Czy należy zlikwidować parabanki?

Transkrypt

1 Jacek Karwowski * Czy należy zlikwidować parabanki? Wstęp W ostatnich miesiącach na łamach prasy i w trakcie debat politycz- nych pojawia się kwestia tzw. parabanków, zajmujących się przyjmo- waniem depozytów i lokowaniem ich w ryzykowny sposób (obciążanie ryzykiem), z oszustwem włącznie. Powszechnie stosowaną praktyką jest przy tym przeciwstawianie parabanków podmiotom regulowanym i nadzorowanym, działającym zgodnie z ustawami. Celem tego tekstu jest przedstawienie kilku uwag na temat różnic, ale i podobieństw mię- dzy instytucjami przyjmującymi środki finansowe i zobowiązującymi się do ich zwrotu oraz pokazanie, że ich zróżnicowanie jest wynikiem działań państwa w tym obszarze. W pracy zostaną przywołane, zinter- pretowane i skomentowane wybrane dane zbiorcze dotyczące systemu bankowego Polski oraz sformułowane uwagi krytyczne odnoszące się do tego systemu, jak również propozycje jego zmian. Niezależnie od tego, że jak słusznie podkreśla S. Flejterski, decyzje dotyczące struktury instytucjonalnej i biznesowej bankowości komercyjnej będą zapadać przede wszystkim w centralach banków, w więc poza Polską [Systemy bankowe krajów G- 20, 2012, s. 555]. 1. Zdefiniowanie pojęć Rozważania należy rozpocząć od przypomnienia, że współczesny pie- niądz jest praktycznie wyłącznie zobowiązaniem sektora bankowego. Dotyczy to pieniądza gotówkowego i rezerwowego (zobowiązania ban- ku centralnego), ale przede wszystkim różnego rodzaju depozytów w bankach niższego szczebla. Ogólnie można powiedzieć, że pieniądz pojawia się wtedy, gdy bank kupuje finansowy lub realny majątek za swoje zobowiązania, które są akceptowane jako pieniądz. Na przy- kład kupuje (dyskontuje) weksel albo kupuje zobowiązanie klienta do spłaty kredytu mieszkaniowego przez następne 30 lat i tworzy pieniądz bezgotówkowy w kwocie PLN. Jak widać z tej definicji, kluczo- we znaczenie ma ustalenie, jakie podmioty należy (można) uznać za * Prof. dr hab., Katedra Finansów, Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Ekono- miczny we Wrocławiu, e- mail: jacek.karwowski@ue.wroc.pl, ul. Komandorska 118/120, Wrocław.

2 2 banki, jakie są warunki owego kupna oraz z czego wynika powszech- ność akceptacji zobowiązań banku (tak rozumianego pieniądza). Innymi ważnymi kwestiami, nie poruszanymi szczegółowo w tym tekście, są: całkowity brak wartości wewnętrznej pieniądza papierowego (nie mó- wiąc o bezgotówkowym) oraz techniczna łatwość produkcji / kreacji współczesnego pieniądza, w tym także rezerwowego. W tym kontekście warto wspomnieć o terminie pieniądz symboliczny, rozumianym jako pieniądz ustanowiony przez państwo jako prawny środek płatniczy, z prawnym nakazem do wykorzystywania go do spłaty zobowiązań [Zadora, Zieliński, 2012, s. 46]. Ciekawe jest też rozróżnienie między pieniądzem zewnętrznym (emitowanym przez państwo) i wewnętrznym (tworzonym przez sektor prywatny, głównie banki komercyjne) [Enhancing Monetary Analysis, 2010, s ]. Przyjrzyjmy się zatem definicji banków. W ujęciu ekonomicznym są to podmioty, których podstawowym obszarem działalności jest przyjmo- wanie depozytów i udzielanie kredytów / pożyczek na dużą skalę. W ujęciu prawnym natomiast bankiem jest instytucja, która zgodnie z przepisami prawa została uznana za bank (ironia zamierzona) i dokonuje (ma prawo dokonywać) określonych czynności. W Polsce określa to art. 2 Prawa bankowego, zgodnie z którym bank jest osobą prawną utworzoną zgodnie z przepisami ustaw, działającą na podstawie zezwo- leń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzy- kiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym oraz art. 5, wymieniający czynności bankowe. W oczy rzuca się tu rola państwa w procesie uznawania danego podmiotu za bank (ustalone są warunki, które trzeba spełnić, aby otrzymać licencję bankową). Fakt formalnego bycia bankiem pociąga za sobą szereg konsekwencji, wśród których dla celów tego tekstu wymienić trzeba przede wszystkim swego rodzaju monopol na bycie bankiem, dostęp do refinansowania banku central- nego 1 oraz podleganie nadzorowi i regulacji. Przypomnijmy wreszcie, w skrócie i bez wchodzenia w nadmierne szczegóły, podstawowe zależności bilansowe występujące u podmiotów prowadzących działalność gospodarczą, zarówno w sferze tzw. realnej, jak i finansowej. Po stronie pasywów mamy m.in. kapitały własne i obce, będące odzwierciedleniem powierzenia przedsiębiorstwu warto- ści majątkowych. Z punktu widzenia podmiotów inwestujących w ten podmiot jest to swego rodzaju lokata, którą kiedyś będą mogli (być 1 Czyli dostęp do pieniądza rezerwowego.

