Wpływ egzogennych obciążeń cieplnych na status antyoksydacyjny krwi u mężczyzn spożywających dietę mieszaną

Transkrypt

1 okora robl Hig I. Epidemiol Wpływ egzogennych 2011, 92(3): obciążeń cieplnych na status antyoksydacyjny krwi u mężczyzn spożywających dietę mieszaną 597 Wpływ egzogennych obciążeń cieplnych na status antyoksydacyjny krwi u mężczyzn spożywających dietę mieszaną Influence of exogenous heat loads on the blood antioxidant status in men consuming a normal-mixed diet Ilona okora Zakład Fizjologii, Katedra Nauk Fizjologiczno-Medycznych, Akademia Wychowania Fizycznego im. J. Kukuczki w Katowicach Wstęp. Wysokie temperatury otoczenia mogą doprowadzić do wzrostu temperatury wewnętrznej ciała i zmian w statusie antyoksydacyjnym krwi. Cel doświadczenia. Ocena zmian aktywności wybranych enzymów antyoksydacyjnych we krwi u mężczyzn poddanych krótkotrwałej aklimacji do ciepła spożywających dietę mieszaną. Materiał i metoda. Badaniami objęto grupę dwunastu nietrenujących i nieaklimowanych do ciepła mężczyzn. Badanych poddano krótkotrwałej aklimacji (K-HA) do ciepła stosując stres ciepła egzogennego (1 dziennie) przez 7 kolejnych dni. Trzy dni przed doświadczeniem oraz do 24 h po jego zakończeniu badani spożywali dietę mieszaną, którą wzbogacano o witaminę C do dawki 500 mg/d. W doświadczeniu wykorzystano próbki krwi, które pobierano badanym w spoczynku i po aklimacji. We krwi oznaczano aktywności dysmutazy ponadtlenkowej (SOD), katalazy (CAT), peroksydazy glutationowej (GSH-x) i reduktazy glutationowej (GR) oraz stężenie kortyzolu. Wyniki. o K-HA odnotowano istotny statystycznie wzrost aktywności SOD o +33% (p<0,0005) w porównaniu do wielkości początkowych. Aktywność CAT i stężenie kortyzolu we krwi obniżyło się po K-HA. Aklimacja cieplna nie wpłynęła istotnie na aktywności pozostałych analizowanych enzymów antyoksydacyjnych. Wnioski. Krótkotrwała aklimacja cieplna zmniejsza przyrost stężenia kortyzolu w odpowiedzi na stres cieplny i powoduje istotny wzrost aktywności enzymu antyoksydacyjnego SOD we krwi. Otrzymane wyniki badań wskazują, że aklimacja do ciepła prowadzona u mężczyzn spożywających dietę mieszaną wzbogaconą witaminą C do dziennej dawki 500mg/d, zwiększa protekcję krwi przed uszkodzeniami tlenowymi. Introduction. High ambient temperatures can lead to an increase of body temperature and changes in blood antioxidant status. Aim. To evaluate changes in activity of selected blood antioxidant enzymes after short-term heat acclimation in men consuming a normal-mixed diet. Material & method. Twelve untrained and unacclimated men participated in this study. The subjects were acclimated (K-HA) to heat for 7 consecutive days (by exposure to exogenous heat (1 per day). Three days before and up to 24 h after cessation of the experiment, the subjects ate a mixed diet (enriched with a 500mg/d dose of vitamin C). At rest and after K-HA, during experiment, blood samples were collected. Blood samples were tested for: changes of superoxide dismutase (SOD), catalase (CAT), glutathione peroxidase (GSH-x) and glutathione reductase (GR) activities as well as for cortisol levels. Results. SOD activity was significantly increased by 33% (p <0.0005) after K-HA. CAT activity and cortisol blood concentrations were decreased after K-HA. Heat acclimation did not significantly affect the activity of other antioxidant enzymes. Conclusions. Short-term heat acclimation reduces the cortisol level and causes a significant increase in