SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO, RADY I EUROPEJSKIEGO KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO

Transkrypt

1 KOMISJA EUROPEJSKA Bruksela, dnia r. COM(2015) 190 final SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO, RADY I EUROPEJSKIEGO KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO Sprawozdanie ze stosowania dyrektywy Rady 2004/113/WE wprowadzającej w życie zasadę równego traktowania mężczyzn i kobiet w zakresie dostępu do towarów i usług oraz dostarczania towarów i usług PL PL

2 Sprawozdanie ze stosowania dyrektywy Rady 2004/113/WE wprowadzającej w życie zasadę równego traktowania mężczyzn i kobiet w zakresie dostępu do towarów i usług oraz dostarczania towarów i usług 1. WPROWADZENIE Równouprawnienie płci jest jedną z podstawowych zasad Unii Europejskiej. Zarówno unijne traktaty jak i Karta praw podstawowych Unii Europejskiej zakazują wszelkiej dyskryminacji opartej na płci i wymagają zapewnienia równouprawnienia mężczyzn i kobiet we wszystkich dziedzinach. Dyrektywa 2004/113/WE 1 (zwana dalej dyrektywą ) rozszerza zakres ochrony przed dyskryminacją ze względu na płeć poza tradycyjną dziedzinę rynku pracy na dziedziny dostępu do towarów i usług oraz dostarczania towarów i świadczenia usług. Tym sposobem wdraża obowiązek równego traktowania w odniesieniu do większości codziennych transakcji gospodarczych mających wpływ na życie obywateli w UE. W pierwszym sprawozdaniu dotyczącym stosowania dyrektywy Komisja zamierza przedstawić postępy w zakresie jej wdrożenia w praktyce. Wyrokiem w sprawie Test Achats 2 z 2011 r. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) stwierdził nieważność art. 5 ust. 2 dyrektywy. Przepis ten dopuszczał stosowanie czynników aktuarialnych uwzględniających płeć w umowach ubezpieczeniowych. Na mocy wspomnianego wyroku państwa członkowskie zostały zobligowane, by do dnia 21 grudnia 2012 r. wprowadzić obowiązek jednolitych dla obu płci składek i świadczeń. W 2011 r. Komisja przyjęła wytyczne dotyczące skutków wspomnianego wyroku 3. Niniejsze sprawozdanie nawiązuje do tych wytycznych i przedstawia, w jaki sposób państwa członkowie wprowadziły w życie wydane orzeczenie. Nie ogranicza się jednak wyłącznie do obszaru usług finansowych, lecz dokonuje kompleksowego przeglądu wdrażania dyrektywy jako całości. Wszystkie państwa członkowskie dostarczyły Komisji informacji do przygotowania sprawozdania. Ponadto Komisja zasięgnęła opinii krajowych organów ds. równości, zrzeszającej je europejskiej sieci Equinet, partnerów społecznych, organizacji społeczeństwa obywatelskiego oraz europejskiej sieci specjalistów prawników w dziedzinie równouprawnienia płci. 2. STAN TRANSPOZYCJI I POSTĘPOWAŃ W SPRAWIE UCHYBIENIA ZOBOWIĄZANIOM PAŃSTWA CZŁONKOWSKIEGO Dyrektywę 2004/113/WE transponowało do swojego prawa krajowego wszystkie 28 państw członkowskich. Komisja sprawdziła zgodność krajowych przepisów wykonawczych z dyrektywą. Przegląd przepisów krajowych i doświadczeń zdobytych w związku z ich stosowaniem w praktyce wskazuje na utrzymujące się problemy związane z wdrażaniem dyrektywy. 1 Dyrektywa Rady 2004/113/WE z dnia 13 grudnia 2004 r. wprowadzająca w życie zasadę równego traktowania mężczyzn i kobiet w zakresie dostępu do towarów i usług oraz dostarczania towarów i usług, Dz.U. L 373 z , s Wyrok z dnia 1 marca 2011 r. w sprawie C-236/09, Dz.U. C 130 z , s Wytyczne dotyczące stosowania dyrektywy Rady 2004/113/WE w odniesieniu do ubezpieczeń, w świetle wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w sprawie C-236/09 (Test-Achats), C(2011)9497 final z 22 grudnia 2011 r., Dz.U. C 11 z