3 może) odzyskać w wysokości wyższej niż pierwotna. Może się to doko- nać przez: 1. w przypadku finansowania udziałowego: otrzymanie wypłat z zysku i sprzedaż akcji, udziałów itp. 2, 2. w przypadku finansowania dłużnego: otrzymanie kwoty nominalnej wraz z ustalonymi odsetkami, w ustalonym terminie. Jeśli wszelkie początkowe wpłaty są dokonywane w formie pieniężnej, przedsiębiorstwo ma po stronie aktywów tylko środki na rachunkach bankowych. Z punktu widzenia zaangażowanego banku, ma on zobo- wiązania w stosunku do nowo powstałego podmiotu (zamiast w sto- sunku do nowych akcjonariuszy, udziałowców, posiadaczy obligacji wyemitowanych przez omawiany podmiot itp., którzy posiadali środki pieniężne zanim je zainwestowali). Następnie formy aktywów ulegają przekształceniu w różny sposób (środki na rachunkach bankowych są wydawane w celu nabycia składników majątkowych niezbędnych do produkcji, zapłacenia wynagrodzeń za wykonaną pracę, itd.), by w końcu, jak pomysł biznesowy się sprawdzi, doprowadzić do wzrostu aktywów (a tym samym pasywów, gdzie odnotowany będzie zysk bi- lansowy) Specyfika parabanku Przyjrzyjmy się teraz działalności parabanku, powstałego zgodnie z przedstawionym opisem. Zakładamy przy tym, że parabank nie został powołany z myślą o dokonaniu kradzieży powierzonych mu środków. Początkowo zasoby pieniężne klientów K są zobowiązaniem banków B (relacja K B). Kiedy pojawia się parabank PB, który skutecznie zachęca klientów do ulokowania w nim środków, pozyskuje on wkłady w bankach, zaś klienci: parawkłady w parabankach (relacja K PB B). Następnie parabank wycofuje pieniądze z banków, inwestuje je na rynku (nie wydaje się prawdopodobny wariant polegający na zaanga- żowaniu parabanku w produkcję lub świadczenie usług). Inwestycje mogą dotyczyć towarów (nie będących niczyim zobowiązaniem, np. złoto, ropa naftowa) albo instrumentów finansowych (w tym kredytów), 2 Tak naprawdę sprzedaż akcji nowemu inwestorowi jest tylko wejściem innego pod- miotu w prawa właściciela. Nam bardziej chodziłoby tu o umorzenie akcji za wynagro- dzeniem albo najlepiej o rozwiązanie podmiotu gospodarczego i wypłatę posiadaczom akcji, udziałów itp. kwot pozostałych po upłynnieniu majątku i spłaceniu zobowiązań (kwot wyższych niż zainwestowane).

4 4 będących umową określającą należności i zobowiązania stron oraz wy- nikające z nich strumienie płatności. Aktywa parabanku przestają mieć charakter płynny, tzn. trudno je, zwłaszcza szybko i bez straty, zamienić na zobowiązania banków, czyli pieniądz. Po pewnym czasie trzeba jed- nak wypłacić ulokowane przez klientów środki wraz z odsetkami, za- tem parabank musi sprzedać swoje aktywa i wpływy z nich przekazać podmiotom finansującym, zatrzymując częściowo zyski, dla których dokonywał tych operacji, lub realizując stratę. Klienci, którzy otrzymali zwrot lokaty ponownie nawiązują bezpośrednią relację z bankiem (K B). Zauważmy, że na podobnej zasadzie działają przedsiębiorstwa; w tym przypadku jednak źródła finansowania mają inny charakter, przynajmniej do pewnego stopnia. Ich finansowanie nie odbywa się przez przyjmowanie wkładów, np. od osób fizycznych. Mamy raczej do czynienia z finansowaniem udziałowym, bezterminowym i powszechnie uznawanym za ryzykowne. Z kolei finansowanie dłużne wymaga już zwrotu kapitału z odsetkami w ustalonych terminach (ale nikt raczej nie jest przekonany, że lokuje oszczędności w banku, jeśli kupuje obligacje przedsiębiorstwa). Ryzyko związane z tego rodzaju inwestycją zależy, najogólniej rzecz ujmując, od powodzenia zadań rea- lizowanych przez przedsiębiorstwa oraz relacji umownych łączących przedsiębiorstwa z inwestorami i przepisów prawa (m.in. kolejność za- spokojenia). Spektakularne upadłości przedsięwzięć typu fundusz Madoffa (inwe- storzy, w tym banki i fundacje, stracili łącznie ok. 35 mld USD) czy Am- ber Gold (straty szacuje się na mln zł) powodują, że nastawienie społeczne wobec parabanków jest negatywne. Wszystko jednak wskazu- je, że w tych i szeregu innych przypadków mieliśmy do czynienia z oszustwami, tzw. piramidami finansowymi. Środki powierzane tym podmiotom nie były inwestowane, przynajmniej w dużej części. Takie sytuacje pokazują, że stykamy się nie tylko z ryzykiem związanym z inwestowaniem, ale i sprzeniewierzeniem majątku. To oczywiście nie ułatwia oceny działalności parabanków. Skala zjawiska przechwytywania zasobów pieniężnych przez parabanki jest trudna do precyzyjnego uchwycenia, chociażby ze względu na brak obowiązku sprawozdawczości. Oficjalne instytucje takie jak KNF, UO- KiK, NBP, MF skupiają się raczej na zagrożeniach ze strony niepodlega- jących nadzorowi parabanków w Polsce w skali mikro, tzn. dla lokują- cego oszczędności albo na niekorzystnych warunkach pożyczek udzie-