activity of SOD in the blood. Obtained results indicate that heat acclimation conducted in men consuming a mixed diet (enriched with a 500mg/d dose of vitamin C) increases the blood protection against oxygen-radicals damage. Key words: heat acclimation, heat stress, antioxidant enzymes activities, mixed-normal diet Słowa kluczowe: aklimacja do ciepła, stres cieplny, aktywność enzymów antyoksydacyjnych, dieta mieszana robl Hig Epidemiol 2011, 92(3): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence dr hab. Ilona okora Zakład Fizjologii, Katedra Nauk Fizjologiczno-Medycznych AWF im. J. Kukuczki w Katowicach, tel , i.pokora@awf.katowice.pl Wprowadzenie Wzrostowi temperatury ciała towarzyszy wiele ogólnoustrojowych zmian w tym wzrost tempa przemian metabolicznych, zwiększenie wykorzystania tlenu w mitochondriach, wzrost aktywności oksydazy NADH, oksydazy i syntazy NO, zwiększona produkcja reaktywnych form tlenu (RFT) przez źródła wewnątrz- i pozakomórkowe oraz obniżenie rgsh

2 598 robl Hig Epidemiol 2011, 92(3): w komórkach [1a i b, 2, 3]. Zaistniałym w tych warunkach zmianom w organizmie towarzyszy osłabienie potencjału obrony organizmu przed reaktywnymi formami tlenu (RFT) [4, 5, 6, 3]. Regularne oddziaływania wysokich temperatur otoczenia na organizm mogą doprowadzić do wytworzenia w nim zmian adaptacyjnych obejmujących wiele procesów fizjologicznych, biochemicznych oraz komórkowych, które współistnieją z poszerzeniem granic tolerancji ciepła przez organizm [7]. W adaptacji tej protekcja osiągana jest szczególnie w stosunku do stresora który ją wywołuje, ale także w stosunku do innych stresorów [8]. Shein i wsp. [9], Umschwief i wsp. [10] wykazali, że aklimacja do ciepła zwiększa protekcję mózgowia przed toksycznym działaniem RFT po niedotlenieniu. Inni badacze obserwowali po aklimacji wzrost aktywności enzymów antyoksydacyjnych [9] i stężenia niskocząsteczkowych antyoksydantów we krwi [6]. otencjał antyoksydacyjny organizmu zależy od wielu oddziaływań w tym: charakteru spożywanej diety, ilości przyjmowanych witamin i soli mineralnych. obyt w warunkach klimatu gorącego zmienia zapotrzebowanie organizmu na energię, wodę, niektóre witaminy i sole mineralne. Zmienione zapotrzebowanie na te składniki zależy od fizycznych cech środowiska, czasu ekspozycji na jego działanie, charakteru wykonywanej pracy, typu odzieży itp. oraz indywidualnych cech osobniczych. Istnieją dane, że pobyt w gorącym środowisku zwiększa ilość energii wydatkowanej na procesy życiowe głównie w następstwie dodatkowej pracy układu oddechowego i układów zaangażowanych w utrzymanie stałej temperatury wewnętrznej ciała [11, 12]. Jednak brakuje wystarczających dowodów wskazujących na konieczność stosowania szczególnej suplementacji witaminami antyoksydacyjnymi w warunkach przebywania w gorącym otoczeniu [12]. Wyniki badań Edwards i wsp. [13], Consolazio i wsp. [11] wykazały, że spożywanie diet zrównoważonych energetycznie w pełni pokrywa zapotrzebowanie na witaminy i sole mineralne, a stosunek pro- i antyoksydantów w diecie pozostaje względnie zrównoważony [14]. W pewnych warunkach, w których zwiększa się zagrożenie organizmu uszkodzeniami tlenowymi, kliniczne normy żywieniowe zalecają stosowanie suplementacji witaminami antyoksydacyjnymi [15]. W takich sytuacjach antyoksydanty witaminowe oraz pierwiastki śladowe przyjmowane są w dawkach przekraczających zalecane normy żywieniowe (dawki rekomendowane) [14]. Zwiększenie podaży antyoksydantów w diecie