PRZEGLĄD BADAN PRZEPROW ADZONYCH W POLSCE NAD M IKROELEM ENTAM I1

Transkrypt

1 ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE T. XXII, Z. 1, WARSZAW A 1971 KAZIMIERZ BORATYŃSKI, ELIGIUSZ ROSZYK, MARIA ZIĘTECKA PRZEGLĄD BADAN PRZEPROW ADZONYCH W POLSCE NAD M IKROELEM ENTAM I1 c z ę S C i. b o r, m i e d ź i m a n g a n Katedra Chemii Rolnej WSR we Wrocławiu WSTĘP Ju ż od pierw szych lat XX w ieku interesow ano się nie tylko dziesięcioma tzw. klasycznym i składnikam i pokarm owym i roślin, ale i innym i pierw iastkam i znajdow anym i w roślinie w m ałych ilościach. Intensyw ny rozwój badań w ty m zakresie nastąpił po II w ojnie św iatow ej, a w szczególności w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Wiąże się to przede wszystkim z w ystępowaniem na coraz większych obszarach przodujących w rolnictw ie krajów pewnych zaburzeń we wzroście roślin upraw nych, powodowanych brakiem określonych pierwiastków, a także objawam i ich niedoboru u zw ierząt i ludzi. K lasycznym przykładem w zrostu zainteresowania omawianymi pierw iastkam i jest spraw a m olibdenu. Pierw sze prace donoszące o niezbędności tego pierw iastka pochodzą z r (Bortels), a dalsze, które w pełni to udokum entow ały, ukazały się do końca lat trz y dziestych. Pomimo to nie poświęcono tem u pierw iastkow i większej uwagi. Dopiero z chwilą stw ierdzenia skutków braku m olibdenu z jednej strony, a korzystnych efektów jego stosowania w praktyce rolniczej z drugiej, zainteresow anie tym pierw iastkiem gw ałtow nie wzrosło. W 1942 r. Anderson ogłasza rezultaty swych badań nad glebami austra 1 Przegląd dotyczy badań opublikowanych do r włącznie w zakresie zagadnień związanych z glebą i z rośliną, nie obejmuje natomiast badań związanych bezpośrednio ze znaczeniem mikroelementów dla organizmów zwierzęcych i ludzkich. W opracowaniu naszym stosujemy termin mikroelementy do wszystkich pierwiastków występujących w roślinie w drobnych (śladowych) ilościach, niezależnie od tego czy uznane zostały już za składniki pokarmowe, czy jeszcze nie. Wydaje się, że kwestia zróżnicowania w Polsce nomenklatury mikroelementy i mikroskładniki powinna stać się przedmiotem ustalenia odpowiedniego zespołu (np. odpowiedniej komisji Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego).

2 206 К. Boratyński i in. lijskim i, stw ierdzając iż są one bardzo ubogie w molibden, a nawożenie tych gleb solami m olibdenu powoduje ogromny wzrost plonów. Niedługo potem (1945) Davies identyfikuje pewną chorobę kalafiorów jako objaw braku m olibdenu, a w r udowodniono, że znana od wielu lat żółta plam istość roślin cytrusowych, w ystępująca na Florydzie, powodowana jest niedostatkiem tego pierw iastka w glebie. Jako drugą przyczynę zwiększonego zainteresow ania zagadnieniem m i kroelem entów uznać należy niew ątpliw ie intensyfikację produkcji roślinnej przez w zrastające zużycie nawozów m ineralnych. W pierwszej połowie dwudziestego wieku nawożenie m ikroelem entam i miało w większości krajów tylko niew ielkie znaczenie. Przy ówczesnym poziomie plonów zapotrzebow anie roślin pokryw ały zw ykle pro d u k ty w ietrzenia m ateriałów glebow ych oraz substancja organiczna (przede w szystkim obornik) wprowadzane do gleby. W prawdzie nawożenie m ikroelem entam i na niektórych glebach dawało dobre wyniki, ale zasięg tych gleb był nieznaczny. Od połowy bieżącego stulecia, w związku ze w zrastającą intensyfikacją produkcji roślinnej, m nożą się obserw acje o niedostatkach m ikroelem entów u roślin i zwierząt. Dlatego zagadnienie to staje się w coraz większym stopniu przedm iotem badań. W prawdzie w Polsce zainteresowanie m ikroelem entam i datuje się już od 1910 r., to jednak do końca 1950 r. mogliśmy u nas zarejestrow ać ogółem zaledwie 20 publikacji dotyczących badań nad takim i pierw iastkam i, jak bor, m angan i miedź (tab. 1). Po r zainteresow anie m ikroelem entam i w Polsce w zrasta, do czego niew ątpliw ie przyczyniły się m onografie Maksimów a [6, 7, 8, 9], a w szczególności w ydana w 1954 r. książka p t.: M ikroelem enty i ich znaczenie w życiu organizmów [8]. Liczba publikacji om awiających to zagadnienie w latach w zrasta do 113, a od 1961 do 1968 r. włącznie o 202 pozycje. O rganizow ane są rów nież konferencje poświęcone m ikroelementom, a PTG powołało specjalny zespół zajm ujący się tym problem em. Zjazd Naukowy Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego zorganizowany w Szczecinie w 1960 r. poświęcony był w znacznej m ierze zagadnieniu m i kroelem entów, czego dowodem były 3 re fe ra ty główne: M u s i e r o w i cza [12], Maksimowa [10], i Nowosielskiego [14]. W 1966 r. zostało zorganizow ane w Poznaniu przez K om itet Gleboznaw stw a i Chem ii Rolnej PA N I K onw ersatorium [20] poświęcone b ad a niom m ikroelem entów w glebach i roślinach. W bieżącym roku planow ane jest II K onw ersatorium z tego zakresu. Prowadzone w Polsce badania nad m ikroelem entam i (tab. 1) m ają dość szeroki zakres: od fizjologicznej roli m ikroelem entów w roślinie, przez zaw artość m ikroelem entów w m ateriale roślinnym i w pływ naw ożenia na

3 Badania nad mikroelementami w Polsce 207 Tabela 1 L iczba opublikowanych w poszczególnych la ta c h prac związanych z zagadnieniem mikroelementów Number of works published in p a rticu la r years, connected w ith trace elem ents problem Rok Tear Ogółem T otal Rozpoczęto badania nad: I n v e s tig a tio n s on: Rok Year Ogółem T otal Rozpoczęto badania nad: I n v e s tig a tio n s on: do * Un, Cu, B, Ti I V, Ba Br, A s, Cd Mo, Co L i, Sn, Ag, Bi Zn, Fe P, J, Ni Cr Pb, U * Bez uw zględnienia doświadczeń z nawożeniem siarczanem m iedzi na glebach torfow ych, ogłoszonych w wydawanych w Puławach w la ta c h "Pracach dośw iadczalnych oraz sprawozdaniach, z d z ia ła ln o śc i zakładów doświadczalnych" Excluding the experim ents on copper sulphate f e r t i l i z a t i o n on peat s o i l s, p u b lish ed and e d ite d at Puławy in in th e "Experimental works and rep o rts on th e a c t iv it y o f experim ental station s" plon roślin, do prac inw entaryzujących zawartość m ikroelem entów w glebach. Najm niej jest prac traktujących o fizjologicznej roli m ikroelem entów i o ich wpływie na plony w doświadczeniach nawozowych. Nawiasem mówiąc, te ostatnie prace nie były u nas skoordynow ane. Nie uw zględniam y tu publikacji dotyczących badań nad m ikroelem entam i z zakresu produkcji zw ierzęcej. P race nad zaw artością m ikroelem entów w m ateriale roślinnym pozw a lają w pew nym stopniu na scharakteryzow anie pod ty m w zględem b ad a nych w Polsce roślin. Podobnie badania o charakterze inw entaryzacyjnym pozw alają na ocenę zaw artości m ikroelem entów w naszych glebach. N iestety, badania te m ają bardzo często tę w adę, że poszczególne p ierw iastki oznaczane były przy użyciu różnych rozpuszczalników. Oznaczono więc tzw. form y ogólne, rozpuszczalne w m niej lub w ięcej stężonych kw a sach i w różnych roztw orach. U trudnia to porów nyw anie uzyskanych w y ników. Pod tym względem następuje już jednak pewna poprawa dzięki prow adzeniu badań m etodycznych nad oznaczaniem m ikroelem entów. Trzeba tu jeszcze dodać, że w iele prac inw entaryzacyjnych, prow adzonych w Polsce nad m ikroelem entam i, zmierza do znalezienia powiązań m iędzy zaw artością m ikroelem entów a innym i cecham i badanych gleb. Z p u n k tu w idzenia praktycznego nasz dotychczasow y dorobek w zakresie nawożenia m ikroelem entam i jest bardzo skromny. Uwzględniając nasze możliwości kadrow e i ap aratu ro w e byłoby chyba rzeczą słuszną

4 208 К. Boratyński i in. skoncentrowanie badań z tego zakresu w określonych kierunkach. W stęp do wytyczenia tych kierunków stanowić może podsumowanie wyników dotychczasow ych badań. K ierując się tą przesłanką przedstaw iam y w niniejszej publikacji w yniki badań przeprow adzonych w Polsce w odniesieniu do poszczególnych m ikropierw iastków z podaniem pełnej, jak sądzimy, bibliografii2. Nie uwzględniliśm y w niej opracowań podsum owujących w yniki badań autorów obcych, z których należy wym ienić prace Nowotny-Miec z y ń s к i e j [11, 15, 16] o roli fizjologicznej i znaczeniu m ikroelem entów dla roślin, Majewskiego [5] o w ym aganiach pokarm owych roślin i potrzebach nawożenia m ikroelem entam i, Majewskiego [2, 3, 4] i Święcickiego [17, 18] o borze, Nowosielskiego [13] o m anganie i Wojtczaka [19] o miedzi oraz opracowane w ram ach prac Zespołu M ikroelem entów PTG w stępne przepisy oznaczania dostępnych form niektórych m ikroelem entów w glebach [1]. LITERATURA [1] Liwski S., Kabata A., Nowosielski O., Starek R., Zięteck а M.: Metody oznaczania dostępnych mikroelementów w glebach. Wyd. PTG, [2] Majewski F.: Post. Nauk roi., 1956, nr 2, s. 47. [3] M a j e w s к i F.: Post. Nauk roi., 1957, nr 5, s. 13. [4] M a j e w s к i F.: Post. Nauk roi., 1957, nr 3, s. 31. [5] M a j e w s к i F.: Rocz. glebozn., t. 10, 1961, z. 1, s [6] Maksimów A.: Mikroelementy i ich znaczenie w życiu roślin i zwierząt. Warszawa 1947, t. 2, Wyd. Inst. Nauki i Oś. roi. przy Z.S.CH. [7] Maksimów A.: Mikroelementy i mikronawozy. Warszawa 1949, PIWR. [8] Maksimów A.: Mikroelementy i ich znaczenie w życiu organizmów. Warszawa 1954, PWRiL. [9] Maksimów A.: Mikroelementy w rolnictwie. Warszawa 1955, PWRiL. [10] Maksimów A.: Rocz. glebozn., t. 9, dod., 1960, s. 27. [11] Mieczyńska-Nowotny A.: Kosmos, 1954, z. 4 (9), s [12] Musierowicz A.: Rocz. glebozn., t. 9, 1960, dod., s. 1. [13] Nowosielski O.: Rocz. glebozn., t. 7, 1959, z. 1, s [14] Nowosielski O.: Rocz. glebozn., t. 9, 1960, dod. s. 41. [15] Nowotnówna A.: Prz. Dośw. roi., t. 1, 1938, nr 4, s [16] Nowotny-Mieczyńska A.: Post. Nauk roi., 1960, nr 4, s [17] S w i ę с i с к i W. C.: Bor w ważniejszych glebach różnych regionów naturalnych Polski. Dział Wyd. SGGW, Warszawa [18] Święcicki C.: Rocz. Nauk roi., t. 111-D, 1964, s [19] Wojtczak L.: Wszechświat, 1955, z. 5, s [201 Materiały z Konwersatorium poświęconego badaniom mikroskładników w glebach i roślinach. Kom. glebozn. i Chem. roi. PAN, Lublin W tym miejscu pragniemy podziękować Kierownikom katedr, instytutów i stacji chemiczno-rolniczych, którzy nadesłali nam wykazy opublikowanych prac, a także w wielu przypadkach ich odbitki.

5 B O R Z agadnienie w pływ u boru na zjaw iska fizjologiczne zachodzące w ro ślinach przew ija się w całym szeregu opublikowanych prac. Na podstaw ie literatu ry zagranicznej i polskiej M a j ewski [52] omówił rolę fizjologiczną boru w roślinie. К o t e r [36, 37] w oparciu o w ieloletnie doświadczenia wazonowe z kilkoma roślinam i wyprowadza następujące wnioski: bor wpływa na uaktyw nienie katalazy, brak boru powoduje zanikanie stożka w zrostu u roślin i b ra k przem ieszczania asym ilatów z liści do innych części rośliny. B adania anatom iczne wykazały, że w roślinach bezborowych nie w ykształcają się ru rk i naczyniow o-sitow e, a słupek i pylniki w ykazują daleko idącą d e formację. A utor stw ierdził również bardziej ekonomiczne gospodarowanie składnikam i odżywczym i przez rośliny dostatecznie zaopatrzone w bor. Na ten ostatni m om ent zwraca również uwagę Starek [97], podkreślając jeszcze w pływ boru na gospodarkę w odną roślin. A utor przypuszcza, że bor działa pośrednio na pobieranie składników pokarm ow ych i w o dy przez wpływ na wzrost system u korzeniowego i przyrost m asy części nadziemnych. Ten sam autor [98] badał zm iany anatom iczne wierzchołków łodyg słonecznika, wyhodowanego w wazonowych kulturach piaskow ych bez dodatku i z dodatkiem boru. W przek ro ju poprzecznym błon kom órkowych z roślin pozbawionych boru nie stwierdzono stru k tu ry m ikrofibrylnej lub tylko rzadką ich siatkę, natom iast w soku kom órkow ym zaobserwowano obecność licznych silnie zaczernionych agregatów nie zidentyfikow anych substancji. W pierw szych polskich dośw iadczeniach w egetacyjnych z borem T e r likowski i Miłkowski [107] stwierdzili, że spośród szeregu badanych roślin najw rażliw sze na naw ożenie borem okazały się ty to ń i pom i dory. Rośliny m otylkowe przy braku boru nie w ytw arzały nasion, a ilość brodaw ek korzeniowych u wielu roślin w yraźnie w zrastała pod w pływ em naw ożenia tym składnikiem. W doświadczeniu wazonowym Bleim i Jaźwierska-Slusarc z у к [9] stwierdzili, że brak boru w yraźnie w płynął na zmniejszenie zawartości kum aryny w nostrzyku. A utorzy w pracy swej w ysuw ają w stępną hipotezę roboczą, dotyczącą roli boru w pow staw aniu kum aryny. Wojciechowski i Przybylska [114] donoszą, że bor wpływai na szybszy wzrost korzeni gorczycy prowadzonej na nieco zm odyfikowanej pożywce Hellriegela. Z kolei Domański [27] stwierdził, że m oczenie sadzonek wierzb w roztworze H3B 0 3nie wpłynęło na powstawanie korzeni. 14 R oczniki G leboznaw cze, T. XXII, z. 1

6 210 К. Boratyński i in. Zawartość boru w ro ślin a c h Boroń content in p lan te R ośliny - P lants ppm Tabela 2 P ozycja lit e r a tu r y Item s o f lit e r a tu r e Zbożowe - C ereals żyto - ziarno - rye - grain 0,7-3,0 19 słoma straw 0,3-6,5 19, 106 p szenica - ziarno - wheat - grain 0,4-5,6 19 słoma straw 0,1-8,2 106 jęczmień - ziarno - barley - grain 0,2 106 słoma straw 0,3 106 owies - ziarno - oats - grain 1, 6-3 2,0 10, 19 słoma straw 3,6-2 6,0 10, 19 gryka - ziarno - buckwheat - grain 17,0-2 8,0 10 słoma straw 2 8,0-3 5,0 10 Okopowe - Root crops burak cukrowy - liś c ie - sugar beet - leaves 8,6-5 9,4 3 0, 80 korzenie roots 3,4-5,0 ziem niaki - łę t y - p o ta to e s - s ta lk s 1 3, 0-1 5,0 58 l i ś c i e le a v e s 1 8,0-2 6,0 58 m iąższ tuber f le s h 6,0-7,0 58 obierzyny p e e lin g s 1 7, 0-2 5,0 58 bulwy tu b ers 1 4,0 106 bulwa - kłęby - potato - tu bers 4, l i ś c i e le a v es 2 3,0 105 Przemysłowe - In d u stria l crops j rzepak jary - ziarno + słoma - summer rape - seed + straw 1 1,0-2 6,0 40 słonecznik - sunflower 1 6,0-3 3,4 100 gorczyca - słoma + ziarno - mustard - straw + seed 1 0,0 106 chm iel - hop pędy boczne - la t e r a l shoots 2 2,3-2 5,4 65 pędy główne - main shoots 3 0,3-31,8 65 Motylkowe - Lecumes peluszka - ziarno - f ie ld pea - grain 2 6,0-2 8,0 10 słoma straw 4 8,0-8 8,0 10 koniczyna łąkowa - red clover 3, ,9 28 koniczyna b ia ła - white clover 2,1-1 5,1 28 bobik - ziarno + słoma - horse bean - grain + straw 7,2-2 6,2 40 bób - broad bean 2,0 106 groch - pea 1,8 106 łub in - lupine 1,4-106 lędźw ian - zielo n a masa - peavine - green matter 1 7,0-3 7,0 10 ro ślin y motylkowe - other legumes 1 4,5-3 6,6 34

7 Badania nad mikroelementami w Polsce 211 Cod. ta b e li Warzywne - V egetables pomidory - łę t y - tom atoes - s ta lk s owoce - f r u it s kapusta - cabbage 14,0 1,0 1 5, 0-2 1, Trawy - Grasses kłosówka w e łn ista - meadow so ftg r a ss m ie tlic a b ia ła - creeping bentgrass śm iałek darniowy - tu fte d h airg ra ss kostrzewa łąkowa - meadow fescu e rajgras - zielon a masa - ryegrass - green matter mozga trzcinow ata - reed canary grass wyczyniec łąkowy - meadow fo x ta il kupkówka p o sp o lita - cocksfoot tymotka łąkowa - tymothy kostrzew a czerwona - red fescu e w iechlina łąkowa - meadow bluegrass w iechlina zwyczajna - common bluegrass tomka wonna - sweet vern algrass więzówka b ło tn a - european meadowsweet trawy różne - oth er g ra sses siano - hay 0, ,5 0,8 5 3, ,7 5 1, , ,0 5,8-7, , , , , , ,0 3,2-4,4 3 5,2-4 5, , , , 28, , , , 109 3, 28, 34, 4 5, 46 Chwasty - Weeds turzyce - sedges jaskry - crow foots szczaw zwyczajny - common dock babka lancetow ata - spearhead plan tain skrzypy - h o r s e t a ils o sty - t h i s t l e s chwasty różne - oth er weeds 0,8-1 6,5 1 1,6-2 8, , ,2 9,8-2 6,8 2 4,0-3 8,8 1 1, 2-3 2,6 28, 34, 45, , , , 109 Inne - Other p la n ts sadzonki wierzb - w illow cu tlin g s 3,3-5,4 27 Oznaczaniem zawartości boru w roślinach polowych zajmowało się w ielu autorów. Terlikowski i Nowicki [106] oznaczyli jego zaw artość w różnych roślinach upraw nych, Liwski [45] i Gałczyńska [28] u w ielu roślin bagiennych i łąkowych, Boratyński i Roszyk o w a [10] w motylkowych, Gutmański [30] w burakach cukrowych a Miciński, Czekalski i Kociałkowski [65] w chmielu. Liwski badał [46] zawartość boru w poszczególnych roślinach łąkowych. Stw ierdził, że rośliny jednoliścienne zaw ierały m niej boru od dw u liściennych, a o zawartości w nich tego składnika decydowały nie tylko właściwości roślin i gleb, ale również w arunki klim atyczne i okres sprzętu. Moraczewski [69] w doświadczeniach poletkowych na torfowisku stw ierdził, że naw ożenie borem w pływ a na zw iększenie jego zaw artości 14*

8 2 1 2 К. Boratyński i in. w sianie i w torfie, nie w pływ a natom iast w sposób istotny na w ykorzystanie m akroskładników. Maksimów i Liwski [59] oraz Krauze [38, 39] w doświadczeniach wazonowych z rajgrasem, koniczyną czerwoną, tym otką i innym i roślinam i na podłożu torfow ym stw ierdzili korzystny wpływ nawożenia borem (szczególnie w połączeniu z nawożeniem miedzią). To korzystne działanie przejaw iało się w zwyżce plonu rajgrasu i plonu ziarna rzepaku. Pod w pływ em naw ożenia w zrosła zaw artość boru w roślinach. Brak jest zgodności poglądów co do działania boru na lucernę. M i e - с z y ń s к a [67] stw ierdziła bardzo korzystny wpływ boru na plony lucerny (o 20% wyższe) i ziarna (2 razy wyższe). Doświadczenia Modzelewskie j-jelinowskiej [68] w żadnym przypadku nie potwierdziły tych obserw acji. Naw ożenie borem (łącznie z w apniem) łubinu żółtego w dośw iadczeniach wazonowych, przeprowadzonych przez Nowotnównę [88], spowodowało ogólną zwyżkę plonu, a w bardzo w ydatny sposób plonu ziarna. Na kom binacjach z borem stwierdzono wzrost zawartości N i К oraz alkaloidów w ziarnie. Dokarm ianie pozakorzeniowe borem przeprowadzone w doświadczeniach polowych przez Burczyka i Sulinowskiego [16] na trzech gatunkach łubinu: białego, w ąskolistnego i żółtego, w ykazały b rak istotnego w pływ u tego zabiegu na plony, z w y jątkiem łubinu b iałego. W cyklu dw uletnich doświadczeń, w jednym roku bor spowodował wzrost plonów ziarna o 15%, w roku zaś następnym nie w yw arł żadnego wpływu. W doświadczeniach polowych Tuchołki, Szukalskiego i Kukurendy [112] bor zastosowany na glebach wapnow anych w y wierał korzystny wpływ na wzrost i rozwój rzepaku i bobiku. Na glebach kwaśnych i ubogich w ten składnik jego stosowanie nie dawało dodatniego efektu. Zapraw ienie borem nasion w yki jarej w doświadczeniach Korohody i Milczarka [35] nie dało pozytyw nych rezultatów. W edług Barszczaka i Fąfary [6] moczenie nasion w roztworze boraksu może zabezpieczyć w różnym procencie zapotrzebowanie roślin na ten składnik; i tak potrzeby koniczyny w 2,2%, lucerny w 9,8%, peluszki w 40,9%, jęczm ienia w 165,5%. Z aw artość boru w nasionach m ożna podwyższyć, zdaniem Szukalskiego [102], przez nawożenie roślin tym składnikiem (lucerna, bobik, owies, jęczmień). Wyższa zawartość boru w pływ a korzystnie na siłę kiełkow ania nasion roślin m otylkow ych i owsa. Górski [29] nie stw ierdził w doświadczeniach wazonowych korzystnego działania boru na plony jęczmienia. Bobik na kom binacjach z borem był jednak w m niejszym stopniu atakow any przez mszyce, m iał więcej brodaw ek, w ydał wyższe plony.