5 lanych przez parabanki albo na analizie działań kontrolnych organów i instytucji państwowych wobec poszczególnych podmiotów. Przykła- dem raporty UOKiK dotyczące wysokich kosztów pożyczek 3 oraz wprowadzającej w błąd reklamy 4. Z kolei publikacje Konferencji Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce (KPF) są trudno dostępne. Na podstawie doniesień np. Gazety Prawnej wiadomo, że członkowie KPF udzielili w 2012 r. ok. 532,5 tys. pożyczek, tak że ich portfel osiągnął nieco ponad 1,2 mld zł 5. Zapewne dane te nie obejmują całego rynku, jeśli jednak uwzględnimy, że należności sektora bankowego w Polsce na koniec 2012 r. wyniosły ponad 810 mld zł 6, sta- nie się jasne, że znaczenie podmiotów typu parabanki nie jest w Polsce duże. Zauważmy przy okazji, że dominacja sektora bankowego niekoniecznie musi oznaczać bezpieczeństwo. Według danych na koniec listopada 2012 r. depozyty i inne zobowiązania banków wobec podmiotów krajo- wych wynosiły ok. 911 mld PLN, a gdyby wziąć pod uwagę tylko go- spodarstwa domowe i przedsiębiorstwa: ok. 694 mld PLN. W tym sa- mym czasie pieniądz rezerwowy NBP w dyspozycji banków wynosił 38,5 mld PLN (gotówka w kasach ok. 9,6 mld, rachunki banków w NBP ok. 28,9 mld). Powiedzmy, że do uruchomienia byłyby też może środki ulokowane w bonach pieniężnych NBP: 114,5 mld PLN, będące swego rodzaju lokatą w banku centralnym 7. Jest to nadal znacznie mniej niż wielkość depozytów, nawet tylko bieżących (314 mld) [Biuletyn Infor- macyjny NBP 11/2012, s. 35, 40, 41, 46]. Próba ich wycofania musiałaby spowodować perturbacje. Groźna jest też, niezależnie od niedopasowa- nia kwot, rozbieżność między zapadalnością aktywów a wymagalnością pasywów; według danych KNF [Raport o sytuacji banków w okresie styczeń- wrzesień 2012 r., 2012, s ] w końcu września 2012 r. udział aktywów z terminem powyżej 5 lat wynosił 32,8% sumy bilansowej, a pasywów tylko ok. 6%. Podstawową przyczyną tych dysproporcji jest udzielanie długoterminowych kredytów (mieszkaniowych), które są ( ). 4 ( ). 5 osobiste/artykuly/713572,knf- broni- chwilowek- parabanki- rosna- w- sile.html ( ). 6 html ). 7 Płynne środki banków można liczyć zapewne w różny sposób; niezależnie od tego będą one mniejsze niż wkłady.

