Model jakości życia w koncepcji rozwoju regionalnego

Transkrypt

1 Model jakości życia w koncepcji rozwoju regionalnego Identyfikacja potencjału i zasobów Dolnego Śląska w obszarze nauka i technologie na rzecz poprawy jakości życia (Quality of Life) oraz wytyczenie przyszłych kierunków rozwoju. Badania metodami foresight. Nr umowy: UDA POIG /09 00 z dnia r opr. zespół

2 1 Wstęp Wytyczne polityki gospodarczej (polityki rozwoju społecznego i gospodarczego) wymagają definiowania jej celów i środków realizacji. W literaturze naukowej przyjmuje się od dawna, że jednym z najbardziej miarodajnych są cele formułowane w kategoriach jakości życia (Quolity of Life). Przyjmuje się bowiem, że nie ma innych powodów dla mobilizowania wysiłków społeczeństwa, eksploatowania zasobów środowiska naturalnego, tworzenia barier i ograniczeń prawnych swobód obywatelskich jak długookresowe dążenie do poprawy warunków ludzkiego życia. Pojęcie jakość życia ani w języku potocznym ani literaturze naukowej nie jest rozumiane jednoznacznie. Istnieje wiele definicji i wiele koncepcji określenia kryteriów ją opisujących 1.W. Ostasiewicz wymienia Podejście ekonomiczne, w którym wykorzystuje się wskaźniki, indeksy, stopy itp., które konstruowane są w ramach teorii ekonomicznych Podejście statystyczne polegające na konstruowaniu wskaźników rozwoju gospodarczego lub społeczno gospodarczego. Cieszy się ogromnym powodzeniem, choć nie jest poparte naukowymi teoriami i zależne od indywidualnej intuicji autora Podejście psychologiczne, w którym największe znaczenie ma subiektywna ocena jakości życia jako całości (lub jego pojedynczych aspektów) uzyskiwana zazwyczaj poprzez badania ankietowe lub sondaże. 2 Spośród wielu możliwych do dalszych analiz przyjmuję się definicję, w myśl której Jakość życia to stopień zaspokojenia materialnych i niematerialnych potrzeb jednostki i grup społecznych. Określają ją zarówno czynniki obiektywne, np. przeciętne trwanie życia, zasięg ubóstwa, poziom skolaryzacji, jak i subiektywne, np. poziom szczęścia, stres czy sens życia 3 1 Zob. A.Zeliaś (red.); Poziom życia w Polsce i krajach Unii Europejskiej, PWE, Warszawa W.Ostasiewicz (red.), Statystyka i ryzyko. Ocenai analiza jakości życia, Wrocław, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, s Nowy Leksykon PWN

3 2 Rys. Wybrane definicje jakości życia Założenia modelu Większość rozważań teoretycznych i koncepcji badawczych dotyczy dużego stopnia uogólnienia i koncentruje się na poziomie kraju (liczne analizy porównawcze krajów), nieliczne dotyczą regionów (przydatnych przy ocenie unijnych regionów wymagających wsparcia). Waga tych ostatnich ujęć rośnie. Coraz częściej uznaje się bowiem, że chociaż życie toczy się w ramach ogólnych warunków makroekonomicznych i politycznych, ale przecież na poziomie lokalnych uwarunkowań przyrodniczych, infrastrukturalnych, przy określonym poziomie bezpieczeństwa, zanieczyszczenia powietrza czy określonej życzliwości sąsiadów. W związku z tym, bez znajomości tych lokalnych (regionalnych) uwarunkowań trudno kształtować wytyczne polityki gospodarczej, kierować strumienie pomocy publicznej, przyciągać inwestorów, budować społeczeństwo obywatelskie, trudno też mówić o rzeczywistych wyborach miejsc życia i pracy, trudno nawet oceniać skuteczność koncepcji i ludzi (władz) bez znajomości punktów odniesienia. Według wielu badaczy ( ) wysoka jakość życia powinna znaleźć eksponowane miejsce w strukturze celów planowania strategicznego na każdym poziomie zarządzania