jest uzasadnione w warunkach wykonywania ciężkich długotrwałych wysiłków fizycznych w ekstremalnych warunkach termicznych otoczenia [16, 12]. W literaturze przedmiotu brakuje wskazań do zwiększania podaży antyoksydantów w diecie osób poddawanych krótkotrwałej aklimacji do ciepła. Celowym jest jednak wprowadzenie w tym procesie suplementacji witaminą C. Usprawnia ona przebieg aklimacji do ciepła wpływając na tempo osiągania cech termotolerancji przez organizm ( mg/d Wit C) [17, 18]. Biorąc powyższe pod uwagę, założono że w okresie krótkotrwałej aklimacji mężczyzn do ciepła, opartej na powtarzalnych ekspozycjach organizmu na działanie ciepła egzogennego (1h/d), nie znajduje uzasadnienia konieczność wprowadzenia suplementacji witaminami antyoksydacyjnymi. Wprowadzenie w programie adaptacji do ciepła suplementacji witaminami zgodnie z teorią, hormezy [19] mogłaby znacząco osłabić skuteczność, indukowanych ciepłem, zmian potencjału antyoksydacyjnego krwi. Cel doświadczenia Ocena zmian aktywności wybranych enzymów antyoksydacyjnych we krwi u mężczyzn poddanych krótkotrwałej aklimacji do ciepła spożywających dietę mieszaną (wzbogaconą o witaminę C do 500 mg/d). Materiał i metody W badaniach uczestniczyło 12 mężczyzn. Badani byli ochotnikami o dobrej wydolności fizycznej (VO 2 max=51,96±8,21 ml. kg 1 min 1 ) nie uprawiali jednak sportu wyczynowo, a przed doświadczeniem nie byli aklimowani do ciepła i dobrze tolerowali obciążenia ciepłem. Trzy dni przed doświadczeniem oraz do 24 h po jego zakończeniu spożywali dietę mieszaną [20] o wartości energetycznej 14.5 MJ/d [13] i nie stosowali suplementacji witaminowej (jedynie dietę wzbogacano o zalecaną w procesie aklimacji witaminę C do dawki 500 mg/d [17, 18]. Zmiany adaptacyjne starano się wywołać ekspozycją badanych na działanie stresu ciepła (1 dziennie) przez 7 kolejnych dni. Stres cieplny (HS) indukowano 3-krotnym (ok. 15 min) pobytem w suchej saunie (temperatura w komorze 85 C, wilgotność względna 20-25%) z 5 minutową przerwą pomiędzy poszczególnymi sesjami na schłodzenie ciała. Łączny czas trwania sesji obciążenia termicznego nie przekraczał 90 min. o jego ukończeniu badani odpoczywali przez ok. 90 min., aż do schłodzenia ciała i uzupełniali utracone płyny stosując roztwory wodno-elektrolitowe. W spoczynku, i 24 h po 7 ekspozycji na działanie stresu ciepła w przebiegu aklimacji, pobierano badanym próbki krwi z żyły odłokciowej, w których oznaczano: aktywności dysmutazy ponadtlenkowej (SOD) w hemolizatach erytrocytów (zestaw diagnostyczny RANSOD-UK), aktywności katalazy (CAT) w hemolizatach erytrocytów metodą Aebi [21], aktywności peroksydazy glutationowej (GSH-x) w pełnej krwi

3 okora I. Wpływ egzogennych obciążeń cieplnych na status antyoksydacyjny krwi u mężczyzn spożywających dietę mieszaną 599 metodą Flohe-Guzler a [22], aktywności reduktazy glutationowej (GR) i peroksydazy glutationowej (GSHx) oceniano metodą spektrofotometryczną w hemolizatach krwinek wg Glatzle [23]. onadto w osoczu krwi badanych oznaczano stężenie kortyzolu zestaw diagnostyczny RIA, Cortisol DSL-2100, UK, przy użyciu licznika Automatic Gamma 1272 CLINI- GAMMA LKB-Wallac, USA. Dla uzyskanych wyników wyznaczono podstawowe charakterystyki statystyki opisowej (tj. średnią i odchylenie standardowe). Dla każdego ocenianego parametru przeprowadzano test Shapiro-Wilka sprawdzając zgodność jego rozkładu z rozkładem normalnym. W przypadku zmiennych mających rozkład zbliżony do normalnego wykorzystano: dwuczynnikową