6 6 finansowane głównie w oparciu o krótkoterminowe depozyty sektora niefinansowego oraz środki pozyskiwane od zagranicznych podmiotów dominujących, też zresztą głównie krótkoterminowe i odnawiane. Roz- ważmy teraz scenariusz dotyczący kłopotów tylko jednego banku X. Powiedzmy, że media, albo co gorsza organy państwowe, ogłaszają, iż bank X działa niezgodnie z przepisami, prowadzi nieodpowiedzialną politykę kredytową, należy do zagranicznej grupy kapitałowej, która ma problemy itp. Klienci takiego banku podejmą część depozytów w gotówce (a przynajmniej będą próbowali), albo przekażą swoje środki do innego banku, uznanego za bezpieczny. Aktywa o płynnym cha- rakterze podmiotu X bardzo szybko muszą się wyczerpać, gdyż naj- ważniejszą pozycją aktywów banków są kredyty i pożyczki (ponad 72% na koniec kwietnia 2012 r.). Bank X albo upadnie, albo zostanie zasilony przez bank centralny. To drugie rozwiązanie jest o tyle łatwe, że pie- niądz rezerwowy może być utworzony z niczego, decyzją banku cen- tralnego. Oczywiście istnieją w tej dziedzinie ograniczenia, ale mają jak pokazuje doświadczenie charakter płynny. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu do zasilających operacji otwartego rynku (zakup przez bank cen- tralny aktywów, za które banki komercyjne otrzymują rezerwy) można było wykorzystać wyłącznie papiery rządowe i waluty obce. Dziś bank centralny kupuje papiery wartościowe, które były nierzadko przyczyną kryzysu. Tak więc bank centralny jest w stanie uratować każdy bank zasilając go w pieniądz rezerwowy. Po to zresztą m.in. został wymyślo- ny. Zasadniczo jest też w jego mocy uratować cały system bankowy, gdyby z jakichś powodów wszyscy deponenci pospieszyli do banku po pieniądze. Gdy opisany scenariusz paniki na rynku będzie dotyczyć pa- rabanku, jego sytuacja będzie znacznie gorsza. Podobnie jak bank, bę- dzie on posiadał aktywa przede wszystkim w formie niepieniężnej, gdyż tylko wtedy może liczyć na znaczące zyski. Co gorsza, upłynnienie aktywów może okazać się niemożliwe w krótkim czasie. Jako podmiot niemonetarny nie może on liczyć na pomoc banku centralnego 8 i zapewne upadnie. Gwoli ścisłości należy jednak wspomnieć o bezpośrednim refinansowaniu przez Fed podmiotów niefinansowych w USA w czasie ostatniego kryzysu. Opisane w skrócie zależności po- zwalają na sformułowanie kilku uwag i wysunięcie propozycji zmian. 8 Proszę w tym kontekście prześledzić dyskusję nad ewentualnym nadaniem licencji bankowej nowemu tworowi European Stability Mechanism (ESM), co umożliwiłoby refinansowanie tej instytucji w EBC.

7 7 3. Uwagi krytyczne na temat współczesnego systemu bankowego Zauważmy, że układ polegający na nadaniu wybranej grupie podmio- tów (bankom) prawa do tworzenia pieniądza pociąga za sobą szereg konsekwencji, nie zawsze pozytywnych. Są one czasem dostrzegane [por. np. Zadora, Zieliński, 2012, s ], ale nikt za bardzo chyba nie wierzy w możliwość zasadniczej zmiany. Jest tak często, gdy system nie jest logiczny ani sprawny, ale jakoś funkcjonuje (np. nasz system podat- kowy). W takim przypadku gruntowna przebudowa ma szanse powo- dzenia jak się wydaje tylko gdy nastąpi załamanie. Nie powinno nas to zwalniać z obowiązku sformułowania krytycznych uwag i propozycji docelowych rozwiązań. Po pierwsze, monopol banków na bezpieczne przechowywanie pieniądza powoduje, że deponenci czują się pewnie; ten stan jest wzmacniany przez propagowanie sieci bezpieczeństwa finansowego (safety net), na którą składają się instytucje nadzoru finan- sowego, rządy (zwłaszcza ministerstwo finansów), banki centralne oraz system gwarantowania depozytów [por. Szczepańska, 2008]. Tym sa- mym obniża się nacisk na testowanie wypłacalności banków, a ich rzadkie upadłości są wynikiem raczej błędów w zarządzaniu. Przez to umyka fakt, że tylko pozornie wkłady bankowe są wolne od ryzyka (bezpieczne) i utrwala się przekonanie, że nic to w zasadzie nie kosztuje. Wkłady bankowe są co prawda często gwarantowane przez specjalne podmioty państwowe typu Bankowy Fundusz Gwarancyjny [por. Sys- temy gwarantowania depozytów w Polsce i na świecie, 2005], ale tylko do pewnego poziomu. Co ważniejsze, odbywa się to kosztem wszystkich zaangażowanych podmiotów, gdyż składka roczna stanowi ciężar, któ- ry ponoszą banki, a w końcu klienci. Ponadto: wkłady nie wszystkich podmiotów są gwarantowane, podobnie jak nie wszystkie wkłady. W przypadku masowej upadłości banków i załamania systemu banko- wego 9 (obecnie w Polsce mało prawdopodobne, ale historia bankowości zna takie przypadki, por. Galbraith, 1982) deponenci i tak stracą (część) powierzonych środków, albo wprost, albo przez wysoką inflację. Po drugie, opisane zależności pokazują, że w normalnych warunkach (tzn. bez sztucznego zasilania w pieniądz rezerwowy w sytuacjach kry- zysowych) żaden podmiot nie przetrwa przyjmując depozyty rozumia- ne jako zobowiązanie do zwrotu kwoty głównej z ustalonymi odsetkami 9 Panika bankowa w odpowiedniej skali nie tylko może, ale wprost musi, przyczynić się do kryzysu finansowego [Systemy bankowe krajów G- 20, 2012, s. 533].

