Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta Zgorzelec

Transkrypt

1 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta Zgorzelec Zgorzelec 2012

2 SPIS TREŚCI 1. WPROWADZENIE PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI PRAWNA OCHRONA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO W POLSCE KRAJOWE PROGRAMY I STRATEGIE ZWIĄZANE Z OCHRONĄ ZABYTKÓW W POLSCE Założenia wynikające z Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata ODNIESIENIA PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI DLA MIASTA ZGORZELEC WZGLĘDEM WOJEWÓDZKICH DOKUMENTÓW STRATEGICZNYCH Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020 roku Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Dolnośląskiego Program Opieki nad Zabytkami Województwa Dolnośląskiego RELACJE GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI WZGLĘDEM DOKUMENTÓW PROGRAMOWYCH I STRATEGICZNYCH MIASTA ZGORZELEC Zaktualizowana Strategia Zrównoważonego Rozwoju Miasta Zgorzelec Zmiana Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Zgorzelec Zintegrowany Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Zgorzelec na lata Wieloletnia Prognoza Finansowa Miasta Zgorzelec na lata HISTORIA MIASTA ZGORZELEC

3 7.1. Położenie geograficzne i uwarunkowania topograficzne Geneza nazwy miasta Zgorzelec Historia starożytna Historia średniowieczna i nowożytna miasta Rozwój urbanistyczny miasta w XIX wieku Rozwój miasta w latach Rozwój urbanistyczny miasta w okresie powojennym CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW DZIEDZICTWA KULTUROWEGO MIASTA ZGORZELEC Zabytki o szczególnym znaczeniu historycznym Zabytki archeologiczne Obiekty zabytkowe Obiekty sakralne Założenia parkowe, zespoły zieleni miejskiej, półnaturalne ekosystemy Obiekty wpisane do wojewódzkiego rejestru zabytków Planowany wpis obiektów do rejestru zabytków Stan zachowania obiektów wpisanych do gminnej ewidencji zabytków Stan zachowania obiektów zabytkowych względem ich statusu własności Niematerialne dziedzictwo kulturowe ANALIZA SWOT OBEJMUJĄCA DZIEDZICTWO KULTUROWE MIASTA ZGORZELEC OKREŚLENIE PODSTAWOWYCH ZAŁOŻEŃ PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI DLA MIASTA ZGORZELEC Zadania umożliwiające realizację wyznaczonych kierunków działań

4 10.2. Monitoring i weryfikacja wyznaczonych kierunków działań jak i zadań INSTRUMENTARIUM REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAM DLA MIASTA ZGORZELEC MOŻLIWOŚCI FINANSOWANIA PROJEKTÓW Z ZAKRESU OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO Pomoc finansowa z budżetu miasta Zgorzelec Pozyskanie funduszy z budżetu państwa Dofinansowanie z budżetu Województwa Dolnośląskiego Programy strukturalne Unii Europejskiej Mechanizm Finansowy EOG oraz Norweski Mechanizm Finansowy FINASOWANIE PROJEKTÓW ZWIĄZANYCH Z REWITALIZACJĄ DZIEDZICTWA KULTUROWEGO BIBLIOGRAFIA ZAŁĄCZNIK I

5 1. WPROWADZENIE Dziedzictwo kulturowe rozumiane jako świadectwo minionych pokoleń potwierdzające twórczą działalność człowieka, jest jednym z podstawowych czynników kształtujących świadomość kulturową społeczeństwa. Wpływa ono na zrównoważony rozwój przestrzeni miasta oraz tworzy szerszą perspektywę postrzegania kulturowego krajobrazu. Materialne i niematerialne dziedzictwo pełni także funkcje edukacyjne. Tworzy pryzmat umożliwiający dostrzec zasady kształtujące smak i wrażliwość ówczesnych epok niemal in situ. Biorąc pod uwagę znaczenie, wartość oraz potencjał dziedzictwa kulturowego władze na poziomie kraju, województwa czy powiatu podejmują działania zmierzające do jego zachowania. Szczególną ochroną, w odniesieniu do dziedzictwa materialnego, objęte są zabytki. Istotnym jest przeciwdziałanie wszelkim procesom degradacyjnym, które mogą doprowadzić do całkowitego zniszczenia obiektu zabytkowego. Zatem trwałość oraz dalsze ich istnienie w przestrzeni miejskiej, w dużym stopniu zależy od podejmowanych wysiłków mających na celu aktywną ochronę. Taka ochrona obejmuje działania m.in. z zakresu rewitalizacji 1, rewaloryzacji 2, restauracji 3, konserwacji 4 obiektów zabytkowych. Jednym ze skutecznych sposobów wykorzystania w przestrzeni miejskiej obiektów zabytkowych jest ich adaptacja 5 na cele użytkowe. Wówczas właściwie przeprowadzona rewitalizacja substancji zabytkowej powinna zmierzać m.in. do zachowania oryginalnych rozwiązań architektonicznych, kolorystycznych czy materiałowych. Świadome kształtowanie przestrzeni miejskiej uwzględniające walory obiektów zabytkowych przyczynia się także w znaczący sposób do tworzenia ładu przestrzennego oraz ma wpływ na rozwój ekonomiczny i kulturalny regionu. Problematyka ochrony zabytków i rewitalizacja obiektów zabytkowych miasta granicznego Zgorzelec podzielonego geograficznie lecz nie pod względem tkanki architektonicznej, wyznacza nowe punkty odniesienia jak i dostosowaną do specyfiki miasta strategię ochrony zabytków. Od XIII wieku do II poł. XX wieku miasto strukturalnie stanowiło całość. Związek dzisiejszego miasta Zgorzelec z układem miejskim w Görlitz wynika z historycznie kształtowanej struktury przestrzennej i funkcjonalnej miasta. Chociaż obecnie większa część substancji zabytkowej znajduje się po stronie niemieckiej, wydaje się zasadnym, by ochrona i rewitalizacja obiektów zabytkowych oraz terenów zielonych uwzględniała założenie urbanistyczne miasta jako całości. 1 Rewitalizacja (łac. revita) - przywrócenie do życia. Skoordynowany proces mający na celu przeciwdziałanie degradacji przestrzeni zurbanizowanej, zjawiskom kryzysowym, pobudzanie rozwoju i zmian jakościowych poprzez wzrost aktywności społecznej i gospodarczej, poprawę środowiska zamieszkania i ochronę dziedzictwa kulturowego przy zachowaniu zasad zrównoważonego rozwoju. 2 Rewaloryzacja (łac. revaleo) - znów mieć wartość. Całokształt działań inwentaryzacyjno-dokumentalnych, studialnych, projektowych i realizacyjnych zmierzających do przywracania wartości historycznych z uwzględnieniem dawnej funkcji, formy, treści zdewastowanemu zabytkowi w dostosowaniu do aktualnych potrzeb. 3 Restauracja (łac. restauratio) -odnowienie, naprawa. Zespół działań techniczno-naukowych gwarantujących zachowanie ciągłości tradycji zabytkowego dzieła sztuki. Prace mają na celu doprowadzenie zabytku do stanu możliwie najlepiej ukazującego jego walory artystyczne i historyczne. 4 Konserwacja (łac. conservatio) -utrzymanie, zachowanie. Oznacza całokształt prac podejmowanych przy zabytkach ze szczególnym uwzględnieniem wysiłków zmierzających do zachowania oryginału, jego ochrony i ratowania zastanego stanu. Jest to także metoda działań w obiekcie zabytkowym oznaczająca profesjonalne czynności podbudowane naukowo, polegające na roztoczeniu opieki nad obiektem zabytkowym w celu zachowania jego wartości historycznych, artystycznych i innych. 5 Adaptacja zabytku połączona z konserwacją ma charakter rewaloryzacji zmierzającej do przywrócenia wartości użytkowej zdekapitalizowanemu zabytkowi. 5

6 Celem niniejszego opracowania Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami dla Miasta Zgorzelec jest sformułowanie zadań z zakresu zachowania dziedzictwa kulturowego ze szczególnym uwzględnieniem działań związanych z rewitalizacją tkanki zabytkowej, ochroną jak i budowaniem świadomości kulturowej lokalnego społeczeństwa. Ponadto, wyznaczone działania będą zmierzać do zapewnienia ładu przestrzennego w sferze kompozycyjnoestetycznej tak, aby każdy mieszkaniec Zgorzelca w swojej subiektywnej ocenie mógł się dobrze czuć i korzystać z wartości kulturowych wynikających z istnienia w przestrzeni dziedzictwa materialnego i niematerialnego. 2. PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami nakłada na organy samorządowe obowiązek sporządzenia gminnego programu opieki nad zabytkami. Zgodnie z art. 87 w/w ustawy zarząd województwa, powiatu lub wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza na okres 4 lat odpowiednio wojewódzki, powiatowy lub gminny program opieki nad zabytkami. Art. 87 ustawy definiuje główne cele programu, które dotyczą: włączenia problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, uwzględniania uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej, zahamowania procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania, wyeksponowania poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego, podejmowania działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami, określenia warunków współpracy z właścicielami zabytków eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków, podejmowania przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami. Wojewódzki, powiatowy i gminny program opieki nad zabytkami przyjmuje odpowiednio sejmik województwa, rada powiatu i rada gminy po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. Programy ogłaszane są w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Z realizacji programów zarząd województwa, powiatu i wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza, co 2 lata sprawozdanie, które przedstawia się odpowiednio sejmikowi województwa, radzie powiatu lub radzie gminy. Sprawozdanie z realizacji wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami jest przekazywane generalnemu konserwatorowi zabytków i właściwemu wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków w celu jego wykorzystania przy opracowywaniu aktualizacji i realizacji krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Ponadto art. 21 ustawy określa, iż gminny program opieki nad zabytkami sporządza się na podstawie gminnej ewidencji zabytków. 6

7 3. PRAWNA OCHRONA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO W POLSCE Prawna opieka zabytków w Polsce jest zdefiniowana w następujących aktach prawnych: Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 roku Konstytucyjnym obowiązkiem Państwa (art. 5 i 6 konstytucji RP) jest ochrona dziedzictwa kulturowego. Zabytki i ich wartości niematerialne są dobrem wspólnym, a dbałość o nie zakłada art. 82 Konstytucji. Ustawa z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym. (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz z późniejszymi zmianami, Dz. U. z 2005 r. Nr 175, poz. 145) Ustawa wśród zadań własnych gminy jako jednostki samorządu terytorialnego wymienia sprawy z zakresu kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. (Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz z późniejszymi zmianami) Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zawiera szczegółowe regulacje prawne w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego. Określa przedmiot, zakres i formy ochrony zabytków oraz opieki nad nimi, zasady prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach, zasady finansowania opieki nad zabytkami, a także organizację organów ochrony zabytków. Art. 3 ustawy definiuje znaczenie i cechy zabytku. W myśl ustawy zabytkiem określamy: zabytek: nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową, zabytek nieruchomy: nieruchomość, jej część lub zespół nieruchomości, posiadających cechy w/w, zabytek ruchomy: rzecz ruchoma, jej część lub zespół rzeczy ruchomych, posiadających cechy w/w, zabytek archeologiczny: zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem, historyczny układ urbanistyczny lub ruralistyczny: przestrzenne założenie miejskie lub wiejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg, historyczny zespół budowlany: powiązana przestrzennie grupa budynków wyodrębniona ze względu na formę architektoniczną, styl, zastosowane materiały, funkcję, czas powstania lub związek z wydarzeniami historycznymi, krajobraz kulturowy: przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze, 7