4 3 (gmin, powiatów, województw itd.). 4 S. Kiełczewski 5, stwierdza, że W skali makroekonomicznej i w warunkach systemu demokratycznego stanem postulowanym może być jedynie zaaprobowana przez społeczeństwo strategia społeczno gospodarcza zbudowana w logice Quality of Life. Próba konstrukcji modelu integrującego problematykę jakości życia z koncepcją rozwoju regionalnego 6 wymaga przyjęcia szeregu umownych założeń, które ujawniały się na poszczególnych etapach jego realizacji. 1. Jakość życia (I poziom na rys. 1. i jej rozwój jest celem nadrzędnym dla tworzenia określonych koncepcji rozwoju w poszczególnych sferach społecznej, gospodarczej itd. (II poziom) i tworzenia instrumentarium realizacji tych koncepcji (poziom III). Oznacza to, że określanie koncepcji jakości życia powinno być punktem wyjścia dla wszelkich działań strategicznych, tzn. przed dyskusją o tym, jaki paradygmat rozwoju na II poziomie należy realizować. Rys. Jakość życia w strukturze planowania strategicznego Źródło: T. Borys, P. Rogala, (red.), Jakość życia na poziomie lokalnym ujęcie wskaźnikowe, Warszawa 2008, s Cele kolejno niższych hierarchicznie podsystemów nie mogą być sprzeczne z celami podsystemu szczebla wyższego 7. Przy czym w praktyce występują różne pola konfliktów między trzema poziomami hierarchicznymi przedsiębiorstwami, władzą lokalną i centralną. Mogą one wynikać z samej natury tych podsystemów dążeniem do realizacji celów ekonomicznych bądź celów społecznych, lub z poszukiwania optimum chwilowego i uwzględniania doraźnych warunków ograniczających. Przy czym proces optymalizacji może przebiegać według tego samego schematu (zob. tab.). 4 Zob. Źródło: T. Borys, P. Rogala, (red.), Jakość życia na poziomie lokalnym ujęcie wskaźnikowe, Warszawa 2008, s.10 5 S. Kiełczewski Spór o kształt demokracjihttp://odra.okis.pl/article.php/62 6 Model ten na dodatek musi uwzględniać metodykę foresight, na które opiera się projekt 7 S.Kiełczewski (red.) Strategia rozwoju przedsiębiorstwa. Wrocław 1992, s.93

5 4 Według S. Kiełczewskiego przy uwzględnieniu jednakowej procedury dla wszystkich podsystemów podstawowe różnice ujawniają się już na etapie rozpoznania warunków realizacji koncepcji rozwoju. Jeżeli przedsiębiorstwa nie budują swoich strategii na wiedzy o strategii rozwoju regionu (kraju), to pól konfliktów będzie wiele. Przy czym nie musi to być wynik egoizmu przedsiębiorstw, ale np. braku odpowiednich dokumentów lub ich jedynie formalnego charakteru. Tab. Optymalizacja strategii firmy w warunkach istnienia strategii społecznogospodarczej państwa i władz lokalnych Etap Optymalizacja Optymalizacja strategii Optymalizacja strategii strategii firmy lokalnej centralnej analizy Rozpoznanie i określenie : Rozpoznanie i określenie: Rozpoznanie i określenie: otoczenia rynkowego ; oczekiwań społeczności lokalnej; oczekiwań społecznych w własnego potencjału; opcji interesariuszy Inicjatyw lokalnych; oczekiwań środowiska gospodarczego; własnych możliwości rozwoju; wsparcia zewnętrznego; logice QoL; otoczenia międzynarodowego; własnych możliwości państwa; wsparcia zewnętrznego; możliwości współdziałania; zachowań i oczekiwań interesariuszy Określnie priorytetów zewnętrznych; społecznych, szans i zagrożeń, Określenie szans i zagrożeń; silnych i silnych i słabych stron słabych stron lokalnego potencjału; potencjału gospodarczego; cele Określenie celów rozwoju i Określenie celów rozwoju oraz (w Określenie celów rozwoju : rozwoju warunków brzegowych : logice QoL) warunków brzegowych i społecznych; ekonomiczno finansowych i rozwoju potencjału gospodarczego: ekonomicznych; społecznych celów społecznych; Warunków konstytucyjnych i celów gospodarczych; wynikających zporozumień międzynarodowych zmienne decyzyjne warianty wybór wariantu plan strategicz ny Źródło: na podst. L.Jakubów, S.Kiełczewski, M.Noga, Cele rozwojowe władz publicznych i organizacji gospodarczych, Wrocław..s2004,s Ten sposób formułowania celów i analizy warunków ich realizacji staje się jednocześnie wiązką wytycznych pod adresem systemu informacji organizacji i