8 8 w krótkim terminie. Nawet dłuższe terminy, ale z góry określone, są problematyczne. Niech to zilustruje następujący przykład, opisujący wyjątkowo prostą konstrukcję. Parabank oferuje inwestycje w złoto po cenie rynkowej i z niską marżą zakupu. Dotychczasowa wiedza pozwala mu na przyjęcie, że cena złota w ciągu następnych kilku lat wzrośnie i pozwoli na zrealizowanie zysków. Jak duże one będą trudno z góry przewidzieć (złoto raczej pozwala na utrzymanie siły nabywczej niż wy- sokie dochody realne), podobnie jak czas, kiedy to nastąpi. Nie można jednak pogodzić takiej strategii inwestycyjnej z zobowiązaniem się do wypłacenia powierzonych środków za rok, powiększonych o ustalony z góry procent. Umowa mogłaby mieć za to taki kształt: pozyskane środki lokujemy w złoto na rynku hurtowym po USD i jak osią- gnie cenę USD sprzedajemy dzieląc się zyskami według ustalone- go klucza. Byłaby to zatem lokata bez ustalonego z góry terminu. Poza tym zawsze istnieje ryzyko, że złoto jednak w długim okresie nie zdro- żeje. Jest to mało prawdopodobne, biorąc pod uwagę obecne działania banków centralnych, pragnących przez emisję pieniądza rezerwowego ratować banki, rządy albo pobudzać gospodarkę. Ale tak czy inaczej, ryzyko istnieje. Jednak w przypadku banków kredyty stanowiące zde- cydowaną większość aktywów przynoszą odsetki, a depozyty w po- dobnej wysokości są utrzymywane i wymagają płacenia odsetek niż- szych; taka sytuacja jest stabilna i korzystna dla banków. Podobnie ko- rzystna byłaby dla parabanków, gdyby mogły i chciały replikować te zachowania. Tymczasem nie wolno im wykonywać pewnych czynności, a poza tym chcą osiągnąć wyższe stopy zwrotu. Prowadzi to w nieu- chronny sposób do konieczności zamrożenia ulokowanych środków albo akceptacji strat w przypadku ich wycofania w nieodpowiednim momencie. Po trzecie, wkładom a vista nie odpowiadają zgromadzone przez banki rezerwy i gotówka w kasach. Oznacza to, że banki wbrew woli deponentów (a właściwie bez ich wiedzy) obciążają te środki ryzy- kiem. Ten problem podnoszą od lat przedstawiciele szkoły austriackiej [por. de Soto, 2009]. Ale również podmioty lokujące wolne środki finan- sowe na termin nie decydują, w jaki sposób będą one używane; banki mają tu zgodnie z prawem dużą swobodę. W efekcie nadwyżkowe za- soby podmiotów niemonetarnych są różnymi kanałami wykorzystywa- ne przez mające monopol banki, tak że za ich pośrednictwem siła na- bywcza trafia do wybranych (przez nie) podmiotów. Rekompensata jest raczej skromna; średnie oprocentowanie bieżących depozytów złoto-