3 Problemy te dotyczą w szczególności odstępstwa przewidzianego w art. 4 ust. 5, dopuszczającego pod pewnymi warunkami dostarczanie towarów i świadczenie usług wyłącznie lub głównie przedstawicielom jednej płci. W wyniku przeprowadzonych ocen 17 państw członkowskich poproszono o wyjaśnienia. Z otrzymanych informacji wynikało, że w 11 spośród tych państw transpozycja do prawa krajowego była wystarczająco jasna i zgodna z dyrektywą lub też że dokonano odpowiednich zmian w przepisach transponujących, tak by były zgodne z dyrektywą. W przypadku 6 państw członkowskich nadal prowadzony jest intensywny dialog w sprawie właściwego wdrożenia dyrektywy 4. Zastrzeżenia dotyczą przede wszystkim ograniczonego zakresu stosowania przepisów krajowych, na przykład z uwagi na zbyt restrykcyjną interpretację pojęcia ogólnodostępnych towarów i usług oferowanych poza obszarem życia prywatnego i rodzinnego lub z uwagi na ochronę obejmującą wyłącznie konsumentów jako odbiorców usług. Innym powracającym problemem jest zbyt szeroki zakres możliwości uzasadnienia nierównego traktowania na podstawie art. 4 ust. 5 dyrektywy, co może prowadzić do nieuzasadnionego nierównego traktowania pod względem ceny wymaganej za tę samą usługę (np. ceny wejścia do dyskoteki lub na imprezę sportową, czy też ceny wynajmu samochodów). Niektóre zastrzeżenia dotyczą niewystarczającej ochrony w odniesieniu do świadczonych usług w przypadku macierzyństwa i ciąży lub niewystarczającego zakresu prawa do odszkodowania, na przykład ze względu na brak prawa do odszkodowania za szkody niematerialne. Komisja otrzymała szereg skarg obywateli, z których większość dotyczy indywidualnych przypadków domniemanej dyskryminacji w transakcjach między podmiotami prywatnymi, bez zaangażowania państw członkowskich. Sprawy te nie są związane z nieprawidłową transpozycją lub stosowaniem przedmiotowej dyrektywy przez państwo członkowskie. W takich przypadkach środki ochrony prawnej dostępne są wyłącznie na mocy przepisów krajowych, a ich gwarantem są sądy krajowe. Nie toczy się żadne postępowanie w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego w związku ze skargą ujawniającą nieprawidłową transpozycję lub wdrożenie dyrektywy do prawa krajowego przez państwo członkowskie. 3. ZAKRES STOSOWANIA DYREKTYWY Zgodnie z art. 3 dyrektywy stosuje się ona do wszystkich osób dostarczających towary i świadczących usługi, które są ogólnodostępne i oferowane poza obszarem życia prywatnego i rodzinnego. Obejmuje to zarówno sektor publiczny, jak i prywatny, włącznie z instytucjami publicznymi. 3.1 Pojęcie usług Jak wskazano w motywie 11 dyrektywy, usługi oznaczają usługi w rozumieniu art. 57 TFUE. Zgodnie z tym postanowieniem, a także stosownym orzecznictwem TSUE, usługi muszą stanowić działalność gospodarczą, tj. muszą być to świadczenia wykonywane zwykle za wynagrodzeniem. Gospodarczy charakter działalności nie zależy od statusu prawnego danej usługi lub świadczącego ją podmiotu w prawodawstwie krajowym. Trybunał uznał na przykład, że działalność członków wspólnoty religijnej lub filozoficznej 5 może stanowić działalność 4 5 BE, DE, DK, LT, LV, PL. Sprawa C-196/87 Steymann z 5 października 1988 r., pkt 9 i 12. 3

4 gospodarczą, podobnie jak może ją stanowić działalność amatorskiego stowarzyszenia sportowego 6. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, w szczególności w dziedzinie świadczeń zdrowotnych, nie ma obowiązku, by za usługę płaciła osoba, na rzecz której dana usługa jest świadczona 7. Dyrektywa ma zatem zastosowanie do wszystkich towarów i usług dostarczanych i świadczonych odpłatnie (w tym w szczególności świadczeń zdrowotnych 8 ), z wyjątkiem tych, które zostały wyraźnie wyłączone z jej zakresu, tj. określonych usług edukacyjnych i treści zawartych w mediach lub reklamach. Ponadto działania sektora publicznego, które wiążą się z wykonywaniem obowiązków organów publicznych (np. przez policję) bez żadnego elementu świadczenia usług, nie są objęte zakresem stosowania dyrektywy. 3.2 Pojęcie ogólnodostępnych towarów i usług, które są oferowane poza obszarem życia prywatnego i rodzinnego Dyrektywa przewiduje równe traktowanie mężczyzn i kobiet w zakresie dostępu do towarów i usług, z zastrzeżeniem, że dotyczy to towarów i usług ogólnodostępnych i oferowanych poza obszarem życia prywatnego i rodzinnego (art. 3 ust. 1). Kwestie dotyczące dokładnego zakresu dyrektywy mogą budzić pytania i odegrać pewną rolę w orzecznictwie sądów. Na zasadzie przeciwieństwa pojęcie usług ogólnodostępnych i oferowanych poza obszarem życia prywatnego i rodzinnego wyłącza z zakresu stosowania dyrektywy działalność w ramach stosunków zachodzących wyłącznie w sferze życia prywatnego oraz rodzinnego, które nie są ogólnodostępne. Ma to miejsce w przypadku, gdy oferta towarów lub usług nie pojawia się w przestrzeni publicznej (np. poprzez ogłoszenie w gazecie lub na publicznie dostępnej stronie internetowej), lecz towar lub usługa oferowane są ograniczonemu kręgowi osób (członkom rodziny, przyjaciołom, współpracownikom lub innym znajomym). Ponadto wyłączenie to obejmuje sytuacje, w których bliskość stosunków z osobą oferującą towary i usługi ma większy wpływ na wybór kontrahenta niż zwykłe względy ekonomiczne Pojęcie dyskryminacji ze względu na płeć zmiana płci Zgodnie z orzecznictwem TSUE zakres stosowania zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn oraz zakaz dyskryminacji ze względu na płeć obejmuje również dyskryminację wynikającą ze zmiany płci 10. Jedynie 5 państw członkowskich 11 wyraźnie uwzględniło w swoim ustawodawstwie zmianę płci jako konkretną przyczynę dyskryminacji. Pozostałe państwa członkowskie 6 Zob. na przykład sprawy C-51/96 Deliège i C-191/97 Pacqué z 11 kwietnia 2000 r., pkt Zob. na przykład sprawę C-157/99 Smits and Peerbooms z 12 lipca 2001 r., pkt Dyskryminacja ze względu na płeć w ustawowych systemach zabezpieczenia społecznego wchodzi natomiast w zakres dyrektywy 79/7/EWG. 9 Np. w sytuacji, gdy osoba prywatna wynajmuje pokój we własnym mieszkaniu. W takich przypadkach wyłączenie wydaje się mieć zastosowanie, nawet jeżeli oferta wynajmu pokoju zostałaby opublikowana w prasie lub w internecie. 10 Zob. sprawę C-13/94 P przeciwko S i Cornwall County Council z 30 kwietnia 1996 r. oraz sprawę C-423/04 Richards przeciwko Secretary for Work and Pensions z 27 kwietnia 2006 r. 11 BE, CZ, SE, SK, UK. 4