8 otoczenie zabytku: teren wokół lub przy zabytku wyznaczony w decyzji o wpisie tego terenu do rejestru zabytków w celu ochrony wartości widokowych zabytku oraz jego ochrony przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych. Ustawa w art. 4. określa działania organów administracji publicznej w zakresie ochrony zabytków mające na celu: zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie, zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków, udaremnienie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków, przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę, kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków, uwzględnienie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania: zabytki nieruchome: krajobrazy kulturowe, układy urbanistyczne, ruralistyczne i zespoły budowlane, dzieła architektury i budownictwa, dzieła budownictwa obronnego, obiekty techniki - zwłaszcza kopalnie, huty, elektrownie i inne zakłady przemysłowe, cmentarze, parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni, zabytki ruchome: dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, kolekcje, numizmaty pamiątki historyczne, militaria, wytwory techniki, maszyny i narzędzia świadczące o kulturze materialnej, materiały biblioteczne, instrumenty muzyczne, wytwory sztuki ludowej, rękodzieła, zabytki archeologiczne, w szczególności te, które są pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyskami, kurhanami, reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej. Ustawa określa formy ochrony zabytków: wpis do rejestru zabytków, uznanie za pomnik historii, utworzenie parku kulturowego, ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. 8

9 Zgodnie z art. 9. Ustawy do rejestru zabytków wpisuje się zabytek nieruchomy na podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków z urzędu bądź na wniosek właściciela zabytku nieruchomego lub użytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek nieruchomy. Do rejestru może być również wpisane otoczenie zabytku wpisanego do rejestru, a także nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna tego zabytku. Zgodnie z art. 10. Ustawy do rejestru wpisuje się zabytek ruchomy na podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków na wniosek właściciela tego zabytku. Wojewódzki konserwator zabytków może wydać z urzędu decyzję o wpisie zabytku ruchomego do rejestru w przypadku uzasadnionej obawy zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego wywiezienia zabytku za granicę. Zgodnie z art. 15. Ustawy Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego w drodze rozporządzenia może uznać za pomnik historii zabytek nieruchomy wpisany do rejestru lub park kulturowy o szczególnej wartości dla kultury. Zgodnie z art. 16. Ustawy Rada Gminy po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, na podstawie uchwały, może utworzyć park kulturowy w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Wójt (burmistrz, prezydent miasta) w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków sporządza plan ochrony parku kulturowego, który wymaga zatwierdzenia przez Radę Gminy. Na terenie parku kulturowego mogą być ustanowione zakazy dotyczące: prowadzenia robót budowlanych oraz innej działalności przemysłowej, zmiany sposobu korzystania z zabytków nieruchomych, umieszczania tablic, napisów, ogłoszeń etc., składowania lub magazynowania odpadów. Szczególnie istotnym jest uwzględnienie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami przy sporządzaniu i aktualizacji koncepcji przestrzennego zagospodarowania miasta, strategii rozwoju miasta, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego uwzględnia się w szczególności ochronę: zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia, innych zabytków nieruchomych znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków, parków kulturowych. Pozostałe uregulowania prawne dotyczące ochrony i opieki nad zabytkami: Ustawy: Ustawa z 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.(dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz z późniejszymi zmianami) Ustawa z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. (Dz. U. z 2003 r. Nr 80, poz. 717 z późniejszymi zmianami) Ustawa z dnia 7 lipca 1994 roku Prawo budowlane. (tekst jednolity Dz. U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623) 9

10 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska. (tekst jednolity Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150) Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody. (tekst jednolity Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220) Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 roku o gospodarce nieruchomościami. (tekst jednolity DZ. U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651) Ustawa z dnia 25 października 1991 roku o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej. (tekst jednolity DZ. U. z 2001 r. Nr 13, poz. 123) Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i wolontariacie. (tekst jednolity Dz. U z 2010 r. Nr 234, poz z późniejszymi zmianami) Ustawa z dnia 21 listopada 1996 roku o muzeach. (Dz. U. z 1997 r. Nr 5, poz. 24 z późniejszymi zmianami) Ustawa z dnia 27 czerwca 1997roku o bibliotekach. (Dz. U. z 1997 r. Nr 85, poz. 539 z późniejszymi zmianami) Ustawa z dnia 14 lipca 1983 roku o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach. (tekst jednolity Dz. U. z 2011 r. Nr 123, poz. 698) Ustawa z dnia 3 października 2008 roku o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko. (Dz. U. z 2008 r. Nr 199, poz z późniejszymi zmianami) Rozporządzenia: Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 roku w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych, a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych. (Dz. U. z 2004 r. Nr 150, poz. 1579) Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 6 czerwca 2005 roku w sprawie udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków. (Dz. U. z 2005 r. Nr 112, poz. 940) Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 roku w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych. (Dz. U. z 2004 r. Nr 212, poz. 2153) Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 12 maja 2004 roku w sprawie odznaki "Za opiekę nad zabytkami". (Dz. U. z 2004 r. Nr 124, poz. 1304) Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 19 kwietnia 2004 roku w sprawie wywozu zabytków i przedmiotów o cechach zabytków za granicę. (Dz. U. z 2004 r. Nr 84, poz. 789) Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 14 maja 2004 roku w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem. (Dz. U. z 2004 r. Nr 124, poz. 1305) Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 lutego 2004 roku w sprawie wzoru znaku informacyjnego umieszczanego na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków. (Dz. U. z 2004 r. Nr 30, poz. 259) 10

11 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 1 kwietnia 2004 r. w sprawie nagród za odkrycie lub znalezienie zabytków archeologicznych. (Dz. U. z 2004 r. Nr 71, poz. 650) Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 28 kwietnia 2004 roku w sprawie zakresu projektu studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. (Dz. U. z 2004 r. Nr 118, poz. 1233) Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 26 sierpnia 2003 roku w sprawie wymaganego zakresu projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. (Dz. U. z 2003 r. Nr 164, poz. 1587) Konwencje: Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego UNESCO, Paryż 1972 (Dz. U. z 1976 r. Nr 32, poz. 190), zobowiązuje do ustanowienia skutecznego systemu ochrony dziedzictwa kulturalnego i naturalnego o wyjątkowym znaczeniu dla całej ludzkości oraz do włączenia ochrony tego dziedzictwa do programów planowania ogólnego. Europejska konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego (poprawiona), La Valetta 1992 rok (Dz. U. z 1996 r. Nr 120, poz. 564), zobowiązuje do utworzenia systemu prawnego dla ochrony dziedzictwa archeologicznego i pogodzenia potrzeb archeologicznych oraz ustaleń planów zagospodarowania przestrzennego. Europejska konwencja krajobrazowa, Florencja 2000 rok (Dz. U. z 2006 r. Nr 14, poz. 98), zobowiązuje do ustanowienia i wdrożenia polityki w zakresie krajobrazu, który przyczynia się do tworzenia kultur lokalnych i jest podstawowym komponentem europejskiego dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego. Wewnętrzne akty prawne: Uchwała Nr 129/03 Rady Miasta Zgorzelec z dnia 19 grudnia 2003 roku w sprawie uchwalenia Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Zgorzelec Wschód. Uchwała Nr 150/04 Rady Miasta Zgorzelec z dnia 05 marca 2004 roku w sprawie uchwalenia Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Dzielnicy Ujazd Południe w Zgorzelcu. Uchwała Nr 153/04 Rady Miasta Zgorzelec z dnia 25 marca 2004 roku w sprawie uchwalenia Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Dzielnicy Zgorzelec Północ w Zgorzelcu. Uchwała Nr 164/08 Rady Miasta Zgorzelec z dnia 24 kwietnia 2008 roku w sprawie uchwalenia Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Rejonu Przedmieścia Nyskiego w Zgorzelcu. Uchwała Nr 165/08 Rady Miasta Zgorzelec z dnia 24 kwietnia 2008 roku w sprawie uchwalenia Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Dzielnicy Ujazd Północ w Zgorzelcu. Uchwała Nr 192/08 Rady Miasta Zgorzelec z dnia 08 lipca 2008 roku w sprawie uchwalenia zmiany Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Dzielnicy Zgorzelec Północ w rejonie ul. Lubańskiej w Zgorzelcu. Uchwała Nr 310/09 Rady Miasta Zgorzelec z dnia 07 października 2009 roku w sprawie uchwalenia Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Obszaru Śródmieście w Zgorzelcu. 11

12 Uchwała Nr 312 / 09 Rady Miasta Zgorzelec z dnia 07 października 2009 roku w sprawie uchwalenia zmiany Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Dzielnicy Ujazd Południe w Zgorzelcu w rejonie ul. Sulikowskiej. Uchwała Nr 329 / 09 Rady Miasta Zgorzelec z dnia 30 listopada 2009 roku w sprawie uchwalenia Zmiany Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego dzielnicy Zgorzelec Północ w rejonie ul. Lubańskiej ul. Ks. Kozaka ul. Groszowej ul. Fabrycznej w Zgorzelcu. Uchwała Nr 385/ 10 Rady Miasta Zgorzelec z dnia 08 czerwca 2010 roku w sprawie uchwalenia zmiany Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Dzielnicy Ujazd Południe w Zgorzelcu w rejonie ul. Orzeszkowej. Uchwała Nr 399/10 Rady Miasta Zgorzelec z dnia 07 lipca 2010 roku w sprawie uchwalenia zmiany Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Dzielnicy Ujazd Południe w Zgorzelcu w rejonie ul. Łużyckiej i Górnowiejskiej w Zgorzelcu. Uchwała Nr 400/10 Rady Miasta Zgorzelec z dnia 07 lipca 2010 roku w sprawie uchwalenia zmiany Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Dzielnicy Zgorzelec Północ w Zgorzelcu w rejonie ul. Słowiańskiej w Zgorzelcu. Uchwała Nr 426/10 Rady Miasta Zgorzelec z dnia 28 października 2010 roku w sprawie uchwalenia zmiany Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Dzielnicy Zgorzelec Północ w Zgorzelcu w rejonie ul. Lubańskiej w Zgorzelcu. Uchwała Nr 6/10 Rady Miasta Zgorzelec z dnia 29 grudnia 2010 roku w sprawie uchwalenia zmiany Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Zgorzelec Wschód obszaru pomiędzy ul. Bohaterów II AWP a linią kolejową w Zgorzelcu. Uchwała Nr 73/11 Rady Miasta Zgorzelec z dnia 21 czerwca 2011 roku w sprawie uchwalenia zmiany Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Obszaru Śródmieście w Zgorzelcu w rejonie ul. Langiewicza i ul. Traugutta. Zarządzenie Nr 703/70/06 Burmistrza Miasta Zgorzelec z dnia 08 maja 2006 roku w sprawie zasad i regulaminu udzielania pożyczek dla wspólnot mieszkaniowych i właścicieli budynków wielomieszkaniowych na sfinansowanie kosztów remontu części wspólnych nieruchomości mieszkalnych z późniejszymi zmianami: Zarządzenie Burmistrza Miasta Zgorzelec Nr 45/25/07 z dnia 27 lutego 2007 roku, Zarządzenie Burmistrza Miasta Zgorzelec Nr 205/185/07 z dnia 24 września 2007 roku, Zarządzenie Burmistrza Miasta Zgorzelec Nr 424/160/08 z dnia 06 sierpnia 2008 roku, Zarządzenie Burmistrza Miasta Zgorzelec Nr 513/19/09 z dnia 11 lutego 2009 roku, Zarządzenie Burmistrza Miasta Zgorzelec Nr 196/182/11 z dnia 14 grudnia 2011 roku, Zarządzenie Burmistrza Miasta Zgorzelec Nr 252/52/12 z dnia 28 marca 2012 roku. Uchwała Nr 196/2012 Rady Miasta Zgorzelec z dnia 27 marca 2012 roku w sprawie zasad i trybu udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków; Uchwała Nr 207/2012 Rady Miasta Zgorzelec z dnia 24 kwietnia 2012 roku w sprawie zmiany uchwały Nr 196/2012 Rady Miasta Zgorzelec z dnia 27 marca 2012 roku w sprawie zasad i trybu udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków. 12

