. Udział trwałych uŝytków zielonych wynosił,% i był zbliŝony do średniej dla województwa, ale prawie -krotnie mniejszy niŝ średnio w gospodarstwach ekologicznych w Polsce. Oceniane gospodarstwa ekologiczne posiadały gorsze gleby, w porównaniu do przeciętnej dla województwa. Struktura zasiewów badanych gospodarstw znacznie odbiega od przeciętnej dla województwa [-]. Udział zbóŝ w zasiewach wynosił %, podczas gdy w gospodarstwach indywidualnych województwa udział ten przekracza %. Spośród zbóŝ dominowały mieszanki zboŝowe, a ponadto w uprawie pojawiały się ekstensywne formy pszenicy np.: orkisz i płaskurka. Blisko % gruntów ornych zajmowały rośliny pastewne, głównie motylkowate z trawami, a całkowicie brakowało w zasiewach buraka cukrowego oraz rzepaku. Plony głównych roślin uprawnych w ocenianych gospodarstwach były o około 0% niŝsze od uzyskiwanych przeciętnie w województwie kujawsko-pomorskim [,, ]. Wyjątek stanowiły warzywa gruntowe i ziemniak, które w gospodarstwach ekologicznych plonowały nieco wyŝej, natomiast znacznie niŝsze wydajności osiągano z plantacji jagodowych i sadów. W sumie w gospodarstwach ekologicznych wydajność produkcji roślinnej wynosiła blisko 0 jednostek zboŝowych z ha i była o około 0% niŝsza od średniej dla województwa. NaleŜy podkreślić, Ŝe znaczący wpływ na wielkość produkcji roślinnej w województwie ma burak cukrowy. Gospodarstwa ekologiczne prowadziły w większości produkcję roślinną i zwierzęcą, gdyŝ tylko w jednym dominowała produkcja owoców i warzyw. Obsada zwierząt wynosiła przeciętnie 0, SD/ha UR i była znacznie wyŝsza niŝ w województwie oraz prawie -krotnie większa niŝ średnio w Polsce (tab. ). W gospodarstwach ekologicznych dominował chów bydła, które stanowiło ponad 0% pogłowia. Kilka gospodarstw utrzymywało bydło opasowe oraz podejmowało próbę chowu krów mamek, a takŝe chów kóz. Natomiast pogłowie trzody chlewnej było sześciokrotnie mniejsze niŝ średnio w województwie. Ocena efektywności ekonomicznej gospodarstw ekologicznych Wartość sprzedaŝy produkcji rolnej badanej grupy gospodarstw ekologicznych osiągnęła wartość 00 zł z ha UR i była zbliŝona do średniej dla województwa z poprzedniego roku (tab. ). Tab.. Charakterystyka analizowanych gospodarstw na tle ogółu gospodarstw ekologicznych w Polsce i województwa kujawsko-pomorskiego (00 r.) Table. Characteristic of the investigated organic farms against a background of all organic farms in Poland and all farms in kujawsko-pomorskie voivodeship (00) Polska gospodarstwa ekologiczne Poland organic farms z certyfikatewiania w okresie przesta- certified under conversion Badana zbiorowość 0 gosp. ekolog. 0 organic farms Średnia dla województwa Average for voivodship Liczba gospodarstw Number of farms Powierzchnia UR UAA (ha),,0,, Grunty orne (%) Arable lands (%),0,0,, Plantacje trwałe (%) Perennial crops (%),0,0,0 0, TUZ (%) Grasslands (%), 0,0 Bonitacja gleb UR* Soil quality index* - - 0,,0 */wskaźnik jakości gleb wg GUS, ha GO kl. IV a =, according to Polish Central Statistical Office - ha of arable lands of IVA class = J. Kuś, J. Stalenga, J. Kopiński Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering 00, Vol. ()