5 nie wskazały wyraźnie zmiany płci, twierdzą jednak, że ochrona przed tego typu dyskryminacją wynika z zakazu dyskryminacji ze względu na płeć zgodnie z orzecznictwem TSUE. Na przykład na Cyprze sądy doprecyzowały już, że dyskryminacja ze względu na zmianę płci wchodzi w zakres pojęcia dyskryminacji ze względu na płeć. W Irlandii kwestia ta została wyjaśniona w związku z dyskryminacją w dziedzinie zatrudnienia. Do tej pory TSUE orzekał jedynie w sprawie zmiany płci. Nie ma orzecznictwa dotyczącego tożsamości płciowej 12 w szerszym rozumieniu w kontekście ochrony przed dyskryminacją ze względu na płeć. Komisja uważa jednak, że podejście to powinno być zasadniczo podobne. 3.4 Definicja molestowania W art. 4 ust. 3 dyrektywy wyjaśniono, że molestowanie oraz molestowanie seksualne, zdefiniowane w art. 2 lit. c) i d), stanowią dyskryminację i jako takie są zabronione. Nie ma doniesień o konkretnych trudnościach we wdrażaniu zakazu molestowania ze względu na płeć w dziedzinie równego dostępu do towarów i usług. W niektórych państwach członkowskich 13 pojawiły się jednak wątpliwości dotyczące wdrożenia przepisów w praktyce w sytuacjach, gdy sprawcą jest osoba trzecia, która nie dostarcza towarów ani usług, oraz kwestii odpowiedzialności w takiej sytuacji. Kwestia odpowiedzialności usługodawcy za molestowanie, którego dopuściła się osoba trzecia, może być istotna zwłaszcza w przypadku, gdy usługa podstawowa polega na zapewnieniu platformy komunikacji między klientami, przy wykorzystaniu której to platformy dochodzi do molestowania, na przykład w internecie. Złożono nieliczne skargi 14 dotyczące molestowania i molestowania seksualnego w dziedzinie równego dostępu do towarów i usług. Brakuje informacji na ten temat, ponieważ w niektórych państwach członkowskich nie gromadzi się takich danych 15, a w innych nie dokonuje się rozróżnienia co do rodzajów dyskryminacji Ochrona kobiet w ciąży i matek W art. 4 ust. 1 lit. a) wyraźnie wymienia się mniej korzystne traktowanie kobiet ze względu na ciążę lub macierzyństwo jako zakazaną formę dyskryminacji ze względu na płeć. Nie zasygnalizowano żadnych szczególnych trudności we wdrażaniu ochrony kobiet w ciąży i kobiet karmiących piersią. Kwestia prawidłowej transpozycji tego przepisu jest przedmiotem intensywnego dialogu z zainteresowanymi państwami członkowskimi 17, które bądź przewidziały wyraźnie taką ochronę w przepisach 12 Więcej informacji na ten temat można znaleźć w sprawozdaniu z 2011 r. pt. Dyskryminacja ze względu na płeć, tożsamość płciową oraz ekspresję płciową (ang. Discrimination on the grounds of sex, gender identity and gender expression) sporządzonym przez europejską sieć prawników specjalizujących się w dziedzinie dyskryminacji. Sprawozdanie to jest dostępne na stronie internetowej: intersexpeople-pbds / 13 W szczególności AT. 14 AT: około 50 skarg w 2012 r., BE: 1 lub 2 skargi rocznie (niektóre z nich pochodzą od osób transpłciowych), DK: 15 do 20 skarg, SE: 5 skarg zgłoszonych w latach FR zgłosiła brak odrębnych i konkretnych danych dotyczących molestowania w dziedzinie dostępu do towarów i usług. 15 CZ. 16 BG. 17 LT i LV. 5

6 krajowych, bądź wywodzą ją z ogólnego zakazu dyskryminacji ze względu na płeć gwarantującego ją w sposób dorozumiany. Problemy praktyczne związane z ograniczaniem przez usługodawców możliwości karmienia piersią na terenie swoich siedzib wydają się być dość powszechne. W niektórych państwach członkowskich restauracje zakazują karmienia piersią w swoich lokalach 18. W innych państwach członkowskich występują problemy z dostępem do usług w przypadku osób przewożących dzieci w wózku 19. Jedno państwo członkowskie 20 opublikowało specjalne wytyczne na temat karmienia piersią w kontekście świadczenia usług lub korzystania z usług. W mniejszym zakresie odnotowano trudności kobiet ciężarnych w dziedzinie usług finansowych i mieszkalnictwa. Litwa podała przykład odmowy świadczenia usług kredytowych z powodu ciąży i związanej z nią utraty dochodu. Austria doniosła natomiast o skardze ciężarnej studentki, której umowa najmu z akademikiem prowadzonym przez kościół została zerwana po tym, jak zaszła w ciążę. 4. DOSTĘP DO TOWARÓW I USŁUG WYŁĄCZNIE DLA OSÓB JEDNEJ Z PŁCI LUB NA RÓŻNYCH WARUNKACH DLA KOBIET I MĘŻCZYZN 4.1 Art. 4 ust. 5 i jego wdrożenie Art. 4 ust. 5 dyrektywy stanowi, że nie wyklucza ona różnic w traktowaniu, jeżeli dostarczanie towarów i świadczenie usług wyłącznie lub głównie przedstawicielom jednej płci jest uzasadnione celem zgodnym z prawem, a środki dla osiągnięcia tego celu są właściwe i niezbędne. W motywie 16 dyrektywy wyjaśniono pojęcie takiego celu, przewidując, że może nim być ochrona ofiar przemocy na tle seksualnym (np. schroniska dla przedstawicieli jednej płci), konieczność ochrony prywatności i przyzwoitości, promowanie równości płci lub interesów mężczyzn lub kobiet (na przykład dobrowolne instytucje reprezentujące jedną płeć), swoboda zrzeszania się (prywatne kluby zrzeszające osoby jednej płci) i organizacja działań sportowych (dla przedstawicieli jednej płci). Prawidłowe wdrożenie tego odstępstwa wydaje się być jednym z głównych problemów w zakresie transpozycji do prawa krajowego i wykładni przepisów dyrektywy w poszczególnych przypadkach. Informacje przekazane przez szereg państw członkowskich i zainteresowane strony 21 wskazują na pewne trudności związane z wykładnią i stosowaniem w praktyce art. 4 ust. 5, czego konsekwencją jest brak pewności prawa w związku z, jak się wydaje, różnicami w interpretacji tego przepisu 22. Jako wyjątek od zasady równego traktowania odstępstwo musi być interpretowane w sposób zawężający 23. Wydaje się ono dotyczyć jedynie sytuacji, w której towary i usługi udostępnia się wyłącznie lub głównie przedstawicielom jednej płci i nie 18 Np. w DK. Podobne przypadki odnotowano w EE i HU w restauracjach oraz w IE w kinach i teatrach. 19 HU, LV. 20 UK. 21 AT, BE, DK, sieć Equinet. 22 Zob. sprawozdanie sieci Equinet na temat organów ds. równości w poszczególnych państwach członkowskich. 23 Zob. w szczególności sprawę C-451/03 Servizi Ausiliari Dottori Commercialisti Srl z 30 marca 2006 r., pkt 45. 6

