Wszechnica Biebrzaska

Transkrypt

1 Wszechnica Biebrzaska Cykliczne spotkania informacyjne i wykłady tematyczne adresowane do miłoników Bagien Biebrzaskich oraz osób zaangaowanych w ich czynn ochron i promocj. Zainaugurowana została w styczniu 2001 dziki wspólnej inicjatywie WWF wiatowego Funduszu Na Rzecz Przyrody, Biebrzaskiego Parku Narodowego, Stowarzyszenia Ekoturystycznego Biebrza Koneserom, Towarzystwa Biebrzaskiego i Osowieckiego Towarzystwa Fortyfikacyjnego. Wstp Płazy to pierwsze krgowce, które opanowały rodowisko ldowe. Mimo to s one w mniejszym lub wikszym stopniu uzalenione od wody. Naukowa nazwa płazów Amphibia (z greki amphi podwójny, bios ycie) podkrela, e s to zwierzta ziemnowodne, tzn. takie, które spdzaj cz ycia w wodzie a cz na ldzie. Obecnie na Ziemi wystpuje ok gatunków płazów, z czego w Polsce 18 gatunków, a na terenie Biebrzaskiego Parku Narodowego 13. Wszystkie współczenie yjce płazy dziel si na trzy rzdy: Płazy beznogie przypominaj wygldem wielkie ddownice, nie maj koczyn, s lepe i yj w glebie puszcz tropikalnych Azji, Afryki, Ameryki. Płazy ogoniaste na pierwszy rzut oka s podobne do typowych jaszczurek, maj wydłuony kształt ciała, do długi ogon i dwie pary prawie jednakowych koczyn. Pływaj ruchem falistym, bez uywania nóg. Nie posiadaj narzdów głosowych. W Biebrzaskim Parku Narodowym przedstawicielami tych płazów s traszka zwyczajna i grzebieniasta. Płazy bezogonowe dorosłe osobniki nie maj ogona, ich ciało jest krpe i zaopatrzone w dwie par dobrze rozwinitych koczyn, z których tylne s czsto dłusze od przednich. Silne nogi pozwalaj tym płazom sprawnie porusza si na ldzie i w wodzie. Zwierzta te potrafi wydawa donone głosy, zwłaszcza w porze godowej. W Parku Biebrzaskim do grupy tej nale wszystkie spotykane tu gatunki płazów z wyjtkiem traszek. Wystpowanie płazów w Biebrzaskim Parku Narodowym Płazy s słabo zbadan grup krgowców w BPN. Jednak na podstawie przeprowadzonych ju pewnych obserwacji tych zwierzt, moemy okreli jakie gatunki płazów wystpuj w rónych typach rodowisk doliny Biebrzy. Rzeki i starorzecza Najczciej spotyka si tu ab jeziorkow i ab wodn. Nielicznie wystpuje te aba mieszka, której głosy słyszano dotychczas w dwóch miejscach Parku nad Biebrz koło Gonidza i w kanałach fortu w Osowcu. Wszystkie trzy gatunki przebywaj tu zarówno wiosn jak i latem. Rozlewiska Najliczniej wystpuje tu aba moczarowa, rzadziej aba trawna i traszka zwyczajna. Na rozlewiskach kanałów przebywaj te ropucha szara, ropucha paskówka i kumak nizinny. Po odbyciu godów i opadniciu wody zwierzta te przenosz si do innych rodowisk. Oczka wodne, torfianki i obnienia terenu z wod Te dogodne do złoenia skrzeku miejsca wykorzystuje wiosn wiele gatunków płazów: aba moczrowa, aba trawna, ropucha szara, rzekotka drzewna, traszka zwyczajna i grzebieniasta, kumak nizinny i grzebiuszka (ta

2 2 XVI Wszechnica Biebrzaska, , BPN ostatnia szczególnie jeli w pobliu s tereny piaszczyste). Ponadto, yj tu przez cały sezon aby jeziorkowa i wodna. W nowo powstałych oczkach i stawach rozmnaa si te ropucha zielona. Łki To przede wszystkim miejsce erowania płazów, z których najczciej spotykane s tu aby moczarowe i trawne oraz ropuchy szare. Lasy W lasach nad Biebrz przebywaj poza okresem godowym aby trawne i moczarowe, ropuchy szare oraz traszki zwyczajne i grzebieniaste. Opisy gatunków aby brunatne Sporód trzech gatunków naszych ab brunatnych w BPN wystpuj dwa: aba trawna i aba moczarowa. aba trawna (Rana temporaria) to najpospolitszy gatunek płaza w Polsce. Długo ciała dochodzi nieraz do 10 cm. Ubarwienie przewanie brzowe. Wiosn u samca podgardle ma niebieski kolor. Płaz ten yje w najrozmaitszych rodowiskach. Najczciej przebywa