13 4. KRAJOWE PROGRAMY I STRATEGIE ZWIĄZANE Z OCHRONĄ ZABYTKÓW W POLSCE 4.1.Założenia wynikające z Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami Opracowanie Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami jest ustawowym obowiązkiem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W dostępnych dokumentach najważniejsze pod względem merytorycznym są zasady postępowania konserwatorskiego: zasada primum non nocere. zasada maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartości (materialnych i niematerialnych), zasada minimalnej niezbędnej ingerencji (powstrzymywania się od działań niekoniecznych), zasada, zgodnie z którą usuwać należy to (i tylko to), co na oryginał działa niszcząco, zasada czytelności i odróżnialności ingerencji, zasada odwracalności metod i materiałów, zasada wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepszą wiedzą i na najwyższym poziomie. Zasady powyższe dotyczą i winny obowiązywać nie tylko konserwatorów zajmujących się technologiczną stroną restauracji dzieł sztuki lub urbanistów, ale również pracowników urzędów konserwatorskich czy też pracowników samorządów, zwłaszcza w zakresie opiniowania i przyznawania środków na realizację programów i projektów związanych z ochroną zabytków. W tezach do Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami wyznaczone zostały następujące cele działań: 1. W zakresie uwarunkowań ochrony i opieki nad zabytkami: Pełna ocena stanu krajowego zasobu zabytków nieruchomych. Określenie kategorii i stopnia zagrożeń. Pełna ocena stanu krajowego zasobu zabytków ruchomych. Określenie kategorii i stopnia zagrożeń. Pełna ocena stanu krajowego zasobu dziedzictwa archeologicznego. Określenie kategorii i stopnia zagrożeń oraz wyznaczenie stref o szczególnym zagrożeniu dla zabytków archeologicznych. Objęcie skuteczną i zorganizowaną ochroną przynajmniej najcenniejszych zabytków techniki. Pełna ocena stanu krajowego zasobu pomników historii i obiektów wpisanych na listę światowego dziedzictwa. Określenie kategorii i stopnia zagrożeń. Ocena stanu służb i możliwości wypełniania całokształtu zadań związanych z ochroną i opieką nad zabytkami. Ocena stanu i stopnia objęcia opieką zabytków w poszczególnych kategoriach. Doskonalenie i rozwijanie oraz podnoszenie efektywności i skuteczności instytucjonalnej i społecznej ochrony i opieki nad zabytkami. 13

14 Udoskonalenie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych w zakresie ochrony i opieki nad dziedzictwem kulturowym i zabytkami. 2 W zakresie działań o charakterze systemowym: Powiązanie ochrony zabytków z polityką ekologiczną, ochrony przyrody, architektoniczną i przestrzenną, celną i polityką bezpieczeństwa państwa. Realizacja powszechnych tendencji europejskich i światowych do rozszerzania pola ochrony na całe dziedzictwo kulturowe obejmujące dobra kultury i natury (World Cultural and Natural Heritage). Przygotowanie strategii ochrony dziedzictwa kulturowego wytyczającej główne założenia koncepcji ochrony w Polsce. Wprowadzenie jej do polityk sektorowych we wszystkich dziedzinach i na wszystkich poziomach zarządzania i gospodarowania. 3 W zakresie systemu finansowania: Stworzenie sprawnego systemu finansowania ochrony i opieki konserwatorskiej. 4 W zakresie dokumentowania, monitorowania i standaryzacji metod działania: Tworzenie systemu i stale aktualizowanych, elektronicznych baz informacji o zasobach i stanie zabytków w Polsce i ich dokumentacji. Stworzenie warunków do realizacji ustawowego obowiązku dokumentowania wszystkich prac, przy wszystkich grupach i typach obiektów zabytkowych. Gromadzenie stale aktualizowanej wiedzy o stanie zachowania, postępach i wynikach prac konserwatorskich i restauratorskich, zagrożeniach, prawidłowości zarządzania i bezpieczeństwie użytkowania obiektów zabytkowych oraz o innych formach ochrony dziedzictwa. Wypracowanie i wprowadzenie szczegółowych zasad ochrony dziedzictwa w planach zagospodarowania przestrzennego. Wypracowanie standardów zagospodarowania i estetyki zabytkowych przestrzeni publicznych. 5 W zakresie kształcenia i edukacji: Utrzymanie i doskonalenie dotychczas wypracowanego systemu kształcenia w dziedzinie konserwacji i ochrony. Zorganizowanie systemu podnoszenia kwalifikacji w każdej grupie zawodowej pracującej na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego. Kształcenie społeczeństwa w duchu poszanowania dla autentyzmu oraz wartości materialnych i niematerialnych wspólnego, wielokulturowego dziedzictwa. Budowanie klimatu społecznego zrozumienia i akceptacji dla idei ochrony i dawności zabytków odczytywanych jako źródło tożsamości, wiedzy i dumy z przeszłości, tradycji, wiedzy o sposobie życia i pracy przodków. Upowszechnianie wśród właścicieli i użytkowników obiektów zabytkowych znajomości zasad konserwatorskich, zasad etyki i profilaktyki konserwatorskiej. Tworzenie mechanizmów ekonomicznych sprzyjających prawidłowemu traktowaniu obiektów zabytkowych. 6 W zakresie współpracy międzynarodowej: Wzmocnienie obecności Polski w światowym i europejskim środowisku działającym na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i promocja polskich osiągnięć w tej dziedzinie. 14

15 Oparcie działań na pojęciu wspólnego dziedzictwa kultury ludzkości. Troska o ochronę polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą. Uwaga: Prace nad Krajowym Programem nie zostały jeszcze ukończone, dostępne publicznie są jedynie przedstawione powyżej tezy. 4.2.Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata Rada Ministrów przyjęła w dniu 21 września 2004 roku Narodową Strategię Rozwoju Kultury na lata W dokumencie przeprowadzono analizę problematyki związanej z samym pojęciem kultura, jak również dokonano diagnostyki funkcjonowania infrastruktury kulturalnej w Polsce. W celu określenia strategii zarządzania kulturą oraz możliwości jej rozwoju w oparciu o wykorzystanie funduszy strukturalnych Unii Europejskiej wyznaczono cel strategiczny, którym jest: zrównoważenie rozwoju kultury w regionach. Działania cząstkowe są m.in. związane z zachowaniem dziedzictwa kulturowego oraz z aktywną ochroną zabytków. Strategia została stworzona centralnie dla obszaru całej Polski. Określa spójne działania horyzontalne, realizowane w regionach. W Narodowej Strategii Rozwoju Kultury określono 5 Programów Narodowych. 1. Narodowy Program Kultury Znaki Czasu 2. Narodowy Program Kultury Promocja Czytelnictwa i Rozwój Sektora Książki 3. Narodowy Program Kultury Rozwój Instytucji Artystycznych na lata Narodowy Program Kultury Wspierania Debiutów i Rozwoju Szkół Artystycznych Maestria na lata Narodowy Program Kultury Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego na lata Programem związanym z aktywną ochroną i zachowaniem dziedzictwa kulturowego w tym obiektów zabytkowych jest Narodowy Program Kultury Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego na lata Celem strategicznym Programu jest intensyfikacja i upowszechnienie dziedzictwa kulturowego oraz kompleksowa poprawa stanu zachowania zabytków nieruchomych. Priorytet Programu odnosi się do aktywnego zarządzania zasobem stanowiącym materialne dziedzictwo kulturowe oraz ma na uwadze dostosowanie sfery ochrony zabytków do rzeczywistości gospodarczej. Niezbędna w tym zakresie jest poprawa warunków prawnych, instytucjonalnych i organizacyjnych w sferze ochrony zabytków jak i stworzenie odpowiednich warunków dla potencjalnych inwestorów. W tym celu konieczna jest konsultacja ze środowiskami konserwatorskimi, właścicielami zabytków, a także z ewentualnymi partnerami wdrażającymi zaproponowany system, a następnie wystąpienie z inicjatywami ustawodawczymi przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. 6 Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata , Ministerstwo Kultury na: rozwój_regionalny/poziom_krajowy/polska_polityka_przestrzenna/zespol_realizacyjny_kpzk/documents/4fac d4939b6940d8f79df2122NarodowaStrategiaRozwojuKultury.pdf 15

16 4.3.Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata Poszerzenie zakresu realizacji działań w odniesieniu do ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego sformułowano w Uzupełnieniu Narodowej Strategii Rozwoju Kultury W dokumencie położono nacisk na kompleksową rewaloryzację zabytków w tym obiektów poprzemysłowych i powojskowych oraz ich adaptację na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne itp., a także na zwiększenie roli zabytków w zakresie rozwoju turystyki i przedsiębiorczości, inwentaryzację zabytków ruchomych i nieruchomych oraz promocję, budowę sieci informatycznych promujących kulturowe dziedzictwo regionów. Działania obejmują także rewitalizację zdegradowanych obszarów miejskich. Założenia Narodowej Strategii Kultury realizowane są w ramach 11 Programów Operacyjnych. Programy obejmują okres Alokacja finansowa ze środków Ministra Kultury ogłaszana jest na każdy rok budżetowy. 1. Program Operacyjny Promocja twórczości 2. Program Operacyjny Dziedzictwo kulturowe 3. Program Operacyjny Promocja czytelnictwa 4. Program Operacyjny Edukacja kulturalna i upowszechnianie kultury 5. Program Operacyjny Obserwatorium kultury 6. Program Operacyjny Promocja kultury polskiej za granicą 7. Program Operacyjny Rozwój infrastruktury kultury i szkolnictwa artystycznego oraz wzrost efektywności zarządzania kulturą 8. Program Operacyjny Promesa Ministra Kultury 9. Program Operacyjny Media z kulturą 10. Program Operacyjny Rozwój inicjatyw lokalnych 11. Program Operacyjny Znaki Czasu Istotnym dla omawianej problematyki jest Program Operacyjny Dziedzictwo Kulturowe 8,oraz Program Operacyjny Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Program Operacyjny Dziedzictwo Kulturowe Celem strategicznym Programu jest intensyfikacja i upowszechnianie dziedzictwa kulturowego w tym szczególnie kompleksowa poprawa stanu zabytków nieruchomych. Cele cząstkowe Programu to: poprawa stanu zachowania zabytków, zwiększanie narodowego zasobu dziedzictwa kulturowego (w tym także dziedzictwa archeologicznego), kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele inne niż kulturalne, zwiększenie roli zabytków i muzealiów w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych, 7 Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata , Ministerstwo Kultury, Warszawa 2005, na: 8 Program jest zgodny z Narodowym Programem Kultury Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego na lata