7 przewiduje możliwości oferowania ich ogółowi społeczeństwa. W przypadku gdy przedstawiciele obu płci mają dostęp do usług lub towarów, stosowane są odmienne warunki dla kobiet i mężczyzn. Jako główną praktyczną trudność związaną z oceną zasadności i proporcjonalności stosowania odstępstwa na podstawie art. 4 ust. 5 w indywidualnych przypadkach wskazano brak orzecznictwo odnoszącego się do wspomnianego przepisu 24. Wydaje się, że problemów systematycznie przysparza ocena tego, czy spełniono wymogi w zakresie celu zgodnego z prawem w rozumieniu przywołanego przepisu 25. Na przykład w odniesieniu do klubów fitness i siłowni wyłącznie dla kobiet organy ds. równości najwyraźniej doszły do różnych wniosków co do dopuszczalności ograniczania dostępu do członków jednej z płci 26. Ponadto usługodawcy oskarżani o nierówne traktowanie mężczyzn i kobiet (zazwyczaj różnicowanie cen) często próbują powoływać się na art. 4 ust. 5, nawet jeśli nie kierują swoich usług wyłącznie do przedstawicieli jednej płci. Dzieje się tak na przykład wówczas, gdy celem jest wyrównanie liczby przedstawicieli obu płci. Wydaje się, że istnieją różne interpretacje co do dopuszczalności takich praktyk Usługi świadczone wyłącznie na rzecz osób jednej płci W niektórych krajach do sądów wniesiono sprawy dotyczące przypadków oferowania usług wyłącznie na rzecz przedstawicieli jednej płci 27. Na przykład w Belgii zarezerwowanie wstępu do klubu fitness wyłącznie dla kobiet uznano za nieuzasadnione. Podobnie w Danii sąd uznał za dyskryminujący fakt, że jedno piętro hotelu zostało zarezerwowane wyłącznie dla kobiet. W pewnych sektorach, aby osiągnąć zrównoważoną liczbę klientów obu płci, usługodawcy czasami tymczasowo ograniczają dostęp do swoich usług do przedstawicieli jednej z nich, nawet jeśli zasadniczo świadczą usługi na rzecz obu płci. Dotyczy to zwłaszcza dyskotek, klubów, centrów fitness i ośrodków spa. W niektórych z takich spraw orzekał sąd. W Niemczech na przykład szereg sądów orzekło, że tymczasowe zarezerwowanie wejścia do klubu lub dostępu do centrum fitness wyłącznie dla kobiet pod pretekstem, że nie osiągnięto odpowiedniego ich udziału, nie ma uzasadnienia. Czeski organ ds. równości uznał natomiast, że różnice w cenach mające na celu wyrównanie liczby użytkowników mogą być uzasadnione Różnicowanie cen za tę samą usługę Wśród najczęściej cytowanych przykładów nierównego traktowania jest różnicowanie cen za te same usługi. Takie praktyki miały miejsce przede wszystkim w sektorze rekreacji, gdzie w odniesieniu do kobiet i mężczyzn stosowano różne ceny wstępu (lub oferowano bezpłatny wstęp dla kobiet) do dyskotek, klubów i barów 28, czy różne ceny 24 BE, HU. 25 Co ciekawe, niektóre państwa członkowskie, np. BE i NL, zdecydowały się stworzyć na potrzeby swojego ustawodawstwa wyczerpujący wykaz sektorów, które mogą korzystać z tego odstępstwa, lub przewidziały taką możliwość Zob. sprawozdanie Equinet. Jeden przedział pociągu (CZ) lub jedno piętro hotelu (DK) zarezerwowane dla kobiet. Zgłoszone przez AT, BE, DK, LV, PL, SI. 7