w cienistych, wilgotnych lasach liciastych i mieszanych, rónego typu zarolach i zakrzaczeniach. Wystpuje te na polach uprawnych, łkach oraz w parkach i ogrodach. W suchych miejscach moe przebywa krótko, gdy jego skóra szybko wysycha. aba trawna najwczeniej sporód wszystkich płazów rozpoczyna gody - w marcu. Wówczas samce odzywaj si cichymi pomrukami. Kłby skrzeku pływaj po powierzchni wody, łczc si niekiedy w całe dywany. Zimowanie odbywa si na dnie zbiorników wodnych, rzadziej na ldzie. aba moczarowa (Rana arvalis) jest podobna do aby trawnej ale mniejsza od niej - nie przekracza 8 cm długoci. W okresie godów samiec jest prawie cały niebieski. Wystpuje przede wszystkim na terenach bagiennych - torfowiskach, podmokłych łkach i w lasach. Gody odbywa w kwietniu na rozlewiskach, w dolinach rzek lub w niewielkich sadzawkach. Widok zalanej wod łki z mnóstwem niebieskich ab sprawia niezapomniane wraenie. Wielkie skupiska skrzeku nie unosz si na powierzchni wody jak jest to u aby trawnej lecz najczciej le na dnie płycizn zbiornika. Poza okresem godów aba trawna przebywa na ldzie. Zim spdza zagrzebana w ziemi. Ropucha szara (Bufo bufo) to najwiksza i najczciej spotykana z polskich ropuch. Samice mog mierzy do 15 cm długoci (wyjtkowo 20 cm).jest zdolna do ycia niemal w kadym rodowisku. Najczciej mona j spotka w lasach, zarolach oraz w parkach i ogrodach blisko siedzib ludzkich. Czsto chroni si w piwnicach lub szczelinach budynków, nie tylko w dzie lecz równie na okres zimy. eruje noc. Jako jedno z nielicznych zwierzt ropucha ta zjada stonk ziemniaczan. Wczesn wiosn ropuchy szare migruj do lenych lub polnych stawów by odby gody. S to najczciej zbiorniki, w których same przyszły kiedy na wiat. Skrzek ma posta dwóch oddzielnych sznurów o długoci 2-5 m. Latem młode ropuszki masowo wdruj w głb ldu. Wiele z nich ginie na drogach. Ropucha paskówka (Bufo calamita) jest najmniejsz i najrzadsz nasz ropuch. Długo ciała wyjtkowo ponad 7 cm. Nie skacze lecz szybko biega, std druga jej polska nazwa ropucha wawa. Wygldem przypomina ropuch szar, od której odrónia j m. in. jasna prga na grzbiecie i zielona tczówka oka. Płaz wybitnie sucholubny. Poza okresem godowym unika wody. Zamieszkuje nasłonecznione, piaszczyste tereny pokryte lu no rosnc rolinnoci np. polany borów sosnowych, wirownie, pola, a nawet wydmy. Jest aktywna noc. Dzie spdza zagrzebana w ziemi. Donony głos paskówki przypomina trele kanarka. Skrzek w postaci podwójnego, sznura (ponad 1m długoci) składany jest w małych, płytkich zbiornikach wodnych o skpej rolinnoci lub w ogóle bez niej. Płaz zimuje na ldzie, ukryty w ziemi. Ropucha zielona (Bufo viridis) rzadko przekracza 10 cm długoci. Łatwa do rozpoznania po zielonoplamistym ubarwieniu skóry. Podobnie jak paskówka jest odporna na brak wody oraz na silne upały i mrozy. Zasiedla dobrze nasłonecznione, otwarte tereny np. piaszczyste pola, wirowiska. Unika łk i zadrzewie, z wyjtkiem parków i ogrodów w pobliu siedzib ludzkich. Czsto spotykana jest w miastach, na placach budowlanych, pod latarniami lub na chodnikach, gdzie w owietleniu wystaw sklepowych poluje w nocy na owady. W dzie oraz na czas zimy zakopuje si w ziemi lub np. wchodzi do piwnic. Nie jest tak mocno jak ropucha szara przywizana do macierzystego zbiornika rozrodczego. Wybiera płytkie kałue lub bajorka. Składanie skrzeku i rozwój kijanek s podobne jak u ropuchy szarej. Traszka zwyczajna (Triturus vulgaris) ma długo ciała nie wiksz ni 11 cm. Najpospolitsza sporód naszych traszek. Prowadzi nocny tryb ycia. Wystpuje w rónych rodowiskach: wilgotne lasy, ogrody, łki a nawet suche murawy. Wiosn przebywa w zbiornikach wodnych (stawy, rowy, kałue itp.), gdzie odbywa gody.