6 5 kosztów ich pozyskiwania. Ta polityczna wola stworzenia strategii społecznogospodarczej w logice Quality of Life powinna oprzeć się na reprezentatywnym rozpoznaniu społecznych oczekiwań dotyczących poszczególnych wyznaczników Jakości Życia i określeniu na tej podstawie priorytetów i barier rozwojowych. 8 4.Strategia rozwoju każdego systemu społeczno gospodarczego powinna być oceniana z punktu widzenia wpływu na jakość życia a formułowane cele społecznie aprobowane. 5. Władze samorządowe chcąc mieć wpływ na wzrost jakości życia mieszkańców powinny przeprowadzać badania jakości życia na swoim terenie Na poziomie lokalnym (regionalnym) na poziom życia wpływa wiele czynników niezależnych lub tylko częściowo zależnych od decyzji podejmowanych przez władze samorządowe, takich jak np. ukształtowanie przestrzenne, zagrożenie katastrofami ekologicznymi, czy też ceny energii elektrycznej 10.(zob. rys. 1). Rys. Relacje pomiędzy jakością życia, zrównoważonym rozwojem oraz usługami publicznymi Źródło: P. Rogala. Raport z realizacji pracy : 7. ( ) instytucje publiczne w regionach mniej uprzywilejowanych nie mają zdolności angażowania się w interaktywne dostarczanie usług, co wywołuje problem zaufania ze strony sektora przedsiębiorstw. Interaktywne dostarczanie usług, którego celem jest 8 S. Kiełczewski Spór o kształt demokracjihttp://odra.okis.pl/article.php/62 9 P.Rogala op.cit.s.4 10 P.Rogala. Raport z realizacji pracy :

7 6 rozwój usług wspólnie z lokalnymi firmami (co ma w efekcie rozszerzyć ich zdolności absorpcyjne), nie może być osiągnięte poprzez tradycyjną politykę opartą na stronie podażowej. Centra technologiczne nie rozwiążą problemu deficytu innowacji w regionach mniej uprzywilejowanych, jeśli lokalne firmy nie będą w stanie lub nie będą chciały wykorzystać tych usług. Tak więc jednym z najważniejszych zadań w regionach słabiej rozwiniętych jest stymulowanie dialogu pomiędzy jednostkami dostarczającymi usług i ich użytkownikami, tak aby usługi wspierające przedsiębiorstwa odpowiadały wymaganiom lokalnych firm. 8.Zagadnieniem równoległym będzie próba zdiagnozowania tzw. zdolności absorpcyjnych regionu w analizowanych obszarach. Operacjonalizacja tej wytycznej poprzedzona być musi opracowaniem narzędzia (modelu diagnozy) i polegać będzie na odpowiedzi na pytanie, czy region (jego przedsiębiorstwa, organizacje, struktury administracyjne, poziom dojrzałości społeczeństwa) jest przygotowany na wchłanianie tych zdobyczy nauki i techniki, których kierunki wytyczają (przewidują) nasze badania. Do tego celu służyć będzie z jednej strony zamówiona bazy danych o podmiotach Dolnego Śląska oraz analiza koncepcji rozwoju subregionów (a także głównych miast i powiatów) z drugiej. Baza (oraz analizy sektorowe) pozwolą zdiagnozować potencjał gospodarczy a analiza strategii regionalnych pozwoli zdiagnozować potencjał intelektualny regionu (kapitał społeczny regionu). 9. Istotnym narzędziem w identyfikowaniu tendencji w rozwoju gospodarczym, rozwoju nauki i technologii a także społecznych oczekiwań jest foresight regionalny. Jego relacje w stosunku do koncepcji strategicznych należy postrzegać jako uzupełniającą a nie konkurencyjną. 10. Foresight regionalny w ujęciu projektu jest rozumiany nie tylko jako narzędzie przewidywania kierunków rozwoju (nauki i technologii) i na tej podstawie kształtowania kierunków rozwoju, ale również jako proces diagnozy zdolności absorpcyjnych regionu. Model i jakości życia i jego interpretacja Model powinien więc uwzględniać sferę podaży (potencjał twórczy tłoczenie ) oraz sferę popytu (potrzeby ssanie ). rys.