9 wych wynosiło w 2012 r. 2,0-2,4% (w zależności od sektora), zaś innych niż bieżących: 4,5-4,9%. czyli po uwzględnieniu podatku dochodowego: ok. 3,6-4%, podczas gdy inflacja w większości miesięcy 2012 r. (rok do roku) była na poziomie zbliżonym do 4% [Biuletyn Informacyjny NBP 11/2012, 2012, s. 19, 27]. Jednocześnie za pierwsze trzy kwartały 2012 r. banki działające w Polsce osiągnęły wynik z tytułu odsetek na poziomie ok. 27 mld PLN i wynik finansowy netto ok. 12 mld PLN. Podobnie sy- tuacja wyglądała w 2011 r. [Raport o sytuacji banków w okresie styczeń- wrzesień 2012 r., s. 13]. Trudno się w takich warunkach dziwić, że wiele osób zwraca się ku innym sposobom lokowania oszczędności (paraban- ki). Funkcja pośrednika finansowego jaką spełnia bank jest niewątpliwie do pewnego stopnia korzystna; dla finansowanych podmiotów, dla banków, ale chyba w najmniejszym stopniu dla oszczędzających, skoro nie ma możliwości ulokowania oszczędności w bankach w sposób za- pewniający choć utrzymanie siły nabywczej. Po czwarte, można pod- nieść argument, że bank dywersyfikuje swój portfel kredytowy, bada z zachowaniem odpowiedniej ostrożności zdolność kredytową, eliminu- je ryzykowne zachowania przez kolegialny sposób zarządzania, jest nadzorowany itd. Tymczasem parabank może nie mieć możliwości tak dużej dywersyfikacji aktywów, jest często zarządzany faktycznie przez jedną osobę, nie podlega nadzorowi. Są to niewątpliwie argumenty przemawiające przeciw parabankom, a w każdym razie można je uznać za czynniki dodatkowego ryzyka. Dlatego osoby nie chcące stosować powszechnie zakazów i nakazów w gospodarce proponują wprowadze- nie jednoznacznie sformułowanego i ściśle egzekwowanego obowiązku informowania, że dokonywane wpłaty nie będą traktowane jak wkłady bankowe. Z drugiej strony nikt przecież nie prowadzi specjalnej akcji informacyjnej dla potencjalnych udziałowców spółki z ograniczoną od- powiedzialnością. Czytając art. 171 ust. 1 Prawa bankowego: Kto bez ze- zwolenia prowadzi działalność polegającą na gromadzeniu środków pieniężnych innych osób fizycznych, prawnych lub jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej, w celu udzielania kredytów, pożyczek pieniężnych lub ob- ciążania ryzykiem tych środków w inny sposób, podlega grzywnie do złotych i karze pozbawienia wolności do lat 3 można odnieść wrażenie, że celem tej regulacji jest nie tylko ochrona deponentów. Chodzi również o monopol dla banków, które na mocy prawa są wybraną grupą pod- miotów, zatrzymujących siłę nabywczą reprezentowaną przez osz- czędności pieniężne i w jedynie słuszny sposób inwestujące 9

10 10 w przedsięwzięcia, które w swojej masie generują przychody w postaci odsetek i prowizji, pozwalające na zapłacenie odsetek od wkładów (oraz na realizację dużych zysków). Zauważmy, że część tych przedsięwzięć nie musi mieć charakteru produkcyjnego (np. kredyty na mieszkania), a jeśli ma, to odsetki da się wyegzekwować nawet w przypadku upadło- ści danego kredytobiorcy, gdyż są dobrze zabezpieczone. Po piąte, uchwalanie i egzekwowanie przepisów wprowadzanych w celu ograniczenia ryzyka powierzania środków parabankom musi napotkać na reakcje tych instytucji. Ponieważ nie podlegają one z definicji nadzorowi finansowemu, trudno na bieżąco monitorować ich działania, zwłaszcza te o charakterze przestępczym. Praktyka wskazuje też, że próby objęcia parabanków nadzorem powodują reakcje obronne w postaci zmiany podmiotu prowadzenia działalności albo zmiany form prawnych tejże działalności (inne rodzaje umów). Pozostają zatem dzia- łania nadzoru w formie kontrolno- policyjnej. Zapewne mogliśmy sko- rzystać w tej dziedzinie z doświadczeń zagranicznych. Przykładem do ewentualnego wykorzystania niech będą uprawnienia i praktyka nie- mieckiego Federalnego Urzędu ds. Nadzoru nad Usługami Finansowy- mi (BaFin). Może on prowadzić śledztwa 10 i wkraczać nawet do biur podmiotów podejrzanych o prowadzenie nielegalnych operacji finan- sowych 11, dokonywać przeszukań, zabezpieczać dokumenty, blokować wykonanie transakcji, formułować zalecenia oraz nakładać tzw. okre- sowe kary pieniężne mające na celu skłonienie do konkretnych działań. Oczywiście niezależnie od tego sprawcy grozi postepowanie karne [BaFin, 2012, s ]. Wydaje się, że trudności ze skutecznym eliminowaniem zachowań prze- stępczych wiążą się z następującymi problemami: 1. jednoznacznym zdefiniowaniem co jest a co nie jest zabronione (czy- li co jest zarezerwowane dla banków ), 2. wykryciem przypadków oszustw dokonywanych przez parabanki prowadzących formalnie legalną działalność, co wymaga z jednej strony szybkich procedur, a z drugiej dobrze znających się na finan- sach urzędników (kontrolerów). W obu punktach Polska ma do nadrobienia sporo zaległości. Zakończenie 10 W 2012 r. wszczęto 641 postepowań wyjaśniających. 11 W 2012 r. było 21 takich przypadków.