3 XVI Wszechnica Biebrzaska, , BPN Wówczas kolorowo ubarwiony samiec posiada na grzbiecie charakterystyczny grzebie. W przeciwiestwie do grzebienia traszki grzebieniastej grzebie traszki zwyczajnej nie posiada zwenia midzy grzbietem a ogonem. Jaja traszek s zawijane pojedynczo w licie rolin przez zapłodnion wczeniej samic. Larwa przeobraa si w młod traszk, która dopiero po trzech latach, spdzonych na ldzie, uzyskuje zdolno do rozrodu. Zimuje na ldzie np. pod kamieniami. Traszka grzebieniasta (Triturus cristatus) to najwiksza europejska traszka. Długo ciała nawet do 18 cm. Znacznie wiksza od traszki zwyczajnej oraz rzadziej od niej spotykana. Posiada masywne nogi o długich palcach, ubarwionych w ółte i czarne prki. Nazwa tego gatunku pochodzi od wysokiego, zbkowanego grzebienia na grzbiecie samca traszki w okresie wiosny. Pó niej grzebie zanika. Najchtniej przebywa w dołach po torfie, gliniastych rowach lub sadzawkach a na ldzie w wilgotnych zarolach lenych. Jest aktywna głównie w nocy. Poluje na wszystkie drobne zwierzta, które jest w stanie połkn np. larwy owadów, robaki. Składanie jaj wiosn jest podobne jak u traszki zwyczajnej. W przeciwiestwie do niej traszka grzebieniasta po godach dłuej pozostaje w wodzie (całe lato). Zimuje na ldzie lub na dnie zbiorników. Grzebiuszka ziemna (Pelobates fuscus) nie przekracza 8 cm długoci, ale jej kijanki mog siga nawet 18 cm i s najwiksze sporód kijanek wszystkich naszych płazów. Mocno zwizana ze rodowiskiem ldowym, w wodzie spdza tylko tydzie - w porze godowej. Preferuje tereny otwarte o suchej, lekkiej glebie (np. pola) rzadziej skraje lasów, łk i sady. Prowadzi bardzo skryty tryb ycia, zagrzebujc si w ziemi. Na łowy wychodzi pó n noc. Złapana wydziela przez skór substancj o zapachu czosnku. Nawet bdc w wodzie jest ostrona przebywa na dnie zbiornika, rzadko wypływajc na powierzchni. Skrzek to stosunkowo krótki i gruby sznur przyczepiony do rolin wodnych. Szczególnie suche lato i zim huczek spdza głboko w ziemi. Rzekotka drzewna (Hyla arborea) to jedyny europejski przedstawiciel rodziny ab nadrzewnych, wystpujcych licznie w puszczach tropikalnych. Długo ciała nie przekracza 5 cm. Płaz ten potrafi zmienia barw skóry w zalenoci od podłoa i czynników klimatycznych. Podgardle samca jest ciemniejsze ni samicy i posiada worek głosowy. Rzekotka zamieszkuje lasy liciaste i trzcinowiska w dolinach rzek, ogrody i wilgotne obnienia terenu poronite wysok, bujn rolinnoci (krzewy, byliny). Gody odbywa w maju. Rzekotki maj najbardziej donony głos sporód wszystkich płazów krajowych. Nocne rechotanie samców jest słyszalne nawet z kilku kilometrów. Skrzek o ółtym zabarwieniu składany jest w postaci niewielkich bryłek. Rzekotki zimuj na ldzie, pod grub warstw lici. Kumak nizinny (Bombina bombina) ma długo ciała nie wiksz ni 6 cm. Jego głos - pojedyncze, głuche uuu uuu uuu - mona usłysze nawet w cigu dnia, zwłaszcza upalnego. W niebezpieczestwie wygina łukowato grzbiet, odsłaniajc jaskrawe barwy brzucha. Potrafi te wydziela z gruczołów