analizę wariancji (ANOVA) i test post-hoc Tukey a. Za poziom istotności statystycznej przyjęto p=0,05. Wyniki i omówienie o K-HA odnotowano istotny statystycznie wzrost aktywności SOD (p<0,005) w spoczynku w porównaniu do wielkości początkowych (o+33%) (tab. II). ojedynczy HS u nieaklimowanych badanych indukował ok. -23% obniżenie aktywności SOD. Aktywność CAT i stężenie kortyzolu we krwi obniżyło się po K-HA jednak wielkości te nie różniły się znamiennie od wartości początkowych (p>0,05) (tab. III). Aklimacja cieplna nie wpłynęła istotnie na aktywności pozostałych analizowanych enzymów obrony antyoksydacyjnej ocenianych w doświadczeniu (tab. IV i V). Krótkotrwała aklimacja do ciepła prowadzona u mężczyzn spożywających dietę mieszaną o wartości energetycznej 14.6 MJ/d (i wzbogacona w witaminę C do zalecanej w procesie aklimacji cieplnej dawki 500 mg/d) spowodowała znamienną poprawę potencjału antyoksydacyjnego krwi manifestującą się istotnym wzrostem aktywności enzymu antyoksydacyjnego SOD i nie wpłynęła istotnie na aktywność CAT, Gx oraz GR. Wyniki licznych badań prowadzonych głównie na zwierzętach dowiodły, że wśród mechanizmów obronnych kształtowanych regularnym oddziaływaniem na organizm ciepła znaczące miejsce zajmują enzymy antyoksydacyjne. Yuan i wsp. [5] stosując w swoich badaniach 30 dniową aklimację do ciepła wykazali, że w procesie tym najszybciej występowały zmiany dotyczące aktywności SOD. Autorzy sądzą, że o możliwości osiągania zmian adaptacyjnych w systemie obrony antyoksydacyjnej decyduje czas działania stresora i rodzaj analizowanego enzymu. Inni autorzy Zhuo i wsp. [4] obserwowali, że w wyniku aklimacji do ciepła zwiększona zostaje aktywność wielu enzymów SOD, CAT i Gx jednak cytowani autorzy stosowali w swoich badaniach ekstremalne warunki otoczenia, stąd jak się wydaje, tak znamienna efektywność działania aklimacji na poprawę enzymatycznej komponenty systemu antyoksydacyjnego. Odnotowany w niniejszym doświadczeniu istotny wzrost aktywności SOD po aklimacji do ciepła świadczy o znamiennej roli dysmutazy ponadtlenkowej w protekcji komórek przed RFT powstającymi podczas działania stresu ciepła. Dowodzi on również, że SOD jest enzymem, antyoksydacyjnym który działa w pierwszej linii obrony przed uszkodzeniami tlenowymi indukowanymi w tych warunkach. Wzbogacenie diety w witaminę C do dawki 500 mg/d nie osłabiło efektywności działania stresora cieplnego i nie zahamowało aktywacji komórkowych dróg sygnalizacyjnych prowadzących do zwiększenia produkcji i aktywności SOD we krwi badanych, i następczo do zwiększenia potencjału antyoksydacyjny krwi oraz poprawy protekcji krwi przed działaniem RFT. Niektóre wyniki badań, głównie dotyczące wysiłków fizycznych, dostarczyły dowodów, że suplementacji antyoksydantami ogranicza skutki toksycznego działania RFT [24, 25]. W badaniach tych stosowano witaminy antyoksydacyjne, najczęściej megadawki witaminy C (1000 mg/d) i witamy E (400 IU/d). Zasadność stosowania witamin antyoksydacyjnych w tych warunkach podyktowana była występowaniem w ciężkich i długotrwałych wysiłkach fizycznych stresu oksydacyjnego [25]. Efektywność suplementacji zależy od dawki i czasu jej przyjmowania. Goldfarb i wsp. [26] stosowali suplementację antyoksydantami i obserwowali zmniejszenie utleniania białek po wysiłku, podczas gdy słaby wpływ wywarła ona na peroksydację lipidów błonowych i pozostała bez wpływu na stężenie rgsh. okora i wsp. [3] badając zmiany potencjału antyoksydacyjnego