9 Badania nad mikroelementami w Polsce 213 Małysowa [63] oraz Lityński i Kaczkowska [44] nie stw ierdzili dodatniego działania boru na plon i skład chem iczny soi. W yższe dawki wręcz ham ow ały rozwój, co w konsekwencji powodowało obniżkę plonu. W dośw iadczeniach w azonow ych badano w pływ boru na rozwój i plony tytoniu. Zagadnienie to opracowywali: Matusiewicz [64], Uziak, Marzec i Strzelec [113] oraz L i s [43]. W edług jednych autorów brak boru powodował obniżkę plonu i nikotyny w roślinach, co jest przeciw staw ne wynikom innej pracy [64]. O ile rośliny tytoniu były bardzo wrażliw e na wysokie stężenie boru stosowanego dolistnie, o tyle w ykazyw ały znaczną to leran cję przy stosow aniu go do gleby. Stosunkowo dużo doświadczeń przeprowadzono w Polsce z roślinam i okopowymi. I tak naw ożenie borem zwiększało plon ziem niaków i polepszało ich jakość (wzrost zawartości skrobi o 1-2%), donosi o tym w swych publikacjach Nowotnówna [89]. Przy niskim poziomie nawożenia i niskiej wilgotności na glebach mało żyznych nawożenie borem w ilości 18 kg boraksu na ha może działać wręcz szkodliwie. Niklewski i Twaróg [82] nie stw ierdzili w swych doświadczeniach polowych, aby nawożenie borem wpłynęło na zwyżkę plonu ziemniaków, owsa, żyta i pszenicy. Również Trzecki i Strasburger [Ю8] stosując bor dolistnie stw ierdzili, że daw ka w wysokości stosow anej do gleby działała to ksycznie na ziem niaki, daw ka niższa natom iast (zbliżona do potrzeb pokarm ow ych roślin) nie działała trująco, ale też nie spowodow ała różnic w plonie i skrobiowości ziem niaków. T a b i n [105] przeprow adził dośw iadczenia wazonow e z bulw ą, naw o żąc ją różnym i daw kam i boru. Stw ierdził, że m ałe daw ki w pływ ały korzystnie na plon bulwy. Dawki tego m ikroelem entu do pewnej granicy w pływ ały na zwiększenie zawartości w itam iny С i karotenu w zielonych liściach bulw y, ja k rów nież na zm niejszenie w spółczynnika transpiracji. Ilościowo najw ięcej doświadczeń przeprow adzono z bu rak am i cukrowymi. W badaniach Nowickiego [83, 84, 85, 86] bor powodował istotne zwyżki plonów korzeni i zaw artości cukru, szczególnie na glebach o odczynie słabo zasadowym w latach o m niejszej wilgotności. Potw ierdza to w swych doświadczeniach polowych Lachowski [47, 48, 50]. Jego zdaniem, nawożenie borem buraków cukrow ych w wysokości 20 kg boraksu na ha powodowało zwyżkę plonu o 6,8%, a liści o 7,8%. Nawożenie borem nie w pływ ało w sposób isto tn y na plony roślin następczych. Dzięki n a wożeniu borem w wysokości 30 kg boraksu na ha Myszka [77, 80] uzyskała również zwyżki plonu korzeni w granicach 4-42% oraz liści %. Na nawożenie borem reagow ały głównie gleby o odczynie wyższym od ph 6,8, jeżeli w w arstw ie ornej zaw ierały poniżej 0,6 ppm B, a w podglebiu poniżej 0,35 ppm B. N aw ożenie borem powodowało cofanie się zgo-

10 214 К. Boratyński i in. rżeli liści sercow ych (w niektórych dośw iadczeniach nie u w szystkich roślin). Podobne obserwacje poczyniła Nowotnówna [87] w doświadczeniach wazonowych, a w doświadczeniach polowych Miczyński [66] oraz Kwiatoń [41,42]. N aw ożenie borem buraków ćw ikłow ych w dośw iadczeniach w azonowych przeprowadzonych przez Majewskiego i Janiszewską [53] nie w płynęło na zwyżkę plonu. Podobnie reagow ała w tych dośw iadczeniach gorczyca. O bjaw y niedoboru В w ystępow ały u buraków w ów czas, gdy jego całkowita zawartość w suchej masie plonu wynosiła poniżej 15 ppm. Zdaniem Maksimowa [57], w burakach ćwikłowych bor gromadzi się głównie w liściach, w korzeniach natom iast zawartość jego jest stała i stosunkow o niska. Jak relacjonuje Lachowski [49], nawożenie borem cykorii w dośw iadczeniach polowych w płynęło korzystnie na plony korzeni i zaw artość suchej masy. W szeregu doświadczeń przeważnie wazonowych badano wpływ boru na pomidory. Majewski i Majewska [54, 55] oraz ci sami autorzy wraz z Janiszewską [56] stwierdzili, że przy niedostatecznym zaopatrzeniu w bor nie następowało norm alne zawiązywanie i wykształcanie owoców. Um iarkowana dawka powodowała wyższą zawartość suchej m asy i cukrów bezpośrednio redukujących. W yższy plon pom idorów pod w p ły wem nawożenia borem uzyskano na glebie bielicowej zwapnowanej oraz na glebie murszowej bez i z dodatkiem wapna. Ruszkowska i Zinkiewicz [94, 95] donoszą o wzroście zaw artości w itam iny С w owocach pomidorów pod w pływem nawożenia borem, co potwierdza w swej pracy Wróblewska [115]. Oprócz tego W róblewska twierdzi, że na kom binacjach nawożonych В nie uzyskano co praw da zwyżki plonów, ale wzrósł procent owoców zdrowych, niepopękanych. Nowotny-Mieczyńska i Wróblewska [90] uważają, że rośliny pomidorów są szczególnie wym agające w stosunku do boru. Starek [96] stw ierdził bardzo silny wpływ boru na rośliny w czasie kw itnienia. O bjaw y b rak u boru w y stępują przy różnych jego zaw artościach w roślinach. W większości przypadków jednak zawartość 2 mg boru w 100 g suchej m asy w yw ołuje zew nętrzne objaw y jego braku. P rzy głodzie borow ym zaobserw ow ano zm niejszoną zaw artość w ody w roślinach. Myszka [75, 76] w przeprowadzonych doświadczeniach z kapustą, sałatą i fasolą stw ierdziła również, że naw ożenie В podwyższa w nich zawartość w itam iny C. Zwyżki w kapuście i fasoli były istotne, natom iast w sałacie, aczkolwiek sięgające 26%, leżały w granicach błędu. W doświadczeniach wazonowych i polowych na glebach torfowych wpływ boru na szereg roślin w arzyw nych badali Maksimów i Chro-

11 Badania nad mikroelementami w Polsce 215 boczek [58]. Autorzy stwierdzili, że bor nie w pływ ał na kapustę, na plony ziemniaków i plony buraków ćwikłowych (prawdopodobnie w skutek przesuszenia w arstw y w ierzchniej). Nawożenie tym m ikroelem entem wpływało korzystnie na jakość róż kalafiorów. W doświadczeniach wazonowych nie stwierdzono dodatniego w pływ u boru na buraki ćwikłowe, m archew oraz cebulę. Pudelski [92] badał w doświadczeniach szklarniowych na podłożu z torfu wysokiego reakcję na nawożenie borem rozsady sałaty, kalafiorów, ogórków i pomidorów. Dodatnie w yniki dało jedynie nawożenie rozsady sałaty. Odnotować jeszcze należy publikację Natansona [81], w której autor omawia objawy braku boru u roślin i podaje stosowane dawki. Natanson dzieli rośliny na 3 grupy: znoszące duże dawki boru, wrażliw e i bardzo wrażliwe na nadm iar tego składnika. Borys w swych pracach [11, 12, 13, 14] omawia zagadnienie odporności roślin na choroby i pasożyty, opierając się w głównej m ierze na pracach autorów obcych. W badaniach własnych wykazał korzystny wpływ boru na ciężar pędów brzoskwiń. Zaw artość i zachow anie się boru w glebach było przedm iotem zainteresow ań w ielu autorów (tab. 3). Prow adzone prace badaw cze dotyczyły zarów no zaw artości boru całkowitego w glebach (oznaczonego w stopach), jak jego form rozpuszczalnych w różnych kw asach i w gorącej wodzie. B adania te zapoczątkow ane zostały na szerszą skalę przez M usierowicza. Zawartość całkowita bądź zawartość form rozpuszczalnych w silnych kwasach była przedm iotem badań Musierowicza [70] wraz z R u - t e m [73] i Święcickim [74], S w i ę с i с к i e g o [104] G a ł с z y ń - s к i e j [28] i Piotrowskiej [91] w glebach m ineralnych. W glebach torfowych badania takie prowadzili Maksimów, Okruszko i Liwski [60, 61, 62] oraz Baszyński i współautorzy [7]. A utorzy stwierdzili, że w arstw y wierzchnie są często uboższe w bor od w arstw głębiej położonych, istotnej zależności jednak nie stwierdzono. W badaniach stratygraficznych gleb torfowych nie stwierdzono również zależności w ystępow ania boru od głębokości i stopnia rozkładu torfu. Bor rozpuszczalny w wodzie oznaczało w ielu autorów, w różnych ty pach gleb. Musierowicz i w spółautorzy [71, 72, 74] przebadali gleby województw łódzkiego i warszawskiego. Najuboższe w bor rozpuszczalny w wodzie okazały się niektóre rędziny i gleby bielicowe, najbardziej zasobne natom iast czarne ziemie i gleby torfowe. Ta form a boru stanowi od 0,6 do 3,5% zaw artości całkow itej. A utorzy sugerują, że ilość boru rozpuszczalnego w wodzie zależna jest, między innymi, od odczynu gleby, zaw artości w apnia i próchnicy, jak rów nież od wilgotności.

12 216 К. Boratyński i in. Zawartość boru w glebach Boron content in s o i l s Tabela 3 Gleby - S o ils Głębokość Depth cm ppm Pozycja lit e r a tu r y Item s o f lit e r a tu r e Całkowita, bez podania metody - T otal, disregarding method Bielicow e - P odzolic s o ils ,00-53,80 28, 91 < 2 0 4, ,0 0 28, 91 Brunatne - Brown s o ils ,65-73,00 28, 91, 104 < 2 0 6, ,5 0 28, 91, 104 Czarnoziemy - Chernozems , , < ,00-47,50 91 Czarne ziem ie - Black earth s , , < 2 0 1,55-193,50 28 Torfowe - Peat s o ils ,00-3 7,0 0 7, 28, 62 < 2 0 0, ,0 7, 28, 62 Torfowe - Peat s o ils ,0-1 1,5 60 < 4 0 7,0-2 5,0 60 Torfowe - Peat s o ils ,0-1 4,0 61 < 50 8,0-4 4,0 61 Określona za pomocą stopów - Determined by m elting B ielicow e - Podzolic s o ils , 0-3 2,0 74, 104 < 2 0 1,0-3 7,0 74, 104 Czarne ziemie - Black earths ,0-3 2,0 74, 104- < 2 0 6,5-4 7,0 74, 104 Rędziny - Rendzina s o ils ,0-4 8,0 74, 104 < ,5-5 6,0 74, 104 Mady - A llu v ia l s o i l s ,0-3 8,0 74, 104 < 2 0 5,0-3 0,0 74, 104 Mułowo-glejowe - Soddy-gley s o ils ,0-2 4,0 104 < 2 0 3,0-2 1,0 104 W wyciągu stężonym HNO^ + H 2 S04 - In e x tr a ct o f hno5 + h2so4 B ielicow e - P od zolic s o i l s ,5 8-7,2 0 24, 25 < 2 0 1,8 0-6,0 0 24, 25 W wyciągu stężonym I^SO^ - In ex tra ct of concebtrated H2S0^ Bielicow e - P odzolic s o ils ,3-5,3 73 Rędziny - Rendzina s o ils ,4-1 3,0 73 Torf - Peat ,5-3 3,1 73 Less - Loess ,5-5,3 73 Gleby średnio zw ięzłe - Medium heavy s o ils ,9 7-8, W wyciągu 20-procentowym HC1 In extract of 20^ HC1 B ielicow e - Podzolic s o ils ,4-1 6,0 74, 104 < 2 0 0,4-2 4,0 74, 104 Brunatne - Brown s o ils ,0-2 0,0 104 < 2 0 5,0-2 2,4 104 Czarne ziemie - Black earths ,8-1 6,0 104 < 2 0 3,8-1 7,0 104

13 Badania nad mikroelementami w Polsce 217 c.d. tabeli Rędziny - Rendzina s o ils ,5-2 4,0 74, 104 < 2 0 6,2-2 6,0 74,104 Mady - A llu v ia l s o i l s U 20 4,0-6,0 74, 104 < 2 0 4,0-1 0,0 74, 104 Mułowo-glejowe - Soddy-gley s o ils ,6-5,0 104 < 2 0 1,2-1 7,2 104 * W wyciągu 10-procentowym HC1 - In extract of löfo HCl Łąkowe nadnoteckie - Meadow s o i l s in the Noteć v a lle y Wwyciągu roztworem Barona ,0-1 1,9 34 < 2 0 1,0-1 1,0 34 In extract of Baron solu tio n B ielicow e - Podzolic s o ils ,6-3,5 19 < 2 0 0,2-3,0 19 Brunatne - Brown s o ils ,0-4,0 19 < 2 0 2,0-2,8 19 Czarne ziem ie - Black earths ,0-6,0 19 < 2 0 3,0-4,2 19 Gleby górskie - Mountain s o ils ,0 5-3,7 0 2 Gleby średnio zw ięzłe - Medium heavy s o ils / ,01-0, W wyciągu gorącą wodą - met. Bergera i Truoga - In hot water extract - Berger and Truog method B ielicow e - Podzolic s o ils ,0 4-5,3 0 21, 24, 25, 28, 71, 72, 74, 78, 91, 99, 104, 116 < 2 0 0,0 1-3,2 8 21, 24, 25, 28, 71, 72, 74, 78, 91, 99, 104, 116 Brunatne - Brown s o ils ,0 2-1,1 0 21, 28, 33, 7 2, 74, 91, 93, 99, 116 < 2 0 0,0 1-0,7 7 21, 28, 33, 7 2, 74, 91, 93, 99, 116 Czarne ziem ie - Black earth ,0 4-2,20 21, 28, 33, 71, 72, 74, 79, 104, 116 < 2 0 0,04-2,1 1 21, 28, 33, 71, 72, 74, 79, 104, 116 Czarnoziemy - Chernozems ,4 5-1,7 9 79, 91 < 2 0 0,1 5-0,9 3 79, 91 Rędziny - Rendzina s o ils ,14-1,0 9 71, 74, 78, 79, 104 < 2 0 0,0 6 0,89 71, 74, 78, 79, 104 Mady - A llu v ia l s o ils ,06-1,7 3 21, 72, 74, V8, 79, 104, 116 < 20 0,0 1-1,4 0 21, 72, 74, 78, 79, 104, 116 Mady i p ia s k i - A llu v ia l s o i l s and sands ,0 6-0, Torfowe - Peat s o ils ,17-1, Torfy - Peats ,1 0-5,1 4 28, 116 < 2 0 0, ,0 0 28, 116 Bagienne - Boggy s o ils ,29-2, Mułowo-bagienne - A llu v ia l bog s o ils ,21-0, Mułowo-błotne - A llu v ia l muck s o i l s ,1 8-0, Mulowo-glejowe - Soddy-gley s o ils ,0 6-0, < 2 0 0,2 0-0, Lessy - Loesses ,23-1,9 3 78, 79 < 20 0,09-0,6 8 78, 79 Gleby średnio zw ięzłe - Medium heavy s o ils ,03-0,

14 218 К. Boratyński i in. Zależności te potwierdzili w swych pracach Szukalski i w spółautorzy [103] w glebach pochodzących z ZD M ałyszyn i W ierzbno oraz Myszka [78, 79], badając typowe gleby W yżyny Lubelskiej. Szczególnie podkreślają oni zależność zawartości boru od składu mechanicznego gleby i zawartości próchnicy. Myszka prowadząc obserwacje na kilkudziesięciu plantacjach buraków cukrow ych dochodzi do w niosku, że zaw artość poniżej 15 ppm w pow. s. m. roślin należy uznać za stan deficytowy. Również pozostali autorzy: Gałczyńska [28], Zembaczyński i Żmigrodzka [116], Czuba, Strahl i Kamińska [21] oraz Czuba i Zaniuk [22] zgodni są w swoich spostrzeżeniach co do tego, że bor jest silnie skorelowany z zawartością С organicznego, w mniejszym stopniu ze składem mechanicznym, a nie w ykazuje zależności od ph gleby. Nie stw ierdzono rów nież pow iązania m iędzy В całkow itym i В rozpuszczalnym w wodzie. Z aw artość tej ostatniej form y boru zw iązana jest z ty pem gleb. Zdaniem Piotrowskiej [91], spośród gleb wytworzonych na lessach najbogatsze w rozpuszczalny w wodzie bor są czarne ziemie i gleby brunatne. Reimann i Kociałkowski [93] badając wyługowane gleby brunatne północnej części Równiny Kościańskiej, Kociałowski i Cieśla [33] gleby różnych typów wytworzonych z glin zwałowych na Wysoczyźnie K ujaw skiej oraz Kociałkowski, Czekalski i Balu к [34] gleby łąkowe doliny średniego biegu Noteci stw ierdzili niedostatek boru (według różnych norm przy jęty ch przez poszczególnych a u to rów). Czekalski i Kociałkowski [19] w glebach pól upraw nych w ojew ództw a poznańskiego stw ierdzili częściowo dodatnią zależność zaw artości boru w glebie od części spław ialnych. N ajzasobniejsze w bor okazały się m ady i czarne ziemie, najuboższe gleby bielicowe. Gleby górskie według Andrzejewskiego, Czekalskiego i Kociałkowskiego [2] w niższych partiach zaw ierają m niejsze ilości boru rozpuszczalnego w buforze zalecanym przez Barona. B adając zdolności ługujące różnych roztw orów na kolum nach glebowych Kabata-Pendias [32] stwierdziła, że w rędzinach roztw ory kw asu octowego i Tam m a powodow ały najw iększe urucham ianie m ikroskładników. Podobnym działaniem odznaczały się w odne w yciągi z m ate riału roślinnego, zaw ierające polifenole. Starek [100] przeprowadził doświadczenia wazonowe ze słonecznikiem, w których na podstawie boru pobranego przez roślinę wykazał, że w glebach m ineralnych ekstrakcja wodą na gorąco usuw a praw ie cały dostępny dla roślin bor. Z gleb o dużej zaw artości С organicznego woda ekstrah u je mniej boru. Prowadzono również badania nad w pływem nawożenia na zawartość różnych form boru w glebie. I tak Dobrzański [23, 24, 25] przepro

15 Badania nad mikroelementami w Polsce 219 wadził badania na glebach lekkich, nawożonych przez 40 lat obornikiem bądź naw ozam i m ineralnym i. A utor stw ierdził, że na poletkach nawożonych obornikiem zaw artość В całkow itego, jak i В rozpuszczalnego w w o dzie w yraźnie wzrosła (z 0,08-0,13 ppm do 0,20-0,23 ppm), czego nie stwierdzono na poletkach nawożonych nawozami m ineralnym i (0,12- -0,15 ppm). Tuchołka, Czekalski i Wojtowska [110, 111] stwierdzili, że po w prow adzeniu obornika do gleby m alała zaw artość В rozpuszczalnego, jednak po 30 dniach osiągała znów stan wyjściowy. Pobieranie boru trw a jeszcze 4 lata od chwili zastosowania obornika. A utorzy zwracają jednocześnie uwagę, że jednostronne nawożenie NPK może doprowadzić do obniżenia zaw artości boru rozpuszczalnego w wodzie. Przytoczone obserw acje i poglądy Tuchołki i współpracowników podziela w swej pracy Barszczak [5]. Jego zdaniem zawartość В w roślinach zależna jest od ilości form dostępnych w glebie, a zabieg wapnow ania zwiększa zawartość boru rozpuszczalnego w wodzie w w arstw ie ornej. Starek [99] wyraża odm ienny pogląd twierdząc, że wapnowanie zm niejsza ilości wolnego boru w glebie częstokroć wiążąc naw et bor rozpuszczalny w wodzie. Jedynie równoczesne zastosowanie w apnow ania i nawożenia borem prowadzi do wzrostu plonów. W wielu przypadkach w apnowanie zmniejszyło zawartość boru w roślinach. A utor badał również sorpcję i desorpcję boru przez A120 3 Al(OH)3. Stwierdził, że wodorotlenek sorbował większe ilości В niż tlenek. O ujem nym wpływie wapnow ania na zaw artość w glebie boru rozpuszczalnego w buforze B arona donoszą rów nież Andrzejewski, Czekalski i Kociałkows ki [i], O korzystnym w pływ ie boru na procesy n itry fik acy jn e w torfach surowych i amoniakowanych donosi w swej pracy M а с i а к [51]. Strzemski [101] omówił rolę boraksu i nawozów boraksowych na glebach lekkich. Badano rów nież zaw artość boru w różnego rodzaju wodach. C z e k a l ski [18] szukając współzależności między zawartością boru w glebach i wodach drenow ych stwierdził, że stężenie boru w wodach ulega zmianie w ciągu roku. N ajbogatsze były wody analizow ane w sierpniu, a najuboższe w kw ietniu. Więcej boru zawierały wody drenow e w ypływ ające z gleb m ineralnych niż z gleb o dużej zawartości substancji organicznej. Okres trzech lat, w czasie których prowadzono badania, nie w płynął na zmianę zaw artości poszczególnych form boru w badanych glebach. Borys i Stryjewski [15] na podstaw ie danych literatu ry omówili kryteria oceny wód stosowanych do nawodnień. Podobnie jak inni, przyjm ują, że zaw artość boru w tego ty p u w odach nie pow inna p rze k ra czać 0,25 mg/l.