8 dostępu do internetowych portali randkowych 29, imprez sportowych oraz zabiegów w centrach spa i saunach 30. Często stosowaną praktyką jest również różnicowanie ze względu na płeć cen za usługi fryzjerskie 31. Niektóre takie przypadki różnicowania cen były przedmiotem orzeczeń sądów, które miały wydać indywidualną ocenę konieczności i proporcjonalności stosowania takich praktyk. Na przykład w Austrii sąd orzekł, że cel, zgodnie z którym należy poszerzyć grono fanów piłki nożnej i popularyzować tę dziedzinę sportu wśród kobiet, uzasadniał sprzedaż tańszych biletów wstępu dla kobiet. W Niemczech z kolei sąd orzekł, że bezpłatne korzystanie z portali randkowych przez kobiety jest uzasadnione potrzebą zachęcania ich do rejestracji, przy czym przynosi korzyści mężczyznom szukającym partnerek na takim portalu. Austriacki Trybunał Konstytucyjny orzekł, że stosowanie różnych limitów wieku w przypadku zniżek na bilety transportu publicznego dla osób starszych wynikające z różnic w ustawowym wieku emerytalnym mężczyzn i kobiet w Austrii jest przejawem dyskryminacji oraz że wyłączenie wynikające z brzmienia art. 4 ust. 5 nie ma zastosowania do usług oferowanych przedstawicielom obu płci. Kolejną powracającą kwestią, w związku z którą zgłaszane są skargi, jest praktyka handlowa krótkoterminowych ofert specjalnych adresowanych do przedstawicieli jednej płci (np. dzień promocji dla pań), często przy okazjach takich jak międzynarodowy dzień kobiet. W niektórych państwach członkowskich prowadzone są ukierunkowane debaty dotyczące zasadności tego rodzaju promocji. Na przykład w Finlandii parlamentarna Komisja ds. Zatrudnienia i Równości proponuje, by takie promocje kierowane tylko do jednej płci były możliwe jedynie w rzadkich i specjalnych przypadkach, takich jak np. dzień matki lub dzień ojca, i tylko wówczas, gdy ich wartość pieniężna jest stosunkowo niewielka. 4.2 Artykuł 6 Działania pozytywne Zgodnie z art. 6 dyrektywy dla zapewnienia całkowitej równości mężczyzn i kobiet w praktyce zasada równego traktowania nie stanowi przeszkody dla utrzymywania lub przyjmowania przez którekolwiek państwo członkowskie szczególnych środków mających zapobiegać lub wyrównywać niedogodności związane z płcią. Jedynie kilka państw członkowskich zgłosiło istnienie szczególnych przepisów dotyczących działań pozytywnych umożliwiających dostawcom różne traktowanie mężczyzn i kobiet w celu osiągnięcia równowagi płci w dostępie do towarów i usług. Na przykład na Słowacji organy publiczne lub podmioty prawne mogą podejmować tymczasowe działania pozytywne, aby usunąć niedogodności związane z płcią lub płcią społeczno-kulturową, w szczególności w celu zapewnienia równych szans w praktyce 32. W Zjednoczonym Królestwie ogólny przepis dotyczący działań pozytywnych umożliwia dostawcom ukierunkowanie lub dostosowanie usług i towarów do osób określonej płci, jeśli istnieją dowody na nieproporcjonalnie niski udział przedstawicieli tej płci w dostępie do takich towarów lub usług Zgłoszone przez BE, DE, DK. Zgłoszone przez MT, PL, SI. Zgłoszone przez SI, DK. SK, sekcja 8a ustawy antydyskryminacyjnej. Sekcja 158 ustawy z 2010 r. 8

9 Należy zauważyć, że niezależnie od odstępstwa przewidzianego w art. 4 ust. 5 usługodawcy powołują się również czasami na art. 6 dyrektywy w celu uzasadnienia różnego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie dostarczania towarów i świadczenia usług. W przypadku wąskiej interpretacji art. 4 ust. 5 działania pozytywne stanowią jedyną możliwość uzasadnienia różnych warunków dostępu do towarów i usług oferowanych przedstawicielom obu płci. Musi ona jednak zostać poddana ocenie w każdym indywidualnym przypadku pod kątem konieczności i proporcjonalności podejmowanych środków. Niektóre sądy krajowe orzekały już w sprawie stosowania art. 6 do tego rodzaju różnego traktowania. Na przykład w Austrii sąd niższej instancji uznał, że tańsze bilety dla kobiet na mecze piłki nożnej stanowią działanie pozytywne w rozumieniu ustawy o równym traktowaniu kobiet i służą unikaniu lub eliminacji defaworyzacji kobiet 34. TSUE nie orzekał jeszcze w kwestii zakresu pojęcia działania pozytywnego poza dziedziną dostępu do zatrudnienia. W wyroku w sprawie Griesmar 35 Trybunał orzekł jednak, że korzystniejszych zasad dotyczących obliczania emerytur pracowniczych dla kobiet nie można zakwalifikować jako działania pozytywnego w odniesieniu do niedogodności dla kobiet wynikających z przerw w karierze zawodowej, ponieważ zasady te nie zapobiegają tym niedogodnościom, ani ich nie usuwają. W świetle tej wykładni działania pozytywne mogą nie być łatwo dostępne w podobnych sytuacjach, gdy nie ma wyraźnego i bezpośredniego związku między preferencyjnym traktowaniem a niedogodnościami, którym należy zapobiegać lub które należy usunąć. 5. WPROWADZENIE W ŻYCIE WYROKU W SPRAWIE TEST ACHATS 5.1 Orzeczenie Wyrokiem w sprawie Test-Achats TSUE unieważnił art. 5 ust. 2, który zezwalał na różnicowanie ze względu na płeć w przypadku świadczenia usług ubezpieczeniowych, pod warunkiem, że takie działanie znajdowało oparcie w odpowiednich i dokładnych danych aktuarialnych i statystycznych. Trybunał uznał, że, umożliwiając państwom członkowskim utrzymanie bez ograniczeń czasowych wyjątku od zasady równości płci określonej w art. 5 ust. 1, art. 5 ust. 2 jest sprzeczny z realizacją założenia zakładającego równe traktowanie mężczyzn i kobiet w zakresie ustalania składek ubezpieczeniowych i świadczeń, które jest celem dyrektywy w dziedzinie ubezpieczeń. Art. 5 ust. 2 jest zatem niezgodny z art. 21 i 23 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej. Trybunał stwierdził, że od dnia 21 grudnia 2012 r. zasada równości płci ma zastosowanie bez odstępstwa w odniesieniu do obliczania składek i świadczeń poszczególnych osób w przypadku nowych umów. 5.2 Wykonanie orzeczenia 27 państw członkowskich wdrożyło już orzeczenie do swego prawodawstwa 36. We wszystkich przypadkach prawodawstwo krajowe zostało zmienione 37 w sposób prawnie 34 Sąd rejonowy w Leopoldstadt (31 C 649/09z-9). Zob. również pkt 4.1 powyżej w odniesieniu do powoływania się niemieckich sądów na art. 4 ust. 5 w porównywalnej sytuacji. 35 Sprawa C-366/99 Griesmar z 29 listopada 2001 r. 36 W niektórych państwach członkowskich (np. DE, FR, IT, UK) orzeczenie Trybunału i jego wdrożenie wywołało intensywne dyskusje i duże zainteresowanie mediów. 37 Zob. sprawozdanie EIOPA dotyczące wprowadzenia w życie orzeczenia w sprawie Test Achats, EIOPA-CCPFI-13/091 z 6 lutego 2014 r. 9