17 poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w zakresie ochrony zabytków i ich dokumentacji, zabezpieczenie zabytków, muzealiów i archiwaliów przed skutkami klęsk żywiołowych, kradzieżami i nielegalnym wywozem za granicę oraz na wypadek sytuacji kryzysowych i konfliktu zbrojnego. Cele Programu realizowane są w ramach 2 Priorytetów: 1. Rewaloryzacja zabytków nieruchomych. 2. Rozwój i konserwacja kolekcji muzealnych. W ramach Priorytetu I realizowane będą zadania: rewitalizacja historycznych obszarów miejskich, rewitalizacja, rewaloryzacja, konserwacja, renowacja, modernizacja i adaptacja na cele inne niż kulturalne historycznych obiektów i zespołów zabytkowych wraz z ich otoczeniem, w tym zespołów fortyfikacyjnych oraz budowli obronnych, parków i ogrodów, rewaloryzacja i konserwacja zabytków budownictwa drewnianego, rewaloryzacja i konserwacja zabytków romańskich, rewaloryzacja zabytkowych cmentarzy oraz renowacja, ochrona i zachowanie miejsc pamięci i martyrologii w kraju i za granicą, prowadzenie badań archeologicznych i zabezpieczanie zabytków archeologicznych, konserwacja zabytków ruchomych (nie wchodzących w skład zasobów muzealnych), w tym w szczególności wystroju i historycznego wyposażenia kościołów w kraju i za granicą, dokumentowanie zabytków (w tym badania naukowe i inwentaryzacja) w kraju i za granicą, zabezpieczenie przed skutkami klęsk żywiołowych, zniszczeniem, kradzieżą i nielegalnym wywozem zagranicę zabytków ruchomych i nieruchomych, ochrona zabytków na wypadek sytuacji kryzysowych i konfliktu zbrojnego, rewaloryzacja oraz prace remontowe i konserwatorskie w zabytkach polskich lub z Polską związanych, znajdujących się poza granicami kraju. Priorytet II związany jest z poszerzeniem kolekcji muzealnych poprzez zakup dzieł sztuki, starodruków archiwaliów, konserwację muzealiów, archiwaliów w tym starodruków, wspieranie rozwoju muzealnych pracowni konserwatorskich. Program Operacyjny Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Program Operacyjny ma na celu efektywne wykorzystanie środków europejskich na rzecz kultury. Dofinansowanie otrzymają projekty obejmujące działania z zakresu ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego, budowy, rozbudowy i modernizacji infrastruktury kulturalnej, infrastruktury szkół i uczelni artystycznych 9. 9 Program jest przedstawiony na s. 75 niniejszego opracowania w odniesieniu do możliwości finansowania zadań z zakresu ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego 17

18 5. ODNIESIENIA PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI DLA MIASTA ZGORZELEC WZGLĘDEM WOJEWÓDZKICH DOKUMENTÓW STRATEGICZNYCH 5.1.Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020 roku Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020 roku została przyjęta przez Sejmik Województwa Dolnośląskiego Uchwałą nr XLVIII/649/2005 z dnia 30 listopada 2005 roku. W Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020 roku misję regionu zdefiniowaną następująco: Dolny Śląsk to region, który łączy Polskę z Europą. Strategia określa główne cele rozwoju województwa i działania samorządu wojewódzkiego zmierzające do wspierania społeczno-gospodarczego rozwoju regionu, wzmocnienia jego konkurencyjności, wzrostu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej. W analizie SWOT wskazano mocne oraz słabe strony odnoszące się m.in. do zasobów dziedzictwa kulturowego Dolnego Śląska. Do mocnej strony regionu zakwalifikowano: wartości kulturowe o znaczeniu europejskim (zabytki, zespoły pałacowo-klasztorne) liczne zasoby zabytkowe oraz pamiątki historyczne takie jak: obiekty architektury i budownictwa, muzea i skanseny, stanowiska archeologiczne, miejsca pielgrzymkowe, obiekty martyrologii, imprezy kulturalne i turystyczne, występowanie najwyższej klasy miejskich zespołów zabytkowych oraz zabytków pocysterskich o znaczeniu międzynarodowym, atrakcyjnych dla turystów zagranicznych, relatywnie gęsta sieć miast o interesującej historycznie zabudowie, która stanowić może dobrą bazę małych regionalnych centrów rozwoju. Słabą stroną regionu jest: zły stan techniczny wielu zabytków, głównie rezydencjonalnych obniżających ich atrakcyjność turystyczną, brak ładu przestrzennego w zagospodarowania miejscowości, obszarów i tras komunikacyjnych oraz niski poziom estetyki otoczenia na terenach mieszkaniowych, brak tras systemowych np. zwiedzania obiektów architektury przemysłowej, drewnianej architektury przysłupowej, powszechny brak informacji turystycznej, głównie oznakowania tras, kierunków i obiektów do zwiedzania w dużych i średnich miastach. Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020 roku 10 dzieli się na trzy sfery: gospodarczą, przestrzenną i społeczną. Opieka i ochrona dziedzictwa kulturowego została uwzględniona w sferze przestrzennej i społecznej. Celem sfery przestrzennej jest zwiększenie spójności przestrzennej i infrastrukturalnej regionu i jego integracji z europejskimi obszarami wzrostu. Priorytet III zakłada poprawę ładu przestrzennego, harmonijności struktur przestrzennych. W ramach Priorytetu III uwzględniono działania związane z rewitalizacją obszarów zdegradowanych oraz działania dotyczące ochrony dziedzictwa kulturowego. 10 Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Wrocław

19 Za szczególnie istotne uznano rewitalizację obszarów m.in. poprzemysłowych, powojskowych oraz obszarów narażonych na klęski żywiołowe. Zagospodarowanie zdegradowanych obszarów ma przyczynić się do poprawy warunków życia jego mieszkańców. Działanie dotyczące Ochrony dziedzictwa kulturowego obejmuje przedsięwzięcia związane z opisem, ochroną oraz propagowaniem dziedzictwa kulturowego regionu z uwzględnieniem dorobku kulturowego mniejszości narodowych, etnicznych i religijnych. Celem sfery społecznej jest rozwijanie solidarności oraz postaw obywatelskich, twórczych i otwartych na świat. Priorytet II Umacnianie społeczeństwa obywatelskiego, rozwój kultury dotyczy optymalizacji infrastruktury kulturalnej, zwiększenia aktywności społecznej w obszarze kultury. Obejmuje pełną inwentaryzację infrastruktury kultury oraz wypracowanie rozwiązań umożliwiających jej efektywne wykorzystanie m.in. poprzez tworzenie zachęt do szerszego włączania się społeczeństwa regionu w kreowanie oraz odbiór kultury. Uwzględnione zostaną projekty nakierowane na modernizację i uzupełnienie bazy kulturalnej na Dolnym Śląsku. Kolejne Działanie w ramach Priorytetu II dotyczy umacniania społeczeństwa obywatelskiego oraz ochrony dziedzictwa cywilizacyjnego. Przedmiotem Działania jest inwentaryzacja dziedzictwa cywilizacyjnego regionu, budowa infrastruktury zapewniającej jego bezpieczeństwo, propagowanie go wśród mieszkańców oraz włączenie w programy kształcenia różnych typów szkół elementów wiedzy na ten temat 11. Wytyczenie misji w Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020 roku Dolny Śląsk to region, który łączy Polskę z Europą jest zgodny z działaniami w zakresie promocji jak i zachowania dziedzictwa kulturowego miasta Zgorzelec ujętymi w Programie Opieki nad Zabytkami dla Miasta Zgorzelec Biorąc pod uwagę szczególnie korzystne położenie geograficzne miasta Zgorzelec u styku trzech granic: Polski, Czech i Niemiec, miasto może stanowić centralny punkt wymiany kulturowej w zakresie materialnego i niematerialnego dziedzictwa oraz transgranicznej współpracy z jednostkami samorządu terytorialnego, organizacjami pozarządowymi, placówkami naukowymi w obszarze kultury. 5.2.Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Dolnośląskiego Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Dolnośląskiego 12 uchwalony został przez Sejmik Województwa Dolnośląskiego uchwałą nr XLVIII/873/2002 z dnia 30 sierpnia 2002 roku. Plan określa zasady organizacji struktury przestrzennej, w tym ochrony dziedzictwa kulturowego, stanowiącej niezbędny czynnik kształtujący tożsamość kulturową regionu. Proces ten realizowany jest w ramach celu strategicznego: Ochrona dziedzictwa kulturowego - udostępnienie dziedzictwa kulturowego społeczeństwu i włączenie we współczesne struktury funkcjonalno-przestrzenne. Za niezbędne uznano zachowanie odrębności kulturowej i środowiskowej regionu wynikającej z bogatej tradycji wielonarodowościowej. Działania obejmują odtworzenie wartości obszarów o najcenniejszych walorach krajobrazu historycznego, rehabilitację historycznie ukształtowanych kultur narodowych regionu w sferze materialnej i duchowej oraz udostępnienie dziedzictwa kulturowego społeczeństwu dla celów turystycznych i kulturotwórczych. 11 Przygotowywana jest aktualizacja Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego. Informacja zawarta na stronie Urzędu Marszałkowskiego: 12 Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Dolnośląskiego, red.: E. Markowicz-Judycka, M. Zięba, J. Blachowski, Wrocław

20 Zasady realizacji celów zakładają kompleksowość działań rewaloryzacyjnych i ochronnych, łączenie ochrony środowiska kulturowego z ochroną środowiska przyrodniczego. W Planie ustalono strefy ochrony konserwatorskiej. Zgorzelec, jako założenie przestrzenne, został objęty strefą częściowej ochrony konserwatorskiej B 13. Ponadto miasto Zgorzelec w odniesieniu do hierarchii ośrodków został uznany za niezwykle istotny ośrodek miejski mający wpływ kulturalny i gospodarczy na otaczające go tereny. 5.3.Program Opieki nad Zabytkami Województwa Dolnośląskiego Program Opieki nad Zabytkami Województwa Dolnośląskiego obejmował realizację zadań od 2007 do 2011 roku. Obecnie nie został jeszcze opublikowany nowy tekst dokumentu. Należy monitorować stronę Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego RELACJE GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI WZGLĘDEM DOKUMENTÓW PROGRAMOWYCH I STRATEGICZNYCH MIASTA ZGORZELEC 6.1.Zaktualizowana Strategia Zrównoważonego Rozwoju Miasta Zgorzelec Zaktualizowana Strategia Zrównoważonego Rozwoju Miasta Zgorzelec 15 została przyjęta Uchwałą Nr. 284/05 Rady Miasta Zgorzelec w dniu 28 czerwca 2005 roku. Strategia określa docelową wizję (obraz) miasta w perspektywie piętnastu lat. Wizja przyszłości miasta zdefiniowana jest w odniesieniu do zasad gwarantujących jego zrównoważony rozwój w pięciu sferach: środowiskowej, społecznej, gospodarczej, przestrzenno-technicznej, instytucjonalnej - brzmi następująco: Misją miasta jest optymalne zaspokojenie zbiorowych potrzeb jego mieszkańców przez wykonywanie zadań publicznych nie zastrzeżonych ustawowo dla samorządu wojewódzkiego, powiatowego oraz dla administracji rządowej i innych organów Państwa, z poszanowaniem środowiska i racjonalnym wykorzystaniem jego zasobów. Celem nadrzędnym rozwoju miasta Zgorzelec jest wysoka jakość życia jego mieszkańców. Problematyka dziedzictwa kulturowego została ujęta w szczegółowej analizie wizji, w której miasto Zgorzelec określono m.in. jako miasto dbające o swoje zabytki, historię wizerunek kulturowy, stanowiące centrum kultury i rozrywki, kultywujące swoją odrębność, ceniące bliskość Görlitz oraz współpracę z jego mieszkańcami. Zrównoważony rozwój przestrzenny miasta zakłada realizację zadań m.in. w zakresie odbudowy Przedmieścia Nyskiego zintegrowanego ze Starym Miastem w Görlitz 16, zagospodarowanie terenów i obiektów powojskowych. 13 Strefa :B - strefę częściowej ochrony konserwatorskiej wyznacza się dla obszarów, w których elementy dawnego układu przestrzennego zachowały się w stosunkowo dobrym stanie, a krajobraz zachował swój historyczny charakter i harmonię. Obszary objęte strefą podlegają rygorom konserwatorskim w zakresie utrzymania zasadniczych elementów struktury przestrzennej i utrzymania istniejącej substancji zabytkowej Zaktualizowana Strategia Zrównoważonego Rozwoju Miasta Zgorzelec, red.: J. Korzeń, E. Komorowska, J. Turakiewicz, T. Borys, Zgorzelec Działania związane z rewitalizacją części obszaru Miasta Zgorzelec (Nr Z/2.02/III/3.3.1/288/04) w tym Przedmieścia Nyskiego obejmowały okres od 24 czerwca 2004 do 30 czerwca 2007 roku. W ramach Projektu zrealizowano: rewitalizację ulic wraz z infrastrukturą towarzyszącą: (ul. Wrocławska od skrzyżowania z ul. Henrykowską; ul. Daszyńskiego na odcinku od ul. Wrocławskiej do ul. Struga; ul. Nowomiejska; budowa drogi dojazdowej do Mostu Staromiejskiego), przebudowę kamienicy mieszkalnej zlokalizowanej przy ul. Daszyńskiego w Zgorzelcu, ob. Muzeum Łużyckie oraz przebudowę Bulwaru Greckiego i terenów zieleni 20