16 220 К. Boratyński i in. Przeprow adzono rów nież oznaczenia zaw artości boru w w odach opadowych. Chojnacki [17] przyjm uje, że w raz z opadami w 1967 r. dostawało się do gleby 27,3 g boru w przeliczeniu na 1 ha. W oparciu o analizę kilkuset próbek glebow ych z te re n u woj. w rocławskiego, w ykonanych przez Stację Chemiczno-Rolniczą we W rocławiu w latach , Czuba [20] podaje, że według przyjętych norm w przybliżeniu jednakow ą liczbę próbek m ożna było zaliczyć do gleb o dobrej bądź średniej lub złej zaw artości boru. Prac typowo m etodycznych poświęconych zagadnieniu oznaczania boru opublikowano niewiele. Bardzicka i Krauze [4] prowadziły badania nad kolorym etrycznym oznaczaniem boru w m ateriale roślinnym za pomocą chinalizaryny. Kukurenda [40] badał przydatność 4 roztworów ekstrakcyjnych do oznaczania boru dostępnego dla roślin upraw nych, porów nując ich w y niki z w ynikam i badań w egetacyjnych. W ty m celu założył 4-letnie dośw iadczenia polowe i w azonowe z rzepakiem jary m i bobikiem. W b ad a niach stw ierdził korelację m iędzy zaw artością w glebach В rozpuszczalnego w wodzie a koncentracją boru w roślinach dośw iadczalnych. K o relacji takiej nie w ykazał bor rozpuszczalny w silnych kw asach m in eralnych. Przegląd kolorym etrycznych m etod oznaczenia boru opracow ała K a bata [31]. Dobrzański i współautorzy [26] opracowali spektrograficzną m e todę oznaczenia w glebach boru całkowitego przy zastosowaniu przesypu w łuku przeryw anym p rąd u zmiennego. LITERATURA [1] Andrzejewski М., Czekalski A., Kociałkowski Z.: Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Nauk roi. i leś., Prace Kom. Nauk roi. i Kom. Nauk Leś., t. 18, 1964, z. 2, s. 45. [2] Andrzejewski М., Czekalski A., Kociałkowski Z.: Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Nauk roi. i leś. Prace Kom. Nauk roi. i Kom. Nauk leśn., t. 18, 1964, z. 2, s. 51. [3] Baluk A., Czekalski A., Kociałkowski Z.: Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Nauk roi. i leś. Prace Kom. Nauk roi. i Kom. Nauk leś., t. 19, 1965, z. 1, s. 15. [4] Bardzicka B., Krauze A.: Chem. anal., t. 5, 1960, z. 5, s [5] B a r s z с z а к T.: Rocz. glebozn., t. 15, 1965, z. 1, s [6] B a r s z с z а к T., Fąfara F.: Rocz. Nauk roi., 87-A, 2, 1963, s [7] Baszyński T., Sławiński W., Zawadzka I., Zawadzki K.: Acta Soc. Bot. Pol., t. 25, 1956, nr 3, s [9] В 1 a i m K., Jaźwierska-Slusarczyk M.: Rocz. Nauk roi., 89-A -l, 1964, s [10] Boratyński K., Roszykowa S.: Rocz. glebozn., t. 9, 1960, dod., s. 127.

17 Badania nad mikroelementami w Polsce 221 [11] Borys M. W., Childers N. F.: Proceeding of Cumberland Shevandoah Fruit Workers Conferences 37th Annual Meeting Hagerstown Maryland, 1961, Nov. 16, p. 90. [12] Borys M. W.: Post Nauk rol., 1963, nr 6, s. 35. [13] Borys M. W.: Post. Nauk rol., 1965, nr 4, s. 53. [14] Borys M. W.: Biul. IOR, z. 31, 1965, s [15] Borys M. W., Stry jewski F.: Post. Nauk rol., 1967, nr 2, s. 75. [16] Burczyk H., Sulinowski S.: Rocz. Nauk rol., 79-A-2, 1958, s [17] Chojnacki A.: Pam. puł. z. 35, 1968, s [18] Czekalski A.: Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Nauk rol., i leś., Prace Kom. Nauk rol. i Kom. Nauk leś., t. 23, 1967, z. 2, s [19] Czekalski A., Kociałkowski Z.: Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Nauk rol. i leś., Prace Kom. Nauk rol. i Kom. Nauk leś., t. 19, 1965, z. 2, s [20] Czuba R.: Nowe Rol., 1968, nr 4, s. 13. [21] Czuba R., Strahl A., Kamińska W.: Rocz. glebozn., t. 19, 1968, z. 1, s [22] Czuba R., Zaniuk A.: Rocz. glebozn., t. 19, 1968, z. 2, s [23] Dobrzański B.: Rocz. glebozn., t. 9, 1960, dod. s [24] Dobrzański B.: Ann. UMCS Sect. E, vol. 17, 1962, s. 1. [25] Dobrzański B.: Zesz. Probl. Post. Nauk rol., z. 40a, 1963, s [26] Dobrzański B., Gliński J., Magierski J., Malicki M.: Agrochim., vol. 10, 1966, nr 3, s [27] Domański R.: Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Nauk rol. i leś., Prace Kom. Nauk rol. i Kom. Nauk leś., t. 23, 1967, z. 1, s. 37. [28] Gałczyńska B.: Pam. puł., z. 30, 1967, s [29] Górski M.: Rocz. Nauk rol., t. 28, 1932, z. 1-2, s. 27. [30] Gutmański I.: Biul. IHAR, 1966, nr 3-4, s [31] Kabata A.: Pam. puł., 1961, z. 3, s. 81. [32] Kabata-Pendias A.: Pol. J. of Soil Sc., vol. 1, 1968, nr 2, s [33] Kociałkowski Z., Cieśla W.: Rocz. glebozn., t. 19, 1968, z. 2, 281. [34] Kociałkowski Z., Czekalski A., Baluk A.: Rocz. Nauk rol., 93-A-l, 1967, s [35] Korohoda J., Milczak M.: Rocz. Nauk rol., 91-A-l, 1966, s [36] К о t e r М.: Rocz. Nauk rol., t. 51, 1949, s [37] K o t e r М.: Rocz. glebozn., t. 13, 1963, z. 1, s [38] Krauze A.: Zesz. nauk. WSR Olszt., t. 12, 1962, z. 2, s [39] Krauze A.: praca doktorska, 1962, WSR Olszt. [40] Kukurenda H.: Rocz. glebozn., t. 19, 1968, dod. s. 93. [41] Kwiatoń Z.: Gaz. cukr., 1960, nr 10, s [42] Kwiatoń Z.: Gaz. cukr., 1961, nr 2, s. 60. [43] L i s K.: Wiad. tytoń., 1961, nr 4, s. 58. [44] Lityński A., Kaczkowska M.: Hod. Rośl. Aklim., t. 4, 1960, z. 3, s [45] Liwski S.: Zesz. probl. Post. Nauk rol., z. 25, 1960, s [46] Liwski S.: Zesz. probl. Post. Nauk rol., z. 27a, 1961, s [47] Lachowski J.: Nowe Rol., R. 9, 1960, z. 8, s. 11. [48] Lachowski J.: Rocz. Nauk rol., 84-A -l, 1961, s. 63. [49] Lachowski J.: Rocz. Nauk rol., 84-A -l, 1961, s. 88. [50] Lachowski J.: Hod. Rośl. Aklim., t. 7, 1963, z. 3, s [51] M а с i а к F.: Rocz. Nauk rol., 71-A-3, 1955, s [52] Majewski F.: Post. Nauk rol., 1956, z. 2, s. 47.

18 222 К. Boratyński i in. [53] Majewski F., Janiszewska Z.: Rocz. Nauk roi., 90-A-4, 1966, s [54] Majewski F., Majewska W.: Biul. CIR, 1952, nr 2, s. 95. [55] Majewski F., Majewska W.: Rocz. Nauk roi., 68-A -l, 1953, s. 65. [56] Majewski F., Majewska W., Janiszewska Z.: Rocz. Nauk roi., 95-A -l, 1963, s. 41. [57] Maksimów A.: Rocz. Nauk roi., t. 59, 1952, s [58] Maksimów A., Chroboczek E.: Rocz. Nauk roi., 68-A-3, 1954, s [59] Maksimów A., Liwski S.: Rocz. glebozn., t. 2, 1952, z. 1, s [60] Maksimów A., Okruszko H., Liwski S.: Rocz. Nauk roi., 68-A -l, 1953, s. 1. [61] Maksimów A., Okruszko H., Liwski S.: Rocz. Nauk roi., 71-A-3, 1955, s [62] Maksimów A., Okruszko H., Liwski S.: Rocz. Nauk roi., 72-A-4, 1956, s [63] M a ł y s o w a E.: Zesz. nauk. WSR Wrocł., 1956, nr 1, s [64] Matusiewicz E.: Rocz. Nauk roi., 86-A-2, 1962, s [65] Miciński A., Czekalski A., Kociałkowski Z.: Rocz. Nauk roi., 91-A-3, 1966, s [66] Miczyński J.: Nowe Roi., 1953, z. 6, s. 31. [67] Mieczyńska A.: Biul. CIR, 1952, nr 4, s. 75. [68] Modzelewska-Jelinowska A.: Rocz. Nauk roi., 80-A-2, 1959, s [69] Moraczewski R.: Rocz. glebozn., t. 16, 1966, z. 2, s [70] Musierowicz A.: Probleme Actuale de Biologie si Stiinte Agricole, R. 75, 1960, s [71] Musierowicz A., Olszewski Z., Brogowski Z., ChlipalskaE., Kępka M., Skorupska T., Święcicki C., Tuszyński M.: Rocz. Nauk roi., 86-D, 1960, s [72] Musierowicz A., Olszewski Z., Kuźnicki F., Święcicki C., Konecka-Betley K., Leszczyńska E.: Rocz. Nauk. roi., 75-D, 1956, s. 5. [73] Musierowicz A., Rut W.: Rocz. Nauk roi., t. 50, 1948, s. 71. [74] Musierowicz A., Święcicki C.: Rocz. Nauk roi., 87-A-2, 1963, s [75] Myszka A.: materiały ze Zjazdu PTG, 1956, s [76] Myszka A.: Ann. UMCS Sect E, vol. 11, 1956, s. 97. [77] Myszka A.: Nowe Roi., 1959, nr 11, s [78] Myszka A.: Rocz. glebozn., t. 9, 1960, dod. s [79] Myszka A.: Ann. UMCS Sect. E, vol. 15, 1960, s [80] Myszka A.: Ann. UMCS Sect. E, vol. 17, 1962, s [81] Natanson H.: Prz. Ogr., 1953, nr 9, s. 12. [82] Niklewski M., Twaróg J.: Zesz. nauk. WSR Szczec., 1966, nr 25, s [83] Nowicki A.: Rocz. Nauk roi., 85-A-4, 1962, s [84] Nowicki A.: Rocz. Nauk roi., 86-A-4, 1962, s [85] Nowicki A.: Rocz. Nauk roi., 87-A-4, 1963, s [86] Nowicki A.: Rocz. Nauk roi., 88-A-2, 1965, s [87] Nowotnówna A.: Pam. Państw. Inst. Gosp. Wiej. w Puławach, t. 15, 1934, z. 1, s. 19. [88] Nowotnówna A.: Pam. Państw. Inst. Gosp. Wiej., t. 16, 1936, z. 1, s. 49. [89] Nowotnówna A.: Prz. Dośw. roi., t. 2, 1939, nr 3, s [90] Nowotny-Mieczyńska A., Wróblewska Z.: Rocz. Nauk roi., t. 54, 1950, s. 257.

19 Badania nad mikroelementami w Polsce 223 [91] Piotrowska A.: Pam. puł., 1967, z. 30, s. 99. [92] Pudelski T.: Biul. Warz., t. 8, 1965, s [93] Reimann B., Kociałkowski Z.: Rocz. glebozn., t. 19, 1968, z. 2, s [94] Ruszkowska M., Zinkiewicz J.: Biul. CIR, 1952, nr 4/6, s. 75. [95] Ruszkowska M., Zinkiewicz J.: Rocz. Nauk roi., 66-A-2, 1953, s. 29. [96] Starek J. R.: Acta Soc. Bot. Pol., t. 24, 1955, nr 3, s [97] Starek J. R.: Acta Soc. Bot. Pol., t. 31, 1962, nr 2, s [98] Starek J. R.: Acta Soc. Bot. Pol., t. 32, 1963, nr 3, s [99] Starek J. R.: Badania nad dynamiką boru i jego dostępnością dla roślin w różnych typach glebowych. Wyd. SGGW, [100] Starek J. R., Troug E., A11 o e O. J.: Rocz. glebozn., t. 13, 1963, z. 2, s [101] Strzemski M.: Zesz. probl. Post. Nauk roi., Zagosp. gleb lekkich, 1956, s [102] Szukalski H.:Rocz. Nauk roi., 94-A-4, 1968, s [103] Szukalski H., Maćkowiak W., Jakubowski S., Sikora H.: Pam. puł., z. 32, 1968, s [104] Święcicki C.: Rocz. Nauk roi., 82-A-3, 1961, s [105] Tabin S.: Rocz. Nauk roi., 91-A-4, 1966, s [106] Terlikowski F., Nowicki B.: Rocz. Nauk roi. i leś., t. 28, 1932, s. 1. [107] Terlikowski F., Miłkowski K.: Rocz. Nauk roi. i leś., t. 31, 1934, s [108] Trzecki S., Strassburger M.: Rocz. Nauk roi., 84-A-2, 1961, s [109] Tuchołka Z., Baluk A., Czekalski A., Kociałkowski Z.: Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Nauk roi. i leś., Prace Kom. Nauk roi. i Kom. Nauk leś., t. 18, 1964, z. 2, s [110] Tuchołka Z., Czekalski A., Wojtowska R.: Materiały z konf. nauk. Nawozy organiczne w Szczecinie, [111] Tuchołka Z., Czekalski A., Wojtowska R.: Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Nauk roi. i leś., Prace Kom. Nauk roi. i Kom. Nauk leś., t. 14, 1963, z. 5, s [112] Tuchołka Z., Szukalski H., Kukurenda H.: Pam. puł., 1964, z. 14, s [113] Uziak Z., Marzec B., Strzelec A.: Ann. UMCS Sect. E, vol. 16, 1961, s. 85. [114] Wojciechowski J., Przybylska J.: Rocz. Nauk roi., 79-A-2, 1958, s [115] Wróblewska Z.: Rocz. Nauk roi., 70-A-2, 1954, s [116] Zembaczyński A., Żmigrodzka T.: Rocz. glebozn., t. 18, 1968, z. 2, s. 487.

20 MIEDŹ Biologiczna rola miedzi w roślinach i w organizmach zwierzęcych była przedm iotem kilku publikacji opartych na w ynikach badań autorów obcych: Borys [12], D o m a ń s к i [32], R y ś [120], W o j t с z а к [132]. Z autorów polskich Boratyński [8] badał w kulturach wodnych pobieranie m iedzi przez pszenicę. Stw ierdził, że rośnie ono w raz ze w zrostem ph w obszarze 3,5-7,0 oraz że Cu gromadzi się przede wszystkim w m eristem atycznych kom órkach stożków w zrostu korzeni. Duczmal i Gwizdek [33] w doświadczeniach wazonowych z katran em abisyńskim stw ierdzili, że natężenie fotosyntezy zależało od w ielkości stosow anej daw ki m iedzi i okresu rozwojowego rośliny. D aw ki m iedzi w płynęły również korzystnie na zwiększenie ogólnej ilości przede w szystkim chlorofilów,,a w liściach. К o t e r i współpracownicy [78] sugerują w swych badaniach, że oprócz indyw idualnych właściwości roślin o zawartości w nich miedzi decyduje ph i skład m echaniczny gleb; w yciągając wniosek, że na glebach zasadowych lub zakwaszonych o niskiej zawartości części spław ialnych wskazane jest dodatkowe nawożenie miedzią. Najwięcej spośród opublikowanych prac dotyczy zawartości miedzi w próbkach siana, pochodzącego z szeregu kompleksów łąkowych usytuow anych głównie na terenach torfowych. Ich autorzy w ocenie zawartości miedzi kierowali się różnym i wartościam i krytycznym i podanym i w literaturze zagranicznej (od 3 do 6 ppm). Rezultatem tych badań było wykazanie niedoboru miedzi w próbkach siana pochodzących z doliny Noteci i Obry: Kabata [57], Kociałkowski, Czekalski i Baluk [76]. O niedoborze miedzi na innych teren ach świadczą w yniki badań prow adzonych przez D o b r z a ń s k i e go i Glińskiego w rejonie kanału W ieprz-k rzna [29], na terenie pojezierza warm ińsko-m azurskiego przez Chodania [16], Sapka i Heinsch z województwa koszalińskiego [122] oraz Liwskiego z okolic Żuławek i Sobiekurska, gdzie zaobserwowano naw et niedoborowe choroby u zwierząt [84, 85]. N iedobór m iedzi u bydła na podstaw ie analizy k rw i zw ierząt i zaw artości Cu w paszy badali na terenie doliny nadnoteckiej Grabowski, Rydel, Szewczyk i Zalewska [48], a w powiecie ostrołęckim Ryś, Groblewski i Styczyński [121]. Tak więc, analizy m ateriału roślinnego z łąk i pastw isk wykonane na przestrzeni ubiegłych lat (tab. 4) pozwoliły stw ierdzić szereg obszarów

21 Badania nad mikroelementami w Polsce 225 Zawartość m iedzi w ro ślin a c h Copper content in plan ts T a b e l a 4 R ośliny - P lan ts ppm Pozycja lite r a tu r y Items of liter a tu re Zbożowe - C ereals żyto ozime - ziarno - w inter rye - grain 3,7-1 1,2 słoma straw 1,4-1 0,5 78, 86 78, 86 pszen ica ozima - ziarno - w inter wheat - grain 5,8-1 2,3 78 słoma straw 1,4-5,8 78 jęczm ień - ziarno - barley - grain 4,0-1 7,5 78 słoma straw 1,3-5,6 78 ow ies - ziarno - o a ts - grain 4,4-1 6,5 9, 78 słoma straw 1,3-1 2,0 9, 78 gryka - słoma - buckwheat - straw 7,0-1 4,0 9 Okopowe - Root crops ziem niaki - kłęby - potatoes - tubers 4,6-1 2,5 78 buraki cukrowe-korzenie - sugar b e e ts - ro o ts 2,3-7,4 4 9, 78 l i ś c i e le a v e s 5,8-1 3,3 4 9, 78 buraki pastewne-korzenie - fodder b eets - roots 4,6-6,9 86 l i ś c i e le a v e s 5,0-8,1 86 Przemysłowe - In d u striell crops rzepak ozim y-ziarno - w inter харе - seed 4,5-1 8,2 78 słoma straw 3,3-2 1,1 78 gorczyca w okresie zaw.nasienia - mustard at seed forming stage 3,7-5 8,0 77 gorczyca - słoma - mustard - straw 11,0-1 2,0 9 konopie - słoma - hemp - straw 3,1-9,3 86 l i ś c i e le a v e s 7,5-1 4,3 86 tytoń - liś c ie - tobacco - leaves 5,1-6,2 78 chmiel - liś c ie - hop - leaves 4,4-96 4,0 9 9 s zy sz k i cones 3,7-8,5 9 9 Motylkowe - Legumes peluszka - słoma - f ie ld pea - straw 1 2, 0-1 6, 0 9 ziarno grain 9, 0-1 4, 0 9 koniczyna czerwona - red clo v er 7,5-1 2,5 78 koniczyna b ia ła - white clover 4, 2-2 0, 9 64 lucerna - a lf a l f a 2,4-1 3,4 76, 78 sera d ela - S erra d ella 2,6-8,1 78 łu b in - lupine 6, 3-1 1, 8 4 lędźw ian - peaviné 6,0-1 2,0 9 mieszanka strąćzkowa - legume mixture 7, 0-9, 1 78 Warzywa - V egetables se le r y - korzenie - c e le r y - ro o ts 6, 8-8, 8 86 l i ś c i e le a v e s 6,8-9, Roczniki G leboznawcze, T. XXII, z. 1

22 226 К. Boratyński i in c.d. ta b e li 4 Traw-/ - G rasses kupkówka i sto k ło sa - cock sfoot arid brorcegrass m ie tlic a - bentgrass w iech lin y - bluo^ras kostrzewy - fescu e tr z c in a rr.ozgowata - reed canary grass wyczyniec łąkowy - meadow f o x t a il kłosówka w e łn ista - meadow so ft^ ra ss rajgras - ryegrass trawy /s ia n o / - g r a sses /h a y / Chwasty - Weeds 2, 0-1 7, ,6 4 *7-21,3 4,9-1 9,5 1 3,8-1 9,7 9,2-1 9, ,5 6,0-1 6,0 0, 6-1 5,8 4, 64, , 64 4, , 64, 76, 78, 85, 84, 151 tu rzyce - sedges jaskry - crow foots chwasty różne - oth er weeds 5,6-2 6,0 1 0,5-5 6,0 1,0-2 6,2 64, , 151 niedoborow ych na teren ie k raju, usytuow anych głównie na glebach to r fowych i piaskach akum ulacji wodno-lodowcowej. Doświadczeń w egetacyjnych z nawożeniem miedzią w zasadzie mamy niewiele. Z opublikowanych wym ienić należy przede wszystkim badania Świętochowskiego [129] z roślinam i rolniczymi i Świętochowskiej [128] z warzywam i, przeprowadzonym i w okresie m iędzywojennym na glebach torfow ych. Musierowicz i współpracownicy [103] przeprowadzili doświadczenie wazonowe i poletkowe z nawożeniem jęczmienia i owsa również na glebach torfow ych; w ykazano korzystny w pływ m iedzi na plony obu roślin, co potwierdziły doświadczenia Maksimowa i Liwskiego [95] z owsem. Niklewski i Twaróg [104] nawożąc miedzią pszenicę, żyto, owies i ziem niaki na glebach lekkich nie stw ierdzili wzrostu plonów. Andrzejewski, Czekalski i Kociałkowski [1] stw ierdzili że pod w pływ em naw ożenia obornikiem wzrosła w glebach ilość m iedzi rozpuszczalnej, natom iast pod w pływ em w apnow ania zm alała zaw artość połączeń rozpuszczalnych tego m ikroskładnika w odczynniku Barona. Brak również doświadczeń z nawożeniem ziemniaków. Jedynie D ę - bowski [28] stw ierdził istotne zwyżki plonu i zmniejszenie porażenia roślin w irusem dzięki nawożeniu Cu w ilości 3 kg/ha 2CuC03-Cu(0H )2. Trzeć к i i Strasburger [130] natom iast stosując Cu przez opryskiw anie w ilościach dorów nujących daw kom stosow anym do gleby obserwowali objawy zatrucia roślin. Dawki zbliżone do potrzeb pokarm owych nie działały toksycznie, ale też nie w płynęły korzystnie na wysokość plonów, jak i na skrobiowość ziem niaków.