3 Tab.. Obsada inwentarza Ŝywego i struktura pogłowia zwierząt w analizowanych gospodarstwach Table. Stocking rate, livestock structure and animal production in 0 organic farms Średnia ze zbiorowości 0 gosp. ekolog. Average for 0 organic farms Min Max Średnia dla województwa Average for voivodeship Obsada zwierząt w SD/00 ha UR Stocking rate (LU/00 ha of UAA),, 0,, Udział bydła w % Share of cattle (%) 0, 0 00, w tym krów w % of which cows (%), 0, Udział trzody chlewnej w % Share of pigs (%), 0 00, Udział kóz w % Share of goats (%) 0, 0, 0, Udział drobiu w % Share of poultry (%),0 0,, Tab.. SprzedaŜ produkcji rolnej i jej struktura w analizowanych gospodarstwach ekologicznych Table. Market value of sold agricultural products and structure of their sale in 0 organic farms SprzedaŜ produkcji rolnej (zł/ha UR) Sale of agricultural products W tym: produkcja roślinna of which Średnia ze zbiorowości 0 gosp. ekolog. Average for 0 organic farms Min Max Średnia dla województwa Average for voivodeship (00) crop products produkcja zwierzęca Animal products 00 Struktura sprzedaŝy w % Structure of sale (%) ZboŜa Cereals, 0,,0 Ziemniak Potato, 0,, Warzywa gruntowe Field vegetables 0, 0,, Owoce z plantacji trwałych Fruits 0, 0,, śywiec Meat, 0,, Mleko Milk, 0,, 0 Pozostała sprzedaŝ Other products, 0, (,)* * - pozostała sprzedaŝ: głównie rośliny przemysłowe, other products include mainly industrial crops Tab.. Ceny sprzedaŝy podstawowych produktów rolnych z gospodarstw ekologicznych Table. Prices received by farmers for the most important products in 0 organic farms Średnia ze zbiorowości 0 gosp. ekolog. Average for 0 organic farms Min Max Średnia dla województwa Average for voivodeship (00) ZboŜa (pszenica) (zł/dt) Cereals (wheat) (PLN/dt),,,, Ziemniaki(zł/dt) Potato (PLN/dt),0 0, Warzywa gruntowe (zł/kg) Field vegetables (PLN/kg) 0, 0,,0 b.d Owoce z plantacji trwałych (zł/kg) Fruits (PLN/kg) 0, 0,, b.d. Mleko (zł/l) Milk (PLN/l) 0, 0,,0 0, śywiec wołowy (zł/kg) Beef (PLN/kg),, 0,0, śywiec wieprzowy (zł/kg) Pork (PLN/kg),0,,0, J. Kuś, J. Stalenga, J. Kopiński Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering 00, Vol. ()

4 Gospodarstwa ekologiczne zbywały swe produkty po wyŝszych cenach, a wielkość premii cenowej wahała się od 0 do % (tab. ). Głównymi ich odbiorcami były lokalne przetwórnie, a w przypadku warzyw i owoców bezpośrednia sprzedaŝ na lokalnym rynku. Średni dochód rolniczy brutto (bez amortyzacji) w gospodarstwie wynosił ok. tys. zł i wahał się w granicach od 0 do tys. zł (tab.). Prawie % wartości produkcji końcowej brutto stanowiły dopłaty (, % bezpośrednie i, % do produkcji ekologicznej). Średnia wartość produkcji końcowej brutto (Pkb) w badanej grupie gospodarstw wyniosła zł/ha UR (tab. ). Gospodarstwa ekologiczne ponosiły o 0-0% mniejsze nakłady materiałowo-pienięŝne na zakup środków produkcji niŝ przeciętne gospodarstwa w województwie, gdyŝ nie stosują syntetycznych nawozów mineralnych i chemicznych środków ochrony roślin, a zakupywały jedynie dodatki paszowe. W siedmiu gospodarstwach poziom uzyskanego dochodu rolniczego zapewniał wynagrodzenie za pracę na poziomie parytetowym (0% średniej płacy w przedsiębiorstwach gospodarki narodowej), wynoszącym w 00 roku 0 zł na osobę pełnozatrudnioną. NaleŜy podkreślić, Ŝe w badanych gospodarstwach ekologicznych