skóry substancj trujc skutecznie odstraszajc wikszo zwierzt. Kumak to gatunek ciepłolubny, zamieszkujcy mocno nasłonecznione, płytkie zbiorniki wodne, w których przebywa przez wiksz cz ycia. Poluje nie tylko na owady lecz równie na kijanki, a nawet małe ryby. Skrzek składany jest w postaci małych kłbów, zawierajcych do kilkudziesiciu jaj. Moe przystpowa do rozrodu kilkakrotnie w sezonie. Zimuje na ldzie, czsto gromadnie z innymi płazami. aby zielone Do tej grupy zaliczamy ab jeziorow, ab mieszk i ab wodn, których wspóln cech jest zielone ubarwienie i silne przywizanie do rodowiska wodnego. Wikszo ycia spdzaj w wodzie lub obok niej, wygrzewajc si na liciach rolin pływajcych lub na brzegu stawu. eruj głównie w cigu dnia. Inn cech rozpoznawcz tych ab s rezonatory głosowe, widoczne u samców w postaci nadymanych worków po bokach głowy. Dziki nim aby te głono rechocz. Ich letnie, dzienne koncerty słyszał chyba kady. Gody rozpoczynaj pó no - dopiero w maju, kiedy inne aby dawno ju złoyły skrzek. Podobiestwa głosów oraz budowy i ubarwienia ab zielonych s tak due, i rozpoznanie ich do gatunku sprawia wiele trudnoci. Najmniejsza sporód nich jest aba jeziorkowa (Rana lessonae), która mierzy 4-8 cm. Zamieszkuje ona małe, bogate w rolinno bajorka, glinianki i stawy. Jest bardzo towarzyska - czsto tworzy grupki osobników wspólnie wygrzewajce si na słocu. Lubi zagrzebywa si w ziemi, do czego słu jej dobrze rozwinite modzele pitowe. Zim spdza na ldzie. Inne zwyczaje ma aba mieszka (Rana ridibunda) najwiksza z polskich ab, dochodzca nawet do 17 cm długoci. Przebywa najczciej nad brzegami rzek lub w wikszych zbiornikach wodnych, np. w jeziorach, a zimuje zagrzebana w ich błotnistym dnie. aba wodna (Rana esculenta ) jest tzw. hybrydem, czyli mieszacem powstałym ze skrzyowania aby jeziorkowej z ab mieszk. Wykazuje ona cechy porednie midzy tymi dwoma gatunkami: nie przekracza 12 cm długoci, yje w rónych typach zbiorników wodnych i moe zimowa na ldzie lub w wodzie. 3

4 Zagroenia XVI Wszechnica Biebrzaska, , BPN Obecnie płazy to, obok gadów, jedne z najbardziej naraonych na wyginicie zwierzt w Polsce. Przyczyn tego stanu rzeczy jest wiele: Ubytek liczby małych zbiorników wodnych przez zasypywanie ich ziemi, mieciami lub gruzem budowlanym. Płazy majc ograniczone umiejtnoci uczenia si, nie s w stanie znale sobie nowych bajorek jeli nie le one w pobliu. Pozbawione rodowiska wodnego z reguły szybko wymieraj. Osuszanie łk, bagien i podmokłych lasów w wyniku nieprzemylanych melioracji. Pozbawia to cennych miejsc rozrodu i erowania płazów, a zwłaszcza ab moczarowych, ab trawnych i kumaków nizinnych Zabudowa i przebudowa zbiorników czsto połczona z hodowl ryb. Głbokie stawy o stromych brzegach staj si nieodpowiednie dla płazów lub w przypadku ogrodzenia zbiornika, wrcz niedostpne. Intensywne zarybianie stawów. Ryby konkuruj z płazami o pokarm, a take zjadaj ich skrzek i kijanki. Rekultywacja nieuytków i scalanie gruntów m. in. w wyniku rozwoju unijnego modelu rolnictwa, zmniejszajcego