R Z E C Z N I K P R A W A B S O L W E N T A

Transkrypt

1 R Z E C Z N I K P R A W A B S O L W E N T A Bartłomiej Banaszak Warszawa, dn. 22 października 2015 r. Opinia w sprawie wymogów kwalifikacyjnych do wykonywania niektórych zawodów związanych z polityką społeczną Poniższa opinia ma na celu zwrócenie uwagi na problem nieuzasadnionych barier w dostępie do zawodów związanych z polityką społeczną, wynikających ze zbyt sztywnych regulacji dotyczących wymogów kwalifikacyjnych w zakresie wykształcenia. Stanowisko odnosi się do następujących zawodów: 1) Zawodów i stanowisk, których zasady wykonywania określone są w ustawie z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U nr 149 poz. 887) 2) Zawodu pracownika socjalnego 3) Uprawnień do prowadzenia oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych dla sprawców przemocy. Wspólną cechą dla obowiązujących regulacji prawnych jest sztywne określenie nazw kierunków studiów, których ukończenie jest warunkiem wykonywania danego zawodu lub zatrudnienia na określonym stanowisku. Wiąże się to z następującymi problemami: a) Nieuzasadnione wykluczenie określonych grup absolwentów z możliwości uzyskania uprawnień lub skorzystania z uproszczonej ścieżki uzyskania uprawnień. Sygnały napływające do Rzecznika Praw Absolwenta wskazują, że katalogi kierunków studiów, których ukończenie umożliwia ubieganie się o uprawnienia, są skonstruowane w sposób dość arbitralny, co w połączeniu z zamkniętym charakterem listy wyklucza absolwentów pokrewnych kierunków studiów z możliwości ubiegania się o uprawnienia. W niektórych przypadkach pominięcie danego kierunku studiów wydaje się zupełnie nieuzasadnione. b) Duże ograniczenie w mobilności zawodowej, np. w przypadku asystentów rodziny, mających ukończone studia pedagogiczne, chcących uzyskać uprawnienia pracownika socjalnego. Zgodnie z obowiązującymi regulacjami, osoby te, chcąc uzyskać dodatkowe kwalifikacje, musiałyby odbyć w całości studia na kierunku praca socjalna. c) Niespójność z przepisami ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U. z 2012 r. nr 572, 742 i 1544). Katalogi kierunków studiów, których ukończenie umożliwia ubieganie się o uzyskanie uprawnień zawodowych, odnoszą się do konkretnych nazw kierunków studiów i specjalności. Tymczasem zgodnie z art. 11 ust. 1 ustawy, kierunek studiów jest określony uchwałą senatu uczelni. Obecnie

2 obowiązujące przepisy ustawy wskazują jedynie następujące nazwy kierunków: kierunek lekarski, kierunek lekarsko-dentystyczny, farmacja, pielęgniarstwo i położnictwo (art. 9b ust. 1), analityka medyczna/diagnostyka laboratoryjna (art. 9b ust. 1a) oraz architektura i weterynaria (art. 9b ust. 2). Wymogi w zakresie wykształcenia kierunkowego powinny się więc odnosić do obszarów, oczekiwanych efektów kształcenia lub zakresu studiów. Na problem ten zwracała uwagę także Rada Główna Nauki i Szkolnictwa Wyższego, która w swojej uchwale z dnia 12 grudnia 2013 roku dotyczącej dostępu absolwentów szkół wyższych do zawodów regulowanych, wskazała, że ewentualna niespójność przepisów dotyczących wymogów kwalifikacyjnych do wykonywania zawodu w zakresie kierunkowego wykształcenia z przepisami ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym może być, w obliczu wprowadzania autonomii programowej szkół wyższych, coraz poważniejszym problemem ograniczającym absolwentom dostęp do wykonywania zawodów zgodnych z wykształceniem. 