komórek po stresie ciepła wskazywała na zasadność zwiększenia podaży antyoksydantów w diecie ludzi nie zaadaptowanych do ciepła, a eksponowanych na jego działanie. Wiadomo, że wprowadzenie suplementacji antyoksydantami może hamować endogenną stymulację tego systemu i ograniczać możliwość indukowania zmian w systemie obrony antyoksydacyjnej krwi w warunkach działania na organizm stresora. Warto przytoczyć konkluzję wynikającą z badań Bloomer i wsp. [27], a świadczącą o tym, że oddziaływania towarzyszące regularnym treningom (adaptacja do wysiłku) zdolne są skuteczniej niż suplementacja egzogennymi antyoksydantami ograniczać skutki działania RFT. Alessio i wsp. [28, 29] obserwowali, że suplementacja witaminą C 1000 mg/d jest bardziej skuteczna w dawkach przyjmowanych jednorazowo niż przez 2 tygodnie i uważają, że wpływa ona na efektywność naturalnie osiąganych zmian adaptacyjnych

4 600 robl Hig Epidemiol 2011, 92(3): Tabela I. Stężenie kortyzolu w osoczu krwi badanych w spoczynku przed doświadczeniem, po pierwszym stresie cieplnym (HS) oraz po 7 stresie ciepła w prowadzonej krótkotrwałej aklimacji cieplnej (K-HA) Table I. lasma cortisol concentrations at rest before experiment and after heat stress in unacclimated (HS) and acclimated (K-HA) subjects Kortyzol (nmol. l 1 ) rzed doświadczeniem /Rest before experiment 533,75±192,79 HS (n=12) /Unacclimated subjects 530,03±129,29 572,93±101,62 p>0,05 K-HA (n=12) /Acclimated subjects 557,94±77,04 569,06±101,07 p>0,05 Tabela II. Aktywność katalazy (CAT) w spoczynku przed doświadczeniem, po pierwszym stresie cieplnym (HS) oraz po 7 stresie ciepła w prowadzonej krótkotrwałej aklimacji cieplnej (K-HA) Table II. Blood catalase (CAT) activities at rest before experiment, and after heat stress in unacclimated (HS) and acclimated (K-HA) subjects CAT (U. ghb 1 ) rzed doświadczeniem /Rest before experiment 174,73±14,8 HS (n=12) /Unacclimated subjects 186,87±59,64 184,75±25,46 p>0,05 K-HA (n=12) Acclimated subjects 191,60±44,68 196,88±65,29 p>0,05 Tabela III. Aktywność dysmutazy ponadtlenkowej (SOD) w spoczynku przed doświadczeniem, po pierwszym stresie cieplnym (HS) oraz po 7 stresie ciepła w prowadzonej krótkotrwałej aklimacji cieplnej (K-HA) Table III. Blood superoxide dysmutase (SOD) activities at rest before experiment, and after heat stress in unacclimated (HS) and acclimated (K-HA) subjects SOD (U. ghb 1 ) rzed doświadczeniem /Rest before experiment 754,59±269,37 HS (n=12) / Unacclimated subjects 711,73±152,23 557,02±187,53 p<0,05 K-HA (n=12) /Acclimated subjects 867,84±275, ,02±417,93 p<0,005 Tabela IV. Aktywność peroksydazy glutationowej (GSH-x) w spoczynku przed doświadczeniem, po pierwszym stresie cieplnym (HS) oraz po 7 stresie ciepła w prowadzonej krótkotrwałej aklimacji cieplnej (K-HA) Table IV. Blood glutathione peroxidase (GSH-x) activities at rest before experiment, and after heat stress in unacclimated (HS) and acclimated (K-HA) subjects GSH-x (U. ghb 1 ) rzed doświadczeniem /Rest before experiment 39,14±6,70 HS (n=12) /Unacclimated subjects 40,79±10,83 41,34±12,87 p>0,05 K-HA (n=12) /Acclimated subjects 39,46±5,87 37,43±5,49 p>0,05 Tabela V. Aktywność reduktazy glutationowej (GR +FAD) i (GR FAD) w spoczynku przed doświadczeniem, po pierwszym stresie cieplnym (HS) oraz po 7 stresie ciepła w prowadzonej krótkotrwałej aklimacji cieplnej (K-HA) Table V. Blood glutathione reductase (GR +FAD) and (GR FAD) activities at rest before experiment, and after heat stress in unacclimated (HS) and acclimated (K-HA) subjects GR + FAD (U. ghb 1 ) rzed doświadczeniem /Rest before experiment 24,70±3,85 HS (n=12) /Unacclimated subjects 23,47±4,07 24,40±6,15 p>0.05 K-HA (n=12) /Acclimated subjects 24,27±3,02 23,11±5,00 p>0.05 GR FAD (U. ghb 1 ) rzed doświadczeniem /Rest before experiment 22,88±3,92 /Significantly different from rest before heat stress HS (n=12) /Unacclimated subjects 21,47±3,57 21,93±5,58 p>0.05