8 7

9 8 Rys. Model jakości życia W modelu tym wyróżniamy układ realny oraz instytucje i mechanizmy regulacyjne głównie RSI (regionalny system innowacji). Rys. Uczestnicy regionalnego systemu innowacji Można go określić jako ( ) układ interakcji zachodzących pomiędzy sferą sektora B+R (jednostki naukowe, laboratoria, system edukacji), gospodarki (firmy, klastry), organizacji otoczenia biznesu i organizacji finansowych oraz władz publicznych, który sprzyja procesom adaptacji innowacji oraz zbiorowego uczenia się. Podstawą jego efektywnego działania jest obecność powiązań sieciowych w regionie i środowiska sprzyjającego innowacjom. 11 W jego skład wchodzą przedsiębiorstwa, publiczna sfera badawczo rozwojowa (szkoły wyższe, jednostki badawczo rozwojowe i instytuty naukowe), instytucje pośredniczące, takie jak centra transferu innowacji i technologii, władze samorządowe oraz instytucje finansowe 11 Regionalna Strategia Innowacji dla Województwa Dolnośląskiego na lata UMWD. Wrocław 2011r, s. 33

10 9 i świadczące usługi dla biznesu, np. usługi konsultingowe 12. Ich rola w systemie jest zróżnicowana i zwykle jasno określona instytucje finansowe dostarczają kapitału początkowego i kapitału ryzyka, instytucje badawcze wiedzy, a uniwersytety wykwalifikowanych kadr. 13 W szczególności obejmuje następujące instytucje i działania. Instytucje sfery nauki i badań (instytuty naukowe, szkoły wyższe, centra badawcze, działy rozwojowe przedsiębiorstw, samodzielne laboratoria) tworzące podstawy nowej wiedzy i kreujące podaż pomysłów, idei, rozwiązań technologicznych, organizacyjnych. Innowatorzy (innowacyjni przedsiębiorcy, małe i średnie innowacyjne przedsiębiorstwa, a także potencjalni przedsiębiorcy) przekształcający wiedzę, idee i pomysły w nowe rynkowe produkty, technologie i usługi. Ośrodki innowacji (parki i inkubatory technologiczne, centra transferu technologii, preinkubatory, akademickie inkubatory przedsiębiorczości), wspierające procesy innowacyjne poprzez różne formy pomocy i usługi proinnowacyjne. Wyspecjalizowane fundusze finansowania innowacji (fundusze kapitału zalążkowego, venture capital, anioły biznesu), oferujące specjalne narzędzia finansowania ryzyka wynikającego ze specyfiki procesów innowacyjnych. Instytucje otoczenia biznesu (agencje rozwoju regionalnego i lokalnego, izby gospodarcze, parki technologiczne i przemysłowe, specjalne strefy ekonomiczne, klastry, centra transferu technologii i centra innowacji, inkubatory przedsiębiorczości, fundusze pożyczkowe i poręczeniowe, stowarzyszenia, fundacje i inne organizacje przedsiębiorców) oferujący pomoc w realizacji procesów transferu i komercjalizacji technologii. 14 Uwzględnić trzeba dodatkowo, że funkcjonują one w konkretnych warunkach otoczenia międzynarodowego, krajowego i regionalnego. Na zdolności absorpcyjne przedsiębiorstw wpływać będą więc różni uczestnicy regionalnego systemu innowacji. Zdolność absorpcji rozwiązań nauki przez przemysł jest obok zdolności nauki do generowania rozwiązań innowacyjnych oraz zdolnością 12 M. Mackiewicz, Instrumenty wspierania powiązań nauka biznes w świetle teorii. [w:] M. A. Weresa,(red.) Transfer wiedzy z nauki do biznesu. Doświadczenia regionu Mazowsze. Oficyna Wydawnicza SGH. Warszawa 2007, s Tamże s K. B. Matusiak, J. Guliński. (red.) Rekomendacje zmian w polskim systemie transferu technologii i komercjalizacji wiedzy. Warszawa, 2010 s.13