dochody pozarolnicze stanowiły tylko około % osiąganych dochodów osobistych, zaś przeciętnie w województwie kujawsko-pomorskim ich udział przekracza 0% [0, ]. Tabela. Uzyskane dochody i nakłady materiałowo-pienięŝne w zł/ gospodarstwo Table. Incomes and material and financial outlays in PLN/farm Średnia ze zbiorowości 0 gosp. ekologicz. Average for 0 organic farms Produkcja końcowa brutto (Pkb) Final gross output (Pkb) W tym: dopłaty bezpośrednie Of which: direct subsidies 0 dopłaty do produkcji ekologicznej organic area subsidies Koszty bezpośrednie (K) Direct costs (K) Nakłady materiałowo-pienięŝne (N) Material and financial outlays (N) 0 00 NadwyŜka bezpośrednia (Pkb K) Gross margin (Pkb K) Dochód rolniczy brutto (Drb = Pkb N) Gross agricultural income (Drb = Pkb N) Dochody spoza gospodarstwa (Dd) Incomes from non-agricultural activities (Dd) Dochód osobisty (Drb + Dd) Personal income (Drb + Dd) 0 Min Max Tab.. Dochody i nakłady materiałowo-pienięŝne w zł/ ha UR i na osobę pełnozatrudnioną Table. Incomes and material and financial outlays per ha of UAA and fully-employed person Produkcji końcowa brutto (Pkb) Final gross output (Pkb) W tym: dopłaty bezpośrednie Of which: direct subsidies dopłaty do produkcji ekologicznej Organic area subsidies Koszty bezpośrednie (K) Direct costs (K) Nakłady materiałowo-pienięŝne (N) Material and financial outlays (N) NadwyŜka bezpośrednia (Pkb K) Gross margin (Pkb K) Dochód rolniczy w zł/ osobę pełnozatrudnioną Agricultural income (PLN/ fully-employed person) Dochód osobisty w zł/ osobę pełnozatrudnioną Personal income (PLN/ fully-employed person) Średnia ze zbiorowości 0 gosp. ekologicz. Average for 0 organic farms Min Max J. Kuś, J. Stalenga, J. Kopiński Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering 00, Vol. ()

5 Ocena ekonomiczno-organizacyjna gospodarstw o róŝnych kierunkach produkcji KaŜda z wydzielonych grup gospodarstw prowadziła produkcję zwierzęcą. Jednak w gospodarstwach roślinnych obsada zwierząt wynosiła 0, SD/ha UR i było to głównie bydło opasowe (tab. ). W dochodach dominującą pozycję stanowiła produkcja roślinna, w tym głównie warzywa, natomiast udział produkcji zwierzęcej nie przekraczał 0%. Z kolei w gospodarstwach o zwierzęcym kierunku produkcji obsada zwierząt przekraczała SD/ha UR, z jednoznaczną dominacją chowu bydła mlecznego. Gospodarstwa tej grupy na produkcję pasz przeznaczały ponad % UR, a produkcja zwierzęca stanowiła 0% ich produkcji końcowej brutto. Wyniki te wskazują, Ŝe równieŝ w rolnictwie ekologicznym umiarkowana specjalizacja zwiększa efektywność gospodarowania (tab. ). Gospodarstwa o mieszanym kierunku produkcji uzyskiwały zdecydowanie najgorsze wyniki ekonomiczne. Ich produkcja końcowa brutto w przeliczeniu na ha UR była o ponad 0% mniejsza, a uzyskiwane dochody osobiste w przeliczeniu na gospodarstwo były o ponad 0% niŝsze niŝ w dwóch pozostałych grupach gospodarstw. Ocena ekonomiczno-organizacyjna w zaleŝności od wielkości gospodarstwa W wydzielonej grupie małych gospodarstw (do 0 ha) w produkcji roślinnej duŝe znaczenie miały plantacje trwałe - % UR oraz warzywa w uprawie polowej - % GO (tab. ). W pogłowiu zwierząt, obok bydła, znaczący udział miała trzoda chlewna, kozy oraz drób (gęsi). Gospodarstwa te w przeliczeniu na ha UR uzyskiwały nadwyŝkę bezpośrednią o około 0 % większą niŝ gospodarstwa duŝe (tab. 0). W gospodarstwach średnich (0-0 ha) pewne znaczenie miała uprawa warzyw gruntowych (, % GO), a w produkcji zwierzęcej trzoda chlewna. Natomiast gospodarstwa duŝe (ponad 0 ha) specjalizowały się w chowie bydła mlecznego. Poziom dochodów rolniczego i osobistego w przeliczeniu na osobę pełnozatrudnioną lub gospodarstwo wyraźnie zaleŝały od posiadanego areału UR. NaleŜy jednak podkreślić, Ŝe w małych gospodarstwach ekologicznych (średnio, ha UR) dochód osobisty w przeliczeniu na osobę pełnozatrudnioną był tylko około % mniejszy niŝ w gospodarstwach średnich, posiadających ponad -krotnie większa powierzchnię UR. Tab.. Potencjał produkcyjny analizowanych gospodarstw w zaleŝności od kierunku produkcji Table. Potential of investigated farms in dependence on profile of agricultural production Kierunek produkcji Profile of agricultural production roślinny crop mieszany mixed zwierzęcy animal Średnia dla województwa Average for voivodeship Liczba badanych gospodarstw Number of farms 00 Powierzchnia UR (ha/gosp.) Area of UAA (ha/farm),0,0,, Grunty orne (%) Share of arable lands (%),,,, Plantacje trwałe (%) Share of perennial plantations 0,, 0, 0, (%) Łąki i pastwiska (%) Share of grasslands (%) 0,0,, 0,0 Struktura zasiewów Cropping system ZboŜa Cereals,,,, Pastewne w uprawie polowej Fodder crops on arable lands,,,, Warzywa gruntowe Field vegetables,, 0,, Obsada inwentarza SD/00ha UR Stocking rate (LU/00ha of UAA) Obsada i struktura pogłowia zwierząt Stocking rate and structure of livestock,, 0,, 0 Bydło (%) Cattle (%),,,, w tym krowy (%) Of which cows (%),,,, Trzoda chlewna (%) Pigs (%),,,, Kozy (%) Goats (%),, 0,0 0, Drób (%) Poultry (%),,,, J. Kuś, J. Stalenga, J. Kopiński Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering 00, Vol. ()

6 Tab.. Nakłady materiałowo-pienięŝne i dochody w zaleŝności od kierunku produkcji w przeliczeniu na ha UR, osobę pełnozatrudnioną oraz gospodarstwo Table. Incomes and material and financial outlays in dependence on profile of agricultural production per ha of UAA, fully-employed person and farm Produkcja końcowa brutto (Pkb)- zł/ha Final gross output (Pkb) Dopłaty bezpośrednie -zł/ha Direct subsidies Dopłaty do produkcji ekologicznej zł/ha Organic subsidies Udział produkcji zwierzęcej (%) Share of animal production (%) Koszty bezpośrednie (K) - zł/ha Direct costs (K) Nakłady materiałowo-pienięŝne (N) - zł/ha Material and financial outlays (N) NadwyŜka bezpośrednia (Pkb-K) -zł/ha Gross margin (Pkb K) Dochód rolniczy brutto w zł / osobę pełnozatrudnioną Gross agricultural income(pln/ fully-employed person) Dochód osobisty w zł / osobę pełnozatrudnioną Personal income(pln/ fully-employed person) 0 Dochód rolniczy brutto w zł / gospodarstwo Gross agricultural income (PLN/ farm) Dochód osobisty w zł / gospodarstwo Personal income (PLN/ farm) Kierunek produkcji Profile of agricultural production roślinny mieszany zwierzęcy crop mixed animal 0, 0,, Tab.. Potencjał produkcyjny analizowanych gospodarstw w zaleŝności od ich wielkości Table. Potential of investigated farms in dependence on their size Powierzchnia UR w gosp. w ha Area of