23 Badania nad mikroelementami w Polsce 227 Najliczniejsze doświadczenia przeprowadzono z burakam i cukrowymi. I tak Miczyński [100] na podstawie przeprowadzonych 35 doświadczeń na K ujaw ach i w woj. lubelskim dowodzi korzystnego działania m iedzi na wzrost plonu korzeni i liści w dawce 20 kg C us 04 na ha. Obserwacje te potw ierdza cały szereg doświadczeń przeprow adzonych przez L a c h o wskiego [88, 89, 91], Nowickiego [105, 106, 107, 108] i Gutmańskiego [49] z Zakładu Buraka i Innych Roślin Korzeniowych IHAR. Przeprow adzili oni w sumie 109 doświadczeń w różnych częściach Polski, w różnych w arunkach glebowo-klimatycznych, stosując miedź w ilości 7,6 kg/ha. Miedź podana w tej ilości powodow ała zwyżkę plonu korzeni średnio o 5,5%, a liści o 3,4%. Przy nawożeniu miedzią stwierdzono również zmniejszenie porażenia roślin mozaiką, żółtaczką wirusową, wzrost zawartości cukru w burakach o 0,3%, a na plantacjach nasiennych wzrost plonów nasion oraz ich siły kiełkow ania. Lachowski [90] stosując tę samą dawkę miedzi pod cykorię stw ierdził wzrost plonów korzeni (z w yjątkiem gleb gliniastych) o 4,8%, liści o 3,8%, suchej m asy o 0,30%, inuliny o 0,73% i zm niejszenie nasilenia su chej zgnilizny liści sercowych. Przeprowadzone przez Burczyka i Sulimowskiego [13] próby dokarm iania Cu łubinu białego, w ąskolistnego i żółtego w drodze opryskiwania wykazały, że jedynie łubin wąskolistny reagował zwyżką plonu nasion (19 i 12%). W doświadczeniach wazonowych, przeprowadzonych przez Krauze [79, 80] na glebie torfowej nawożonej miedzią, stwierdzono jej dodatni wpływ na plony koniczyny czerwonej i rajgrasu oraz zawartość w itam iny С w obu wym ienionych roślinach i w tymotce. Pod wpływem nawożenia Cu obniżyła się w roślinach zawartość N i P Badając wpływ odpadów z przem ysłu górniczo-hutniczego К а с - К а - c a s i Szczepanowski [71] stwierdzili, że ich zastosowanie nie wpłynęło w istotny sposób na zawartość miedzi w roślinach. W ykonane przez Moraczewskiego [101, 102] badania nad nawożeniem łąk torfowych miedzią wykazały, że nie powodowała ona zwyżki plonów zarów no w pierw szym roku, jak i w następnych latach po zastosowaniu. Również miedź nie wpływała dodatnio na aktyw izację procesów am onifikacyjnych i n itry fikacyjnych w podłożu, a w ręcz obniżała w ykorzystanie m akroskładników przez rośliny. W pracy Maciaka [92] miedź w ilości 4 m g/kg s. m. w pływ ała w niew ielkim tylko stopniu na grom adzenie się N 0 3 w torfie amoniakowanym. Zagadnieniem tym interesow ali się również Maksimów i Grudziński [94]. W doświadczeniach poletkowych dodatek m ikroelem entów (w tym 10 kg C us 04*5H20/ha) do to rfu am oniakow anego w płynął korzystnie na wysokość plonów. 15*

24 228 К. Boratyński i in. W doświadczeniach polowych przeprowadzonych przez Kabatę- -Pendias, Gajdę i Gałczyńską [68] stwierdzono, że nawożenie fosforem w płynęło w pew nym stopniu na obniżenie zaw artości Cu w tr a wach (kupkówka, stokłosa). Sporadyczne dośw iadczenia wazonowe przeprow adzono z roślinam i oleistymi. I tak katran abisyński na nawożenie miedzią w badaniach Duczmala i współpracowników [34] oraz Gwizdka [50] reagował przedłużeniem okresu w egetacyjnego i bujniejszym wzrostem roślin. Pod w pływ em naw ożenia Cu w zrastała zaw artość tego m ikroelem entu w roślinach, obniżając jednocześnie ilość żelaza. W gorczycy nawożonej osadami poflotacyjnym i z przem ysłu m etali kolorowych Koter i Choda [77] stw ierdzili rów nież w zrost zaw artości miedzi. Na glebie m urszowo-torfowej jedno doświadczenie przeprowadziła В i a 1 i с [6] z nawożeniem konopi stosując siarczan miedzi w dawkach od 10 kg do 50 kg/ha (daw kując co 10 kg). Przez 3 lata prow adzone doświadczenia tylko w jednym roku dały zwyżkę plonu słomy konopi na dawce 30 kg C us 04/ha. Naw ożenie tyto n iu w dośw iadczeniach wazonow ych M a t u s i e w i cza [98] nie wykazało korzystnego działania, natom iast w doświadczeniach poletkowych Jurkowskiej [54] wpłynęło na obniżenie średnio 0 0,35% zaw artości chloru w liściach. Spośród roślin warzywnych, z którym i przeprowadzali doświadczenia Liwski i Piechna [87] oraz Maksimów i Liwski [95], istotnym i zwyżkami plonów reagow ały na nawożenie miedzią sałata i szpinak. W doświadczeniach Pudelskiego [115] zaobserwowano korzystny wpływ miedzi na rozsadę kalafiorów, ogórków i pomidorów. W badaniach Ziemskiej [133, 134] nawożenie miedzią wpływało korzystnie na w zrost zaw artości kw asu askorbinow ego w szpinaku i powodowało w zrost zaw artości tego m ikroelem entu w roślinach. W dośw iadczeniach polowych na glebach torfowych Maksimów i Chrobocze к [93] stwierdzili lepszą jakość róż kalafiorów nawożonych miedzią 1 wzrost plonów cebuli. Nie stwierdzono natom iast dodatniej reakcji u kapusty, buraków ćwikłowych i ziemniaków. В i a 1 i с [7] nawoziła na glebie m urszowo-torfowej m archew pastew ną miedzią w ilości 50 kg C uso /ha. W trzyletnim cyklu prowadzonych doświadczeń tylko w jednym roku uzyskano udowodnione zwyżki plonów. W pozostałych latach zwyżek nie było. Próbę w yjaśnienia m echanizm u działania siarczanu miedzi na glebach torfow ych podjął Kwieciński [82]. B adaniem całkow itej zaw artości m iedzi w różnych typach gleb zajm o wało się w ielu autorów (tab. 5).

25 Badania nad mikroelementami w Polsce 229 Zawartość miedzi w glebach. Copper content in soils T a b e l a 5 Gleby - Soils Głębokość Depth cm ppm Pozycje literatury Items of literature Całkowita oznaczona na spektrografie - Total content determined on spectrograph Bielicowe - Podzolic soils ,8-49,0 39, 47, 64, 119 < 2 0 1,2,59,0 39, 47, 64, 119 Pseudobielicowe - Pseudopodzolic soils 2 6,0-5 0,0 112 Brunatne - Brown soils ,5-42,0 64, 112, 119 < 2 0 9,0-57,0 64, 1 1 2, 119 Czarnoziemy - Chernozems 1 2,5-5 2,6 47, 112 Czarne ziemie - Black earths ,0-53,0 64, 119 < 2 0 9, ,0 64, 119 Rędziny - Rendzina soils skała wapienna limestone rock 8,0-26,5 'v/ 6, Lessy - Loesses 12,5-57,5 113 Gleby pyłowe - Silty soils ,5-52,5 46 < ,5-36,0 46 Fiaskowiec triasowy - Trias sandstone ,0 62 < 2 0 6,0-1 0,0 62 Piaskowiec kredowy - Calcareous sandstone ,0 62 < 2 0 8,0 62 Wapienie - Limestones 1 5,0-2 9,0 60 Gleby z granitu - Soils developed of granite ,5-22,5 61 < ,5-54,4 61 Gleby z bazaltu - Soils developed of basalt ,0-28,2 61 < ,6-45,4 61 Gleby GOP - GOP soils ,0-520,0 124, , ,0 124, 125 Spalanie w 500 C, wyciąg HCIO^ i wodą królewską Combustion at 500 C, extract of HC10/+ and aqua regia Bielicowe - Podzolic soils ,5-45, ,0-54,0 57 Brunatne - Brown soils 6,0-24,0 69 Torfowe - Peat soils ,9-99, ,2-77,0 57 Torfy wysokie - High peats różna different 2,7-9,2 5 Gytia podtorfowa - Gyttja under peat 4,0-16,0 5 Hursze - Muck soils ,2-6 0, ,7-32,5 57 W wyciągu wody królewskiej - In aqua regia extract Bielicowe - Podzolic soils ,78-5,55 73 < 2 0 2,34-17,50 73 Brunatne - Brown soils ,59-8,25 73 < 20 1,80-1 5,52 73 Czarne ziemie - Black earths ,47 73 < 2 0 9,90 73

26 230 К. Boratyński i in c.d. tabeli 5 W wyciągu stężonego HM)^, I^SO^, HCl - In extract of concentrated HNO^, H2S0 ^, HCl Bielicowe - Podzolic soil ,11-9, , 20 < 20 ślad -17,40 1 9, 20 traces Spalanie w 500 C, wyciąg stężonym HCl - Combustion at 500 C, extract of concentrated HCl Mineralne - Mineral soils 5,4-10,2 14 Torfowe - Peat soils 5,2-13,5 14 W wyciągu stężonego HCl - In extract of concentrated HCl Mineralne - Mineral soils 9,6-40,4 16 Mady - Alluvial soils ,2-18,0 116 < 20 1,0-8 6,0 116 V/ wyciągu 20% HCl - In extract of 20/S HCl Bielicowe - Podzolic soils ,2-3,2 18 < 20 0,1-9,9 18 V/ wyciągu It# HCl - In extrac-c of 10/j HCl Bielicowe - Podzolic soils ,8-2,26 73 < 2 0 0,97-8,30 73 Brunatne - Brown soils ,23-1,91 73 < 2 0 1,46-6,55 73 Czarne ziemie - Black earths ,55 73 < 2 0 3,25 73 Mady - Alluvial soils ,0-18,9 23 < ,3-14,1 23 W wyciągu 0,ln HCl - In extract of 0.1 N HCl Bielicowe - Podzolic soils ,04-4,9 18, 39, 47, 70 < 20 0,0-2,6 18, 47, 70 Brunatne - Brown soils ,8-1,7 18 < 2 0 0,9-2,5 18 Czarne ziemie - Black earths ,9-6,1 18, 39 < 2 0 0,8-3,7 18, 47 Rędziny - Rendzina soils 0-20 śr. 1,5 39 2,0-2,4 63 < 2 0 0,5-2,0 63 Mady - Alluvial soils 0-20 sr. 2 g2 39 Torfowe - Peat soils ,5-5,2 39 Murszowe - Muck soils ,0-3,6 39 W wyciągu rozcieńczonego HKO^ /met.westerhoffа/ - In extract of diluted HNO^ /.Vesterhoff method/ Bielicowe - Podzolic soils ,6-1 2,0 1 0, 26, 7 5, 126.< 2 0 0,2-8,7 10,26, 75 Brunatne - Brown soils ,8-1 2,0 1 0, 26, 75, 117 < 2 0 0,15-17,6 1 0, 26, 7 5, 117

27 Badania nad mikroelementami w Polsce c.d. t t o e l i 5 Czarne ziemie - Black earths »4 12,0 10, 26, 75 < 20 0,0-1 1,3 10, 26, 75 Lady - A llu v ia l s o ils ,10-17,30 26 < 2 0 0, , V/ v/у ciągu roztworu Barona - In e:ctract of Baron solu tio n Bielicow e - Podzolic s o ils ,0 2-1,4 7 2, 73, 126 < 2 0 0,3 7-1, Brunatne - Brov.n s o ils ,5 6-0, < 2 0 0,4 4-1, Czarne ziemie - Black earths 0-20 s r. 0,83 73 < 2 0 0,9 0-1, Mady - A llu v ia l s o i l s ,2-2,2 116 < 2 0 0,3-1 3,2 116.V v/yciąru C,02n we r se ni an e::. dwusodov/ve In extract of 0.02 m disodiun versenate Bielico'.ve - Podzolic s o ils ,2-1,1 19, 20, 64 < 20 0,2-3,7 19, 20, 64 Brunatne - Er с v.r. s o ils ,04-4,2 2 20, 37, 64, 65 < 20 0,05-5,5 2 20, 37, 64, 65 Czaxr.e zionie - П аск earths ,3-3,0 64 < -0 0,2-3,0 64 Torfowe - Peat s o ils ,4-4,0 64, 86 < 2 0 0,3-4,0 64 Lessy - Loesses ,1 5-2, Zaznaczyć jed n ak należy, że różnorodność stosow anych m etod oznaczania, jak metody bezpośredniego wzbudzania na spektrografie, sporządzanie wyciągów glebow ych 10%, 20% lub stężonym kw asem solnym, wodą k ró lewską, stężonym kwasem azotowym, siarkowym i solnym czy wreszcie w stępne spalanie w tem p e ra tu rz e 500 C i kolejne traktow anie próbek glebowych kwasami: nadchlorowym, wodą królew ską i kwasem solnym, utrudnia w dużym stopniu porównywanie wyników. Ogólnie stwierdzić można, że całkowita zawartość miedzi oznaczona bezpośrednio m etodam i spektrograficznym i oscylowała przew ażnie w g ra nicach od 10 do 30 ppm niezależnie od typu gleby. Nieco wyższe ilości stw ierdziła jedynie Kabata-Pendias [64] w niektórych glebach to r fowych i czarnych ziemiach rejonu pomorskiego, odpowiednio 75 i 113 ppm. Od tych w artości średnich odbiegają w yraźnie gleby górnośląskiego okręgu przemysłowego, w których Skawina [124] oraz Skawina i Wąchalewski [125] stw ierdzili w niektórych w ypadkach naw et 10-krotnie w iększe nagrom adzenie m iedzi w yw ołane em isją pyłów z zakładów przem ysłow ych. D ane analityczne w skazują na przem ieszczanie się

28 232 К. Boratyński i in. m iedzi z w arstw y ornej do podornej, w której niejednokrotnie stw ierdzono wyższą zawartość Cu całkowitej. Rozeznawcze badania spektrograficzne zawartości Cu w torfowisku Bagno-Pulwy wykonali Maksimów, Liwski i Kozakiewicz [96]. Badając pionowe rozm ieszczenie m iedzi w profilach glebow ych a u to rzy doszli do niejednoznacznych wniosków. Kabata-Pendias [64] stw ierdziła nagrom adzenie miedzi w górnych poziomach gleb torfowych i czarnych ziem, natom iast w glebach bielicowych i glebach brunatnych w poziomach głębszych. Do podobnych wniosków doszła Piotrowska [112] w oparciu o badania 3 profilów glebowych, wiążąc m igrację miedzi z przemieszczaniem się iłu koloidalnego w profilach gleb bielicowych i brunatnych. W innych pracach Kabata-Pendias [61, 62] badając po dwa profile gleb wytworzonych z granitów i piaskowców stw ierdziła w glebie wyższą koncentrację miedzi w stosunku do skały m acierzystej, gdy tym czasem gleby bazaltow e były uboższe w ten składnik w porów naniu z podłożem. Również Gliński [39] znalazł większe nagrom adzenie miedzi ogólnej w w arstw ie wierzchniej czarnych ziem, rędzin i murszów, natom iast autor ten wspólnie z Melke i Uziakiem [46] stw ierdził wyższe zawartości Cu w glebach bielicowych w poziomie wmywania, a brunatnych w poziomie brunatnienia. Gliński zaobserwował różnice w zawartości miedzi całkowitej w różnych typach glebow ych [41]; uw aża jednak, że zaw artość m ikroelementów zależna jest od rodzaju skały m acierzystej [42], co potwierdza wspólnie z Dobrzańskim [30]. Roszyk [119] natom iast badając profile gleb bielicowych, b ru n atnych i czarnych ziem w ytw orzonych na utw orach pyłow ych nie stw ie r dził różnic w zawartości miedzi w poszczególnych poziomach w obrębie danego ty p u gleby. W badanych przez niego glebach jedynie istotna dodatnia zależność w ystępow ała pom iędzy zaw artością iłu koloidalnego, a zawartością miedzi. Jaworski [51, 52] badając współczesne aluw ia Sufragańca i Bobrzy w Górach Św iętokrzyskich stwierdził, że nagrom adzenie się miedzi zachodzi w strefach zmineralizowanych oraz poniżej tych stref i jest uw arunkow ane m igracją Cu. D użym nagrom adzeniem Cu odznaczała się frakcja cząstek glebowych o średnicy < 0,02 mm, co stwierdzili Gałczyńska [37], Kabata-Pendias [63, 65, 67], Pudelski [115] i Reimann [116]. Dobrzański i w spółautorzy [31] porównali zawartość miedzi całkowitej w profilu gleby kopalnej z profilem gleby współczesnej i nie stw ierdzili pomiędzy nimi większych różnic. Metoda spalania w 500 C i kolejnego traktow ania badanych próbek kw asem nadchlorow ym, wodą królew ską i kw asem solnym stosow ana była

29 Badania nad mikroelementami w Polsce 233 w pracach Baszyńskiego i współautorów [5], Kabaty [57], К a - baty-pendias i Gałczyńskiej [69] przy oznaczeniu całkowitej zawartości miedzi nie tylko w glebach torfowych, ale i m ineralnych. Ogólnie, uzyskane rezultaty analityczne tą m etodą są przeciętnie wyższe od uzyskanych m etodą bezpośredniego wzbudzania na spektrografie. I w tym przypadku K abata stw ierdziła nagrom adzenie Cu w górnych w arstw ach gleb torfowych i m urszowych [57] oraz gleb piaszczystych [69], Baszyński i współautorzy [5] natom iast w odniesieniu do zawartości m iedzi nie stw ierdzili żadnych zależności od głębokości czy stopnia rozkładu torfowiska Gorbacz. W szystkie pozostałe m etody używ ane w oznaczeniach całkow itej zawartości miedzi w glebach, w których stosowano stężone bądź rozcieńczone kwasy m ineralne, ekstrahow ały tylko część miedzi. W skazują na to niższe w artości uzyskane tą m etodą dla poszczególnych typów gleb. Czarnowska [19, 20] podkreśla dodatnią zależność pomiędzy ilością części spław ialnych a zaw artością m iedzi w glebach różnego pochodzenia (wytworzonych z piasków luźnych, zwałowych, aż do gleb ciężkich) w yciągając ogólny wniosek, że całkow ita zaw artość m iedzi rośnie z ciężkością gleb. Stwierdziła również, że rozmieszczenie Cu w profilu związane jest z procesami glebotwórczymi, w związku z czym może być uważane za jeden ze w skaźników typologicznych. Chudecki [18] stw ierdza w swej pracy dodatnią zależność zaw artości m iedzi w glebach m ineralnych od ilości części spław ialnych. C z e kalski i Kociałkowski [23] badając gleby W ielkopolski stw ierdzili, że Cu gromadzi się w większych ilościach w w arstw ie ornej niż w podglebiu. Spośród badanych gleb najbogatsze w Cu były czarne ziemie, a najuboższe gleby bielicow e i torfy. W innej natom iast pracy K o c i a ł kowski [73] stwierdza, że na ogół nieco więcej miedzi rozpuszczalnej w wodzie królewskiej spotyka się w głębszych warstw ach. A utor ten nie znajduje współzależności między zawartością Cu rozpuszczalnej w różnych roztw orach, a typam i gleb i ich poszczególnym i właściwościam i. Reimann i Borowicz [116] w m adach stw ierdzili również wzrost zawartości Cu wraz z głębokością, przy czym w większych ilościach występowała miedź w m adach ciężkich w porównaniu z m adam i lekkimi i średnim i. Nie stw ierdzono zależności w ystępow ania Cu od ph gleb. Badaniem zawartości miedzi rozpuszczalnej w stężonym HC1 w glebach torfowych zajm ował się Chodań [14, 16]. W w arstw ach wierzchnich znalazł większe jej nagrom adzenie niż w w arstw ach głębiej położonych w ykazując jednocześnie istotną dodatnią współzależność m iędzy w ystępow aniem Cu a zaw artością żelaza i substancji m ineralnej w torfach. Należy zwrócić uwagę, że wielu autorów [14, 18, 20] stosując różne ek strak to ry dla m iedzi i opierając się na nie spraw dzonych w w arunkach

30 234 К. Boratyński i in. polskich kryteriach operuje w pracach takim i określeniami, jak bardzo małe ilości bądź,,gleby ubogie i dochodzi w konkluzji do wniosku o,p o trzebie zwiększenia zasobności gleb w ten składnik. Badania form rozpuszczalnych ( dostępnych ) miedzi prowadziło wielu autorów. Spośród najczęściej stosowanych ekstraktorów wymienić należy ok. 2-procentowy kwas azotowy, 0,1 n kwas solny, 0,02 m w ersenian dwusodowy i roztwór buforowy octanowy Barona. Przew ażająca część prac, traktująca o form ach rozpuszczalnych Cu, prowadzona była na profilach glebowych. Boratyński i w spółpracownicy [10] badając w wyciągu rozcieńczonego H N 03 zawartość miedzi w glebach bielicowych, brunatnych i czarnych ziemiach nie stw ierdzili istotnych różnic w poszczególnych typach glebowych. Zawartość miedzi była jednak, średnio biorąc, większa w w arstw ach górnych niż w dolnych. Stw ierdzono rów nież istotną dodatnią zależność ilości m iedzi od zaw artości części spław ialnych. Czuba [25] oraz Czuba i współautorzy [26, 27], a także Czekalski i Kociałkowski [24] potw ierdzają w swych badaniach, że w arstw a orna jest zasobniejsza w rozpuszczalną miedź od podglebia w tych sam ych typach glebow ych oraz m adach. W skazują jednak na uw aru n k o w anie zaw artości Cu od typu glebowego oraz od zaw artości iłu koloidalnego. Nie znaleziono pow iązania zaw artości Cu z ph i zaw artością С organicznego. Do podobnych wniosków doszli Szukalski i współautorzy [126] w odniesieniu do gleb bielicowych. Reimann i Kociałkowski [117] w glebach brunatnych Równiny Kościańskiej stw ierdzili pew ne nagrom adzenie m iedzi rozpuszczalnej w poziomie brunatnienia (В), a Kociałkowski i Cieśla [75] stw ierdzili w czarnych ziem iach i glebach b ru n atn y c h W ysoczyzny K u jaw skiej zm niejszanie się ilości tego składnika w profilach w raz z głębokością. Innych zależności nie stw ierdzono. Zdaniem Kabaty-Pendias [61, 62], duży wpływ na zawartość miedzi w glebach w yw iera skała m acierzysta, na której dane gleby zostały wytworzone. Sarosiek [123] zwraca uwagę, że na zawartość miedzi przysw ajalnej w glebie (pod lasem bukowym) oddziałuje ph, stopień m ineralizacji substancji organicznej i zaw artość czynnego w apnia. Do podobnych wniosków dochodzą inni autorzy, którzy m iedź oznaczali w wyciągu 0,1 n kwasu solnego. Gliński [39] stw ierdził zależność dodatnią między zawartością miedzi i składem m echanicznym gleby, a wspólnie z Turskim [47] dodatnią zależność od zawartości bardziej trw ałych kwasów hum inow ych, k tóre m ają zdolność w iązania tego p ierwiastka. С h u d e с к i [18] zawartość Cu wiąże z zawartością substancji organicznej, ph gleby i ze składem mechanicznym. N ajm niejszą zawartość m iedzi stw ierdził on w piaskach luźnych i glebach słabo gliniastych po