10 wiążący w drodze dostosowania istniejących przepisów dotyczących ubezpieczeń 38, równego traktowania 39 lub obu tych obszarów 40. Niektóre państwa członkowskie przewidziały dalsze wytyczne w celu ułatwienia zmian w sektorze ubezpieczeń. Na przykład w Austrii organy zajmujące się rynkiem finansowym przesłały okólnik, w którym proszą zakłady ubezpieczeniowe o przedstawienie wyjaśnień odnośnie stosowanych przez nie jednolitych dla obu płci tabel aktuarialnych. W Wielkiej Brytanii wytyczne zostały wydane przez Urząd Regulacji Rynków Finansowych. Większość państw członkowskich wdrożyła wyrok w terminie określonym przez TSUE. 41 W kilku państwach członkowskich przepisy weszły w życie później 42. Wydaje się, że państwa członkowskie otrzymały bardzo niewiele skarg dotyczących naruszenia zasady równości płci przez zakłady ubezpieczeń. W Holandii organ ds. równości (wyrok z sierpnia 2014 r.) orzekł jednak niedawno, że zakład ubezpieczeniowy dopuścił się bezprawnie dyskryminacji ze względu na płeć, kalkulując odszkodowanie z tytułu wypadku należne pewnej kobiecie w oparciu o założenie/dane statystyczne, że jako kobieta nie pracuje ona między 27 a 36 rokiem życia i że może podjąć pracę jedynie w niepełnym wymiarze godzin. W tej samej sprawie orzekał również sąd holenderski. Doszedł on do wniosku, że wykorzystanie statystyk aktuarialnych w odniesieniu do środowiska kulturowego i płci kulturowej poszkodowanej nie są sprzeczne z zasadą równości. Sprawa toczy się obecnie przed sądem apelacyjnym. Komisja zweryfikowała zgodność wszystkich przepisów notyfikowanych w związku ze sprawą Test Achats. W wyniku przeprowadzonych ocen niektóre państwa członkowskie poproszono o wyjaśnienia. Na podstawie otrzymanych odpowiedzi, w przypadku niezgodności przepisów krajowych z orzeczeniem Komisja może rozpocząć postępowanie w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego. Jedno państwo członkowskie zgłosiło, że wykonanie orzeczenia jest w toku, przypisy nie zostały jednak jeszcze przyjęte 43. Komisja uważnie monitoruje sytuację w tym państwie i rozpocznie dialog w przypadku braku przyjęcia niezbędnych środków wykonawczych. Orzecznictwo TSUE nie ma bezpośredniego zastosowania w państwach EFTA 44. W związku z tym, aby zapewnić spójność prawodawstwa, w dniu 30 stycznia 2014 r. wszczęto procedurę dotyczącą ewentualnego dostosowania załącznika XVIII do Porozumienia EOG do orzeczenia w sprawie Test Achats 45. Jak określono w wytycznych Komisji dotyczących wyroku w sprawie Test Achats, orzeczenie to dotyczy jedynie prywatnych umów ubezpieczeniowych objętych zakresem dyrektywy 2004/113/WE. Nie ma ono bezpośrednich skutków prawnych dla pracowniczych programów emerytalnych, które są objęte zakresem dyrektywy 2006/54/WE. Artykuł 9 ust. 1 lit. h) przywołanej dyrektywy umożliwia określenie różnej 38 AT, BG, DE, EE, FI, FR, GR, HR, CZ, HU, LT, LV, PL, SI. 39 BE, CY, DK, IE, NL, SE, UK. 40 ES, MT, RO, SK. 41 AT, BE, DK, FI, FR, GR, IE, HU, LV, NL, MT, SE, SI oraz UK. 42 CY, CZ, DE, EE, ES, LT, PL, RO, SK. 43 LU. 44 Trybunał EFTA powinien jednak zwracać należytą uwagę na zasady ustanowione przez odnośne orzeczenia wydane przez TSUE zgodnie z art. 3 ust. 2 porozumienia o nadzorze i Trybunale. 45 Norwegia przyjęła już niezbędne poprawki. Zmiany zostały przyjęte w dniu 20 czerwca 2014 r. i weszły w życie w dniu 1 stycznia 2015 r. 10