UAA in a farm (ha) < > 0 Liczba gospodarstw Number of farms Powierzchnia UR Area of UAA (ha),,, Grunty orne (%) Arable lands (%),,, Plantacje trwałe (%) Perennial crops (%),,0 0, TUZ (%) Grasslands (%),0,, Struktura zasiewów Cropping system (%) ZboŜa Cereals, 0,, Pastewne w uprawie polowej Fodder crops on arable lands,,0, Warzywa gruntowe Field vegetables,,, Struktura pogłowia zwierząt Stocking rate and structure of livestock Obsada inwentarza SD/ 00 ha Stocking rate (LU/00ha of UAA), 0,, 0 Bydło (%) Cattle (%),,, w tym krowy (%) of which cows (%),,, Trzoda chlewna (%) Pigs (%),, 0, Kozy (%) Goats (%), 0, 0,0 Drób (%) Poultry (%),,,0 J. Kuś, J. Stalenga, J. Kopiński Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering 00, Vol. ()

7 Porównanie gospodarstw ekologicznych i konwencjonalnych Układ odniesienia dla gospodarstw ekologicznych stanowiła grupa gospodarstw konwencjonalnych, połoŝonych na terenie województw lubelskiego i podlaskiego, z którymi IUNG współpracuje od szeregu lat. Są to większe (średnio, ha UR), intensywnie prowadzone gospodarstwa, w których średnie plony dochodzą do jednostek zboŝowych z ha, a obsada zwierząt wynosi,0 SD/ ha UR (tab. ). Tab. 0. Dochody i nakłady materiałowo-pienięŝne w zaleŝności od wielkości analizowanych gospodarstw w przeliczeniu na ha UR, osobę pełnozatrudnioną i gospodarstwo Table 0. Incomes and material and financial outlays in dependence on farm size expressed per ha of UAA, fully-employed person and farm Produkcja końcowa brutto (Pkb) zł/ha UR Final gross output (Pkb) w tym produkcja zwierzęca (%) of which share of animal production (%) Koszty bezpośrednie (K) zł/ha Direct costs (K) Nakłady materiałowo-pienięŝne(n) zł/ha Material and financial outlays (N) NadwyŜka bezpośrednia (Pkb-K) zł/ha Gross margin (Pkb K) (PLN/ha of AL) Dochód rolniczy brutto (Drb=Pkb-N) zł/ha Gross agricultural income (Drb = Pkb N) Dochód rolniczy brutto w zł/ osobę pełnozatrudnioną Gross agricultural income (PLN/ fully-employed person) Dochód osobisty w zł/ osobę pełnozatrudnioną Personal income (PLN/ fully-employed person) Dochód rolniczy brutto w zł/ gospodarstwo Gross agricultural income (PLN/ farm) Dochód osobisty w zł/ gospodarstwo Personal income (PLN/ farm) Powierzchnia UR w gosp. w ha Area of UAA in a farm (ha) < > 0 0,,, Tab.. Potencjał produkcyjny analizowanych gospodarstw ekologicznych na tle grupy gospodarstw konwencjonalnych w roku 00 Table. Potential of investigated organic farms against a background of conventional farms in 00 Gospodarstwa ekologiczne Organic farms Gospodarstwa konwencjonalne* Conventional farms* Liczba badanych gospodarstw Number of farms 0 Powierzchnia UR (ha/gosp.) Area of UAA (ha/farm),, Grunty orne (%) Share of arable lands (%),, Plantacje trwałe (%) Share of perennial plantations (%),0 0, Łąk i pastwiska (%) Share of grasslands (%),, Wskaźnik bonitacji UR* Index of soil quality* 0, 0, Struktura zasiewów i produkcja roślinna w jednostkach zboŝowych Cropping system (%) and crop production expressed in cereal units ZboŜa Cereals,, Pastewne w uprawie polowej Fodder crops on arable lands,, Warzywa na GO Field vegetables, 0, 0 Prod. rośl. w jedn. zboŝ./ha UR Crop production (cereal units/ha of UAA),, Struktura pogłowia zwierząt Stocking rate and structure of livestock Obsada inwentarza SD/ 00 ha Stocking rate (LU/00ha of UAA), 0, Bydło (%) Cattle (%) 0,, w tym krowy (%) of which cows (%),, Trzoda chlewna (%) Pigs (%),, Kozy (%) Goats (%) 0, 0, Drób (%) Poultry (%),0 0, */ grupa gospodarstw współpracujących z IUNG; a group of farms cooperating with IUNG J. Kuś, J. Stalenga, J. Kopiński Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering 00, Vol. () 00