11 10 społeczeństwa do konsumpcji efektów osiągnięć nauki i przemysłu jedną trzech podstawowych sfer. Podatność społeczeństwa na innowacje i rozwiązania nowatorski dotyczy nie tylko zdolności do czerpania z końcowych efektów,ale również umiejętności wykorzystywania tych zdobyczy jako bazy do budowy podstaw własnych przedsięwzięć biznesowych. Przy wysokiej podatności niska podaż ze sfery nauki i przemysłu własnego będzie kompensowana przez import wiedzy. Przy niskich zdolnościach nawet wysoka podaż wiedzy będzie bezużyteczna. Próba zwiększenia zdolności generowania i konsumpcji innowacji jest zagadnieniem odrębnym, tu zostanie zilustrowana przy pomocy poniższego rysunku. Rys. Zwiększenie zdolności innowacyjnych społeczności lokalnej ujęcie modelowe W tak rozumianej koncepcji planistycznej pojawiają się trzy zasadnicze pytanie (a) gdzie jesteśmy; (b) gdzie chcemy być; (c) jak chcemy tego dokonać. Pytanie pierwsze dotyczy diagnozy stanu, drugie wizji rozwoju a trzecie instrumentarium realizacji.

12 11 Próba ulokowania w tym modelu projektu QoL wiąże się z uznaniem, że 3 obszary określone w badaniach nie są jedynymi, które składają się na jakość życia, badania typu foresightowego słabo diagnozują subiektywnie odczuwaną jakość życia oraz że w badaniach tego typu występuje swoista asymetria między podażą (w tym przypadku ofertą sfery nauki) a popytem zdolnościami absorpcyjnymi gospodarki i społeczeństwa. Innymi słowy nie ma możliwości zadekretowania, że pozytywny efekt rozwoju nauki w danym obszarze będzie mieć w danym regionie bezpośredni wpływ na poziom życia mieszkańców, że zostanie wchłonięty przez gospodarkę danego regionu. Wyniki foresightu należy rozumieć więc w taki sposób, że określone tendencje w rozwoju danej dziedziny przyniosą pozytywne efekty dla poprawy poziomu jakości życia, pod pewnymi warunkami (np. będzie istnieć określony przemysł wykorzystujący przewidywane kierunki rozwoju i osiągnięcia nauki, będzie istnieć określony system prawny pozwalający na ich zastosowanie, będzie istnieć odpowiedni system finansowania pozwalający na wdrożenie, dojrzałość społeczeństwa będzie na tyle wysoka, aby z tych zdobyczy chcieć skorzystać). Istotne kryteria oceny poziomu życia uwzględniają dwa rodzaje czynników obiektywne tj. opisujące społeczne uwarunkowania życia (mierzone przy pomocy przyjętych wskaźników) oraz subiektywne, tj. związane z zaspokajaniem własnych potrzeb, zadowoleniem, wywołujące indywidualne poczucie zadowolenia, szczęścia (odbierane przy pomocy zmysłów). Do tych pierwszych zalicza się warunki środowiskowe, poziom dobrobytu, ofertę kulturalną, stan bezpieczeństwa, zaopatrzenie, system służby zdrowia, wypoczynek, równouprawnienie. Chodzi więc o stworzenie takich ogólnych warunków życia, przy których także obiektywnie można będzie mówić o dobrym i pięknym życiu. Jeśli uznać, że końcową miarą rozwoju regionu jest wzrastająca jakość życia jegomieszkańców, to najlepiej mierzyć ją dwoma typami wskaźników: danymi obiektywnymi, którymi jest zestaw wskaźników zrównoważonego rozwoju. Sumuje on efekty wysiłków mieszkańców, podmiotów gospodarczych i władz lokalnych w wymiarze społecznym, gospodarczym i środowiskowym, danymi subiektywnymi pochodzącymi z badań opinii mieszkańców.