11 wysokości świadczeń dla mężczyzn i kobiet, jeśli jest to usprawiedliwione czynnikami aktuarialnymi. Niektóre państwa członkowskie postanowiły jednak stosować zasadę jednolitych dla obu płci stawek również do pracowniczych programów emerytalnych w celu zapewnienia równości płci we wszystkich dziedzinach 46. Większość państw członkowskich przewidziała jednak realizację tej zasady wyłącznie w zakresie, w jakim wymaga tego orzeczenie, tj. w odniesieniu do prywatnych umów ubezpieczeniowych. W tych państwach różnice oparte na danych aktuarialnych dotyczących długości życia są nadal dopuszczalne w odniesieniu do pracowniczych programów emerytalnych. 5.3 Gospodarcze skutki orzeczenia dla rynku ubezpieczeń Część sektora ubezpieczeń przewidywała, że wyrok w sprawie Test Achats będzie miał znaczący wpływ na poziom cen, i twierdziła, że pominięcie płci jako prostego i wiarygodnego czynnika podziału ryzyka doprowadzi do ogólnego wzrostu cen produktów ubezpieczeniowych. Wyrok i jego wykonanie skutkowały pewnymi jednorazowymi kosztami dla sektora ubezpieczeń, który musiał opracować tabele aktuarialne jednolite dla obu płci oraz ponownie wycenić i wprowadzić na rynek swoje produkty w celu zagwarantowania, by były neutralne pod względem płci. Te wstępne koszty przestrzegania przepisów oszacowano na ok. 14 mln EUR w przypadku Hiszpanii oraz 7,7 mln EUR w przypadku Niderlandów. Należy podkreślić, że w odniesieniu do zmian w strukturze cenowej ubezpieczeń brakuje dokładnych danych gospodarczych dotyczących skutków tego orzeczenia. Jest wiele powodów, dla których trudno jest uzyskać wiarygodne dane ilościowe oraz informacje na temat skutków przejścia na jednolitą dla obu płci strukturę cenową. Brak dostępnych danych, wskazywany przez niektóre państwa członkowskie i zainteresowane strony 47, może być związany z faktem, że orzeczenie w sprawie Test Achats miało zostać wdrożone do dnia 21 grudnia 2012 r. Okres, który upłynął od tej daty, wydaje się zbyt krótki, aby umożliwić gromadzenie dowodów i danych gospodarczych wykraczających poza skutki krótkoterminowe. Ponadto bardzo trudno jest odróżnić wpływ poszczególnych czynników na rozwój rynku ubezpieczeń oraz właściwie oszacować szczególny wpływ jednolitych składek na cenę i rozwój produktu. Na większości rynków ubezpieczyciele nie tylko musieli wprowadzić jednolite dla obu płci składki, lecz również szereg innych zmian prawnych i regulacyjnych mających wpływ na poziom cen, zarówno na szczeblu krajowym, jak i na szczeblu unijnym BG, CY, CZ, DK, FR, LV, SE. 47 FR, LU, Insurance Europe, BIPAR, AAE. W niektórych odpowiedziach przywołano również ograniczenia dotyczące systematycznego monitorowania składek ubezpieczeniowych zgodnie z unijnym prawem konkurencji. 48 Takie jak dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/WE z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Wypłacalność II) 11

12 Poza dostosowaniem się do wymogów prawnych, zakłady ubezpieczeniowe mogły również zmienić swoje produkty w celu ich udoskonalenia w ramach normalnego cyklu życia. Mogły też wprowadzić zmiany w odniesieniu do oceny czynników ryzyka 49, stosować nowe kryteria oceny produktów i różnicowania składek (np. wykorzystanie telematyki, czyli technologii czarnej skrzynki, w przypadku ubezpieczeń pojazdów 50 ) lub opracować nowe produkty, aby przyciągnąć określony typ klientów. Na przykład w Hiszpanii niektórzy ubezpieczyciele wprowadzili nowe produkty skierowane głównie do kobiet, próbując w ten sposób przyciągnąć tę grupę klientów. Inne oferty dotyczą np. ubezpieczenia od kradzieży torebki z samochodu lub zapewnienia szczególnej pomocy kobietom w ciąży w razie problemów zdrowotnych podczas jazdy. Wszystkie te zmiany mogły mieć wpływ na cenę produktów lub zakres ubezpieczenia. Dostępne informacje wskazują, że skutki wprowadzenia zasady równości płci w polityce cenowej sektora ubezpieczeniowego są zasadniczo nieznaczne lub umiarkowane 51. W zakresie określonych rodzajów ubezpieczeń (np. ubezpieczeń pojazdów) wysokość składek wzrosła w przypadku kobiet (i spadła w przypadku mężczyzn), czego jednak się spodziewano i co było zasadniczo nieuniknione. Według szwedzkiej organizacji branżowej Svensk Försäkring ceny ubezpieczeń pojazdów w przypadku młodych kobiet wzrosły o około 10 %, podczas gdy młodzi mężczyźni, którzy są sprawcami większości wypadków drogowych, uzyskali odpowiednią obniżkę składek. Badania przeprowadzone we Włoszech w okresie od lipca 2012 r. do stycznia 2013 r. wskazują, że składki płacone przez kobiety w średnim wieku będące doświadczonymi kierowcami wzrosły o 3 % w stosunku do składek płaconych przez mężczyzn w tej samej sytuacji przed grudniem 2012 r. Inaczej przedstawia się sytuacja w przypadku młodych kierowców. Przed grudniem 2012 r. kobiety płaciły 18 % mniej niż mężczyźni za ubezpieczenie pojazdu, a po tej dacie zwiększeniu płaconych przez nie stawek o 18 % odpowiadało zmniejszenie stawek płaconych przez mężczyzn o 10 %. W odniesieniu do innych linii produktów doszło do wzrostu wysokości składek płaconych przez mężczyzn (i spadku składek płaconych przez kobiety). W ostatecznym rozrachunku, mimo że sytuacja nie wydaje się być identyczna we wszystkich obszarach, wpływ na rynek wydaje się być jednak dość neutralny lub bardzo ograniczony. W każdym razie nic nie wskazuje na to, by doszło do nieuzasadnionych zmian cen. 6. OCHRONA OFIAR DYSKRYMINACJI Dochodzenie roszczeń jest możliwe w drodze postępowania sądowego, a także za pośrednictwem krajowych organów ds. równości powołanych między innymi do udzielania niezależnej pomocy ofiarom. Przepisy te są praktycznie identyczne w przypadku unijnego dorobku prawnego dotyczącego równego traktowania oraz zakazu dyskryminacji, a ustalenia przedstawione w niedawnych sprawozdaniach dotyczących innych dyrektyw 52 w odniesieniu do kluczowych pojęć takich jak dostęp do wymiaru 49 Insurance Europe. 50 Wskazane przez EIOPA w ostatnim sprawozdaniu dotyczącym trendów konsumenckich EIOPA- BoS-13/175 rev1 z 15 grudnia 2013 r. 51 FI, CZ, PL, LT, HR. 52 Zob. np. sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego i Rady: Wspólne sprawozdanie w sprawie stosowania dyrektywy Rady 2000/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 r. wprowadzającej w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne ( dyrektywa w sprawie równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe ) oraz dyrektywy Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy ( dyrektywa w sprawie równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy ), 17 stycznia 2014 r., COM(2014) 2 final. 12