8 Tab.. Dochody i nakłady materiałowo-pienięŝne gospodarstw ekologicznych i konwencjonalnych w roku 00 w przeliczeniu na ha UR, osobę pełnozatrudnioną i gospodarstwo Table. Incomes and material and financial outlays per ha of UAA, fully-employed person and farm in the investigated organic farms and in conventional farms in 00 0 Produkcja końcowa brutto (Pkb)- zł/ha UR Final gross output (Pkb) w tym produkcja zwierzęca (%) of which share of animal production (%) Dopłaty bezpośrednich - zł/ha Direct subsidies Dopłaty do produkcji ekologicznej- zł/ha Organic area subsidies Koszty bezpośrednie (K)-zł/ha Direct costs (K) Nakłady materiałowo-pienięŝne(n) - zł/ha Material and financial outlays (N) NadwyŜka bezpośrednia (Pkb-K) zł/ha Gross margin (Pkb K) Dochód rolniczy brutto (Drb=Pkb-N) -zł/ha Gross agricultural income (Drb = Pkb N) Dochód rolniczy brutto zł /osobę pełnozatrudnioną Gross agricultural income (PLN/ fully-employed person) Dochód osobisty - zł /osobę pełnozatrudnioną Personal income (PLN/ fully-employed person) Dochód rolniczy brutto - zł / gospodarstwo Gross agricultural income (PLN/ farm) Dochód osobisty - zł / gospodarstwo Personal income (PLN/ farm) Gospodarstwa ekologiczne Organic farms Gospodarstwa konwencjonalne Conventional farms,, Produkcja końcowa brutto w przeliczeniu na ha UR gospodarstw konwencjonalnych była o % większa, jednak ponosiły one -krotnie większe nakłady na produkcję, w związku z tym róŝnice w nadwyŝce bezpośredniej wynosiły około 0 %, zaś w dochodach osobistych około 0% w przeliczeniu na ha UR (tab. ). Na podkreślenie zasługuje równieŝ fakt, Ŝe w gospodarstwach konwencjonalnych dopłaty bezpośrednie pokrywały tyko w % nakłady materiałowo-pienięŝne ponoszone na produkcję, a w gospodarstwach ekologicznych ich udział (dopłaty bezpośrednie i do produkcji ekologicznej) przekraczał %. Gospodarstwa konwencjonalne uzyskiwały zdecydowanie większe dochody w przeliczeniu na osobę pełnozatrudnioną i gospodarstwo, co wynika z wyŝszej wydajności pracy w wyspecjalizowanych gospodarstwach o -krotnie większym areale UR. Sytuacja ekonomiczna gospodarstw ekologicznych w latach 00 i 00 Produkcja końcowa brutto w 00 r. w przeliczeniu na ha UR była średnio o % większa niŝ w 00 roku, zaś nakłady materiałowo-pienięŝne wzrosły o % (tab. ). Poprawa wyników finansowych jest efektem większych plonów (o %), wzrostu cen zbóŝ, mleka i Ŝywca wołowego oraz poziomu dopłat. W 00 roku dopłaty do produkcji ekologicznej wynosiły średnio zł/ha UR, co pokrywało w % nakłady materiałowo-pienięŝne. W 00 r. dopłaty bezpośrednie oraz dopłaty do produkcji ekologicznej wyniosły średnio 00 zł/ha UR. W dochodach osobistych wyliczonych dla gospodarstwa stanowiły one w 00 r. %, a w poprzednim roku tylko %. Poprawiło to sytuację dochodową rolników i ich rodzin, gdyŝ dochody osobiste w przeliczeniu na gospodarstwo lub osobę pełnozatrudnioną w 00 były o ponad 0% większe w porównaniu do roku poprzedniego. Podsumowanie W strukturze zasiewów analizowanych gospodarstw ekologicznych -krotnie większy był udział roślin pastewnych, głównie motylkowatych z trawami, zaś mniejszy zbóŝ, a szczególnie gatunków uznawanych za intensywne (pszenica i jęczmień), niŝ przeciętnie w województwie. Pogłowie zwierząt wynosiło średnio 0, SD w przeliczeniu na ha UR, a ponad 0% stanowiło bydło. Poziom uzyskiwanych plonów podstawowych gatunków roślin w analizowanych gospodarstwach nie odbiegał od przeciętnych dla województwa kujawsko-pomorskiego, chociaŝ posiadały one słabsze gleby. J. Kuś, J. Stalenga, J. Kopiński Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering 00, Vol. () 0

9 Tab.. Nakłady materiałowo-pienięŝne i dochody w latach 00 i 00 w przeliczeniu na ha UR, osobę pełnozatrudnioną i gospodarstwo (średnio z gospodarstw) Table. Incomes and material and financial outlays per ha of UAA, fully-employed person and farm in the investigated organic farms in 00 and 00 (mean for farms) 0 Produkcja końcowa brutto (Pkb) zł/ha UR Final gross output (Pkb) Dopłaty bezpośrednie - zł/ha UR Direct subsidies Dopłaty do produkcji ekologicznej - zł/ha UR Organic area subsidies Udział dopłat w dochodach osobistych gospodarstwa (%) Share of subsidies in personal incomes (%) Koszty bezpośrednie (K) zł/ha Direct costs (K) Nakłady materiałowo-pienięŝne(n) zł/ha Material and financial outlays (N) NadwyŜka bezpośrednia (Pkb-K) zł/ha Gross margin (Pkb K) Dochód rolniczy brutto (Drb=Pkb-N) zł/ha Gross agricultural income (Drb = Pkb N) Dochód rolniczy brutto - zł /osobę pełnozatrudnioną Gross agricultural income (PLN/ fully-employed person) Dochód osobisty - zł /osobę pełnozatrudnioną Personal income (PLN/ fully-employed person) Dochód rolniczy brutto - zł / gospodarstwo Gross agricultural income (PLN/ farm) Dochód osobisty - zł / gospodarstwo Personal income (PLN/ farm) Rok badań Year ,, Średnia wartość towarowej produkcji rolniczej w analizowanych gospodarstwach ekologicznych wynosiła w 00 r., tys. zł/ha UR, z czego 0% przypadało na produkty zwierzęce (mleko % i Ŝywiec %), a 0% na produkty roślinne (zboŝa % i warzywa,%). Na wartość sprzedaŝy znaczący wpływ miały wyŝsze ceny zbytu produktów ekologicznych (o 0-0%), a szczególnie duŝe premie cenowe uzyskiwano przy sprzedaŝy ziarna zbóŝ, Ŝywca wołowego oraz owoców i warzyw. Ogólnie moŝna stwierdzić, Ŝe wartość sprzedaŝy produkcji rolniczej analizowanych gospodarstw ekologicznych w 00 r. była zbliŝona do średniej dla województwa z roku poprzedniego. Porównanie wyników analizowanych gospodarstw ekologicznych ze średnimi dla grupy gospodarstw konwencjonalnych, wskazuje, Ŝe wartość produkcji końcowej brutto gospodarstw ekologicznych była mniejsza o tys. zł/ha (%) niŝ w grupie gospodarstwach konwencjonalnych. Jednak gospodarstwa ekologiczne ponosiły mniejsze nakłady na zakup środków produkcji, w związku z tym róŝnice w dochodzie osobistym zmniejszyły się do 00 zł/ha (0%) na korzyść gospodarstw konwencjonalnych, które posiadały jednak lepsze gleby. Na sytuację ekonomiczną ocenianych gospodarstw znaczący wpływ miały dopłaty bezpośrednie oraz