31 Badania nad mikroelementami w Polsce 235 dobnie jak Piszczek i współautorzy [114]. Kabata i Pondel [70] stw ierdzili w yraźną koncentrację Cu w poziomach akum ulacyjnych gleb piaszczystych. Roztwór EDTA do ekstrakcji Cu z gleb stosowały: Kabata-Pendias [60, 63, 64, 65, 69, 70], Gałczyńska [37] i Czarnowska [19, 20]. A utorki stwierdziły, że w arstw y wierzchnie różnych typów glebowych bogatsze są w form y rozpuszczalne miedzi, czego nie potwierdza w swych badaniach Piotrowska [113]. W edług Czarnowskiej [20] jedynie niektóre profile gleb brunatnych i bielicowych są równie zasobne w poziomach głębszych B. Miedź,,przysw ajalna w wierzchnich w arstwach gleb piaskowych stanowi 12,25 do 64%, a w w arstw ach głębszych od 0,00 do 20,0% całkow itej zaw artości miedzi. С h o d a ń [15, 17] ekstrahow ał miedź z gleb torfowych 2 n HC1 otrzym ując z w arstw y wierzchniej większe ilości miedzi rozpuszczalnej niż z poziomów głębiej położonych. W w arunkach laboratoryjnych, na kolum nach glebowych Kabata- Pendias [67] badała rozpuszczalność m ikroelem entów pod wpływem różnych roztworów ługujących. Stwierdziła, że kwas octowy i odczynnik Tamma powodowały największe urucham ianie miedzi. Badania zawartości miedzi m etodą Barona, przeprowadzone przez К o - ciałkowskiego [73] oraz Reimanna i Borowicza [116], wskazują, że na ogół w głębszych w arstw ach profilów glebowych spotyka się więcej rozpuszczalnej miedzi w porównaniu z w arstw ą w ierzchnią i że nie ma współzależności pomiędzy Cu rozpuszczalną a typem glebowym, jak również właściwościami fizycznymi i chemicznymi badanych gleb. Andrzejewski, Czekalski i Kociałkowski [2] badając gleby górskie stw ierdzili w nich niską zaw artość Cu rozpuszczalnej sugeru jąc potrzeby naw ożenia miedzią. Zagadnieniem sorpcji i elektrodializą miedzi w torfach zajmował się Maksimów i Okruszko [97]. Stwierdzili oni, że wielkość sorpcji zależna jest od stopnia hum ifikacji to rfu i od stężenia roztw oru. P rzy zastosowaniu elektrodializy skonstatowali, że desorpcja przebiega skokami i że zawartość łatwo w ym iennych form w torfach wysokich wynosi 95% Cu zaabsorbowanej, a w torfach niskich 80%. W edług Kabaty-Pend i a s [55, 66] sorpcja miedzi w glebach m ineralnych zachodzi nie tylko w drodze w ym iany kationów, ale reakcji chemicznych przez powstawanie kom pleksowych związków na powierzchni minerałów. Liwski [86] zbadał przydatność 6 metod do oznaczania Cu dostępnej dla roślin spraw dzając uzyskane rez u lta ty w dośw iadczeniach w azonow ych i polowych. N ajbardziej przydatnym i w tym względzie m etodam i

32 236 К. Boratyński i in. według niego dla gleb torfowych były: m etoda Barona i ekstrakcja 2-procentow ym kw asem cytrynow ym. Zawartość miedzi w wodach drenow ych badał Czekalski i Kociałkowski [22]. Ilości przez nich znalezione w ahały się w granicach od 0,8 do 6,5 ug w jednym litrze wody. W oparciu o obcą literaturę oznaczanie całkowitej zawartości miedzi w glebach m etodam i chemicznymi omówiła Kabata [58]. Ta sama autorka [56] przeprowadziła badania nad możliwością chrom atograficznego oddzielenia m iedzi i kolorym etrycznego ilościowego jej oznaczenia. Pierw sze próby nad spektrograficznym oznaczaniem jakościow ym m iedzi w m ateriale glebowym i roślinnym prowadzili Czekalski i Kociałkowski [21] oraz Gliński i Graj pel [43]. Nad zastosowaniem m etod spektrograficznych do oznaczeń ilościowych tego pierw iastka w roślinach pracow ała Kuczyńska [81] stosując uprzedni rozdział m ikroelem entów na jonitach. Bezpośrednie w zbudzanie próbek glebow ych w badaniach stosując m e todę przesypu prowadzili Gliński i Grajpel [44, 45], a m etodę wzbudzania z kraterów elektrod węglowych R oszyk [118]. Miedź w wyciągach glebowych oznaczali Kociałkowski [74] i Gliński [40]. Czekalski i Kociałkowski [22] zastosowali m etodę spektrograficzną w oznaczeniach miedzi w wodach drenowych. Próbki po wzbogaceniu wzbudzali z elektrod węglowych. W spólnie z G e g u s e m [38] ci sam i autorzy oznaczali Cu m etodą spektrograficzną w w yciągach glebowych. Nowosielski [109, 110, 111] prowadził badania nad zastosowaniem m etody A. niger do oznaczania zawartości miedzi w glebach. W prowadził uproszczenia do proponow anej przez siebie m etody w zakresie hodowli zarodników, sterylizacji i innych szczegółów. Zakres oznaczalności Cu w próbce w ynosi 0,02 do 2,0 ug, a dokładność m etody 5 /o. Jurkowska [53] wykazała w swej pracy, że A. niger ma zdolność przystosowania się do miedzi, która w szeregu prac obcych traktow ana była jako składnik trujący dla tego grzyba. B adania nad m etodam i chem icznym i oznaczania m iedzi w glebie pro wadzili liczni autorzy. Boratyński wraz ze współpracownikam i [11] porównał szereg roztworów ekstrakcyjnych dochodząc w konkluzji do w niosku, że najbardziej odpow iednim ek straktorem m iedzi,,p rzysw ajaln ej dla roślin byłby rozcieńczony kwas azotowy. Kabata [59] za najbardziej odpowiednie ekstraktory uważa 10-procentowy kwas solny i 0,1 m w ersenian dwusodowy. Kociałkowski [73] na trzech typach gleb (bielicowe, brunatne

33 Badania nad mikroelementami w Polsce 237 i czarne ziemie) porów nał działanie trzech roztw orów ekstrakcyjnych: Barona, 10-procentow y HC1 i wodę królew ską. Pew ne uproszczenia w toku analitycznym oznaczania Cu m etodą Scharrera i Schaum löffela zaproponowali Kardasz i Ruziewiczowa [72]. M etodą spektroskopii atom ow ej w oznaczeniach Cu w m ateriale roślinnym stosował Dumański [35, 36], a m etodę polarograficzną Szur- man [127]. LITERATURA [1] Andrzejewski M., Czekalski A., Kociałkowski Z.: Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Nauk roi i leś., Prace Kom. Nauk roi., i Kom. Nauk Leś., t. 18, 1964, z. 2, s. 45. [2] Andrzejewski M., Czekalski A., Kociałkowski Z.: Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Nauk roi. i leś., Prace Kom. Nauk roi. i Kom. Nauk leś., t. 18, 1964, z. 2, s. 51. [3] Baluk A., Czekalski A., Kociałkowski Z.: Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Nauk roi. i leś., Kom. Nauk roi. i Kom. Nauk leś., t. 19, 1965, z. 1, s. 15. [4] B a s z y ń s к i T.: Acta Soc. Bot. Pol., vol. 204, 1955, s [5] Baszyński T., Sławiński W., Zawadzka I., Zawadzki K.: Acta Soc. Bot. Pol., vol. 25, 1956, nr 3, s [6] Biali с H.: Biblioteczka Wiad. IMUZ, nr 17, 1965, s. 87 [7] В i a 1 i с H.: Biblioteczka Wiad. IMUZ, nr 17, 1965, s [8] Boratyński K., Burström H.: Rocz. Nauk roi., t. 38, 1937, z. 2-3, s [9] Boratyński K., Roszykowa S.: Roczn. glebozn., t. 9, 1960, dod., s [10] Boratyński K., Roszykowa S., Roszyk E., Tyszkiewicz M., Z i ę t e с к a M.: Rocz. glebozn., t. 18, 1967, z. 1, s. 57. [11] Boratyński K., Roszykowa S., Ziętecka M.: Rocz. glebozn., t. 16, 1966, z. 1, s. 41. [12] Borys M. W.: Wiad. bot., 1964, z. 3/4, s [13] Burczyk H., Sulinowski S.: Rocz. Nauk roi., 79-A-2, 1958, s [14] С h o d a ń J.: Rocz. Nauk roi., 80-A-4, 1959, s [15] Chodań J.: Zesz. nauk. WSR Olszt., t. 12, 1962, z. 2, s [16] Chodań J.: Rocz. Nauk roi., 75-F-3, 1962, s [17] Chodań J.: Zesz. nauk. WSR Olszt., t. 16, 1963, z. 2, s [18] Chudecki Z.: Zesz. nauk. WSR Szczec., nr 10, 1963, s [19] Czarnowska K.: Zesz. Probl. Post. Nauk rol., z. 50b, 1964, s. 33. [20] Czarnowska K.: Rocz. Nauk roi., 94-A-4, 1968, s [21] Czekalski A., Kociałkowski Z.: Materiały ze Zjazdu Naukowego PTG, Gdańsk 1957, s. 77. [22] Czekalski A., Kociałkowski Z.: Rocz. glebozn., t. 13, 1963, dod. s [23] Czekalski A., Kociałkowski Z.: Rocz. glebozn., t. 15, 1965, dod. s [24] Czekalski A., Kociałkowski Z.: Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Nauk roi. i leś. Prace Kom. Nauk roi. i Kom. Nauk leś., t. 23, 1967, z. 2, s [25] Czuba R.: Nowe Roi., 1968, nr 4, s. 13. [26] Czuba R., Strahl A., Kamińska W.: Rocz. glebozn., t. 19, 1968, z. 1, s. 151.

34 238 К. Boratyński i in. [27] Czuba H., Z a n i u к A.: Rocz. glebozn., t. 19, 1968, z. 2, s [28] D ę b o w s к i S.: Nowe Roi., 1958, nr 15, s [29] Dobrzański B., Gliński J.: Ann. UMCS Sect. E, vol. 29, 1964, s. 19. [30] Dobrzański B., Gliński J.: Pol. J. Soil Sc., vol. 1, 1968, nr 2, s [31] Dobrzański В., Gliński J., Pomian J., Turski R.: Pol. J. Soil Sc., vol. 1, 1968, nr 1, s. 39. [32] Domański E.: Post. Nauki roi., R. 1, 1954, nr 6 (30), s. 25. [33] Duczmal K., Gwizdek S.: Zesz. nauk. WSR Szczec., nr 13, 1964, s [34] Duczmal K., Gwizdek S., Rajewski J.: Zesz. Nauk. WSR Szczec., nr 13, 1964, s [35] Dumański J.: Materiał z konwersatorium mikroelementowego w Lublinie, 1964, s. 84. [36] Dumański J.: Rocz. Nauk roi., 90-A-3, 1965, s [37] Gałczyńska B.: Pam. puł., z. 34, 1968, s [38] Gegus E., Kociałkowski Z., Czekalski A.: Rocz. glebozn., t. 13, 1963, dod. s [39] Gliński J.: Ann. UMCS Sect E, vol. 20, 1964, z. 1, s. 1. [40] Gliński J.: Rocz. glebozn., t. 15, 1965, dod., s [41] Gliński J.: Ann. UMCS Sect. E, vol. 22, 1968, s. 21. [42] Gliński J.: Ann. UMCS Sect. E, vol. 22, 1968, s. 37. [43] Gliński J., Graj pel A.: Rocz. glebozn., t. 13, 1963, dod. s [44] Gliński J., Grajpel A.: Materiały z konwersatorium mikroelementowego w Lublinie, 1964, s. 43. [45] Gliński J., Grajpel A.: Rocz. glebozn., t. 14, 1964, dod. s. 73. [46] Gliński J., Melke J., Uzi a к S.: Rocz. glebozn., t. 19, 1968, dod. s. 73. [47] Gliński J., Turski R.: Rocz. glebozn., t. 15, 1965, dod. s [48] Grabowski K., Rydel S., Szewczyk J., Zalewska E.: Rocz. Nauk roi., 68-E-3, 1958, s [49] Gutmański J.: Biul. IHAR, 1966, nr 3-4, s [50] Gwizdek S.: Zesz. nauk. WSR Szczec., nr 13, 1964, s [51] Jaworski A.: Prz. geol., R. 9, 1961, nr 5 (98), s [52] Jaworski A.: Kwart, geol., t. 6, 1962, z. 1, s [53] Jurkowska H.: Acta microb. poi., vol. 1, 1953, z. 2, s [54] Jurkowska H.: Zesz. nauk. WSR Krak., nr 15, Roi., z. 9, s. 37. [55] Kabata A.: Post. Nauk roi., R. 2, 1955, nr 4, s. 53. [56] Kabata A.: Materiały ze Zjazdu PTG, 1956, s. 97. [57] Kabata A.: Rocz. Nauk roi., 78-A-3, 1958, s [58] Kabata A.: Pam. puł., 1961, z. 3, s. 81. [59] Kabata-Pendias A.: Pam. puł., 1963, z. 9, s. 31. [60J Kabata-Pendias A.: Rocz. glebozn., t. 15, 1965, dod., s [61] Kabata -Pendias A.: Rocz. Nauk roi., 90-A-l, 1965, s. 1. [62] Kabata-Pendias A.: Rocz. Nauk roi., 92-A-2, 1966, s [63] Kabata-Pendias A.: Rocz. Nauk roi., 92-A-3, 1966 s [64] Kabata-Pendias A.: Rocz. Nauk roi., 94-A-4, 1968, s [65] Kabata-Pendias A.: Pam. puł., z. 34, 1968, s [66] Kabata-Pendias A.: Rocz. glebozn., t. 19, 1968, dod. s. 55. [67] Kabata-Pendias A.: Pol. J. Soil Sc., vol. 1, 1968, nr 2, s [68] Kabata-Pendias A., Gajda J., Gałczyński В.: Pam. puł., z. 22, 1966, s. 231.

35 Badania nad mikroelementami w Polsce 239 [69] Kabata-Pendias A., Gałczyńska B.: Rocz. glebozn., t. 15, 1965, dod. s [70] Kabata-Pendias A., Pondel H.: Rocz. Nauk roi., 82-A-l, I960, s. 73. [71] Kac-Kacas M.: Pam. puł., 1968, z. 35, s [72] К a r d a s z T., R u ziewie z J.: Rocz. glebozn., t. 16, 1966, z. 2, s [73] Kociałkowski Z.: Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Nauk roi. i leś., Prace Kom. Nauk roi. i Kom. Nauk leś., t. 14, 1963, z. 4, s [74] Kociałkowski Z.: Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Nauk roi. i leś., Prace Kom. Nauk roi. i Kom. Nauk leś., t. 14, 1964, z. 4, s [75] Kociałkowski Z., Cieśla W.: Rocz. glebozn., t. 19, 1968, z. 2, s [76] Kociałkowski Z., Czekalski A., Bal u к A.: Rocz. Nauk roln., 93-A-l, 1967, s [77] K o t e r M., Chodań J.: Rocz. Nauk roi., 82-A-2, 1961, s [78] К o t e r М., Krauze A., Filus D.: Rocz. glebozn., t. 18, 1968, z. 2, s [79] Krauze A.: Zesz. nauk. WSR Olszt., t. 12, 1962, z. 2, s [80] Krauze A.: Olsztyn 1962 (praca doktorska). [81] Kuczyńska I.: Materiały z konwersatorium mikroelementowego w Lublinie, 1964, s. 80. [82] Kwieciński R.: Pam. Pań. Inst. Gosp. Wiej., t. 11, 1930, s [83] Liwski S.: Zesz. Probl. Post. Nauk roi., 1960, z. 25, s [84] Liwski S.: Zesz. Probl. Post. Nauk roi., 1861, nr 27a, s [85] Liwski S.: Rocz. Nauk roi., 75-F-l, 1961, s. 7. [86] Liwski S.: Rocz. Nauk roi., 87-A-3, 1962, s [87] Liwski S., Piech na M.: Rocz. glebozn., t. 13, 1963, z. 2, s [88] Lachowski J.: Nowe Roi., R. 9, 1960, nr 8, s. 11. [89] Lachowski J.: Rocz. Nauk roi., 84-A-l, 1961, s. 63. [90] Lachowski J.: Rccz. Nauk roi., 84-A-l, 1961, s. 88. [91] Lachowski J.: Hod. Rośl. Aklim., t. 7, 1963, z. 3, s [92] M а с i а к F.: Rocz. Nauk roi., 71-A-3, 1955, s [93] Maksimów A., ChroboczekE.: Rocz. Nauk roi., 68-A-3, 1954, s [94] Maksimów A., Grudziński Z.: Rocz. Nauk roi., 66-A-l, 1952, s. 65. [95] Maksimów A., Liwski S.: Rocz. Nauk roi., t. 2, 1952, z. 1, s [96] Maksimów A., Liwski S., Kozakiewicz A.: Rocz. Nauk roi., 74-F-l, 1960, s. 91. [97] Maksimów A., Okruszko H.: Rocz. glebozn., t. 1, 1950, s. 70. [98] Matusiewicz E.: Rocz. Nauk roi., 86-A-2, 1962, s [99] Miciński A., Czekalski A., Kociałkowski Z.: Rocz. Nauk roi., 91-A-3, 1966, s [100] Miczyński J.: Nowe Roi., R. 2, 1953, z. 6, s. 31. [101] Moraczewski R.: Rocz. glebozn., t. 15, 1965, z. 2, s [102] Moraczewski R.: Rocz. glebozn., t. 16, 196*6, z. 2, s [103] Musierowicz A., Krzyszowski J., Wondrausch R.: Rocz., Nauk roi., t. 50, 1948, s. 51. [104] Niklewski M., Twaróg J.: Zesz. nauk. WSR Szczec., nr 25, 1966, s [105] Nowicki A.: Rocz. Nauk roi., 85-A-4, 1962, s [106] Nowicki A.: Rocz. Nauk roi., 86-A-4, 1962, s [107] Nowicki A.: Roczn. Nauk roi., 87-A-4, 1963, s [108] Nowicki A.: Rocz. Nauk roi., 88-A-2, 1964, s [109] Nowosielski O.: Rocz. glebozn., t. 10, 1961, z. 1, s. 151.

36 240 К. Boratyński i in. [110] Nowosielski О.: Rocz. Nauk roi., 87-A-2, 1963, s [111] Nowosielski O.: Post. Nauk roi., 1962, nr 34, s [112] Piotrowska М.: Rocz. glebozn., t. 15, 1965, dod. s [113] Piotrowska М.: Pam. puł., 1967, z. 30, s. 99. [114] Piszczek J., Chudecki Z., Grajnert H.: Zesz. nauk. WSR Szczec., nr 12, 1964, s. 21. [115] P u d e 1 s к i T.: Biul. warz., 1965, t. 8, s [116] Reimann B., Borowicz A.: Rocz. WSR Pozn., t. 19, 1964, s [117] Reimann B., Kociałkowski Z.: Rocz. glebozn., t. 19, 1968, z. 2, s [118] Roszyk E.: Materiały z konwersatorium mikroelementowego w Lublinie, 1964, s. 51. [119] Roszyk E.: Rocz. glebozn., t. 19, 1968, z. 2, s [120] R y ś R.: Post. Nauk roi., R. 1(6), 1954, nr 6, s. 66. [121] R y ś R., Groblewski S., Styczyński H.: Rocz. Nauk roi. Ser. B, 1957, z. 3, s [122] Sapek A., Heinsch K.: Rocz. glebozn., t. 18, 1968, z. 2, s [123] Sarosiek J., Wachowska K.: Acta Soc. Bot. Pol., t. 29, 1960, nr 1, s. 99. [124] Skawina T.: Zesz. nauk. AGH Krak., nr 12, 1967, s [125] Skawina T., Wąchalewski T.: Zakł. Nauk-Bad. GOP-PAN, Biul 5., 1965, s [126] Szukalski H., Maćkowiak W., Jakubowski S., Sikora H.: Pam. puł., z. 32, 1968, s [127] S z u r m a n J.: Rocz. Nauk roi., 73-A-3, 1956, s [128] Świętochowska M.: Prace dośw. oraz sprawozd. z działalności Zakł. Dośw. Puławy, [129] Świętochowski B.: Prace dośw. oraz sprawozd. z działalności Zakł. Dośw. Puławy, [130] Trzecki S., Strasburger M.: Rocz. Nauk roi., 84-A-2, 1961, s [131] Tuchołka Z., Baluk A., Czekalski A., Kociałkowski Z.: Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Nauk roi. i leś., Prace Kom. Nauk roi. i Kom. Nauk leś., t. 18, 1964, z. 2, s [132] Wojtczak L.: Wszechświat, 1955, z. 5, s [133] Ziemska J.: Post. Nauk roi., R. 1(6), 1954, nr 6, s [134] Ziemska J.: Biul. IUNG, nr 2, 1954, s. 35.