rónorodno wiata rolin i zwierzt (w tym płazów) na zagospodarowanym terenie. Zanieczyszczenie wód sztucznymi nawozami, pestycydami, detergentami. gnojówk lub metalami cikimi. Ogranicza to zasiedlanie zbiorników przez płazy. Czsto niedobór tlenu w takiej wodzie powoduje mier zarodków w skrzeku, kijanek i dorosłych zwierzt. Na zatrucie wód wraliwe s głównie rzekotka drzewna, kumak nizinny i traszka grzebieniasta. Opady kwanych deszczy zakwaszajce gleby i wod. Sprzyja to rozwojowi pewnych grzybów w wodzie, które powoduj plenienie skrzeku. Szczególnie wraliwa na zakwaszenie wód jest aba moczarowa. Stosowanie chemicznych rodków do zwalczania szkodników rolin w rolnictwie i lenictwie, co ogranicza baz pokarmow dla płazów. Zwikszona intensywno promieniowania ultrafioletowego w zwizku z powikszaniem si dziury ozonowej w atmosferze, prowadzi do wystpienia mutacji lub nawet mierci zarodków płazów. Wzrost mechanizacji rolnictwa zwiksza ryzyko mierci płazów pod kołami pojazdów, ostrzami kosiarek i pługów oraz innych maszyn rolniczych Ruch kołowy na drogach przecinajcych trasy wdrówek płazów. W cigu kilku wiosennych nocy moe zgin 3000 ab i ropuch na 1 km takiej drogi. Wiosn w BPN, na Carskiej Drodze, sporód wszystkich krgowców najliczniej gin płazy. Wiosenne wypalanie traw. Wikszo płazów ginie w płomieniach a tym, które nawet przetrwały poar ogie zabiera kryjówki i pokarm. Bezmylne zabijanie płazów przez ludzi. Na przykład likwidacja skrzeku w wyniku czyszczenia stawów lub fontann w parkach i ogrodach oraz zabijanie dorosłych osobników ab i ropuch dla zabawy. Place budów, głbokie wykopy, odkryte studzienki stanowi miertelne pułapki na płazy. Wrogowie naturalni, do których zaliczamy wiele duych zwierzt (ryby, gady, ptaki, ssaki) oraz mniejsze organizmy miertelnie gro ne dla płazów, czyli pasoyty (przywry, tasiemce, robaki obłe, kolcogłowy i muchówki). Na przykład mucha ropuszanka składa jaja na skórze ropuchy, a wylgnite z nich larwy, o wygldzie małych robaczków, wnikaj do otworów nosowych i oczodołów płaza. Nastpnie wyjadaj ciało ropuchy, która po kilku dniach ginie w mczarniach. Ochrona płazów W Polsce wszystkie gatunki płazów s obecnie objte całkowit ochron prawn na mocy Rozporzdzenia Ministra rodowiska z dnia r. Niestety sama ochrona gatunkowa, która zabrania niepokojenia, chwytania i zabijania zwierzt nie jest wystarczajca do powstrzymania spadku liczebnoci płazów w kraju. Potrzebne jest przede wszystkim zabezpieczenie przed degradacj naturalnych rodowisk wystpowania tych zwierzt. Metody czynnych działa na rzecz ochrony płazów mog by róne. Wyznaczanie tzw. uytków ekologicznych, które pozwalaj zachowa w niezmienionym stanie korzystne dla ycia płazów tereny, np. obszary o mozaikowym krajobrazie, w którym obok siebie współistnieje wiele rónych rodowisk, bogatych w rozmaite gatunki rolin i zwierzt. 4

5 XVI Wszechnica Biebrzaska, , BPN Renaturalizacja obszarów cennych dla fauny płazów, czyli przywracanie dawnego, naturalnego charakteru miejsc, które wczeniej zostały zmienione na niekorzy tych zwierzt (np. renaturalizacja bagien po ich osuszeniu). Ochrona zbiorników wodnych, stanowicych dogodne miejsca rozrodu płazów, przed ich zasypywaniem i zamiecaniem oraz zanieczyszczaniem rodkami chemicznymi i organicznymi (np. wstrzymanie odprowadzania cieków do wody lub pojenia krów zanieczyszczajcych staw odchodami). Odnawianie zaronitych oczek wodnych lub zdewastowanych przez człowieka bajorek przywracajce właciwe dla rozrodu płazów warunki rodowiskowe. Tworzenie nowych zbiorników odpowiednich do rozrodu w nich płazów. Propagowanie rolnictwa ekologicznego, które m. in. ogranicza chemicznych rodków ochrony rolin oraz nawozów sztucznych. lub zupełnie wyklucza stosowanie Zabezpieczenie tras wdrówek płazów na najbardziej ruchliwych drogach. Budowanie bezpiecznych przej pod szosami dla płazów tzw. przepustów, stawianie płotków uniemoliwiajcych wchodzenie zwierzt na jezdni i przenoszenie płazów na drug stron drogi, a take umieszczanie na poboczach szos znaków ostrzegawczych dla kierowców Uwaga płazy lub znaków ograniczajcych prdko pojazdów. Badania naukowe umoliwiajce nie tylko lepsze poznanie biologii i ekologii płazów, ale przede wszystkim bdce podstaw do podjcia i przeprowadzania wszelkich zabiegów ochronnych dotyczcych tych zwierzt. Działania edukacyjne kształtujce właciw postaw ludzi do rodowiska. Ta metoda ochrony płazów wydaje si najbardziej przekonywujca, gdy uderza w główny czynnik wszelkich zagroe tych zwierzt człowieka. Na ile zrozumie on potrzeb troski o przyrod na tyle zmieni si te sytuacja płazów i innych zagroonych wyginiciem organizmów. czarne, małe kijanki o długoci ciało oliwkowo-złote, granatowo- złote podbrzusze ciała do 3 cm ropucha szara szeroki rozstaw oczu, otwór skrzelowy na brzuchu, szeroka płetwa sigajca drobne siatkowanie na płetwie prawie do oczu rzekotka ogonowej kumak nizinny jaja złoon krótkie, grube sznury długie, cienkie pojedynczo traszki - grzebiuszka ziemna sznury - ropuchy jaja złoone w małych grupkach kumak nizinny mała kula skrzeku, wielkoci orzecha włoskiego, - rzekotka drzewna rednie lub due kule skrzeku - aby ciemno- lub jasno- brunatne kijanki, ok.5 cm długoci ogon tpo zakoczony aba brunatna brzow- lub szaro-zielone ciało do 10 cm długoci, ogon ostro zakoczony aba zielona kolor brunatny, najwiksza ze wszystkich kijanek, - do 18 cm długoci - grzebiuszka ziemna Rys. 1. Jaja i skrzek rónych płazów (C. Werpachowski) Rys. 2. Cechy charakterystyczne niektórych kijanek (C. Werpachowski) Literatura: Berger L Płazy i gady Polski. Klucz do oznaczania. PWN SA, Warszawa- Pozna. Blab J., Hannelore Vogel Płazy i gady Europy rodkowej. Multico, Warszawa. Diesener G., Reichholf J Leksykon przyrodniczy. Płazy i Gady. wiat Ksiki, Warszawa. Herczek A., Gorczyca J Płazy i gady Polski. Atlas i klucz. Kubajak, Krzeszowicze. Juszczyk W Płazy i gady krajowe. Cz 1. Wiadomoci ogólne. PWN, Warszawa. Laka A., Vit Z Leksykon przyrody. Płazy i gady. BGW, Warszawa. Młynarski M Płazy i gady Polski. WSiP, Warszawa. 5