5 okora I. Wpływ egzogennych obciążeń cieplnych na status antyoksydacyjny krwi u mężczyzn spożywających dietę mieszaną 601 w systemie obrony antyoksydacyjnej i zachowanie stałej pojemności systemu antyokydacyjnego krwi w warunkach działania RFT na organizm. Fischer [30], Davison i wsp. [31] stosując w swoich badaniach przez 28 dni, suplementację witaminą C 500 mg/d i witaminą E 400 IU/d obserwowali prawie całkowite zahamowanie sekrecji kortyzolu w odpowiedzi na wysiłek. Autorzy wykazali, że witamina C wpływa na wielkość sekrecji kortyzolu podczas wysiłku jednak nie oddziaływuje na markery stresu oksydacyjnego i system obrony antyoksydacyjnej. Zbliżone do cytowanych autorów wyniki odnotowano w niniejszym doświadczeniu, w którym zastosowana krótkotrwała aklimacja cieplna zmniejszyła przyrost stężenia kortyzolu we krwi w odpowiedzi na 7 działanie stresu ciepła (+2%) w porównaniu do HS (+8%) i istotnie zwiększyła aktywność dysmutazy ponadtlenkowej we krwi (+33%). Wnioski Krótkotrwała aklimacja cieplna zmniejsza przyrost stężenia kortyzolu w odpowiedzi na stres cieplny i powoduje istotny wzrost aktywności enzymu antyoksydacyjnego SOD we krwi. Otrzymane wyniki dowodzą, że aklimacja prowadzona u mężczyzn spożywających dietę mieszaną wzbogaconą witaminą C do dziennej dawki 500 mg/d, zwiększa protekcję krwi przed uszkodzeniami tlenowymi. iśmiennictwo / References 1. Mitchell JB, Russo A. Thiols, thiol depletion, and thermosensitivity. Rad Res 1983a, 95: a. Mitchell JB, Russo A, Kinsella T, Glatstein E. Glutathione elevation during thermotolerance induction and thermosensitization by glutathione depletion. Cancer Res 1983, 43: okora I, Sieroń AL, Kłapcińska B, Kempa K, okora Z. Heat stress response (HSR) to exogenous heat load in men. [in:] International Symposium of olish Network of Molecular and Cellular Biology (ed) H.Lach Cracow 2004, okora I, oprzęcki S, Kempa K. Wpływ egzogennego stresu termicznego na komórkowe i pozakomórkowe stężenie glutationu (GSH) u mężczyzn nieaklimowanych do ciepła. ol rz Med Lotn 2008, 4(14): Zhou B, Tang X, Wang Y. Salicylic acid and heat acclimation pretreatment protects Laminaria japonica sporophyte (haeophyceae) from heat stress. Chin J Oceanol Limnol 2010, 28(4): Yuan Y, Oian H, Yu Y, Lian F, Tang D. Thermotolerance and antioxidant response induced by heat acclimation in Fressia seedings. Acta hysiol lant 2010 (Abstract). 6. Beit-Yannai E, Kohen R, Horowitz M, Trembovler V, Shohami E. Changes in biological reducing activity in rat brain following closed head injury: a cyclic voltammetry study in normal and acclimated rats. J Cereb Blood Flow Metab 1997, 17: Montain SJ, Latzka WA, Sawka MN. Impact of muscle injury and accompanying inflammatory response on thermoregulation during exercise in the heat. J Appl hysiol 2000, 89: Xu S, Li J, Zhang X, Wei H, Cui L. Effects of heat acclimation pretreatment on changes of membrane lipid peroxidation, antioxidant metabolites, and ultrastructure of chloroplasts in two cool-season turfgrass species under heat stress. Environ Exp Bot 