37 MANGAN Badania nad znaczeniem m anganu dla organizmów niższych prowadził Pietruszczyński [113], a następnie Maksimów i Dłubakows к i [74]. Stwierdzili oni dodatni wpływ tego pierw iastka na przebieg procesów am onifikacyjnych i nitryfikacyjnych. Stosowany przez Jurkowską i Stopczykową [43] m angan w stężeniu nietoksycznym dla A. niger [0,5' /o] obniżał w pożywce amonowej trujące działanie fluoru, natom iast w pożywce azotanowej zwiększał jego szkodliwość. Rolą fizjologiczną m anganu w roślinach zajmował się głównie Ośrodek Puławski. Nowotny-Mieczyńska i Wróblewska [112] zaobserwowały, że niedobór m anganu w pożywce powodował zaburzenie przy pow staw aniu ciałek zieleni. Liście pomidorów hodowanych na pożywce bezm anganow ej były drobne, pom iędzy żyłkam i w ystępow ały białe p lamy, a ciałka zieleni skupiały się na brzegach liści. Ruszkowska [126, 128] stw ierdziła, że m angan m a w pływ na pow staw anie chlorofilu, a ta k że bezpośredni w pływ na proces fotosyntezy. Boratyński i Burström [8] ustalili, że pobieranie m anganu przez pszenicę w kulturach wodnych wzrastało wraz ze wzrostem ph w zakresie 3,5-7,0. Oznaczaniem zawartości m anganu w roślinach zajmowało się w ielu autorów. W przew ażającej liczbie badanych próbek zawartość m anganu w poszczególnych gatunkach roślin mieściła się w granicach podaw anych w literaturze (tab. 6). Można tu wspomnieć, że Zembaczyński [154] nie stw ierdził objaw ów niedoboru tego składnika w w arunkach polow ych. Również badania sian i roślinności łąkowej nie wskazują na ogół na pow ażniejsze niedobory m anganu w paszach. K urm ies i Zezwitz p rzy jm u ją jako w artość graniczną 100 ppm m anganu. Biorąc tą wielkość za podstawę niedobory Mn stwierdzili jedynie Tuchołka i in. [146] w sianach z terenów łąkowych położonych nad kanałam i Obry i Powa-Topiec oraz terenów naw adnianych ściekami, a także Liwski [65, 67, 68] w obiektach łąkow ych z tere n u w ojew ództw a warszaw skiego, bydgoskiego, olsztyńskiego i lubelskiego. Natom iast badane przez Sapka i Heinsch [134] siana z terenu województwa koszalińskiego zawierały w ystarczające ilości m anganu. Przeprowadzone badania w skazują na w yraźny wpływ odczynu gleby na zawartość m anganu w roślinach. Zembaczyński [154], Koter 16 Roczniki G leboznaw cze, T. XXII, z. 1

38 242 К. Boratyński i in. Zawartość manganu w ro ślin a c h Manganese content in plan ts Tabela R ośliny ±-lants Pozycja lit e r a tu r y item s o f lit e r a tu r e Zbożowe - Cereals żyto - rye przed strzelaniem w źdźbło - before shooting po wykłoszeniu - after heading ziarno - grain słoma - straw pszenica - wheat przed strzelaniem w źdźbło - before shooting po wykłoszeniu - after heading ziarno - grain słoma - straw jęczmień - barley ziarno - grain słoma - straw owies - oats przed strzelaniem w źdźbło - before shooting po wykłoszeniu - after heading w okresie dojrzałości mlecznej at milk ripening stage ziarno - grain słoma - straw kukurydza - maize 2 5,6-7 0, ,6-4 6, , ,5 22, 53 10, ,9 22, ,7-5 5, ,4 46, ,8-7 4,9 22, 5S 1 9,5-54,8 22, ,9-4 9, ,6-5 1, ,6-57, ,0-5 0, ,5-135,0 I , ,8 22, ,7-6 2,2 22, Okopowe - Root crops ziem niaki - p otatoes bulwy - tubers l i ś c i e - lea v es buraki cukrowe - sugar b e ets korzen ie - ro o ts l i ś c i e - le a v e s , , , , , , 5 3, I 54 Przemysłowe - In d u stria l crops rzepak - rape ziarno - seed słoma - straw tytoń - tobacco l i ś c i e - lea v e s chm iel - hop l i ś c i e - le a v es 16,,8-5 0,0 58 6,,6-2 7, ,, , ,,0-9 8,0 83 Motylkowe - Ьекитез koniesyna - clo v er lucerna - a lfa lfa , ,8 б, 9, 34, 58, 66, 67, 68 9, 58, 131

39 Badania nad mikroelementami w Polsce seradela - serra d ella 91,0-430,5 9, 58, 131 peluszka - f ie ld pea nostrzyk - m e lilo t łu b in - lupine komonica zwyczajna - common b ir d» s -fo o t t r e f o i l 75 66, 67 mieszanka strączkowych - legume mixture 5 5,8-8 0,2 58 siano motylkowych - legume hay 3 6,8-5 1,4 6 c.d. t a b e li 6 Trawy - G rasses mozga trzcinow ata - reed canary grass , 67, 68 wyczyniec łąkowy - meed, o w fo r t a il , 66, 67, 68 kupkówka p o sp o lita -- cocksfoot , 6, 66, 67, 68 tymotka łąkowa - tymothy , 68 konie t l i c.a łąkowa - golden oatgrass , 68 kostrzew a czerwona - red fescu e , 67, 68 kostrzew a łąkowa - meadow fescu e , 66, 67, 68 w iechlina łąkowa - meadow bluegrass , 67, 68 w iech lina zwyczajna - common bluegrass , 68 w iech lina błotna - fow l bluegrass , 67, 68 kłosówka w ełn ista - meadow so ftgra se 55 66, 67 tomka wonna - sweet vernal grass , 67, 68 m ie tlic a b ia ła - creeping bentgrass , 68 śm iałek darniowy - tu fte d hairgrass 55 66, 67 trzcin n ik lancetow aty - purple small reed , 67 trzcin a p o sp o lita - common reed , 67 trawy różne - oth er g ra sses , 146 siano - hay , 55, 66, 67, 68, 131 Chwasty - Weeds tu rzyce - sedges , 66, 67, 68, 146 jask ry - crow foots , 67, 68, 146 szczaw - dock 70 66, 67 skrzypy - h o r se ta ils , 66, 67, 68 chwasty różne - oth er weeds , 146 i in. [58], M о г а с z e ws k i i В orkowski [90] stwierdzili, że w m iarę w zrostu ph gleby m aleje zawartość m anganu w roślinach. W edług К o - t e r a i współpracowników [58] obniżenie zawartości Mn w roślinach przy ph gleby powyżej 7,0 dochodzi do öo^/o. W badaniach Goralskiego [41] koniczyna czerwona zawierała nadm ierne ilości m anganu w serii nie w apnow anej, na glebach o dużej zaw artości m anganu aktyw nego. R u s z kowska [131], na podstawie znalezionej ścisłej korelacji między ph gleby a zawartością m anganu w roślinie, proponuje przyjęcie określonych wartości ph jako m iernika zaopatrzenia roślin w mangan. W badaniach Reimanna i współpracowników [122] wapnowanie wpłynęło w yraźnie na obniżenie zawartości Mn w roślinach. Porów nując działanie dwóch form stosow anego naw ożenia w apniem (węglanow a i siarczanow a) R e i m a n n 16»

40 244 К. Boratyński i in. [119] stw ierdził, że jedynie form a w ęglanow a w płynęła na obniżenie poziomu Mn w roślinach. Form a siarczanowa nie w ykazywała tego ujem nego wpływ u. Przy wyższej zawartości Mn w glebie Sarosiek i Wachowska [136] znaleźli w ięcej tego składnika w roślinności lasu bukowego. Badania nad w pływem m anganu na wysokość i jakość plonów roślin w w arunkach doświadczeń w azonow ych prow adzili liczni autorzy. Nawożenie tym składnikiem stosowane przez Nowotny-Mieczyńską i Wróblewską [112] przyspieszało zawiązywanie i dojrzew anie owoców pomidorów, a także wpływało na wzrost plonu owoców tej rośliny. Zw yżki plonu pom idorów pod w pływ em naw ożenia M n uzyskały także Nowotny-Mieczyńska i Ruszkowska [86]. W badaniach Uziaka, Marca i Strzelca [151] Mn w yw arł dodatni wpływ na plony tytoniu. Również Szukalski [142] uzyskał pod w pływem nawożenia m anganem nieznaczne zwyżki plonu jęczmienia, owsa, lnu, bobiku i lucerny. Naw ożenie m anganem gleb torfow ych spowodowało w zrost plonu szpinaku i rajgrasu w doświadczeniach Maksimowa i Liwskiego [76] oraz rajgrasu w badaniach Krauze [60]. Maksimów i Chrobocze к [73] uzyskali zwyżki plonu cebuli, a Maksimów i Grudziński [75] plonu kapusty. Oprócz dodatnich efektów nawożenia m anganem uzyskiwano również w badaniach w yniki w skazujące na b rak w pływ u tego składnika bądź obserw ow ano naw et pew ne obniżanie się plonu roślin naw ożonych m anganem. I tak w doświadczeniach Matusiewicza [82] nie stwierdzono w yraźnego w pływ u tego składnika na plony tytoniu. Podobnie w b ad a niach Krauze [60] koniczyna czerwona i tym otka nie reagow ały zwyżką plonów na nawożenie Mn. W badaniach Wojtowskiej [152] nawożenie m anganem nie podwyższało plonu rajgrasu włoskiego, a większe dawki naw et go obniżały. Nawożenie m anganem stosowane przez Nowotny-Mieczyńską i Ruszkowską [86] wpłynęło na wzrost zawartości w itam iny С w pom idorach. Podobne efekty naw ożenia M n tej rośliny uzyskali R u s z kowska i Zinkiewicz [132, 133] oraz Wróblewska [153]. Również w badaniach Krauze [59, 60] nawożenie m anganem podwyższyło w roślinach pastew nych zawartość w itam iny С, a także karotenu i innych karotenoidów. Zawartość karotenu wzrosła także w szpinaku nawożonym m anganem przez Ziemską [155, 156]. W badaniach N o - wotny-mieczyńskie j i Ruszkowskiej m angan w płynął dodatnio na zdrow otność ziem niaków [85]. Te same autorki stw ierdziły [86], że nawożenie m anganem powodowało w zrost zaw artości tego składnika w plonach pom idorów. Podobne obser

41 Badania nad mikroelementami w Polsce 245 wacje dla roślin pastew nych zrobiła Krauze [59], a dla rajgrasu W o j - towska [152]. Barszczak i Stec [5] uzyskali znaczny wzrost zaw artości m anganu w nasionach żyta, pszenicy, jęczm ienia, owsa, koniczyny czerw onej, gorczycy, peluszki, k u k u ry d zy przez m oczenie ich w roztworze M ns 04. Zabieg ten w pewnych granicach stężenia roztw oru nie obniżał siły i energii kiełkowania nasion. W badaniach Szukalskiego [142] stosowane do gleby nawożenie m anganem powodowało wzrost ilości tego składnika w uzyskanych plonach nasion, szczególnie lnu i owsa, przy czym nasiona o wyższej zawartości Mn wykazywały jak gdyby osłabioną energię i siłę kiełkow ania. W yniki badań przeprow adzonych w zakresie naw ożenia roślin m anganem w w arunkach polowych są nieliczne. Przew ażająca większość prac dotyczy naw ożenia m anganem buraków cukrow ych. Pierw sze inform acje na ten tem at podaje Kosiński [57]. Mimo uzyskania pew nych zwyżek plonów pod wpływem nawożenia m anganem autor uważał zabieg ten w owych czasach (rok 1912) za nieopłacalny ze względu na zbyt duży koszt nawozu. W doświadczeniach Miczyńskiego [84], przeprowadzonych u 35 indyw idualnych plantatorów na K ujaw ach i w woj. lubelskim, nawożenie m aganem w ilości 20 kg M ns 04 na hektar dało w yraźne zwyżki plonu korzeni i liści. Zagadnieniem nawożenia m ikroelem entam i buraków cukrowych, a w tym także m anganem, interesow ał się szczególnie Zakład Buraka i Innych Roślin K orzeniow ych IHAR w Bydgoszczy. Z ogłoszonych przez L a chowskiego [69, 70, 72], Nowickiego [102, 103, 104, 105], Kwiatonia [63] i Gutmańskiego [42] prac wynika, że praw ie we w szystkich doświadczeniach przeprowadzonych w różnych w arunkach glebow o-klim atycznych Polski uwidoczniło się korzystne działanie m anganu, w yrażające się podniesieniem zdrow otności roślin (zm niejszenie w y stępow ania żółtej plam istości) [70, 104], podniesieniem procentow ej zaw artości cukru średnio o 0,1-0,3% [69, 70, 72, 102, 105], a przede wszystkim zwyżką plonów korzeni i liści [63, 69, 70, 72, 102]. Średnio w 109 dośw iadczeniach przeprow adzonych przez Lachow skiego w 65 miejscowościach uzyskano pod wpływem nawożenia m anganem (7,4 kg Mn na ha) zwyżkę plonu korzeni wynoszącą 7,1% oraz liści 6,1%. A utor ten nie stw ierdził różnic w reagow aniu odm ian na naw ożenie m i kroelem entam i. Natom iast w badaniach Gutmańskiego [42] odmiany poliploidalne w ykazały wyższą zawartość Mn w korzeniach i liściach niż odm iana diploidalna. Stosowane przez Lachowskiego [72] nawożenie m anganem na plantacjach nasiennych obok innych składników (B, Cu, Zn) dało wzrost plonu nasion buraków cukrow ych o 13% oraz wzrost siły kiełkowania.

42 246 К. Boratyński i in. Sporadycznie prowadzone doświadczenia nad nawożeniem m anganem innych roślin upraw nych dały różne w yniki. W doświadczeniach Kosińskiego [56] jęczmień reagował w yraźną zwyżką plonu ziarna na naw ożenie m anganem. N aw ożenie tym składnikiem stosowane przez Leśniowskiego [64] podniosło plon kukurydzy o 30%, przy czym naw et dawki 500 kg M ns 04 nie działały szkodliwie. W badaniach Tuchołki i współpracowników [149] owies w ykorzystyw ał m angan z nawozów organicznych (obornik, komposty) jeszcze w czw artym roku po ich wprowadzeniu. Dębowski nie stw ierdził [28] korzystnego działania Mn na ziem niaki. Przy opryskiwaniu roślin ziemniaków roztworem m ikroelem entów w ilościach dorównujących dawkom stosowanym do gleby T r z e с к i i Strasburger [145] zaobserwowali zatrucie roślin. Dawki zaś zbliżone do potrzeb pokarm ow ych nie działały toksycznie, ale też nie w yw o łały różnic w plonie kłębów i skrobiowości w porównaniu z roślinam i nie nawożonym i. Modzelewska-Jelinowska [87] stw ierdziła brak korzystnego działania m anganu na plony nasion lucerny. W doświadczeniach Burczyka i Sulimowskiego [14] opryskiw anie roślin m ikroelem entam i, a w śród nich m anganem, zwiększało plony nasion łubinu białego i w ąskolistnego. A utorzy nie zaobserw ow ali dodatniej reakcji łubinu żółtego. Lachowski [71] w 38 doświadczeniach uzyskał zwyżkę plonu korzeni cykorii średnio o 7,2% pod wpływem nawożenia m anganem (7,4 kg Mn na ha). Wzrósł także w cykorii procent suchej m asy oraz zawartość inuliny. Nawożenie m anganem stosowane przez Myszkę [100, 101] pod rośliny w arzyw ne (kapusta, fasola, sałata) w w arunkach polow ych spowodowało znaczny wzrost zawartości w itam iny С w plonach tych roślin. Stosowanie nawożenia manganowego wraz z innym i m ikroelem entam i przez Moraczewskiego [88, 89] na łąkach torfowisk zmeliorowanych nie w yw arło istotnego w pływ u na plony zielonej m asy ani też na a k ty w izację procesów am onifikacyjnych i nitryfikacyjnych, zwiększało n ato m iast jego zawartość w sianie. Badania nad całkowitą zawartością m anganu w glebach prowadzili w najszerszym zakresie Musierowicz [91] oraz Musierowicz i współpracownicy [92, 93, 94, 95, 97, 98, 99] obejm ując nimi różne gleby Polski, w szczególności zaś gleby województwa łódzkiego i warszawskiego. Strzemski i Gawęda [140, 141] oraz Pondel [118] badali niektóre gleby województwa kieleckiego, Piszczek [117] gleby karpackich terenów fliszowych, Tuchołka, Czekalski i Kociałkowski [147] gleby województwa bydgoskiego, Roszyk [124] niektóre gle

43 Badania nad mikroelementami w Polsce by Dolnego Śląska, Kociałkowski i Cieśla [54] gleby Wysoczyzny K ujaw skiej. Badania rejonów torfowych prowadził głównie zespół M a - ksimowa [77, 78, 79, 80] oraz Baszyński i w spółautorzy [7]. Całkow itą zaw artość m anganu w różnych glebach badali także G a ł c z y ń ska [35], Gliński, Melke i Uziak [40], Kabata-Pendias [44, 45, 46, 47, 48, 49], Kabata-Pendias i Gałczyńska [51], Piotrowska [114], Szukalski, Maćkowiak, Jakubowski i Sikora [143]. Do oznaczania całkowitej zawartości m anganu w glebach stosowane były przez poszczególnych autorów różne metody. Najczęściej traktow ano glebę stężonym kw asem siarkow ym bądź m ieszaniną różnych kwasów (siarkowy i azotowy). W m niejszym zakresie stosowane były m etody spektrograficzne, sporadycznie zaś m etoda Nemesa i Duca (prażenie gleby i traktowanie wodą królewską). Dlatego trudno o ścisłe porównanie uzyskanych w Polsce w yników badań. W yniki te jednak dotyczą znacznej ilości pró bek i niejednokrotnie większych obszarów kraju, mogą więc dać mimo pewnej różnorodności stosowanych metod orientację w zasobach m anganu w różnych glebach Polski (tab. 7). N ajw iększe ilości m anganu całkowitego, w ahające się jednak w szerokich granicach, znaleźli Strzemski i Gawęda [141] w glebach ciężkich triasu iłowego oraz w rędzinach środkowo i górnodew ońskich w ojewództwa kieleckiego. Znaczne ilości m anganu zawierały badane przez Musierowicza i współpracowników [97, 99] gleby mułowo bagienne województwa warszawskiego oraz czarne ziemie i mady, a także badane przez Skawinę [137] gleby Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. N ajm niejsze ilości m anganu w glebie znaleźli Musierowicz [90] oraz Musierowicz, Górski i Zagitz [95] w piaskach luźnych i piaskach bielicowych, w glebach bielicowych i brunatnych, a także w niektórych glebach torfow ych. Większość autorów a mianowicie: Gliński [38], Gliński i współautorzy [40], Kabata-Pendias [44, 46, 48], Kabata-Pendias i Gałczyńska [50], Kociałkowski i Cieśla [54], Musierowicz, Górski i Zagitz [95], P i s z с z e к [117], Ponde 1 [118], Roszyk [124], Strzemski [138], Strzemski i Gawęda [140, 141], Szukalski i w spółautorzy [143], stwierdziła pewne nagrom adzenie m anganu w poziomach wierzchnich gleb w porównaniu z w arstw am i głębszymi. Kabata-Pendias [48] wraz z Gałczyńską [51], a także Strzemski [138] podkreślają duże znaczenie biologiczne kum u lacji m anganu. Niezależnie od akum ulacji m anganu w poziomie A x Gałczyńska [35] obserwowała także drugi poziom gromadzenia Cb a Kabata- -Pendias [44, 45] poziomy B/C i Cj. Całkowita zawartość m anganu w

44 248 К. Boratyński i in. Zawartość mangańu w glebach Manganese content in s o i l s T a b e l a 7 Gleby - S o ils Głębokość Depth cm ppm Pozycja lit e r a tu r y Items of liter a tu re C ałkowita - oznaczona na sp ek trografie - T otal content determined on spectrograph B ielicow e - Podzolic s o ils P seudobielicow e - Pseudopodzolic s o i l s < Brunatne - Brown s o i l s , 124 < Czarnoziemy - Chernozems < Czarne ziem ie - Black earth s Rędziny - Rendzina s o i l s ,47 < Torfowe - Peat s o ils < Gleby pyłowe - S i l t y s o i l s < Gleby GOP - GOP s o ils Spalanie w C, odparowywanie z HF - Combustion at C, steaming w ith HP Pseudobielicowe - Pseudopodzolic s o ils , ,4 48 < 2 5 8,2-8 0,0 48 Brunatne - Brown s o i l s , , 48 < 2 5 1, , 48 Gleby z granitu - S o ils developed o f granite ^5 < Gleby z bazaltu - S o ils developed o f basalt < Spalanie w 500 C, odparowywanie z wodą królewską /m et. Nemesa i Duca/ Combustion at 500 0, steaming w ith aqua regia /Nemes and Duca method/ Brunatne - Brown s o ils < Czarne ziem ie - Black earths < Gleby pyłowe - S i l t y s o i l s < Gleby różne - Various s o ils , 11 Spalanie w 500 C, odparowywanie z НС1 - Combustion at 500 C, steaming with IIC1 Torfowe - Peat s o ils , 79, 80 ^ , 79 Torf wysoki - High peat ,5-5 3,0 7 G ytia podtorl'owa - G yttja under peat

45 Badania nad mikroelementami w Polsce c.d. t a b e li 7 W wyciągu wody królew skieji - In aqua regia extract B ielicow e - Podzolic s o ils ,0-943,0 52 < »0-917,4 52 Brunatne - Brown s o ils , ,6 52 < , ,4 52 Czarne ziem ie - Black earths ,2 52 < , ,8 52 W wyciągu stężonych HNO^ + H2S0^ In e:ctract of concentrated HNO^ + H^O^ B ielicow e - Podzolic s o ils , 131 < Brunatne - Brown s o i l s , ,0 131 Czarnoziemy - Chernozems < Czarne ziem ie - Black earths , , 131 < Rędziny - Rendzina s o i l s < Mady - A llu v ia l s o ils Mułowo-błotne - A llu v ia l muck s o ils < Torfowe - Peat s o ils Lessy - L oesses < P iask i - Sands , 95, 130 < 2 0 IO-25O 95 Pyły - S ilt s ,5-488,0 130 G liny - Loams , ,0 130 I ły - Clays О 95 < S zczerk i - Loamy sands < Gleby terenów górzystych - Mountain s o i l s pod r o ślin n o ś c ią le śn ą under fo r e st v egetation < pod ro ślin n o ścią uprawną under c u ltiv a ted crops < pod ro ślin n o ścią odłogową under fallow veg eta tio n < pod użytkami zielonym i under grasslan d s < W wyciągu stężonego H2S0^ In extract of concentrated H2S0^ B ielicow e - P od zolic s o i l s , 92, 93, 94, 96, 97, 98, 99 < 2 5 Ś , 93, 94, 96, 97, 98 Brunatne - Brown s o i l s , 92, 93, 94, 97, 98, 99 < , 93, 94, 96, 97, 98 Czarnoziemy - Chernozems