11 Przedstawione uwagi nie pozwalają raczej na jednoznaczną odpowiedź na pytanie, czy należy zabronić działalności parabankom. Pokazane przecież zostało, że wszystkie podmioty gospodarcze mają w sobie coś z parabanku. Różnią się sposobem finansowania oraz sposobem wyko- rzystania powierzonych środków, ale pragnienie odzyskania wpłaco- nych przez inwestorów środków w ustalonym albo dowolnym momen- cie zawsze będzie niewygodne dla takiego podmiotu. Dlatego tak lo- giczne, sprawiedliwe (choć jednocześnie mało realne) wydaje się po- wszechne wprowadzenie rachunków bankowych (i parabankowych) o charakterze inwestycyjnym, w sposób zalecany m.in. przez finanse islamskie. Przypomnijmy, że stosowanie odsetek jest finansach islam- skich zakazane, przede wszystkim z powodów religijnych, ale także ekonomicznych: wypłacanie ustalonego z góry procentu jest niespra- wiedliwe, bo jeśli bank w związku z pozyskaniem środków finanso- wych nie osiągnie zysku, to nieuzasadnione byłoby oddanie przezeń pożyczonej kwoty (wkładu) z odsetkami. Procent jest też niesprawie- dliwy dla deponenta, jeśli stopa inflacji jest wyższa od stopy procento- wej, a zyski realizowane przez banki wysokie. Dlatego proponuje się stosowanie następujących rodzajów rachunków bankowych: a) rachunków bez oprocentowania, o charakterze nieinwestycyjnym, przeznaczonych dla klientów nie chcących podejmowania żadnego ry- zyka, b) rachunków, które charakteryzują się podziałem zysków i strat między bank i klienta oraz c) rachunków, którymi bank tylko admini- struje, a całe ryzyko i zyski realizuje klient (za prowizję, podobnie jak w asset management). Rachunki, które mają charakter inwestycyjny (ang. profit- sharing investment account) powinny znaleźć się w bilansie i być traktowane jak kapitał, ze względu na ryzyko podejmowane przez in- westorów. Tak naprawdę rachunki b) i c) nie gromadzą depozytów w ścisłym znaczeniu. Depozyty muszą bowiem być bezwarunkowo zwracane w nominalnej wysokości. Tylko środki zgromadzone na ra- chunkach typu a) mają charakter qard hasan (pożyczek bez odsetek) i są wypłacane na żądanie. Służą one do dokonywania bieżących płatności i nie generują dochodów dla posiadacza. Środki te powinny być przez bank przechowywane w pełnej wysokości (w gotówce lub pieniądzu rezerwowym). Dwie pozostałe grupy rachunków, nazywanych osz- czędnościowymi albo inwestycyjnymi, nie gwarantują bezwarunko- wej wypłaty zgromadzonych tam środków. Wypłacana kwota może być większa lub mniejsza, w zależności od efektów jakie przyniesie inwesty- 11

12 12 cja czy inna transakcja banku, np. handlowa. Tak więc rachunki islam- skie niosą z sobą ryzyko podobne do inwestycji w akcje, tyle że klient póki co ciągle nie ma możliwości monitorowania i kontroli banku [Ayub, 2007, s. 186 i nast.]. Zalecenia finansów islamskich są w tym obszarze zbieżne z postulatami przedstawicieli szkoły austriackiej, by wprowadzić w bankach wymóg stuprocentowej rezerwy od wkładów na żądanie. Tylko wtedy system bankowy nie będzie samodzielnie inicjował ekspansji kredytowej po- zbawionej pokrycia w realnych oszczędnościach. Udzielane kredyty miałyby wtedy źródło we wcześniejszym wzroście dobrowolnych osz- czędności społeczeństwa. Rola banków zostałaby sprowadzona do po- średników finansowych w ścisłym sensie, tzn. otrzymujących od osz- czędzających dobra dzisiejsze i pożyczających je ostatecznym pożyczko- biorcom. Banki straciłyby prawo do tworzenia depozytów i udzielania kredytów z niczego, za to zarządzałyby funduszami inwestycyjnymi stworzonymi z ich aktywów, pobierając opłatę kształtującą się w warunkach konkurencji. Ponadto wykonywałyby odpłatnie również operacje usługowe takie jak przelewy bankowe, obsługa kasowa itp. Inaczej rzecz ujmując, doszłoby do poddania banków tradycyjnym regu- łom prawa cywilnego i handlowego. Wówczas siłą rzeczy wzrosłaby rola takich pośredników jak przedsiębiorstwa leasingowe, fundusze in- westycyjne itp. Tego typu podmioty oczywiście nie mogłyby zagwaran- tować swoim klientom odzyskania w dowolnym terminie nominalnej wartości ich pierwotnej inwestycji. I wszystkie stałyby się parabankami, w dobrym rozumieniu tego słowa, albo specyficznymi funduszami. Przyjrzyjmy się wadom inwestowania za pośrednictwem funduszy inwestycyjnych [Gabryelczyk, 2006, s ]. Cudzysłów został użyty dlatego, że owe wady są tak naprawdę cechami immanentnymi loko- wania oszczędności inaczej niż na depozycie nieprawidłowym. Za wady uważa się zatem: ryzyko poniesienia straty, rozwodnienie zysku, brak bezpośredniego wpływu na politykę inwestycyjną, limity inwestycyjne, koszty związane z inwestycją, opodatkowanie inwestycji. Są one po- wszechnie znane i nie wymagają omówienia w tym miejscu. Zostały jednak przywołane, by wskazać na ich powszechny charakter. Być może trzeba przyjąć do wiadomości, że w przypadku inwestowania oszczęd- ności nie ma pewności, czy pieniądze się odzyska w wysokości wyższej, tej samej czy niższej. Wyjątkiem mogą być rachunki bieżące, utrzymy- wane przez banki (parabanki?) jako tzw. depozyty nieprawidłowe;