2006, 56: Shein NA, Horowitz M, Shohami E. Heat acclimation: a unique model of physiologically mediated global preconditioning against traumatic brain injury rog Brain Res 2007, 161: Umschwief G, Shein NA, Alexandrovich AG, Trembovler V, Horowitz M, Shohami E. Heat acclimation provides sustained improvement in functional recovery and attenuates apoptosis after traumatic brain injury. J Cereb Blood Flow Metab 2010, 30(3): Consolazio CF, Matoush LO, Nelson RA i wsp. Environmental temperatures and energy expenditures. J Appl hysiol 1963, 18: Askew E. Environmental and physical stress and nutrient requirements. Am J Clin Nutr 1995, 61: 631S-637S. 13. Edwards JSA, Askew EW, King N, Fulco CJ, et al. Nutritional intake and carbohydrate supplementation at high altitude. J Wilderness Med 1994, 158: Zadak Z, Hyspler R, Ticha A, Hronek M, Fikrova, Rathouska J, Hrnciarikova D, Stetina R. Antioxidants and vitamins in clinical conditions. hysiol Res 2009, 58: S13 S Diplock AT. Antioxidant nutrients and disease prevention: an overview. Am J Clin Nutr 1991; 53: Clarkson M. Antioxidants and physical performance. Crit Rev Food Sci Nutr 1995, 35: Strydom NB, Kotze HF, Van Der Walt WH, Rogers GG. Effect of ascorbic acid on rate of heat acclimatization. J Appl hysiol 1976, 41(2): Kotze HF, Van Der Walt WH, Rogers GG, Strydom NB. Effects of plasma ascorbic acid levels on heat acclimatization in man. J Appl hysiol 1977, 42(5): Gomez-Cabrera M, Domenech E, Vina J. Moderate exercise i san antioxidant: Upregulation of antioxidant genes by training. Free Radical Biol Med 2008, 44: Kunachowicz H, Nadolna I, Iwanow K, rzygoda B. Wartość odżywcza wybranych produktów spożywczych i typowych potraw. ZWL, Warszawa Aebi H. Catalase. Methods of Enzymatic Analysis, Bergmeyer HO (ed). 1974, Flohe L. Gunzler WA. Assay of glutathione peroxidase. [in:] Methods in Enzymology. Academy ress, NY 1984, 105:

6 602 robl Hig Epidemiol 2011, 92(3): Glatzle G, Korner WF, Christeller S, Wiss O. Method for the detection of a biochemical riboflavin deficiency stimulation of NADH2 dependent glutathione reductase from human erythrocytes by FAD in vitro investigations on the vitamin B2 status in healthy people and geriatric patients. Int J Vit Res 1970, 40: Vassilakopoulos T, Karatza M-H, Katsaounou, Kollintza A, Zakynthinos S, Roussos Ch. Antioxidants attenuate the plasma cytokine response to exercise in humans. J Appl hysiol 2003, 94: Nieman DC, eters EM, Henson DA, Nevines EI, Thompson MM. Influence of vitamin C supplementation on cytokine changes following an ultramarathon. J Interferon Cytokine Res 2000, 20(11): Goldfarb AH. Antioxidants: role of supplementation to prevent exercise-induced oxidative stress. Med Sci Sports Exerc 1993, 25; Bloomer RJ, Goldfarb AH, McKenzie MJ. Oxidative stress response to aerobic exercise: comparison of antioxidant supplements. Med Sci Sports Exerc 2006, 38: Alessio, H.M, Blasi ER. hysical activity as a natural antioxidant booster and its effect on a healthy lifestyle. Res Q Exerc Sport 1997, 68 (4): Alessio H. Exercise-induced oxidative stress. Med Sci Sports Exerc 1993, 25: Fischer C, Hiscock NJ, Basu S, Vessby B, Kallner A, Sjöberg LB, Febbraio MA, edersen BK. Vitamin E isoformspecific inhibition of the exercise-induced heat shock protein 72 expression in humans. J Appl hysiol 2006, 100(5): Davison G, Gleeson M, hillips S. Antioxidant supplementation and immunoendocrine responses to prolonged exercise. Med Sci Sports Exerc 2007, 39(4):