46 250 К. Boratyński i in c.d. t a b e li 7 Czarne ziem ie - Black earth s O , 92, 93, 94, 96, 97, 9 8, 99 < , 93, 94, 96, 97, 98 Rędziny - Rendzina s o ils O , 92, 93, 94, 98 < , 93, 94, 98 Mady - A llu v ia l s o i l s O , 9 2, 93, 9 6, 97, 9 8, 99 < , 93, 9 6, 97, 9 8, 99 Mułowo-bagienne - A luviai bog s o ils , 9 6, 97, 9 8, 99 Torfowe - Peat s o ils O , 9 2, 93, 9 6, 97, 99 P iask i - Sands , 9 6, 97, 99 < , 9 6, 97, 99 Lessy - L oesses O Gleby należące do różnych zespołów g eo lo g icz - n o-p etrogr. pow. S o ils belonging to d iffe r e n t g e o lo g ic - upper petrographic groups la y e r «deeper ś layer tra ces Gleby ZD Wierzbno i Ł*ałyszyn S o ils of the bxperim.stat. Wierzbno and Malyszyn ~ , W wyciągu 1C9S HC1 In e x tr & t o f 10% HC1 B ielicow e - Fodzolic s o ils O , 2 2, 5 2, 147, 154 < , 22, 52, 147 Erunatne - Brown s o ils O ,' , 22, 52, 147, 154 < , , 22, 52, 147 Czarne ziemie - Black earths O , 22, 5 2, I 54 < , , 22, 52 Mady i p ia sk i rzeczne - A llu v ia l s o i l s and sands in riv er v a lle y s O , 22, 120, I 54 < , 22, 120 Torfy n isk ie i dolinowe - Low and v a lle y «peats O < Gleby łąkowe - Meadow s o ils O < W wyciągu 0,ln H2S0^ - In extract of 0.1 :N H2S0^ Bielicow e - Podzolic s o ils ,5-7 5,5 154 Brunatne - Brown soils , 0-130,0 154 Czarne ziem ie - Black earth s , ,0 154 Mady - A llu v ia l s o ils ,5-9 1,0 154 Gleby różne - Various s o i l s , 11 W wyciągu Barona - In Baron extract B ielicow e - Podzolic s o ils , < 2 0 3, ,2 52 Brunatne - Brown s o ils , < , ,5 52 Czarne ziem ie - Black earth s ,5 52 < , ,6 52 Mady i p ia sk i rzeczne - A llu v ia l s o i l s and sands in riv er v a lle y s <

47 Badania nad mikroelementami w Polsce Gleby różne - V arious s o i l s , 11 Gleby górsk ie - Mountain s o i l s Gleby ZD Wierzbno i Małyszyn - S o ils o f the E xp.stat. Wierzbno and Małyszyn , c.d. t a b e li 7 V/ wyciągach ln MgSO^ lub COONH^ z dodatkiem hydrochinonu In ex tra cts of 1 N MgSO^ or COONE^ w ith hydrochinon addition B ielicow e - Podzolic s o ils , 93, 154 < 2 0 Ś , 93 Brunatne - Brown s o ils , 9 2, 93, 154 < , 9 2, 93 Czarne ziem ie - Black earths , 93, 154 < , 93 Rędziny - Rendzina s o i l s < Mady - A llu v ia l s o ils , 93, 154 < , 93 Gleby średn io zw ięzłe i c ię ż k ie Medium heavy and heavy s o ils ę Gleby różne - V arious s o i l s , 11 Gleby z gran itu - S o ils developed o f gran ite Gleby z b a zaltu - S o ils developed o f b a s a lt pow. upper la y e r s i. deeper la y e r pow. upper la y e r g l. deeper la y e r O W wyciągu siarczynowym ph 8 - In su lp h ite ex tra ct, ph 8 B ielicow e - P od zolic s o i l s , ,5 12, 26, 1 3 1, I 54 < 2 0 0, ,5 26, 154 Pseudobielicowe - Pseudopodzolic s o ils ,3-2 1,5 48 < 2 5 1,9-3 1,9 48 Brunatne - Brown s o i l s , ,0 12, 26, 48, 54, 121, 131, I 54 < 2 0 0, ,0 26, 54, 121, 154 Czarne ziem ie - Black earths , ,5 12, 26, 54, 121, 1 31, 154 < 2 0 0, ,0 26, 121, 154 Rędziny - Rendzina s o ils ,3-8 7,3 131 Mady - A llu v ia l s o ils , ,154 < 2 0 0, , 154 Gleby bagienne - Boggy s o i l s , < 2 0 1, P iask i - Sands , Gleby pyłowe - S ilty s o ils ,6 54, 130 < G liny - Loams ,4-8 7,3 130 Gleby średnio zw ięzłe i c ię ż k ie Medium heavy and heavy s o ils Gleby różne - V arious s o i l s , 11 Gleby górsk ie - Mountain s o i l s <

48 252 К. Boratyński i in Gleby ZD Wierzbno i Małyszyn - S o ils of the Exper Stat. Wierzbno and Małyszyn ~ 50 2, Dostępnego dla A.niger - A vailable fo r A.niger Bieliaew e - Podzolic s o ils Brunatne - Brown s o ils IO9 Czarne ziem ie - Black earths Mady - A llu v ia l s o ils IO9 Bagienne - Boggy s o ils IO9 Torfowe - Peat s o ils c.d. ta b e li 7 W wyciągu 2,5% CH^COOH In e x tr a ct o f 2.% CH^COOH Pseudobielicov/e - Pseudopodzolic s o i l s < Brunatne - Brown s o ils < Czarnoziemy - Chernozems О 37 < Rędziny - Rendzina s o i l s W wyciągach In MgSOi^ lub COONH^ /wymienny/ In ex tra cts of 1 N MgSO^ or COONH^ /exchangeable/ B ielicow e - Podzolic s o ils , 92, 93, 96, 98, 109, 154 < 2 0 ś l ,0 92, 93, 98 Brunatne - Brown s o ils , , 93, 109, 154 < 2 0 2, ,93 Czarnoziemy - Chernozems , 96 Czarne ziem ie - Black earths , 9 8, 109, 154 < , 98 Rędziny - Rendzina s o i l s Mady - A llu v ia l s o ils ,8-5 2,0 91, 93, 96, 98, 154 < 2 0 1,8-4,8 93, 98 Bagienne - Boggy s o i l s Torfowe - Peat s o i l s , 96 Lessy - L oesses < ,6-1 4,4 91 P iask i - Sands 0-20 IO -I9 91 < 20 3,4-4,0 91 Gleby różne - Various s o i l s , 11 Gleby terenów górzystych - Mountain s o i l s pod r o ślin n o ś c ią leśn ą under fo r e st vegetation 0-20 Ś1.-37,4 117 < 2 0 1,3-6 0,5 117 pod ro ślin n o ścią uprawną under c u ltiv a te d crops ,9-4 1,9 117 < 2 0 ś l. -2 1,4 117 pod ro ślin n o ścią odłogową under fallow vegetation ,3-35,^ 117 < 2 0 1,5-2 0,6 117 pod użytkami zielonym i ,6-3 4,0 117 under grasslan d s < 20 Ś ,7 117

49 Badania nad mikroelementami w Polsce V/ wyciągu H2O - In H2,0 e x tra ct c.d. t a b e li 7 B ielicow e - P od zolic s o i l s , 1-2 5,0 109 Brunatne - Brown s o ils ,2-2 0,0 109 Czarne ziem ie - Black earths и-20 1,2-2 2,2 109 Bagienne - Boggy s o ils ,2-2 0,0 109 Gleby terenów górzystych - Mountain s o i l s pod r o ślin n o ś c ią leśn ą under fo r e st vegetation 0-20 С,0 10,7 117 < 2 0 0,6-2,7 117 pod ro ślin n o ścią uprawną under c u ltiv a te d drops 0-20 ś l. - 4, l 117 < 2 0 ś l. - l, pod ro ślin n o ścią odłogową under fallow vegetation ,5-4,3 117 < 2 0 0,4-3,2 117 pod użytkami zielonym i under grasslands ,7-4,4 117 < 20 ś l. -З.б 117 torfach badanych przez Maksimowa i współpracowników [78] rów nież m alała wraz z głębokością. Szczególnie jednak wysoką zawartość m anganu znaleziono w gitii Baszyński i w spółautorzy [7] oraz M a ksimów i współautorzy [78, 79]. W niektórych glebach nie zaobserw ow ano tej praw idłow ości w pionowym rozmieszczeniu m anganu. Można tu wymienić gleby brunatne i bielicowe wytworzone z gliny zwałowej (woj. warszawskie), które zawierały według badań Musierowicza i współautorów [97, 99] mniej m anganu w w arstw ach w ierzchnich w porównaniu z w arstw am i głębszymi. Czarne ziemie tegoż województwa nie w ykazały różnic w rozmieszczeniu profilowym manganu. Zależności tej brak także w niektórych glebach woj. łódzkiego, badanych przez Musierowicza i Czarnowską [93] gleby brunatne wytworzone z gliny zwałowej i iłu oraz gleby bielicowe lekkie w ytw orzone z gliny zwałowej. Całkowitą zawartość m anganu w glebach niektórzy autorzy, jak: К a - bata-pendias [44, 45, 48], Kabata-Pendias i Gałczyńska [51], Piszczek [117] i Piotrowska [114], wiążą z rodzajem skały m acierzystej, z której dane gleby pow stały. Zależności tej nie znaleźli w swoich badaniach Gliński i współautorzy [40]. Gałczyńska [35], Kabata-Pendias [45,46,47], Strzemski [139], Strzemski i Gawęda [141] podkreślają zależność całkowitej zawartości m anganu od składu mechanicznego gleb. Kabata- -Pendias [45, 46, 47] oraz Gałczyńska [35] znajdują wyższą zaw artość m anganu we frakcjach cząstek o średnicy poniżej 20 mikronów, a nagrom adzenie tego składnika w e frak cji iłu pylastego (0,2-0,08 m ikro

50 К. Boratyński i in. na) i iłu grubego (2-0,2 m ikrona). Badania sorpcji m ikroelem entów przez m inerały detrytyczne prowadzone przez Kabatę-Pendias [49] w y kazały, że zachodzi ona w drodze w ym iany reakcji chem icznych na pow ierzchni tych minerałów. Odnośnie gleb torfowych Maksimów i Pawlak [81] stwierdzili, że sorpcja m anganu zależna jest od rodzaju to rfu oraz stopnia jego hum ifikacji. W badaniach Roszyka [124] nie znaleziono w glebach pyłowych Dolnego Śląska zależności m iędzy całkow itą zaw artością m anganu a innym i właściwościami gleb. Musierowicz, Górski i Zagitz [95] podkreślają brak wpływu ph gleb na zawartość m anganu. Porównując zawartość m anganu w glebach użytkow anych w różnych epokach (gleba współczesna i gleba kopalna spod W ału T rajana) D o brzański i współautorzy [31] nie znaleźli różnic zarówno w zawartości, jak i w profilow ym rozm ieszczeniu tego składnika. С h u d e с к i [18] stw ierdził w yraźne przemieszczanie się m anganu przy spływach wód. Również Gliński [37] wiąże powierzchniowe zróżnicowanie zawartości m anganu w badanych glebach terenów urzeźbionych z działaniem procesów erozyjnych. W pływ erozji na profilow e rozm ieszczenie m anganu w glebach zależny jest, jak znajdują Dobrzański i Gliński [29], od charakteru skały m acierzystej i kierunku procesu glebotwórczego. Ilości m anganu oznaczone przez Czekalskiego i Kociałkowski e g o [20] w wodach drenow ych w różnych okresach i kilku m iejscowościach województwa poznańskiego w ahały się do 80 do 800 ug w 1 litrze wody. Niezależnie od badań nad całkowitą zawartością m anganu w glebach polskich lub też w powiązaniu z nimi prowadzono także badania nad jego form am i: w szczególności zaś badano zaw artość w glebach,p rz y s w a ja l nych dla roślin form m anganu. Ilości te w ahają się od śladów do 2750 ppm i zależne są od stosowanej m etody (roztw oru ekstrakcyjnego) (tab. 7). Czekalski i Kociałkowski [21] znaleźli w yraźny wzrost ilości m anganu rozpuszczalnego w 10 /o kw asie solnym w raz ze w zrostem zawartości części spław ialnych w glebach. Reimann i Borowicz [120] stw ierdzili brak zależności pomiędzy tą form ą m anganu a odczynem gleb. Zgodnie z badaniam i Musierowicza i współpracowników [96], Czuby [24] oraz Czuby i współpracowników [26] zawartość m anganu aktyw nego związana jest z typem gleby. Większość autorów: Boratyński i współpracownicy [12], Borkowski [13], Chodań [15, 17], Czekalski i Kociałkowski [21,22], Czuba [24], Czuba, Strahl i Kamińska [26], K a

51 Badania nad mikroelementami w Polsce 255 bata-pendias [48], Kabata-Pendias wraz z Gałczyńską [50], Musierowicz [91], Musierowicz i współpracownicy [96], Reimann i Borowicz [120], Reimann i Kociałkowski [121], Szukalski i w spółautorzy [143] znajduje wyższą zawartość m anganu przysw ajalnego dla roślin w w arstw ach pow ierzchniow ych. gleb w porównaniu z poziomami głębszymi. Gałczyńska [35], Kabata- -Pendias [44, 45, 47, 48], Piotrowska [114] podkreślają, że rozpuszczalność m anganu jest w powierzchniowych w arstw ach większa niż w głębszych. Musierowicz i Czarnowska [92, 93] stw ierdzili znaczny w pływ substancji organicznej na rozpuszczalność m anganu. Ilość m anganu aktyw nego, oznaczonego m etodą siarczynow ą ph 8, b y ła w badaniach Boratyńskiego i współpracowników [12], Czuby i Z a n i u к [27] w niew ielkim stopniu zw iązana ze składem m echanicznym gleb i zawartością С organicznego, natom iast w zrastała w raz ze w zrostem zakw aszenia gleb. W yraźny w pływ odczynu na zaw artość m an ganu aktyw nego w glebach potw ierdzają badania przeprowadzone przez Adamus, Boratyńskiego i Kardasza [1], Ruszkowską i Nurzyńskiego [131] oraz Zembaczyńskiego [154]. Ilość m anganu ekstrahow ana odczynnikiem Barona nie jest zależna od ph gleby według Reimanna i Borowicza [120]. Na ilość m anganu wym iennego i rozpuszczalnego w wodzie w yraźny wpływ wyw iera, jak stw ierdził Piszczek [115, 117], odczyn gleb oraz w arunki oksydo-redukcyjne. N iedostateczną ilość m anganu aktyw nego (oznaczonego m etodą siarczynową ph 8 i hydrochinonem) stwierdzili: Musierowicz i Czarnowska [93] w niektórych glebach województwa łódzkiego, w glebach Równiny Kościańskiej Reimann i Kociałkowski [121], a K o ciałkowski i Cieśla [54] w glebach Wysoczyzny K ujaw skiej, Szukalski zaś i w spółautorzy [143] w glebach W ierzbna i Małyszyna. Bardziej szczegółowe badania gleb w ojew ództw a w rocław skiego przeprowadzone przez С z u b ę [24] oraz Czubę, Kamińską i Strahla [25] wykazały, że 15% analizow anych gleb miało niedostateczne ilości manganu. Tuchołka i współpracownicy [148, 149] stwierdzili, iż nawożenie obornikiem powoduje w ciągu pierwszych kilkudziesięciu dni przejściowe unieruchom ienie w glebie m anganu dostępnego dla roślin. W badaniach tych autorów [148] naw ożenie m ikroskładnikam i (NPK) obniżyło zaw artość Mn rozpuszczalnego w glebie. Czuba [23] w doświadczeniach statycznych znalazł najw iększe ilości m anganu przysw ajalnego na poletkach nie nawożonych w porównaniu do obiektów, na których stosowano pełne (NPK) naw ożenie m ineralne.

52 256 К. Boratyński i in. Z badań T u с h o ł к i i współpracowników [150] wynika, że w apnowanie obniża zawartość w glebie m anganu przysw ajalnego dla roślin, a w e dług Piszczka [115] m anganu oznaczonego w wyciągu 0,5 n H2S 0 4 i wymiennego. К o t e r i współpracownicy [58] zw racają także uwagę na możliwość w ystąpienia b rak u m anganu przysw ajalnego w glebach obojętnych, zasadow ych lub świeżo zw apnow anych. W apnowanie nie wpłynęło na obniżenie zawartości m anganu w glebach, oznaczonego przez Andrzejewskiego i współautorów [2] w w yciągu Barona. Badania nad przydatnością m etody A. niger do oznaczania m anganu w glebie i w roślinach prowadził Nowosielski [106, 107, 108], a tak że Nowosielski i Seweryn [109, 110]. Autorzy wprowadzili szereg uproszczeń (w zakresie hodow ania zarodników, sterylizacji i oczyszczania pożywki oraz czasu i tem peratury inkubacji) do proponowanej przez siebie metody. Podano szczegółowy opis m etody oznaczania m anganu w glebie [107] i w roślinach [108]. O kreślono oznaczalność m anganu w próbce (0,05-4,00 jig przy błędzie oznaczenia ±15% ). Ilość m anganu dostępnego dla A. niger była w badaniach autorów znacznie wyższa od ilości m anganu rozpuszczalnego w wodzie i w ym iennego, zbliżona natom iast do ilości m anganu aktywnego. Zastosow aniem testu roślinnego do oznaczania przysw ajalnego m an ganu w glebach zajm owali się Nowotny-Mieczyńska i Ruszkowska [111], Ruszkowska [125, 127, 129] oraz Ruszkowska i Nurzyński [130, 131]. Spośród szeregu badanych roślin najlepszym w skaźnikiem okazała się sałata. W edług ty ch badań, ilości m anganu pob rane przez sałatę m ogą być m iernikiem zaopatrzenia roślin w te n składnik. Badania nad m etodam i chemicznymi oznaczania m anganu w glebie prow adzone były głównie przez ośrodek w rocław ski: B o r a t y ń s k i, Roszykowa, Ziętecka [10, 11], Adamus, Boratyński, Kar dasz [1]. A utorzy porównali różne m etody oznaczania m anganu przyswajalnego dla roślin, a w szczególności różne m odyfikacje m etody siarczynowej. Badania te wykazały zgodność w yceny zawartości m anganu w glebie oznaczonego metodą hydrochinonową i siarczynową ph 8. M etoda siarczynow a ph 8 Schachtschabela, po w prow adzeniu pew nych uproszczeń do toku analitycznego i przystosow aniu jej do analiz seryjnych, okazała się bardziej przy d atn a do oznaczania m anganu w glebie, p rzysw ajalnego dla roślin. P rzydatność m etody siarczynow ej ph 8 Schachtschabela do oceny zawartości m anganu w glebie potw ierdziły przytoczone wyżej badania Ruszkowskiej i Nurzyńskiego [130, 131]. Kabata-Pendias [50] badała rozpuszczalność m anganu pod w pły-

53 Badania nad mikroelementami w Polsce 257 wem różnych roztworów ługujących. W badaniach Kukurendy [62], przeprowadzonych w doświadczeniach wazonowych i polowych, spośród wielu stosowanych roztworów ekstrahujących jedynie ilości m anganu ekstrahow ane z gleby wodą korelowały z zawartością m anganu oznaczoną w rzepaku i bobiku. Sapek A. i Sapek B. [135] stosowali metodę form adoksym ową do oznaczeń seryjnych m anganu w m ateriale roślinnym i w w yciągu glebowym. B adając m etodam i spektrograficznym i ogólną zaw artość m ikroskładników w glebach i m ateriale roślinnym Czekalski i Kociałkowski [19] przeprowadzili próby oznaczania m ikroskładników m etodą bezpośredniego wzbudzenia gleb i popiołów roślinnych. Roszyk [123] badał w arunki wzbudzenia próbek glebowych i wzorców z kraterów elektrod węglowych. Podobne badania, ale na spektrografie o dużej dyspersji, prowadzili Gliński i Grajpel [39]. Dobrzański i w spółautorzy [30] podali opis m etody przesypu, pozwalającej na oznaczenie szeregu m ikroskładników, w tym m anganu, w próbkach glebow ych na sp ektrografie o dużej dyspersji. Gegus, Kociałkowski i Czekalski [36] na spektrografie 0 średniej dyspersji oznaczali, między innymi, m angan bezpośrednio w w y ciągach glebowych. Kociałkowski [53] w dalszych badaniach porów nał trzy m etody wzbogacania wyciągów glebow ych przez ekstrakcję 1 ustalił współczynniki zmienności dla 6 oznaczanych mikroskładników. Kuczyńska [61] prowadziła rozdział m akro- i mikroskładników, w tym również manganu, na kolum nach jonitowych. Nad m etodyką oznaczeń m anganu w m ateriale roślinnym przy zastosowaniu spektroskopii atomowej pracował Dumański [32, 33], m ając do dyspozycji spektrofotom etr Uvispek H 700 z przystaw ką H 909, firm y H ilger-w atts. Badania nad oznaczaniem m anganu w m ateriale roślinnym m etodą polarograficzną prowadził Szur m an [144]. We wnioskach swej pracy podał uwagi metodyczne. LITERATURA [1] Adamus M., Boratyński K., Kardasz T.: Rocz. glebozn., t. 16, 1966, z. 1, s. 85. [2] Andrzejewski M., Czekalski A., Kociałkowski Z.: Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Nauk roi. i leś., Prace Kom. Nauk roi. i Kom. Nauk leś., t. 18, 1964, z. 2, s. 45. [3] Andrzejewski M., Czekalski A., Kociałkowski Z.: Pozn. Tow. Przyj. Nau.i, Wydz. Nauk roi. i leś., Prace Kom. Nauk roi. i Kom. Nauk leś., t. 18, 1964, z. 2, s R cczniki G leboznawcze, T. XXII, z. 1

54 258 К. Boratyński i in. 14] Baluk A., Czekalski A., Kociałkowski Z.: Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Nauk roi. i leś., Prace Kom. Nauk roi. i Kom. Nauk leś., t. 19, 1965, z. 1, s ] Barszczak T., Stec F.: Rocz. Nauk roi., 87-A-2, 1963, s [6] В a s z y ń s к i T.: Acta Soc. Bot. Pol., vol 204, 1955, s [7] Baszyński T., Sławiński W., Zawadzka I., Zawadzki K.: Acta Soc. Bot. Pol., vol. 25, 1956, nr 3, s [8] Boratyński K., Burström H.: Rocz. Nauk roi., t. 38, 1937, z. 2-3, s [9] Boratyński K., Roszykowa S.: Roczn. glebozn., t. 9, I960, dod., s [10] Boratyński K., Roszykowa S., Ziętecka M.: Rocz. glebozn., t. 13, dod, 1963, s [11] Boratyński K, Roszykowa S, Ziętecka M.: Rocz. glebozn, t. 15, 1965, z. 1, s [12] Boratyński K, Roszykowa S, Roszyk E, Tyszkiewicz M, Ziętecka M.: Rocz. glebozn, t. 18, 1967, z. 1, s. 57. [13] Borkowski J.: Kom. Zagosp. Ziem Górskich PA N, z , s. 29. [14] B u r c z y к H, Sulimowski S.: Rocz. Nauk roi, 79-A-2, 1958, s [15] С h o d a ń J.: Zesz. nauk. WSR O lszt, t , z. 2, s [16] С h o d a ń J.: Rocz. Nauk roi, 75-F-3, 1962, s [17] С h o d a ń J.: Zesz. nauk WSR Olszt, t. 16, 1963, z. 2, s [18] С h u d e с к i Z.: Ann. UMCS Sec. E, vol. 10, 1955, z. 1, s. 1. [19] Czekalski A, Kociałkowski Z.: Materiały ze Zjazdu Naukowego PTG w Gdańsku, 1957, s. 77. [20] Czekalski A, Kociałkowski Z.: Rocz. glebozn, t. 13, 1963, dod. s [21] Czekalski A, Kociałkowski Z.: Rocz. glebozn, t. 15, dod. s. 2 [22] Czekalski A, Kociałkowski Z.: Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wyd roi. i le ś. Prace Kom. Nauk roi. i Kom. Nauk le ś, t. 19, 1965, z. 2, s [23] Czuba R.: Rocz. glebozn, t. 15, dod. s [24] Czuba R.: Nowe R oi, 1968, nr 4, s. 13. [25] Czuba R, Kamińska W, Strahl A.: Rocz. Glebozn, t. 16, 1966, z. 1, s [26] Czuba R, Strahl A, Kamińska W.: Rocz. glebozn, t. 19, 1968, z. 1, s [27] Czuba R, Zaniuk A.: Rocz. glebozn, t. 19, z. 2, 1968, s [28] Dębo ws к i S.: Nowe R oi, 1958, nr 15, s [29] Dobrzański B, Gliński J.: Pol. J. Soil S c, vol. 1, 1968, nr 2, s [30] Dobrzański B, Gliński J, Magierski J, Malicki M.: Agrochimica, vol. 10, 1966, nr 3, s [31] Dobrzański B, Gliński J, Pomian J, Turski R.: Pol. J. Soil S c, vol. 1, 1968, nr 1, s. 39. [32] Dumański J.: Materiały z konwersatorium mikroelementowego w Lublinie, 1964, s. 84. [33] Dumański J.: Rocz. Nauk roi, 90-A-3, 1965, s [34] Gacek K.: Rocz. Nauk roi, 84-B-4, 1964, s [35] Gałczyńska B.: Pam. p u ł, 1968, z. 34, s [36] Gegus E, Kociałkowski Z, Czekalski A.: Rocz. glebozn, t. 13, 1963, dod. s [37] Gliński J.: Ann. UMCS Sect. E, vol. 22, 1968, s. 21. [38] Gliński J.: Ann. UMCS Sect. E, vol. 22, 1968, s. 37. [39] Gliński J, Grajpel A.: Rocz. glebozn, t. 13, 1963, dod, s. 247.