dotacje powierzchniowe do ekologicznego gospodarowania, których wysokość w 00 r. łącznie przekroczyła 000 zł/ha, co pokrywało w 0 % nakłady materiałowo-pienięŝne ponoszone na produkcję, a udział dotacji w produkcji końcowej brutto dochodził do %. W 00 r. dotacje wynosiły tylko 0 zł/ha UR, co stanowiło zaledwie % nakładów materiałowo-pienięŝnych. Na podkreślenie zasługuje aktywność właścicieli małych gospodarstw lub teŝ posiadających słabe gleby w poszukiwaniu rozwiązań poprawiających ich sytuację ekonomiczną. Dzięki produkcji owoców miękkich i warzyw oraz rozwojowi chowu kóz i drobiu (kur niosek lub gęsi) gospodarstwa te osiągały wysoką wartość produkcji i dochodu rolniczego w przeliczeniu na ha UR, często wyŝszą niŝ gospodarstwa o korzystniejszych warunkach siedliskowych. Umiarkowana specjalizacja gospodarstw ekologicznych zwiększała efektywność ich gospodarowania. Gospodarstwa mieszane, w których około 0% przychodów pochodziło z produkcji roślinnej i zwierzęcej, uzyskiwały w przeliczeniu na ha UR zdecydowanie niŝszą produkcję końcową brutto oraz nadwyŝkę bezpośrednią i dochód osobisty, w porównaniu do gospodarstw o zdecydowanej przewadze towarowej produkcji roślinnej lub zwierzęcej. Kondycję finansową badanej grupy gospodarstw w 00 roku naleŝy ocenić jako dobrą, gdyŝ poziom dochodów osobistych pokrywał wynagrodzenie za pracę na poziomie parytetowym (0% średniej płacy w przedsiębiorstwach gospodarki narodowej 0 zł). Jednak naleŝy stwierdzić, Ŝe wymagają one inwestycji w zmechanizowanie produkcji zwierzęcej (udój, przechowywanie mleka, J. Kuś, J. Stalenga, J. Kopiński Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering 00, Vol. () 0

10 usuwanie obornika). Niezbędna jest takŝe stopniowa wymiana parku maszynowego oraz lepsze jego dostosowanie do produkcji ekologicznej. Literatura [] GIJHAR-S.: Rolnictwo ekologiczne w Polsce w 00 roku, Warszawa 00. [] Granstedt A.: Increasing the efficiency of plant nutrient recycling within the agricultural system as a way of reducing the load to the environment experience from Sweden and Finland. Agriculture, Ecosystems & Environment 0: -, 000. [] Kopiński J.: Ocena efektów produkcyjnoekonomicznych grupy gospodarstw rolnych w okresie przed akcesją do UE. Rocz. Nauk. SERiA, t., z. : -, 00. [] Kopiński J., Nieściór E.: Porównanie wykorzystania moŝliwości produkcyjnych rolnictwa województw podlaskiego i świętokrzyskiego. Pam. Puł. : - 0, 00. [] Kuś J., Stalenga J.: Rolnictwo ekologiczne alternatywny sposób wykorzystania potencjału produkcyjnego rolnictwa w Polsce. Pam. Puł. : -0, 00 [] Produkcja upraw rolnych i ogrodniczych w 00 r. GUS, Warszawa 00. [] Rocznik Statystyczny Województw 00. GUS, Warszawa 00. [] Rolnictwo w 00 roku. GUS, Warszawa 00. [] SkarŜyńska A., Augustyńska-Grzymek I.: Koszty jednostkowe i dochodowość produkcji rolniczej w gospodarstwach indywidualnych w 00 roku. Wyd. IE- RiGś, Warszawa 00. [0] Wawrzyniak B. M.: Monografia rolnictwa województwa kujawsko-pomorskiego. Wyd. WTN, Włocławek 00. [] Wybrane elementy sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolnych. Województwo kujawsko-pomorskie. Wyd. US, Bydgoszcz 00. J. Kuś, J. Stalenga, J. Kopiński Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering 00, Vol. () 0