21 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta Zgorzelec wpisuje się w zadania zdefiniowane w ramach celów szczegółowych, które uwzględniają ochronę środowiska przyrodniczego i kulturowego miasta Zgorzelec. Wytyczone działania zmierzają do poprawy wizerunku miasta m.in. poprzez odbudowę zdegradowanych obiektów zabytkowych, objęcie krajobrazową ochroną doliny Nysy, zagospodarowanie obiektów powojskowych jak i terenów zielonych umożliwiających rozwój rekreacji i turystyki. 6.2.Zmiana Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Zgorzelec W Zmianie Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Zgorzelec 17 określono misję rozwoju miasta: miasto o harmonijnym rozwoju (na zasadach rozwoju zrównoważonego) ośrodek o znaczeniu regionalnym dla zachodniej części województwa dolnośląskiego oraz ośrodek współpracy transgranicznej o wielofunkcyjnym charakterze działalności gospodarczej i przemysłowej, usługowej oraz logistycznej, miasto tworzące z miastem Görlitz ośrodek gospodarczy i społeczny o dużym znaczeniu dla Dolnego Śląska i Saksonii oraz dla współpracy Polski i Niemiec. Definiując cele operacyjne uwzględniono działania m.in. w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego: ustanowienie właściwych form ochrony obiektów architektonicznych, obszarów urbanistycznych i krajobrazowych o wartości kulturowej, zapewnienie warunków odpowiedniego ich wykorzystania oraz wzmocnienie ich przestrzennej i ekonomicznej rangi, wypracowanie na terenach zainwestowanych czytelnych struktur przestrzennych poprzez rehabilitację zdegradowanych przestrzennie i funkcjonalnie terenów oraz zabudowanie wewnętrznych terenów niezainwestowanych na cele związane z administracją i usługami publicznymi, infrastrukturą i usługami dotyczącymi współpracy transgranicznej, W studium wyznaczono strefy ochrony konserwatorskiej w celu prawnej ochrony charakterystycznych elementów środowiska kulturowego. Wyznaczono ścisłą strefę ochrony konserwatorskiej A dla obiektów znajdujących się na terenie Przedmieścia Nyskiego. Teren ten został również objęty strefą ochrony archeologicznej W, w której ochroną konserwatorską objęto następujące elementy: nad Nysą Łużycką, w: Rewitalizacja części obszaru miasta Zgorzelec Nr Z/2.02/III/3.3.1/288/04, Prezentacja, Gmina Miejska Zgorzelec, slajd: Zmiana Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Zgorzelec stanowi zmianę Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Zgorzelec przyjęte uchwałami: Nr 404/02 Rady Miasta Zgorzelec z dnia 21 lutego 2002 roku, Nr 191/08 Rady Miasta Zgorzelec z dnia 8 lipca 2008 roku, Nr 309/09 Rady Miasta Zgorzelec z dnia 7 października 2009 roku, Nr 328/09 Rady Miasta Zgorzelec z dnia 30 listopada 2009, Nr 398/10 Rady Miasta Zgorzelec z dnia 7 lipca 2010 roku, Nr 72/2011 Rady Miasta w Zgorzelcu z dnia 21 czerwca 2011 roku., [w:] A. Luszka, P. Czuczwara, A. Niezabitowska, K. Matusiak, P. Łuciw, Zmiana Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Zgorzelec, Zgorzelec 2011, s

22 obiekty i obszary zabytkowe wpisane do rejestru zabytków i objęte spisem konserwatorskim, obiekty postulowane do wpisania do rejestru zabytków, obiekty wpisane do gminnej ewidencji zabytków, układ urbanistycznej historycznej zabudowy obejmujący: układy i zespoły budynków wzdłuż ul. Wrocławskiej i Daszyńskiego z historycznie ukształtowanymi liniami zabudowy, ciągi ulic, przejścia, Plac Pocztowy, charakterystyczne podziały na odrębne elewacje w nawiązaniu do historycznych podziałów na działki, ukształtowanie brył budynków, ich skale oraz szerokości frontów, charakterystyczne terenowe formy zagospodarowania terenu, charakterystyczne funkcje obiektów w kształtowaniu krajobrazu lub w kształtowaniu kompozycji urbanistycznej (z uwzględnieniem Starego Miasta w Görlitz) i wynikające stąd ich uformowanie i ekspozycje pełniące rolę dominant i zamknięć, obiekty archeologiczne, warunki właściwej ekspozycji układu zabytkowego Zgorzelec/Görlitz, wglądy i ciągi widokowe. W studium wyznaczono strefę ochrony konserwatorskiej B ograniczonej oraz strefę A dla: obszaru urbanistycznego miasta z XIX i XX wieku obejmującego układy monumentalnej zabudowy mieszkaniowej i użyteczności publicznej oraz zabudowy jednorodzinnej na terenie Śródmieścia, założenia parku miejskiego, fragmentu obszaru dzielnicy Ujazd. Działania określone w Programie Opieki nad Zabytkami dla Miasta Zgorzelec związane z aktywną ochroną dziedzictwa kulturowego w tym substancji zabytkowej powinny uwzględniać wyszczególniony w Studium zakres elementów podlegających ochronie konserwatorskiej: cechy stylistyczne obiektów i układów urbanistycznych dotyczące formy, wielkości, kompozycji architektonicznej i przestrzennej, proporcji, rozwiązania materiałowe względem całości obiektu oraz jego szczegółów architektonicznych. Na terenach znajdujących się w strefach ochrony konserwatorskiej przyjęto zasady dotyczące ich zagospodarowania i przekształcania obejmujące m.in. likwidację obiektów dysharmonizujących układ przestrzenny, modernizację i przebudowę z zachowaniem walorów historycznych, odtwarzanie utraconych wartości, rekonstrukcję terenów zdegradowanych przestrzennie, ochronę obiektów zabytkowych Obiektem objętym szczególną ochroną konserwatorską jest Miejski Dom Kultury. Jego ochrona wiąże się z zakazem rozbudowy, przebudowy oraz z zachowaniem oryginalnych elementów architektonicznych. [w:] A. Luszka, P. Czuczwara, A. Niezabitowska, K. Matusiak, P. Łuciw, Zmiana Studium, s

23 6.3.Zintegrowany Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Zgorzelec na lata Zintegrowany Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Zgorzelec na lata jest dokumentem strategicznym, którego realizacja obejmuje okres od 2007 do 2015 roku. Głównym celem strategicznym Programu jest: Stworzenie warunków do jakościowego rozwoju obszaru przeznaczonego do rewitalizacji na terenie miasta Zgorzelec. W dokumencie określono trzy cele szczegółowe: 1. Przeciwdziałanie marginalizacji i zmniejszenie niekorzystnych zjawisk społecznych wśród mieszkańców obszaru wsparcia. 2. Wykorzystanie potencjału kulturowego i turystycznego terenów wyznaczonych do rewitalizacji. 3. Wzrost jakości przestrzeni publicznej poprzez ożywienie społeczno-gospodarcze i poprawę estetyki wyznaczonego obszaru. Teren rewitalizacji określony w Zintegrowanym Lokalnym Programie Rewitalizacji Miasta Zgorzelec na lata obejmuje obszar o powierzchni 48,3 ha, co stanowi 3,05 % ogólnej powierzchni miasta Zgorzelec. Obszar wsparcia zlokalizowany jest w środkowozachodniej części miasta, do którego należą tereny położone w dzielnicy Śródmieście. Od strony zachodniej rewitalizowany obszar graniczy z Nysą Łużycką. Północna część obszaru łączy się z częścią centralną poprzez ulicę Daszyńskiego. W centralnej i wschodniej części obszar rewitalizowany stanowią tereny, które można określić mianem Zgorzeleckiej Starówki. Linię graniczną obszaru z północy na południe wyznaczają ulice: Sienkiewicza, Langiewicza, Plater, Dąbrowskiego, Domańskiego i Staszica. Część południowa obszaru wsparcia to zieleń miejska. Granica południowa obszaru wsparcia, przebiega wzdłuż ogródków działkowych zlokalizowanych pomiędzy ulicami: Parkową i Krupińskiego. Na obszarze wsparcia istnieje zwarty obszar zieleni miejskiej składający się z Parku im. Andrzeja Błachańca, Parku Nadnyskiego i Skweru ks. J. Popiełuszki. Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta Zgorzelec jako priorytetowe określa inwestycje wynikające z Zintegrowanego Lokalnego Programu Rewitalizacji Miasta Zgorzelec na lata planowane do realizacji oraz będące w trakcie realizacji. 19 A. Helik, Zintegrowany Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Zgorzelec na lata , Urząd Miasta Zgorzelec WFR, Zgorzelec

24 Zadania planowane do realizacji: Zagospodarowanie terenu w obrębie ulicy Daszyńskiego "Arkadia" z przeznaczeniem na urządzenie placu miejskiego wraz z modernizacją ciągu pieszojezdnego i zagospodarowaniem podwórka przy ul. Wolności. Działania obejmują okres: od roku. Inwestycja obejmuję rewitalizację placu zlokalizowanego przy ulicy Daszyńskiego, tzw. Arkadia. Wykonany zostanie ciąg pieszo-jezdny łączący wewnętrzne podwórko przy ulicy Wolności z ulicą Daszyńskiego. Planowany do realizacji projekt zlokalizowany jest w centrum miasta pomiędzy ulicami: Daszyńskiego, Wolności, Piłsudskiego i Partyzantów. Rewitalizacja podwórek w obszarze Śródmieścia. Działania obejmują okres: od roku. W ramach projektu zostaną zagospodarowane podwórka wewnętrzne znajdujące się w centralnej części obszaru wsparcia. Tereny te znajdują się w następujących kwartałach ulic: Bohaterów Getta-Langiewicza-Sienkiewicza-Okrzei, Boh. II Armii WP-Armii Krajowej- Chrobrego. Planuje się wykonanie nowych placów zabaw dla dzieci, co najmniej dwóch małych, wewnętrznych i ogólnodostępnych boisk sportowych, wymianę i uzupełnienie ławek, oświetlenia, koszy na śmieci. Obecnie podwórka są w bardzo złym stanie technicznym, boiska sportowe nie spełniają norm związanych z bezpieczeństwem, w wielu wypadkach brak infrastruktury przestrzeni publicznej. Strefy rekreacji w Parku Błachańca. Działania obejmują okres: od roku. W południowej części obszaru planowanego do rewitalizacji w sąsiedztwie Miejskiego Domu Kultury znajduje się największy obszar zieleni miejskiej - Park Błachańca. Korzystna lokalizacja parku w centrum miasta oraz walory krajobrazowo zapewniają dużą liczbę zwiedzających, szczególnie wśród osób starszych i rodziców z dziećmi. Realizacja zadania dotyczy budowy dwuczęściowego placu zabaw, spełniającego wymogi bezpieczeństwa, dostosowanego do potrzeb rekreacyjnych zarówno dzieci jak i rodziców. Przedsięwzięcie obejmuje m.in. zakup i zamontowanie urządzeń zabawowo-rekreacyjnych, piaskownic, ławek. Przebudowa zabytkowego skweru (zieleńca) im. ks. Jerzego Popiełuszki w Zgorzelcu. Działania obejmują okres: od roku. Przedmiotem projektu są prace konserwatorskie na terenie skweru im. ks. Jerzego Popiełuszki zlokalizowanego w bezpośrednim sąsiedztwie Nysy Łużyckiej oraz granicy polsko-niemieckiej. Obecnie, zdegradowany obszar, liczne ubytki w infrastrukturze oraz zdewastowana roślinność kształtują nieestetyczny i nieatrakcyjny wygląd. Odrestaurowany i zabezpieczony skwer będzie ważnym elementem wizerunku miasta oraz potencjalnym miejscem imprez kulturalnych, rozrywkowych o znaczeniu lokalnym, regionalnym i międzynarodowym. 24