1. Zawody i stanowiska określone w ustawie z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej a) Asystent rodziny Wymogi kwalifikacyjne dla kandydatów na asystentów rodziny określone są w art. 12 Ustawy z dnia 9 czerwca 2011r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej: 1. Asystentem rodziny może być osoba, która: 1) posiada: a) wykształcenie wyższe na kierunku pedagogika, psychologia, socjologia, nauki o rodzinie lub praca socjalna lub b) wykształcenie wyższe na dowolnym kierunku uzupełnione szkoleniem z zakresu pracy z dziećmi lub rodziną i udokumentuje co najmniej roczny staż pracy z dziećmi lub rodziną lub studiami podyplomowymi obejmującymi zakres programowy szkolenia określony na podstawie ust. 3 i udokumentuje co najmniej roczny staż pracy z dziećmi lub rodziną lub c) wykształcenie średnie i szkolenie z zakresu pracy z dziećmi lub rodziną, a także udokumentuje co najmniej 3-letni staż pracy z dziećmi lub rodziną; Powyższe przepisy ograniczają w arbitralny sposób listę kierunków studiów umożliwiających nabycie uprawnień asystenta rodziny bezpośrednio po ukończeniu studiów, co prowadzi do nieuzasadnionych ograniczeń w dostępie do uprawnień absolwentów kierunków pokrewnych. Problem dotyczy m.in. absolwentów studiów z zakresu profilaktyki społecznej, resocjalizacji (studia z tego obszaru prowadzone są także pod nazwą profilaktyka społeczna i resocjalizacja) oraz pedagogiki specjalnej, którzy zostali przez ustawodawcę, z nieznanych powodów, uznani za mniej kompetentni niż absolwenci np. socjologii. Zgodnie z sygnałami napływającymi do Rzecznika Praw Absolwenta, 2

3 absolwenci profilaktyki społecznej i resocjalizacji zmuszeni są odbyć szkolenie, którego zakres pokrywa się z programem ukończonych studiów, co więcej jest od zakresu ukończonych studiów znacznie węższy. Bariera ta, poza opóźnieniem momentu wejścia na rynek pracy, wiąże się z obciążeniami finansowymi. Koszt szkolenia z zakresu pracy z dziećmi lub rodziną może przekraczać PLN, a liczba podmiotów, które prowadzą takie szkolenia jest ograniczona. Nieuzasadnione jest również pozbawienie możliwości skorzystania z uproszczonej ścieżki uzyskania uprawnień tych pracowników socjalnych, którzy ukończyli studia wyższe, o których mowa w art. 116 ust. 1 pkt 3) ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U nr 64 poz. 593). Zgodnie z sygnałami, które napływają do Rzecznika, rozważenia wymaga zasadność utrzymywania sztywnego katalogu zagadnień realizowanych podczas szkolenia z zakresu pracy z dziećmi lub rodziną. Obecnie program szkolenia regulowany jest na podstawie Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 9 grudnia 2011 r. w sprawie szkoleń na asystenta rodziny (Dz.U nr 272 poz. 1608). b) Koordynator rodzinnej pieczy zastępczej Art. 78 ust. 1 pkt 1) lit. a) umożliwia uzyskanie uprawnień koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej absolwentowi bezpośrednio po ukończeniu studiów na wszystkich kierunkach otwierających bezpośredni dostęp do zawodu asystenta rodziny, oraz dodatkowo, absolwentom pedagogiki specjalnej. Absolwenci studiów w zakresie profilaktyki społecznej czy resocjalizacji, podobnie jak w przypadku uprawnień asystenta rodziny, zostali uznani za mniej kompetentnych m.in. od absolwentów socjologii czy studiów w zakresie nauk o rodzinie. Absurdalności tych warunków dowodzi przepis art. 78 ust. 1 pkt 1) lit. b), zgodnie z którym absolwent studiów wyższych w zakresie resocjalizacji, chcący wykonywać pracę koordynatora, powinien mieć ukończone studia podyplomowe np. z zakresu resocjalizacji. Dodatkowo, absolwenci kierunków nieuwzględnionych w katalogu muszą legitymować się co najmniej rocznym doświadczeniem w pracy z dzieckiem i rodziną lub co najmniej rocznym doświadczeniem jako rodzina zastępcza lub prowadzący rodzinny dom dziecka. c) Dyrektor ośrodka adopcyjnego Art. 158 ustawy umożliwia zatrudnienie na stanowisku dyrektora ośrodka adopcyjnego absolwenta studiów drugiego stopnia lub jednolitych studiów magisterskich na pięciu, wymienionych z nazwy kierunkach studiów: psychologia, socjologia, pedagogika, nauki 3