13 wówczas deponent ma pełen, ciągły dostęp do zdeponowanych dóbr (tu: pieniędzy), a przechowawca powinien starannie ich strzec. Nie mo- że ich zawłaszczać, tzn. nie może używać depozytu w sposób, który nie zapewniałby jego natychmiastowej, całkowitej dostępności dla deponen- ta (stuprocentowa rezerwa). Natomiast lokowanie oszczędności w akcje, obligacje (w tym państwowe), jednostki uczestnictwa funduszy inwe- stycyjnych, fundusze PE/VC, ale również lokaty terminowe, może przy- nieść bardzo różne skutki finansowe trzeba mieć tego świadomość i to zaakceptować, jako obiektywny fakt. 13 Literatura 1. Ayub M., Understanding Islamic Finance (2007), John Wiley & Sons Ltd, The Atrium, Southern Gate, Chichester. 2. BaFin (2012), Jahresbericht der Bundesanstalt fu r Finanzdienstleistungs- aufsicht, Bonn/Frankurt am Main. 3. Biuletyn Informacyjny NBP 11/2012 (2012), NBP, Warszawa. 4. de Soto J. H. (2009), Pieniądz, kredyt bankowy i cykle koniunkturalne, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa. 5. Enhancing Monetary Analysis (2010), editors L.D. Papademos, J. Stark, European Central Bank, Frankfurt am Main. 6. Gabryelczyk K. (2006), Fundusze inwestycyjne, Oficyna Ekonomiczna, Kraków. 7. Galbraith J.K. (1982), Pieniądz. Pochodzenie i losy. PWE, Warszawa. 8. Raport o sytuacji banków w okresie styczeń- wrzesień 2012 r. (2012), KNF, Warszawa. 9. Systemy bankowe krajów G- 20 (2012), redakcja naukowa S. Flejterski, J.K. Solarz, NBP ZBP, Szczecin. 10. Systemy gwarantowania depozytów w Polsce i na świecie (2005), PWE, Warszawa. 11. Szczepańska O. (2008), Stabilność finansowa jako cel banku centralnego. Studium teoretyczno- porównawcze. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. 12. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, Dz. U Nr 140 poz. 939 z późn. zmianami. 13. Zadora H., T. Zieliński, Współczesny pieniądz a kryzysy finansowe (2012), Difin, Warszawa.

14 14 Streszczenie Celem artykułu było sformułowanie szeregu uwag krytycznych na te- mat funkcjonowania współczesnych banków jako pośredników finan- sowych, w kontekście negatywnej najczęściej oceny parabanków. Wska- zano na fakt, iż uprzywilejowana pozycja banków, które mają dostęp do refinansowania w banku centralnym, przynosi pewne korzyści gospo- darce, im samym i w stosunkowo najmniejszym stopniu podmiotom oszczędzającym. Bezpieczeństwo wkładów w bankach jest iluzoryczne i wynika z przymusu państwowego. Oszczędzanie inne niż zwykłe przechowywanie wolnych środków wiąże się z ryzykiem. Dlatego ra- chunki inne niż bieżące powinny mieć charakter inwestycyjny, zgodnie z postulatami formułowanymi przez zwolenników finansów islamskich. Słowa kluczowe parabanki, system bankowy, szkoła austriacka, bankowość islamska. Should we get rid of shadow banking? (Summary) The aim of this working paper is to elaborate on the critique of the func- tioning of modern banks as financial intermediaries in the light of con- cerns over shadow banking. It points out that the privileged position of the banks which are eligible for central bank refinancing is somehow advantageous to the economy, themselves and in the lowest extent to savers. The safety of the deposits is illusionary and results from state coercion. Any act of saving money different from ordinary safekeeping of financial means entails risk. That is why all accounts other than cur- rent accounts should be regarded as investment accounts, as proposed by Islamic finance. Keywords shadow banking, banking system, Austrian School of Economics, Islam- ic banking.