25 Ogólne zalecenia: wymiana nawierzchni na wszystkich ciągach komunikacyjnych, wymiana krawężników, wycinka dziko rosnących krzewów, przycinka drzew wokół parku, nowe nasadzenia roślin i krzewów (szczególnie od strony północno-zachodniej), stworzenie nowego układu ścieżek na całym terenie (z uwzględnieniem potrzeb komunikacyjnych do pobliskiego osiedla), zaprojektowanie nowych elementów małej architektury (ławki, kosze na śmieci, stojaki na rowery). Zadania w trakcie realizacji Rewitalizacja Śródmieścia - II etap. Działania obejmują okres od roku Rewitalizacja obejmuje ciąg ulic: Daszyńskiego odcinek od ulicy Struga do skrzyżowania z ulicą Piłsudskiego, ul. Kościuszki. W tym rejonie miasta ulica Daszyńskiego jest podstawowym elementem układu komunikacyjnego. W ramach prac projektowych dotychczasowy układ komunikacyjny ulic nie ulega zmianie. Modernizacja i przebudowa jezdni dotyczy następujących elementów: przebudowa jezdni: odcinkowe zmiany szerokości jezdni, zmiana rodzaju nawierzchni z bitumicznej na kostkę kamienną, przebudowa chodników: zmiany ich szerokości oraz nawierzchni z bitumicznej na elementy drobnowymiarowe: płyty kamienne i kostkę kamienną, wyznaczenie dodatkowych miejsc postojowych, przebudowa istniejącego oświetlenia, zaprojektowanie obiektów małej architektury, szczególnie obiektów użytkowych służących odpoczynkowi, rekreacji codziennej i utrzymaniu porządku, lokalizacji zieleni, zagospodarowanie dwóch wewnętrznych podwórek przyległych do ulicy Daszyńskiego, wykonanie dwóch bezpiecznych i nowoczesnych placów zabaw dla najmłodszych. W Zintegrowanym Lokalnym Programie Rewitalizacji Miasta Zgorzelec na lata ujęto projekty, których realizacja została już ukończona. Należą do nich: Modernizacja i wyposażenie budynku Miejskiego Domu Kultury Działania obejmowały okres: od roku. W ramach projektu przystosowano budynek zabytkowy do pełnienia funkcji publicznych zamontowano windę dla osób niepełnosprawnych. Zakres prac renowacyjnych obejmował również wymianę stolarki okiennej, remont pomieszczeń w tym modernizację sieci elektrycznej i instalacji wodno-kanalizacyjnej. Miejski Dom Kultury został wyposażony w fortepian, piec do wypalania ceramiki, sprzęt oświetleniowo, nagłaśniający Realizacja projektu rozpoczęła się 29 grudnia 2009 rok, a zakończyła 30 września 2011 roku. Zagospodarowanie terenów przy ulicy Parkowej dla potrzeb sportu i rekreacji. Działania obejmowały okres: od roku. 25

26 W ramach projektu wykonano kompleks wielofunkcyjnych i ogólnodostępnych boisk sportowych zlokalizowanych w bezpośrednim sąsiedztwie Miejskiego Domu Kultury, Skweru (zieleńca) im. ks. Jerzego Popiełuszki i Parku Błachańca. Modernizacja ulicy Langiewicza. Działania obejmowały okres: od roku. Głównym elementem projektu było wykonanie nowych ciągów komunikacyjnych i miejsc parkingowych. Ponadto uzupełniono lub wymieniono elementy małej architektury. 6.4.Wieloletnia Prognoza Finansowa Miasta Zgorzelec na lata Wieloletnia Prognoza Finansowa Miasta Zgorzelec na lata została przyjęta Uchwałą Nr 152/2011 Rady Miasta Zgorzelec z dnia 29 grudnia 2011 roku z późniejszymi zmianami (Uchwała Nr 178/2012 z 26 stycznia 2012 roku, Uchwała Nr 193/2012 z 27 marca 2012 roku, Uchwała Nr 205/2012 z 24 kwietnia 2012 roku, Uchwała Nr 211/2012 z 28 maja 2012 roku, Uchwała Nr 219/2012 z 26 czerwca 2012 roku, Zarządzenie Nr 299/99/12 Burmistrza Miasta Zgorzelec z 29 czerwca 2012 w sprawie zmian do Wieloletniej Prognozy Finansowej Miasta Zgorzelec na lata ). Wieloletnia Prognoza Finansowa Miasta Zgorzelec na lata zawiera wykaz przedsięwzięć realizowanych w latach oraz określa nakłady finansowe i limity. W Wieloletniej Prognozie Finansowej Miasta Zgorzelec na lata realizację następujących przedsięwzięć: ujęto Edukacja ekologiczna szansą na zachowanie potencjału środowiskowego Zgorzelca. Modernizacja zabytkowego Parku Nadnyskiego w Zgorzelcu. Działania obejmują okres: od roku. Projekt zakłada modernizację zabytkowego Parku Nadnyskiego. Na pięciu hektarach powstaną ścieżki piesze, rowerowe, placyki postojowe dla rowerzystów i spacerowiczów, elementy małej architektury. W ramach zadania wykonane zostaną ścieżki związane z edukacją ekologiczną. Wzdłuż traktów ustawione będą tablice informacyjne dotyczące roślin i zwierząt. Prace obejmują również korektę szaty roślinnej, pielęgnację drzewostanu, zaprojektowanie pasu nadrzecznego oraz remont muru kamiennego wzdłuż ścieżki łączącej Bulwar Grecki z ul. Cienistą. Modernizacja chodnika ul. Powstańców Śląskich. Działania obejmują okres: od roku. Modernizacja drogi ul. Pogodna. Działania obejmują okres: od roku. Modernizacja nawierzchni drogi ul. Rubinowa. Działania obejmują okres: od roku. Modernizacja ul. Morcinka. Działania obejmują okres: od roku. 26

27 7. HISTORIA MIASTA ZGORZELEC 7.1.Położenie geograficzne i uwarunkowania topograficzne. Miasto Zgorzelec położone jest w południowo-zachodniej Polsce na prawym brzegu Nysy Łużyckiej w Obniżeniu Żytawsko-Zgorzeleckim. Krainą historyczną miasta są Łużyce Górne. Od strony zachodniej miasto graniczy z Republiką Federalną Niemiec, od strony południowej miejscowość otacza zachodni skraj Sudetów: Góry Izerskie oraz Pogórze Izerskie, od strony północnej Puszcza Zgorzelecka. Współrzędne geograficzne miasta to: szerokość geograficzna o N, długość geograficzna o. 7.2.Geneza nazwy miasta Zgorzelec Po raz pierwszy nazwa Zgorzelec pojawia się w dokumencie wystawionym przez cesarza Henryka IV w 1071 roku. Na podstawie tego dokumentu władca przekazał biskupowi miśnieńskiemu Benonowi 8 łanów królewskich w Villa Goreliz. Osada 20 pierwotnie była lennem niejakiego Ozera, który z pochodzenia był Słowianinem lub Niemcem. Został on skazany na karę śmierci. Chociaż wyroku nie wykonano, wszystkie jego dobra zostały skonfiskowane przez króla. Kolejna wzmianka dotycząca nazwy miejscowości znajduje się w źródłach czeskich, które opisując panowanie księcia Sobiesława w latach nadmieniają, że w roku 1126 oraz 1131 książe kazał wznieść fortyfikacje nad brzegiem Nysy Łużyckiej 21. Spalony Drenow (Drzewniow) odbudowano jako gród Yzcorelik (Yzcorzelik). Ponadto kronika Czechów wymienia nazwę grodu Yzcorelik w powiązaniu z innymi ważnymi grodami znajdującymi się na granicy czeskiej: Primda, Tachov, Kłodzko. Nazwa Drewnow przetrwała w zniemczonym brzmieniu Hainwald. Takie miano nosi uliczka nieopodal kościoła św. Piotra w Görlitz. W późniejszych dokumentach pojawia się nazwa miejscowości: Gorlic (1238), Zgorlitz (1241), Goerlitcz, Goerlitz (1266), Gorlitcz (1303), Gorlitz (1322), Gerlicz (1378), Gurlicz (1384, 1456), Garlicz (1429), Gorlicze (1430), Gorlitcz (1434, 1475), Gorlitz (1443), Gorlitzsch (1488), Gorlytz (1511). Formy zlatynizowane pochodzące z XIV i XV wieku to: Gorlicium, Gorlicensis, Gorliczensis czy Gorlicia 22. W Polsce Szlacheckiej nadnyski gród nazywano zazwyczaj Gierlicz, Gerlicz i Gorlic. W XIX wieku notowano wiele spolszczeń tej nazwy: Gorlice(1813), Zgórzelec, Zgorzelica (1847), Gorlicz (1895) 23. Nazwa miasta jest zapewne nazwą kulturową i pochodzi od czasownika goreti tj. gorzeć, palić, płonąć 24. Nawiązuje do tradycyjnego sposobu pozyskiwania ziemi przez osadników poprzez wypalanie połaci lasu techniką żarową. 20 Wcześniej położenie Villa Goreliz wiązano z usytuowaniem owalnej osady słowiańskiej, którą przypuszczalnie lokalizowano przy dawnych ulicach Kleine i Groβe Wallstraβe. Obecnie przyjmuje się obszar południowego płaskowyżu, wokół ulic Karpfengrund i Nikolaistraβe. [w:] I. Anders, Trakt via regia i początki miasta Görlitz, [w:] Via Regia. 800 lat na wspólnej drodze. Katalog III Saksońskiej Wystawy Krajowej, red. R. Enke, K. Zinnow, J. Wojnicz, Dresden 2011, s W. Bena, Jak dawniej Zgorzelec nazywano, [w:] Szkice Górnołużyckie, red.: W. Bena, U. Zubrzycka, P. Zubrzycki, t. 1, Zgorzelec 2003, s Tamże, s W. Bena, Przewodnik Zgorzelec-Görlitz, Bydgoszcz [200_], s W. Bena, Polskie Górne Łużyce, Zgorzelec 2003, s