4 o rodzinie lub prawo. Nie są znane przesłanki wykluczające z tego grona absolwentów studiów w zakresie np. pedagogiki specjalnej, resocjalizacji, czy, uwzględnionej wśród kierunków otwierających dostęp do zawodu asystenta rodziny, pracy socjalnej. d) Osoba pracująca w ośrodku adopcyjnym, zajmująca się prowadzeniem procedur przysposobienia lub przygotowaniem osób zgłaszających gotowość do przysposobienia dziecka Zgodnie z art. 159, uprawnienia w tym zakresie, bezpośrednio po ukończeniu studiów, może uzyskać absolwent studiów drugiego stopnia lub jednolitych studiów magisterskich na kierunku psychologia, pedagogika, nauki o rodzinie lub prawo. Absolwent innych kierunków studiów np. w zakresie pedagogiki specjalnej, jest zobowiązany do ukończenia studiów podyplomowych w zakresie psychologii, pedagogiki lub nauk o rodzinie. We wszystkich powyższych przypadkach, nadanie uprawnień zależy od ukończenia studiów o konkretnej nazwie, co jest niespójne z przepisami ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym. W warunkach autonomii uczelni może to wykluczać z możliwości uzyskania uprawnień absolwentów posiadających odpowiednie kompetencje (np. absolwentów kierunków interdyscyplinarnych) tylko z powodu niewłaściwej nazwy ukończonych studiów. e) Inne zawody i stanowiska pracy określone w ustawie W przypadku innych zawodów (kierownik placówki wsparcia dziennego, osoba pracująca z dziećmi w placówce wsparcia dziennego, dyrektor placówki opiekuńczo-wychowawczej typu socjalizacyjnego, interwencyjnego lub specjalistyczno-terapeutycznego, osoba pracująca z dziećmi w placówce opiekuńczo-wychowawczej, członek zespołu inspektorów upoważniony do prowadzenia czynności kontrolnych), wymogi dotyczące wykształcenia są określone w sposób bardziej elastyczny i nawiązują do zakresu studiów (przepisy te wymagają jednak modyfikacji w celu zapewnienia spójności z ustawą Prawo o szkolnictwie wyższym). Należy podjąć prace nad nowelizacją ww. przepisów ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Przepisy ustawy nie mogą zawierać nieuzasadnionych barier dla absolwentów kierunków studiów, które umożliwiają uzyskanie umiejętności i kompetencji przydatnych w wykonywaniu ww. zawodów. Powinny być również spójne z przepisami ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym. W tym celu konieczne jest przeprowadzenie rzetelnych konsultacji ze wszystkimi zainteresowanymi stronami, w tym ze środowiskiem akademickim, m.in. za pośrednictwem Rady Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego. 4

5 2. Pracownik socjalny Wymogi kwalifikacyjne do wykonywania zawodu pracownika socjalnego określone w art. 116 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej 1. Pracownikiem socjalnym może być osoba, która spełnia co najmniej jeden z niżej wymienionych warunków: 1) posiada dyplom ukończenia kolegium pracowników służb społecznych; 2) ukończyła studia wyższe na kierunku praca socjalna; 3) do dnia 31 grudnia 2013 r. ukończyła studia wyższe o specjalności przygotowującej do zawodu pracownika socjalnego na jednym z kierunków: a) pedagogika, b) pedagogika specjalna, c) politologia, d) polityka społeczna, e) psychologia, f) socjologia, g) nauki o rodzinie. 