13 12 Do oceny ogólnych warunków mogą być wykorzystane dostępne oficjalne dane statystyczne 15 dotyczące zarówno warunków ogólnopolskich jak i tych, które odnoszą się do województwa dolnośląskiego. Do ocen subiektywnych można wykorzystać istniejący w Polsce System Analiz Samorządowych (SAS). SAS to system zbudowany i rozwijany o teoretyczne podstawy monitorowania lokalnych usług publicznych zawierający dane dotyczące sześciu sektorów: kultury, pomocy społecznej, edukacji, dróg lokalnych i transportu publicznego, gospodarki mieszkaniowej, gospodarki komunalnej (woda, ścieki, odpady stałe) oraz analizy przekrojowe dwóch dziedzin przekrojowych: demografia (w tym: struktura ludnościowa i jej zmiany, migracje), finanse lokalne. Na podstawie tych danych uzupełnionych o problematykę ochrony zdrowia i bezpieczeństwa publicznego można zbudować wskaźniki ważne zarówno dla oceny efektów zarządzania jak i prognozowania rozwoju na przyszłość. Przy pomocy tak opracowanych wskaźników może zostać zdiagnozowany osiągany poziom jakości życia w regionie i dystans do określonego stanu wzorcowego. Może to być równocześnie punkt odniesienia dla oceny skuteczności przewidywanych (podejmowanych) działań. Zagadnieniem równoległym jest więc próba zdiagnozowania tzw. zdolności absorpcyjnych regionu w analizowanych obszarach. Operacjonalizacja tej wytycznej poprzedzona być musi odpowiedzią na pytanie, czy region (jego przedsiębiorstwa, organizacje, struktury administracyjne, poziom dojrzałości społeczeństwa) jest przygotowany na wchłanianie tych zdobyczy nauki i techniki, których kierunki wytyczają (przewidują) badania. Zatem w postulowanym modelu integrującym etap diagnozy powinien przebiegać dwutorowo i obejmować z jednej strony aktualną diagnozą dotyczącą poziomu życia 15 Według The EconomistIntelligence Unit mogą to być następujące parametry jakości życia oraz mierniki : Sytuacja materialna PKB na 1 osobę w USD, przy zachowaniu parytetu siły nabywczej. Zdrowie oczekiwana długość życia, w latach. Stabilność polityczna i bezpieczeństwo ocena stabilności politycznej i bezpieczeństwa. Życie rodzinne wskaźnik rozwodów (na 1000 mieszkańców), wyrażony w skali od 1 (najniższy wskaźnik rozwodów) do 5 (najwyższy). Życie wspólnotowe zmienna ta otrzymuje wartość 1, jeśli kraj ma wysoki wskaźnik uczęszczania do kościoła albo członkostwa w związkach zawodowych; w przeciwnym razie zero. Klimat i geografia szerokość geograficzna, dla rozróżnienia między klimatami gorącym i zimnym. Bezpieczeństwo zatrudnienia stopa bezrobocia, w %. Wolność polityczna przeciętne wskaźniki wolności politycznych i praw obywatelskich. Skala od 1 (całkowicie wolny) do 7 (bez wolności). Równość płci proporcje przeciętnych zarobków mężczyzn i kobiet,

14 13 (diagnoza ogólna), z drugiej zaś powinien obejmować diagnozy szczegółowe (w tym przypadku diagnozę 3 obszarów), które będą dotyczyć zarówno stanu rozwoju jak i zdolności absorpcyjnych. Odpowiedź na pytanie, gdzie chcemy być należy do sfery priorytetów polityki, badania foresight mogą tu wskazywać na realność i konsekwencje przyjęcia określonych celów, lecz ostateczne rozstrzygnięcia mogą być niezależne od wyników badań a nawet wbrew tym wynikom. Odpowiedź na pytanie o instrumentarium (środki realizacji) powinna być silnie związana z wynikami prac foresightowych. Wszak będą to odpowiedzi poprzedzone pogłębionymi badaniami, wiedzą ekspercką i opiniami interesariuszy regionalnych.