28 7.3.Historia starożytna Na terenie Górnych Łużyc najstarszy ślad człowieka pochodzi ze starszej epoki kamienia tzw. paleolitu. Jest to fragment ostrza kamiennego sprzed około lat, odnaleziony w Budziszynie 25. Dalsze ślady bytności człowieka na tych terenach pochodzą ze schyłku starszej epoki kamienia (ok tys. lat p. n. e.). Ludzie ci zajmowali się myślistwem, zbieractwem, rybołówstwem. Świadectwem bytności człowieka z tego okresu na tych terenach są tzw. zbrojniki krzemienie o zaostrzonej krawędzi, które oprawiano w oprawę kościaną bądź drewnianą uzyskując ostre noże i inne narzędzia. Ze środkowej epoki kamienia, mezolitu (ok. 7-5 tys. lat p. n. e.) pochodzą pozostałości osiedli mezolitycznych, a w nich ślady namiotów, ognisk, pracowni. W epoce wczesnego neolitu (ok. 5-4 tys. p. n. e.) na tereny Górnych Łużyc przybyli nieliczni potomkowie rolników znad Dunaju, znający rolnictwo, hodowlę zwierząt oraz technikę wytwarzania naczyń ceramicznych. Pozostałości po tych ludach to toporki, czekany i kamienne części kopaczek. Tereny nad Nysą i Sprewą zostały gęściej zaludnione dopiero przez twórców tzw. kultury ceramiki sznurowej 26 (ok r. p. n.e.). Jednakże intensyfikacja osadnictwa nastąpiła u schyłku neolitu. Ludzie ci, zajmowali się już uprawą kilku gatunków zbóż oraz hodowlą. Świadczą o tym pochodzące z tego okresu drewniane, kamienne i rogowe kopaczki, radła, sierpy z drewna lub poroża ze zbrojników krzemiennych. Ważną zmianą było rozpowszechnienie się metalurgii brązu w okresie od ok do 1700 p.n.e. Pozostałością po tych ludach z tamtych czasów (mowa o tzw. kulturze unietyckiej) są przede wszystkim groby szkieletowe zawierające niespalone ciała zmarłych oraz liczne brązowe a nawet złote ozdoby, które otrzymywali w drogę w zaświaty. Po okresie dość gęstego zaludnienia ziem nad Nysą i Sprewą w początkach epoki brązu nastąpiło osłabienie osadnicze związane zapewne z wędrówką ludów 27. Kolejną istotną zmianę kulturową obserwuje się od ok r. p.n.e. Tereny te przestały być przejściowe i słabo zaludnione. W Europie miała wówczas miejsce rewolucja w wierzeniach. Jej głównym przejawem była zmiana w sposobie chowania zmarłych, polegająca na przejściu z obrządku szkieletowego na obrządek całopalny 28. Ślady tych społeczności, które w ten sposób traktowały swoich zmarłych, archeolodzy określili jako kulturę pól popielnicowych, a jej odmianę istniejącą w dorzeczach Łaby, Odry i Wisły jako kulturę łużycką. Rozwijała się ona nieprzerwanie aż od końca epoki brązu i dalej we wczesnej epoce żelaza ( p.n.e.), kiedy to obok brązu zaczęto wykonywać także wyroby żelazne. Przedmioty żelazne były wówczas bardzo cenne i służyły raczej jako ozdoby niż przedmioty codziennego użytku. W tym okresie mieszkańcy oprócz osad otwartych budowali grody, czyli osady umocnione. Najazd Scytów w VI wieku p.n.e. położył kres kulturze łużyckiej. Jej upadek na jakiś czas załamał na Łużycach intensywne zasiedlenie. W IV wieku p.n.e. na tych terenach pojawiły się wpływy celtyckie. Od I wieku n.e. Łużyce zamieszkiwały ludy barbarzyńskie znajdujące się pod wpływem cesarstwa rzymskiego. Prawdopodobnie byli to znani ze źródeł historycznych Silingowie 29, szczep germańskiego plemienia Wandalów posługujący się narzeczem z grupy germańskiej. Epokę żelaza kończą wydarzenia związane z najazdem Hunów na Europę. Rozpoczyna się wielka wędrówka ludów. 25 K. Fokt, Ł. Tekiela, W. Bena, D. Koreś, Vademecum historii Górnych Łużyc, Lubań 2011, s Kultura ceramiki sznurowej nosi nazwę od sposobu zdobienia naczyń za pomocą odciśniętego sznura. 27 K. Fokt, Ł. Tekiela, W. Bena, D. Koreś, Vademecum, s Obrządek całopalny (ciałopalny)-całkowite palenie zmarłych i chowanie ich w naczyniach tzw. popielnicach. 29 W. Bena, Dzieje puszczy zgorzeleckiej, Zgorzelec 2001, s

29 Mieszkające wówczas na terenie Łużyc plemiona ruszają na zachód i południe. Możliwe, że na przełomie IV i V wieku rejon Łużyc był przez pewien czas niezasiedlony. Pierwsze grupy słowiańskie pojawiają się na terenie Łużyc w VI-VII wieku. W IX wieku Bieżuńczanie zamieszkiwali gród w Bieśnicy (Landskrone obecnie dzielnica Görlitz). Potomkowie tych Słowian żyją do dziś w niemieckiej części Górnych Łużyc i znani są pod nazwą Serbów Łużyckich bądź Serbołużyczan. 7.4.Historia średniowieczna i nowożytna miasta W XI wieku tereny wokół dzisiejszego Zgorzelca/Görlitz należały do kraju Bieżuńczan. Symbolicznym miejscem tej krainy była góra o wys. 499 m. n.p.m. zwana wówczas Bezunec (pol. Bieżuńcem) 30 na szczycie której wybudowano gród 31. Najprawdopodobniej już przed ok. 992 rokiem kraj Bieżuńczan stał się częścią Milska, czyli ziemi Milczan. Sami Milczanie utracili swoją niezależność jako ostatni z Serbów w latach Bezpośrednimi zwierzchnikami kraju Milczan stali się margrabiowie miśnieńscy. W 1002 roku tereny te opanował Bolesław Chrobry, który postanowił zjednoczyć zachodnią Słowiańszczyznę. W rok później rozpoczęły się długoletnie wojny polskoniemieckie zakończone pokojem w Budziszynie zawartym w 1018 roku. Mieszko II syn Bolesława Chrobrego utracił krainę w 1031 roku podczas wojny z cesarzem Konradem II. Do lat 70. XI wieku Łużyce pozostawały w rękach margrabiów miśnieńskich, jednakże faktycznym właścicielem ziemi Łużyckiej był cesarz niemiecki. W 1076 roku Okręg Zgorzelecki przejęty został przez Przemyślidów władców Czech. Czeskie panowanie trwało do 1635 roku, z krótką przerwą w XII wieku i w latach W 1071 roku Zgorzelec był jedynie osadą o powierzchni ok ha 34. Znaczenie wioski wzrosło, kiedy na jej terenie wzniesiono gród zapewne po 1100 roku 35. Usytuowany był on na skalistym pagórku, zwanym Wzgórzem Zamkowym. Obecnie w tym miejscu znajduje się kościół Pawła i Piotra. Gród pełnił funkcje obronne, ale jak się wydaje przede wszystkim zapewniał bezpieczeństwo kupcom i ściągał cło 36. Na dalszy rozwój miasta szczególny wpływ miały krzyżujące się na tym terenie najważniejsze szlaki handlowe ówczesnej Europy: Via Regia oraz trakt z Pragi do portów bałtyckich. Konsekwencją tak korzystnej lokalizacji był rozwój osady w kierunku osady kupieckiej. W XII wieku osada posiadała już własny kościół. Nadano mu wezwanie patronów kupców św. Mikołaja. Kościół w gotyckiej postaci znajduje się do dziś na swym pierwotnym miejscu, na przedmieściu Mikołajskim (Nikolaivorstadt). 30 Gród Bieżuniec, znajdował się na obecnej Landeskorone. Spełniał on wyjątkową pozycję. Uważany jest za główny ośrodek plemienny z racji identyfikacji jego nazwy z nazwą plemienną. Odegrał również niebagatelną rolę w wojnie Niemców z Bolesławem Chrobrym w 1015 roku., [w:] P. Zubrzycki, Bieżuńczanie, [w:] Szkice Górnołużyckie, red. W. Bena, U. Zubrzycka, P. Zubrzycki, t. 2, Zgorzelec 2001, s. 9, K. Fokt, Ł. Tekiela, W. Bena, D. Koreś, Vademecum, s W. Bena, Dzieje, s W latach Zgorzelec wraz z Łużycami był pod panowaniem Askańczyków, panujących także w Brandenburgii. Po śmierci Waldemara Wielkiego w 1319 roku Okręg Zgorzelecki przez 10 lat znajdował się pod panowaniem Henryka I, księcia jaworskiego z rodu Piastów. W 1329 roku miasto powróciło pod panowanie czeskie, [w:] W. Bena Przewodnik, s K. Fokt, Ł. Tekiela, W. Bena, D. Koreś, op. cit, s Tamże 36 Tamże 29

30 Początkowo nie było mostu łączącego brzegi rzeki Nysy Łużyckiej. Przeprawiano się wpław. Most wzniesiono najprawdopodobniej w XIII wieku z inicjatywy mieszkańców lub burgrabiów 37. Za jego pomocą osadnictwo mogło rozwijać się również na prawym brzegu rzeki 38. Budowlą, która powstała we wschodniej części Zgorzelca, po prawej stronie Nysy, był szpital św. Ducha. Służył on przede wszystkim wędrowcom korzystającym z Via Regia, która była także głównym szlakiem pielgrzymów zmierzających do Santiago de Compostela. Na początku XIII wieku Łużyce zostały objęte akcją kolonizacyjną, w której zasięgu znalazł się również Zgorzelec. Na terenie miasta zamieszkali głównie koloniści pochodzący z Turyngii. W 1303 roku 39 Zgorzelec został podniesiony do rangi miasta 40. W latach 50. XIII wieku w Zgorzelcu osiedliła się duża grupa flamandzkich sukienników. Produkcja sukna rozsławiła gród Nyski. Już w 1226 roku sukno ze Zgorzelca sprzedawano z powodzeniem we Wrocławiu. W związku z przybyciem sukienników jak i prowadzonym przez nich handlem zaistniała potrzeba rozbudowy miasta. Powstał wówczas drugi, Nowy Rynek tzw. Górny Rynek. W poł. XIII wieku zabudowa miasta osiągnęła swe granice, które nie zmieniły się do lat 50. XIX wieku. W 1329 roku potwierdzono prawa miasta do handlu wolnocłowego z Czechami, nadano prawo składu soli, prawo składu marzanki barwierskiej i prawo bicia monety. W 1341 roku Jan Luksemburczyk nakazał aby każdy kupiec podróżujący przez dystrykt zgorzelecki musiał przejeżdżać przez Zgorzelec. W wyniku tych przywilejów i praw rodziny kupieckie pomnażały swoje majątki. W 1346 roku założono w Löbau (Lubij) Związek Sześciu Miast: Zgorzelec, Bautzen (Budziszyn), Zittau (Żytawa), Kamenz (Kamieńc), Löbau (Lubij) i Lubań (Lauban) aby chronić miasta przed szerzącym się na Łużycach procederem rozbójnictwa 41. Związek, choć pełnił zadania obronne, wkrótce stał się dzięki licznym przywilejom potęgą militarną i polityczną wpływającą korzystnie na dalszy rozwój miasta przez niemal 200 kolejnych lat. Rozkwit gospodarczy miał swoje odzwierciedlenie w kształtującej się architekturze miasta. Powstały liczne renesansowe kamienice zlokalizowane w obrębie Starego Miasta. W 1492 roku miasto nabyło obszary tzw.: Ziemię Pieńską (248 km 2 ) oraz Lasy Puszczy Zgorzeleckiej (348 km 2 ) stając się właścicielem największych obszarów spośród innych prowincjonalnych miast niemieckich. W XV wieku długotrwałe wojny husyckie, zatargi z feudałami, klęski elementarne: pożary, powodzie i epidemie, znacznie osłabiły dynamiczny rozwój miasta. Nie mniej jednak, w II poł. XV wieku i w I poł. XVI wieku wzdłuż szlaku Via Regia, nie było większego ośrodka miejskiego od Erfurtu do Wrocławia 42. W okresie panowania na Łużycach Jagiellonów w latach eksport sukna do Polski osiągnął największe rozmiary, a w1510 roku Zygmunt Jagiellończyk udzielił prawa nieskrępowanego handlu na terenie Korony i Litwy. Wiek XVI, szczególnie II jego połowa nie była pomyślna dla miasta. Wydarzenia takie jak: klęski żywiołowe, blokada szlaków handlowych przez Imperium Osmańskie oraz odkrycie szlaków morskich stopniowo wyhamowały rozwój gospodarczy miasta. Dodatkowym ciosem był tzw. Pönfall, w wyniku którego król czeski Ferdynand I Habsburg za opieszałą pomoc w wojnie szmalkaldzkiej odebrał w 1547 roku Związkowi 37 I. Anders, Trakt via regia i początki miasta Görlitz, [w:] Via Regia. 800 lat na wspólnej drodze. Katalog III Saksońskiej Wystawy Krajowej, red. R. Enke, K. Zinnow, J. Wojnicz, Dresden 2011, s W. Bena, Polskie, s I. Anders, Trakt via regia i początki miasta Görlitz, s Lokację miasta przeprowadzono na prawie magdeburskim. 41 W. Bena, Powstanie Związku Sześciu Miast, [w:] Szkice Górnołużyckie, red. W. Bena, U. Zubrzycka, P. Zubrzycki, t. 8, Zgorzelec 2004, s W. Bena, Przewodnik, s