1a. Minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw szkolnictwa wyższego określi, w drodze rozporządzenia, wymagane umiejętności, wykaz przedmiotów, minimalny wymiar zajęć dydaktycznych oraz zakres i wymiar praktyk zawodowych dla specjalności przygotowującej do zawodu pracownika socjalnego, realizowanej w szkołach wyższych na kierunkach wymienionych w ust. 1, kierując się koniecznością odpowiedniego przygotowania absolwentów do wykonywania zawodu pracownika socjalnego. Z powyższymi przepisami wiążą się następujące problemy: a) Uprawnienia do wykonywania zawodu ograniczone zostały tylko do absolwentów jednego kierunku studiów (z wyjątkiem osobnej ścieżki dla absolwentów kolegiów pracowników służb społecznych). W przypadku osób, które ukończyły (lub ukończą) studia wyższe po 31 grudnia 2013 r., dyplom tylko jednego kierunku o nazwie praca socjalna umożliwia uzyskanie uprawnień pracownika socjalnego. To jednoznacznie ogranicza mobilność zawodową. Przykładowo, asystenci rodziny, którzy chcieliby poszerzyć swoje kwalifikacje o uprawnienia pracownika socjalnego, a ukończyli wcześniej innych kierunek studiów (np. pedagogika) musieliby odbyć pełne studia na kierunku praca socjalna. b) Uzależnienie nadania uprawnień od ukończenia studiów o konkretnej nazwie jest niespójne z przepisami ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym. W warunkach autonomii uczelni może to wykluczać z możliwości uzyskania uprawnień absolwentów posiadających odpowiednie kompetencje (np. absolwentów kierunków interdyscyplinarnych) tylko z powodu niewłaściwej nazwy ukończonych studiów. 5

6 c) Do wykonywania zawodu pracownika socjalnego uprawnia także dyplom ukończenia studiów w specjalności przygotowującej do zawodu pracownika socjalnego w ramach kierunku pedagogika, pedagogika specjalna, politologia, polityka społeczna, psychologia, socjologia lub nauki o rodzinie, pod warunkiem jednak, że studia ukończone zostały do końca 2013 r. Zmiany zmierzające do ograniczenia ścieżek dojścia do uprawnień na mocy wykształcenia wyższego i wygaszania kształcenia na ww. kierunkach wprowadzono na mocy ustawy z dnia 16 lutego 2007 o zmianie ustawy o pomocy społecznej. Zdecydowano wówczas, iż uprawnienia w zawodzie pracownik socjalny można uzyskać tylko po ukończeniu studiów na kierunku praca socjalna, którego standard określony został w rozporządzeniu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 lipca 2007 r. w sprawie standardów kształcenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów kształcenia, a także trybu tworzenia i warunków, jakie musi spełniać uczelnia, by prowadzić studia międzykierunkowe oraz makrokierunki. Tym samym, osoby, które z jakichś przyczyn były zmuszone do przerwania studiów, zostały pozbawione możliwości uzyskania uprawnień nawet w przypadku, gdyby chciały wznowić studia. d) Na mocy zawartego w art. 116 ust. 1a upoważnienia, Minister Pracy i Polityki Społecznej wydał w dniu 25 stycznia 2008 r. rozporządzenie w sprawie specjalności przygotowującej do zawodu pracownika socjalnego realizowanej w szkołach wyższych. Określa ono wykaz przedmiotów i minimalny wymiar zajęć dydaktycznych (w sumie 330 godzin) oraz zakres i wymiar praktyk zawodowych (240 godzin). Niestety, do Rzecznika Praw Absolwenta napłynęły sygnały, które wskazują, że niektóre uczelnie swobodnie podchodziły do kwestii przepisów rozporządzenia, które, mimo prowadzenia przez uczelnie specjalności mającej przygotowywać do zawodu pracownik