13 sprawiedliwości, zasada ciężaru dowodu oraz wymóg stosowania skutecznych, proporcjonalnych i odstraszających sankcji mają zastosowanie również i w tym przypadku. Aby zwalczać dyskryminację i zapewnić równe traktowanie, państwa członkowskie i zainteresowane podmioty uznały zasadnicze znaczenie organów ds. równości dla przejścia od prawa na papierze do prawa w praktyce oraz dla zapewnienia, by gwarantowane w przepisach prawa były faktycznie stosowane. Z tego powodu, w swoim komunikacie dotyczącym unijnego programu na rzecz wymiaru sprawiedliwości na 2020 r., Komisja podkreśliła kluczową rolę, jaką organy ds. równości mogą odegrać w zapewnieniu obywatelom skutecznych środków ochrony prawnej 53. Komisja będzie kontynuować wysiłki na rzecz zapewnienia, by organy ds. równości mogły rzeczywiście i w pełni odgrywać tę rolę, zwłaszcza poprzez monitorowanie i egzekwowanie obowiązujących zasad. Zbada również możliwości wyjaśnienia wymogów dotyczących organów ds. równości wynikających z dyrektywy, w szczególności kluczowych pojęć niezależności i skuteczności. Komisja będzie promować najlepsze praktyki służące pogłębianiu wiedzy obywateli na temat przysługujących im praw w celu zapewnienia pełnego stosowania zasady równego traktowania w całej UE i zwiększenia ochrony poszkodowanych. 7. WNIOSKI I PERSPEKTYWY W szczególnym obszarze, jakim są usługi finansowe, najważniejszym wyzwaniem pozostaje wykonanie wyroku w sprawie Test Achats w odniesieniu do sektora ubezpieczeń. Wszystkie państwa członkowskie wprowadziły w życie to orzeczenie lub są w trakcie jego wdrażania. Niektóre państwa członkowskie postanowiły wyjść poza wymogi określone w orzeczeniu i stosują zasadę równości płci do wszystkich rodzajów ubezpieczeń i emerytur, w tym również do pracowniczych funduszy zabezpieczenia społecznego wchodzących w zakres dyrektywy 2006/54/WE. We wrześniu 2014 r. TSUE orzekł ponadto, że zróżnicowanie świadczeń w oparciu o dane aktuarialne uwzględniające kwestię płci w ustawowych systemach zabezpieczenia społecznego objętych zakresem dyrektywy 79/7/EWG jest niedopuszczalne 54. W związku z powyższym Komisja oceni stosowanie zróżnicowanych ze względu na płeć warunków w odniesieniu do pracowniczych programów emerytalnych na mocy dyrektywy 2006/54/WE oraz zbada, czy należy podjąć działania na rzecz pełnego stosowania zasady równości płci we wszystkich filarach systemu emerytalnego, czy to dobrowolnych, czy pracowniczych czy też ustawowych. Jeśli chodzi o wpływ wyroku w sprawie Test Achats na poziom cen ubezpieczeń, wydaje się, że na razie jest zbyt wcześnie, by wyciągnąć ostateczne wnioski. Oceniany na podstawie nielicznych dostępnych dowodów wpływ ten wydaje się być bardzo ograniczony. Jeśli chodzi o wdrożenie dyrektywy, wszystkie państwa członkowskie podjęły środki w celu jej transpozycji do krajowych porządków prawnych oraz w celu ustanowienia procedur i organów niezbędnych do jej wprowadzenie w życie. Na tym etapie Komisja 53 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno- Społecznego i Komitetu Regionów Unijny program na rzecz wymiaru sprawiedliwości na 2020 r. zwiększanie zaufania, mobilności i wzrostu w Unii, COM (2014)144 final z 11 marca 2014 r. 54 C-318/13, Postępowanie wszczęte przez X z dnia 3 września 2014 r. 13

14 nie uważa, by konieczne było proponowanie zmian w dyrektywie, będzie jednak priorytetowo traktować kwestię rozwiązania pozostałych problemów w zakresie jej transpozycji, jakie wystąpiły w przypadku niektórych państw członkowskich, głównie w odniesieniu do zakresu wyjątku przewidzianego w art. 4 ust. 5 dyrektywy. Dalsze działania związane z egzekwowaniem przepisów, a także orzecznictwo na szczeblu krajowym i unijnym powinny doprowadzić do wyjaśnienia niektórych kwestii poruszonych w niniejszym sprawozdaniu. Kolejnym głównym wyzwaniem dla państw członkowskich będzie zapewnienie, by ich organy administracyjne i sądowe oraz organy ds. równości systematycznie zapewniały pełną ochronę ofiar dyskryminacji w praktyce. Komisja będzie kontynuować działania w zakresie monitorowania i wspierać państwa członkowskie w celu pełnego wykorzystania potencjału dyrektywy. 14