55 Badania nad mikroelementami w Polsce 259 [40] Gliński J., Melke J., U z i a к S.: Rocz. glebozn., t. 19, 1968, dod. s. 73. [41] Góralski J.: Rocz. glebozn., t. 11, 1962, s. 61. [42] Gutmański I.: Biul. IHAR, 1966, z. 3-4, s [43] Jurkowska H., Stopczykowa K.: Acta agr. silv. Ser. roi., vol. 1, 1961, s. 88. [44] Kabata-Pendias A.: Rocz. glebozn., t. 15, dod. s [45] Kabata-Pendias A.: Rocz. Nauk roi., 90-A-l, 1965, s. 1. [46] Kabata-Pendias A.: Rocz. Nauk roi., 92-A-2, 1966, s [47] Kabata-Pendias A.: Rocz. Nauk roi., 92-A-3, 1966, s [48] Kabata-Pendias A.: Pam. puł., 1968, z. 34, s [49] Kabata-Pendias A.: Rocz. glebozn., t. 19, 1968, dod. s. 55. [50] Kabata-Pendias A.: Pol. J. Soil Sc., vol. 1, 1968, nr 2, s [51] Kabata-Pendias A., Gałczyńska B.: Rocz. glebozn., t. 15, 1965, dod. s [52] Kociałkowski Z.: Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Nauk roi. i leś., Prace Kom. Nauk roi. i Kom. Nauk leś., t. 14, 1963, z. 4, s [53] Kociałkowski Z.: Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Nauk roi. i leś., Prace Kom. Nauk roi. i leś., t. 14, 1964, z. 4, s [54] Kociałkowski Z., Cieśla W.: Rocz. glebozn., t. 19, 1968, z. 2, s [55] Kociałkowski Z., Czekalski A., Baluk A.: Rocz. Nauk roi., 93-A-l, 1967, s [56] Kosiński I.: Z doświadczeń zakładów doświadczalnych cukrowniczo-rolniczych za rok Warszawa 1913, s [57] Kosiński I.: Z działalności zakładów doświadczalnych cukrowniczo-rolniczych za rok Warszawa 1914, s [58] K o t e r М., Krauze A., Filuś D.: Rocz. glebozn., t. 18, 1968, z. 2, s [59] Krauze A.: Zesz. nauk WSR Olszt., t. 12, 1962, z. 2, s [60] Krauze A.: praca doktorska, WSR Olszt., [61] Kuczyńska I.: Materiały z konwersatorium mikroelementowego w Lublinie, 1964, s. 80. [62] Kukurenda H.: Rocz. glebozn., t. 19, 1968, dod., s. 83. [63] Kwiatoń Z.: Gaz. cukr., R. 4, 1960, nr 10, s [64] Leśniowski S.: Gaz. roi., 1910, nr 10, s [65] Liwski S.: Biul. IMUZ, 1960, nr 7, s [66] Liwski S.: Zesz. probl. Post. Nauk roi., z. 25, 1960, s [67] Liwski S.: Zesz. probl., Post. Nauk roi., 1961, nr 27 a, s [68] Liwski S.: Rocz. Nauk roi., 75-F-l, 1961, s. 7. [69] Lachowski J.: Nowe Roi., R. 9, 1960, nr 8, s. 11. [70] Lachowski J.: Rocz. Nauk roi., 84-A -l, 1961, s. 63. [71] Lachowski J.: Rocz. Nauk roi., 84-A-l, 1961, s. 88. [72] Lachowski J.: Hod. Rośl. Aklim., t. 7, 1963, z. 3, s [73] Maksimów A., Chroboczek E.: Rocz. Nauk roi., 68-A-3, 1954, s [74] Maksimów A., Dłubakowski S.: Rocz. Nauk roi., 66-A-l, 1952, s. 77. [75] Maksimów A., Grudziński Z.: Rocz. Nauk roi., 66-a-l, 1952, s. 65. [76] Maksimów A., Liwski S.: Rocz. glebozn., t. 2, 1952, z. 1, s [77] Maksimów A., Liwski S., Kozakiewicz A.: Rocz. Nauk roi., 74-F-l, 1960, s. 91. [78] Maksimów A., Okruszko H., Liwski S.: Rocz. Nauk roi., 68-A-l, 1953, s *

56 260 К. Boratyński i in. [79] Maksimów A., Okruszko H., Liwski S.: Rocz. Nauk roi., 71-A-3, 1955, s [80] Maksimów A., Okruszko H., Liwski S.: Rocz. Nauk roi., 72-A-4, 1956, s [81] Maksimów A., Pawlak T.: Rocz. Nauk roi., t. 59, 1951, s [82] Matusiewicz E.: Rocz. Nauk roi., 86-A-2, 1962, s [83] Miciński A., Czekalski A., Kociałkowski Z.: Rocz. Nauk roi., 91-A-3, 1966, s [84] M i с z y ń s к i J.: Nowe Roi., R. 2, z. 6, s. 31. [85] Mieczyńska-Nowotny A., Ruszkowska М.: Rocz. Nauk roi., 68-A-4, 1954, s [86] Mieczyńska-Nowotny A., Ruszkowska М.: Rocz. Nauk roi., 68-A-4, 1954, s [87] Modzelewska -Jelinowska A.: Rocz. Nauk roi., 80-A-2, 1959, s [88] Moraczewski R.: Rocz. glebozn., t. 15, 1965, z. 2, s [89] Moraczewski R.: Rocz. glebozn., t. 16, 1966, z. 2, s [90] Moraczewski R., Borkowski D.: Ekol. poi. Ser. A, 1962, nr 7, s [91] Musierowicz A.: Post. Wiedzy roi., R. 4, 1952, z. 6, s. 59. [92] Musierowicz A., Czarnowska K.: Rocz. glebozn., t. 9, 1960, dod., s [93] Musierowicz A., Czarnowska K.: Rocz. Nauk roi., 84-A-4, 1961, s [94] Musierowicz A., Czarnowska K.: Translated from Polish National Science Fundation, Washington Warszawa, [95] Musierowicz A., Górski A., Z agit z J.: Rocz. Nauk roi., t. 51, 1949, s [96] Musierowicz A., Kuźnicki F.: Rocz. glebozn., t. 1, 1950, s. 34. [97] Musierowicz A., Leszczyńska E., Zowall H.: Rocz. glebozn., t. 2, 1952, s [98] Musierowicz A., Olszewski Z., Brogowski Z., Chlipalska E., Kępka M., Skorupska T., Święcicki C., Tuszyński M.: Rocz. Nauk roi., 86-D-2, 1960, s [99] Musierowicz A., Olszewski Z., Kuźnicki F., Święcicki C., Konecka-Betley K., Leszczyńska E.: Rocz. Nauk roi., 75-D, 1956, s. 5. [100] Myszka A.: Ann. UMCS Sect. E, vol. 11, 1956, s. 97. [101] Myszka A.: Materiały ze Zjazdu Naukowego PTG, 1956, s [102] Nowicki A.: Rocz. Nauk roi., 85-A-4, 1962, s [103] Nowicki A.: Rocz. Nauk roi., 86-A-4, 1962, s [104] Nowicki A.: Rocz. Nauk roi., 87-A-4, 1963, s [105] Nowicki A.: Rocz. Nauk roi., 88-A-2, 1964, s [106] Nowosielski O.: Rocz. glebozn., t. 10, 1961, z. 1 s [107] Nowosielski O.: Post. Nauk roi., 1962, nr 34. sm 199. [108] Nowosielski O.: Rocz. Nauk roi., 87-A-2, 1963, s [109] Nowosielski O., Seweryn T.: Rocz. glebozn., t. 7, 1958, s. 97. [110] Nowosielski O., Seweryn T.: Rocz. glebozn., t. 7, 1959, s. 65. [111] Nowotny-Mieczyńska A., Ruszkowska M.: Rocz. Nauk rcl., 66-A-l, 1952, s [112] Nowotny-Mieczyńska A., Wróblewska Z.: Rocz. Nauk roi., t. 54, 1950, s [113] Pietruszczyński Z.: Rocz. Nauk roi., t. 9, 1923, z. 2, s. 235.

57 Badania nad mikroelementami w Polsce 261 [114] Piotrowska M.: Pam. puł., 1967, z. 30, s. 83. [115] Piszczek J.: Ann. UMCS Sect. E, vol. 6, 1951, s. 1. [116] Piszczek J.: Materiały ze Zjazdu Naukowego PTG, [117] Piszczek J.: Ann. UMCS Sect. E, vol. 11, 1956, s. 31. [118] Pondel H.: Rocz. Nauk roi., 78-A-3, 1958, s [119] Reimann B.: Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Nauk roi. i leś., Prace Kom. Nauk roi. i Kom. Nauk leś., t. 12, 1962, z. 3, s. 67. [120] Reimann B., Borowicz A.: Rocz. WSR Pozn., t. 19, 1964, s [121] Reimann B., Kociałkowski Z.: Rocz. glebozn., t. 19, 1968, s [122] Reimann B., Tuchołka Z., Bukiewicz H., Dzięciołowski W., Wojtowska R.: Rocz. Nauk roi., 91-A-4, 1966, s [123] Koszyk E.: Materiały z konwersatorium mikroelementowego w Lublinie, 1964, s. 51. [124] Roszyk E.: Rocz. glebozn., t. 19, 1968, z. 2, s [125] Ruszkowska M.: Materiały ze Zjazdu Naukowego PTG, 1956, s [126] Ruszkowska M.: Acta Soc. Bot. Pol., t. 29, 1960, nr 4, s [127] Ruszkowska M.: Rocz. glebozn., t. IX, 1960, s. 87. [128] Ruszkowska M.: Acta Soc. Bot. Pol., t. 33, 1964, s [129] Ruszkowska M.: Pam. puł., 1965, nr 20, s [130] Ruszkowska M., Nurzyński J.: Rocz. glebozn., t. XV, 1965, dod. s [131] Ruszkowska M., Nurzyński J.: Pam. puł., 1968, z. 33, s. 77. [132] Ruszkowska M., Zinkiewicz J.: Biul. CIR, 1952, z. 4/6, s. 75. [133] Ruszkowska M., Zinkiewicz J.: Rocz. Nauk roi., 66-A-2, 1953, s. 29. [134] Sapek A., Heinsch K.: Rocz. glebozn., t. 18, 1968, z. 2, s [135] Sapek A., Sapek B.: Rocz. glebozn., t. 18, 1967, z. 1, s [136] Sarosiek J., Wachowska K.: Acta Soc. Bot. Pol., t. 29, 1960, nr 1, s. 99. [137] Skawina T.: Zesz. nauk. AGH Krak., nr 12, 1967, s [138] Strzemski M.: Kosmos, R. 3, 1954, z. 2, s [139] Strzemski M. Zesz. Probl. Nauki poi., Zagosp. Gleb lekk. 1956, s [140] Strzemski M., Gawęda Z.: Biul. CIR, 1951, nr 1, s. 54. [141] Strzemski M., Gawęda Z.: Rocz. Nauk roi., 70-A-l, 1954, s. 17. [142] Szukalski H.: Rocz. Nauk roi., 94-A-4, 1968, s [143] Szukalski H., Maćkowiak W., Jakubowski S., Sikora H.: Pam. puł., 1968, z. 32, s [144] Szurmann J.: Rocz. Nauk roi., 73-A-3, 1956, s [145] Trzecki S., Strasburger M.: Rocz. Nauk roi., 84-A-2, 1961, s [146] Tuchołka Z., Baluk A., Czekalski A., Kociałkowski Z.: Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Nauk roi. i leś., Prace Kom. Nauk roi. i Kom. Nauk leś., t. 18, 1964, z. 2, s [147] Tuchołka Z., Czekalski A., Kociałkowski Z.: Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Nauk roi. i leś., Prace Kom. Nauk roi. i Kom. Nauk leś., t. 18, 1964, z. 2, s [148] Tuchołka Z., Czekalski A., Wojtowska R.: Materiały z konferencji naukowej Nawozy Organiczne w Szczecinie, [149] Tuchołka Z., Czekalski A., Wojtowska R.: Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Nauk roi. i leś., Prace Kom. Nauk roi. i Kom. Nauk leś., t. 14, 1963, z. 4, w [150] Tuchołka Z., Szukalski H., Kukurenda H.: Pam. puł., 1964, z. 14, s. 227.

58 262 К. Boratyński i in. [151] Uziak Z., Marzec В., Strzelec A.: Ann. UMCS Sect. E, vol. 16, 1961, s. 85. [152] Wojtowska R.: Rocz. WSR Pozn., t. 30, 1966, s [153] Wróblewska Z.: Rocz. Nauk roi., 70-A-2, 1954, s [154] Zembaczyński A.: praca doktorska, Gorzów Wlkp., [155] Ziemska J.: Post. Nauk roi., R. 1, 1954, nr 6, s [156] Ziemska J.: Biul. IUNG, 1954, s. 35. К. БОРАТЫНЬСКИ, Э. РОШЫК, М. ЗЕНТЭЦКА ОБЗОР ИССЛЕДОВАНИЙ ПРОВЕДЕННЫХ В ПОЛЬШЕ ПО МИКРОЭЛЕМЕНТАМ1 ЧАСТЬ 1. БОР, МЕДЬ И МАРГАНЕЦ К афедра Агрохимии, Высшая Сельскохозяйственная Школа, г. Вроцлав Резюме Польские исследования по микроэлементам в растениях и в почвах были начаты вскоре после установления их необходимости для растений. Первые (польские) труды на тему применения марганцевого удобрения в полевых опытах появились в печати уж е в годах. После нескольколетнего перерыва, в первой половине двадцатых годов, исследования с марганцем были возобновлены а в 1927 г. появились первые публикации с результатами ряда опытов по применению меди на торфяных почвах под кормовые и сельскохозяйственные культуры. В 1932 году опубликованы первые труды по удобрению растений бором, а в 1934 году по содержанию титана в некоторых растениях. До конца 1950 года вышло из печати 20 отдельных трудов (таб. 1). В годах количество опубликованных работ увеличилось а в кругу заинтересованности нашлись также дальнейшие микроэлементы (таб. 1). Наибольшее число составляли работы по марганцу, затем по бору, меди, кобальту, цинку, молибдену, а в некоторых еще и по другим микроэлементам (Ti, Fe, Ni, J, Cr, U, Pb, V, Ba). В связи с ростом наблюдений о дефиците микроэлементов у растений и ж и вотных, что приписывается быстрому увеличению производительности растительной продукции также и в Польше, в 1S гг. отмечается дальнейшее повышение числа публикаций. В этом периоде опубликованы труды преимущественно по вопросам связанным с медью и марганцем а в последующей очереди с бором, кобальтом и цинком. Вообще говоря, число опубликованных работ на темы связанные с микроэлементами не было велико, но круг затронутых вопросов охватывал проблемы из области физиологии, удобрения, содержания отдельных микроэлементов в растениях, а также их наличия (валового содержания и растворимых форм) в почвах, методики определения и прочее. Изучение бора было сосредоточено не только на установлении его физиологической роли и определении содержания в растениях (таб. 2). Проведен был ряд 1 Обзор касается исследований опубликованны х до 1968 года включительно из области проблем связанны х с почвой и растением но не охватывает вопросов по непосредственному значению микроэлементов для ж ивотны х организмов и человека.

59 Badania nad mikroelementami w Polsce 263 опытов (вегетационных и полевых) по влиянию борных удобрений на культурные растения в разных почвенных условиях. Предметом довольно большой части работ является уточнение содержания бора в почвах: валового и форм растворимых в различных кислотах и в горячей воде (таб. 3). Изучалась также методика определения этого микроэлемента в почвах и растениях. Физиологическая роль меди обсуждается в немногих трудах. Больше внимания уделено ее содержанию в растениях (таб. 4), что следует объяснять выступлением дефицита меди в кормах некоторых районов страны. Изучалась также отзывчивость многих культурных растений на внесение меди и то не только на органогенных почвах но и на минеральных. В заметной части трудов обсуждаются результаты исследований по валовому содержанию и растворимых форм этого микроэлемента в почвах (таб. 5) где нередко показана зависимость наличия этого микроэлемента, от других факторов. Относительно много внимания уделено методике определения валового содержания микроэлементов, а особенно их растворимых форм в почвах. Большая часть публикаций по микроэлементам относится к марганцу. В нескольких из них рассматривается его физиологическая роль, в других содержание в растениях в полевых условиях (таб. 6). Много внимания уделено удобрительному действию марганца, испытывая в вегетационных и полевых опытах его влияние на урожай и свойства ряда культурных растений. В заметной части публикации авторы докладывают о исследованиях по содержанию этого микроэлемента в различных типах к видах почв (таб. 7). Испытывалось также влияние агротехнических мероприятий на динамику соединений марганца в почвах. В ряде публикаций авторами сообщается о методических исследованиях: возможности определения усвояемых для растений форм марганца либо химическим путем, с помощью различных экстрагирующих растворов, либо путем биотестов. К. BORATYŃSKI, E. ROSZYK, М. ZIĘTECKA A SURVEY OF INVESTIGATIONS ON TRACE ELEMENTS CARRIED OUT IN POLAND * PART I. BORON, COPPER AND MANGANESE Departm ent of Agrochem istry College of Agriculture in W rocław Summary The Polish investigations on trace elements in plant and soil began relatively soon after statement of their indispensability for plants. In particular, the first Polish publications on the subject of manganese fertilization in field experiments appeared as early as in After several-year break, the investigations on manganese were resumed in the first half of twenties and in 1927 the first publications appeared containing the results of a number of experiments on copper sulphate application on peat soil for fodder and field crops. 1 The survey com prises the investigation s published by 1968 in clu sively, concerning the problem s connected w ith soil and plant, except those connected directly w ith trace elem en ts for anim al and human organisms.

60 264 К. Boratyński i in. The first works concerning boron fertilization of plants were published in 1932 and in 1934 on titanium content in some plants. By the end of 1950 twenty publications appeared as separate works (Tab. 1). In the number of publications increased and the interest range ex tended to further trace elements (Tab. 1). Most publications dealt with manganese and then with boron, cobalt, zinc and molybdenum, several ones also with other trace elements (Ti, Fe, Ni, J, Cr, U, Pb, F, V, Ba). In connection with more and more often observations of trace element deficit in plants and animals, what was ascribed to quickly increasing intensification of agricultural production in many countries including Poland, a further increase of respective publications was noticed in Most works published in these period concerned copper and manganese, and in further succession boron, molybdenum, cobalt and zinc. On the whole, it can be said that the number of publications concerning trace elem ents was relatively little, nevertheless the range of interest was wider, comprising the problems connnected with physiology, fertilization, content of particular trace elements in plants and their occurence in soil (total amount and soluble forms), determination methodics, etc. Investigations on boron concerned not only its physiologic role and determination of its content in plant material (Tab. 2); a number of vegetation experiments (pot and field ones) was carried out on boron fertilization effect on crops in different soil conditions. Most publications concerned boron content in soil: tital?nd soluble forms in different acids and hot water (Tab. 3). Also the works on the methods of determination of this trace element in soil and plant were carried out. Only few publications deal with physiologic role of copper. More attention was paid to its content in plant (Tab. 4), what could be explained by frequent cases of its deficit in fodders having been observed in some regions of this country. Also the response of a number of crops to copper fertilization, not only on organic, but also on mineral soils, was investigated. In most part of publications there are discussed the results of investigations on total content of copper and of its soluble forms in soil (Tab. 5), where the dependence of this trace element occurance on other soil factors is often proved. Relatively much attention has been given to methodical questions of determination of the total content, and particularly of soluble forms of trace elements in soil. The greatest number of the publications on trace elements concern manganese. Among them a few deal with its physiologic role, others with its occurence in plants in field conditions (Tab. 6). Most attention was paid to the fertilization value of manganese, while investigating the effect of this trace element on the yields and properties of a number of crops. In most publications the authors report on investigations of this trace element content in different types and kinds of soil (Tab. 7). Also the effect of agronomic measures on the dynamics of manganese compounds in soil was investigated. In the number of publications methodical investigations are discussed. They concern the possibility of application of chemical methods for determining available forms of manganese with use of different extracting solutions and biological tests. P rof. dr K azim ierz Boratyński K atedra Chemii Rolnej WSR W rocław, Norwida 25 Wpłynęło do PTG w lipcu 1970 r.