socjalny, nie były realizowane. Z uwagi na brak instrumentów realnie chroniących studentów przed tego typu praktykami, absolwenci tych studiów nie mogli w efekcie uzyskać wymaganych uprawnień. W świetle powyższego, należy uelastycznić wymogi kwalifikacyjne do wykonywania zawodu pracownika socjalnego celem usunięcia nieuzasadnionych barier w dostępie do zawodu. Przepisy należy ponadto dostosować do przepisów ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym. W przypadku ewentualnych prac nad nowelizacją ustawy, konieczne jest przeprowadzenie rzetelnych konsultacji ze wszystkimi zainteresowanymi stronami, w tym ze środowiskiem akademickim, m.in. za pośrednictwem Rady Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego. 3. Uprawnienia do prowadzenia oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych dla sprawców przemocy. Analogiczne wątpliwości budzą także przepisy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 22 lutego 2011 r. w sprawie standardu podstawowych usług świadczonych 6

7 przez specjalistyczne ośrodki wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie, kwalifikacji osób zatrudnionych w tych ośrodkach, szczegółowych kierunków prowadzenia oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych wobec osób stosujących przemoc w rodzinie oraz kwalifikacji osób prowadzących oddziaływania korekcyjno-edukacyjne (Dz.U nr 50 poz. 259). Zgodnie z 9 ust. 2 rozporządzenia, uprawnione do prowadzenia oddziaływań korekcyjnoedukacyjnych są osoby, które ukończyły studia drugiego stopnia na jednym z kierunków: psychologia, pedagogika, pedagogika specjalna, nauki o rodzinie, politologia, politologia i nauki społeczne w zakresie pedagogiki opiekuńczo-wychowawczej, resocjalizacji lub pracy socjalnej, albo na innym kierunku uzupełnionym studiami podyplomowymi w zakresie psychologii, pedagogiki, resocjalizacji. W tym przypadku z możliwości uzyskania uprawnień bezpośrednio po studiach wykluczeni zostali absolwenci studiów socjologicznych, którzy zostali uznani za mniej kompetentnych niż m.in. absolwenci politologii. Należy też dodać, że sytuacja, w której to minister ustanawia zasadnicze wymogi kwalifikacyjne na poziomie rozporządzenia, może budzić wątpliwości natury konstytucyjnej. Zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 5 grudnia 2007 r. (sygn. akt K 36/06) określenie warunków wykonywania zawodu lub czynności zawodowych należy do spraw o fundamentalnym znaczeniu z punktu widzenia wolności wykonywania zawodu. Sprawy te muszą być unormowane w ustawie i nie mogą być przekazywane do unormowania w drodze rozporządzenia. Ustawa, uzależniając wykonywanie określonych czynności zawodowych od wymogu posiadania odpowiednich kwalifikacji, musi sprecyzować bliżej wymagania dotyczące tych kwalifikacji, tak aby jej adresaci mogli ustalić na podstawie jej przepisów, czy mogą dokonywać takich czynności. Zgodnie z informacjami, które dotarły do Rzecznika Praw Absolwenta, Zespół Monitorujący ds. Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie przygotowuje zmiany do ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz innych ustaw i aktów wykonawczych. Jest to okazja do zmiany obowiązujących przepisów, które mogą w nieuzasadniony sposób wykluczyć absolwentów niektórych kierunków studiów (m.in. socjologii) z możliwości uzyskania uprawnień. W tym celu konieczne jest przeprowadzenie rzetelnych konsultacji ze wszystkimi zainteresowanymi stronami, w tym ze środowiskiem akademickim, m.in. za pośrednictwem Rady Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego. 7