31 Sześciu Miast przywileje oraz większość posiadłości ziemskich. Dalszy upadek świetności miasta był związany z okresem wojny trzydziestoletniej. W 1635 roku na Górnych Łużycach zakończyło się panowanie czeskie. Na mocy pokojowego traktatu praskiego Górne Łużyce przeszły w dziedziczne posiadanie elektorów saskich Wettynów. Przekazanie Górnych Łużyc (a tym samym i Zgorzelca) odbyło się na tzw. sejmie tradycyjnym w Zgorzelcu w 1636 roku. W II poł. XVII wieku miasto powoli dźwigało się ze zniszczeń wojennych opierając swój rozwój na sukiennictwie i płóciennictwie oraz na przemyśle browarniczym. Wydarzenia mające miejsce w XVIII wieku ponownie wpłynęły negatywnie na rozwój miasta. Liczne wojny, m in. Śląskie, najazd szwedzki 43, pożary 44 przyniosły miastu olbrzymie straty finansowe. Wysokie kontrybucje, spadek znaczenia Via Regia, wprowadzenie ceł zaporowych na handel z należącym do Królestwa Pruskiego Śląskiem oraz wojny napoleońskie doprowadziły na początku XIX wieku do zdegradowania miasta do roli obozu przejściowego różnych wojsk. Na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego w 1815 roku Zgorzelec wraz z północną częścią Górnych Łużyc włączono do państwa Pruskiego. W ten sposób rozpadł się Związek Sześciu Miast. 7.5.Rozwój urbanistyczny miasta w XIX wieku Na początku XIX wieku w mieście znajdowało się 1100 budynków. Stare Miasto otoczone było podwójnym pierścieniem murów z czterema dobrze zabezpieczonymi wejściami oraz bramą miejską. Wnętrza przedmieścia (Frauenvorstadt i Reichenbacher Vorstadt) były oddzielone od dalszych obszarów miasta czternastoma bramami. Most Staromiejski zapewniał połączenie z Przedmieściem Nyskim położonym na wschodnim brzegu rzeki, gdzie znajdował się szpital św. Ducha, młyn trójkołowy, a w późniejszym czasie budynki mieszkalne. Po okresie bujnego rozwoju gospodarczego w późnym średniowieczu aż do lat 20. XX wieku budownictwo w Zgorzelcu rozwijało się słabo. Według statystyk z tamtego okresu rocznie przybywało tylko kilka budynków. Istnienie osad na obszarze dzisiejszego miasta można potwierdzić tylko na terenach południowo-zachodnich. Około 1888 roku niektóre wsie były rozpoznawalne jedynie na podstawie nazw ulic 45. W 1815 roku na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego Zgorzelec stał się częścią państwa pruskiego. Pierwsze 20-lecie rządów Hohenzollernów nie było pomyślne dla miasta 46. Używane od wieków drogi do Budziszyna i Żytawy przegrodziła granica pruskosaska, ponadto wprowadzono barierę celną na granicy z Królestwem Polskim. Rozwój ośrodków włókienniczych w Łodzi dodatkowo pogarszał możliwość sprzedaży sukna - tradycyjnego materiału eksportowego ze Zgorzelca. Zmiana nastąpiła po założeniu Niemieckiego Związku Celnego w latach 30. XIX wieku. Zgorzelec zaczął odgrywać ważną rolę jako miejsce przeładunkowe śląskiego i dolnołużyckiego zboża. 43 Najazd szwedzki w 1706 roku kosztował miasto i wsie płacące z nim podatki ponad talarów. W wyniku wojen Śląskich miasto w 1745 roku i w latach musiało zapłacić talarów kontrybucji, natomiast przymusowe dostawy dla walczących stron kosztowały miasto cztery razy tyle. [w:] Powiat Zgorzelecki, od rzemiosła do przemysłu, oprac. K. Szymański, Bydgoszcz 2007, s Pożar z 31 lipca 1717 roku zniszczył 400 domów; pożar z 30 kwietnia 1726 roku spopielił 164 domy, [w: ] W. Bena, Polskie, s Konsuldorf, wymieniony w 1470 roku, znany dziś jako Konsulstrasse, Salmanndorf wymieniony w 1385 roku to dzisiejsza Salomonstrasse. 46 Tamże, s

32 W 1847 roku miasto zastało podłączone do saksońskiej i pruskiej sieci kolejowej. Rozpoczęto rozbudowę połączeń drogowych z Bolesławcem, Żytawą, Lubaniem i Budziszynem. Rewolucja przemysłowa była kolejnym bodźcem stymulującym rozwój gospodarczy Zgorzelca. Mechanizacja produkcji sukna wykorzystująca energię wody miała wpływ na wybór lokalizacji nowo powstających zakładów sukienniczych. Brzeg Nysy wzdłuż wschodnich obwarowań miasta został zdominowany przez architekturę przemysłową. Lokalizacje te przetrwały nawet po wprowadzeniu w 1836 roku maszyny parowej. Do 1846 roku powstało 17 zakładów opartych o pracę maszynową 47. W latach nastąpił przyrost demograficzny. Liczba mieszkańców Zgorzelca wzrosła czterokrotnie. Zastosowano wówczas nowe rozwiązania urbanistyczne. Pierwszym poszerzeniem miasta w oparciu o plan zabudowy i statut budowlany było połączenie Starego Miasta z terenami dworca saksońsko-pruskiego. Na dalsze plany rozbudowy miasta, pozytywnie wpłynęła pruska ustawa o gminach z 1853 roku. W wyniku tych regulacji nadzór budowlany nad pojedynczymi elementami inwestycji został przekazany Królewskiemu Zarządowi Policji, natomiast Magistrat odpowiadał za sporządzanie planów budowlanych. W latach 1851 i 1856 poszerzono granice okręgu podatkowego umożliwiając tym samym ekspansję zakładów rzemieślniczych poza jego granice, w kierunku południowowschodnim 48. Rozbudowa wschodniej części miasta zapoczątkowana została po 1818 roku. Bezpośrednim impulsem do rozwoju budowlanego było zapotrzebowanie terenów pod garnizon wojsk pruskich i zagospodarowanie go na potrzeby mieszkaniowe rodzin wojskowych. Znaczący wkład w rozwój przestrzenny Zgorzelca wniósł jego burmistrz Gottlob Ludwig Demiani, który uczynił z miasta nowoczesny ośrodek przemysłowy. Przyczynił się do budowy wielu budynków publicznych m.in. za jego kadencji wybudowano: Wyższą Szkołę Obywatelską, Wyższą Szkołę dla Dziewcząt ( ), pierwszy szpital przy Salomonstrasse ( ). Istotnym dla zagospodarowania przestrzennego miasta było usunięcie murów miejskich w latach oraz wiążącego prawa budowlanego dla nowych terenów miejskich na południowym-zachodzie. W tym czasie powstały również nowe budowle: Kościół Świętego Krzyża (1853), Dom Stanów (1854), Gimnazjum (1856) Koszary Strzelców (1858). Od poł. XIX wieku przemysł maszynowy, kolejowy i włókienniczy koncentrował się na zachodniej części miasta. W 1847 roku wybudowano Görlitzer Maschinenbau Anstalt Christopha Lüdersa znany później jako Waggon und Maschinenbau Ag (WUMAG). W latach opracowano plan zabudowy obejmującej obszary na południe od dworca. Wzdłuż linii kolejowych wzniesiono Zakłady Budowy Maszyn Richarda Raupacha i Gorlitzer Maschinenbau AG, późniejszy browar Landskron, a na zachodnich przedmieściach Zgorzelca wybudowano nowy dworzec kolejowy Rauschwalde, który należał do największych obiektów tego typu w Rzeszy. Od 1822 roku w mieście zaczęły kursować pierwsze tramwaje konne, które w 1897 roku zostały zastąpione przez elektryczne 49. Komunikacja tramwajowa objęła Przedmieście Wschodnie, a w 1900 roku także Ujazd (Moys). W 1871 roku zatwierdzono w Berlinie drugi etapu rozbudowy, która trwała aż do następnego wieku. 47 W. Kreft, G. Strauchold, R. Żerlik, Görlitz-Zgorzelec, Historisch-topographischer Atlas schlesicher Städte, Historyczno-Topograficzny Atlas Miast Śląskich, Marburg 2010, s W. Kreft, G. Strauchold, R. Żerlik, Görlitz-Zgorzelec, s Tamże, s

33 W budownictwie dominowała zabudowa kwartałowa, początkowo w stylu epoki wilhelmińskiej, później powstawały obiekty charakterystyczne dla reprezentacyjnego stylu secesyjnego. W 1875 roku wybudowano Drugi Most, który zintegrował urbanistycznie wschodnie dzielnice miasta z częścią zachodnią 50. W 1902 roku wzniesiono jeden z najbardziej reprezentacyjnych obiektów: Górnołużycką Halę Pamięci obecny Miejski Dom Kultury. W tym okresie powstały także budynki w stylu modernistycznym: Szpital Miejski (1905), Biblioteka Miejska (1907), Hala Miejska (1910 ) i nowa synagoga (1911). 7.6.Rozwój miasta w latach Okres I wojny światowej to okres zastoju w budownictwie. Brak materiałów budowlanych oraz zakaz wznoszenia budynków obowiązujący w okresie wojny spowodował, iż prace budowlane ograniczały się do bieżących prac konserwacyjnych, ukończono jedynie rozpoczętą w 1914 roku budowę nowego budynku dworca kolejowego. W następstwie I wojny światowej, oraz rewolucji w Niemczech z 1918 roku w Zgorzelcu doszło do niepokojów społecznych. Po połączeniu dwóch najważniejszych przedsiębiorstw Waggonbau AG i Maschinenbau AG w WUMAG w 1921 roku sytuacja uległa stabilizacji. Na rozwój miasta wpływ miały procesy migracyjne, przyrost ludności oraz poszerzenie granic miasta o dzielnice Rauschwalde oraz Ujazd. W latach nastąpił ożywiony proces budowlany, liczba jednostek budowlanych wzrosła o 30%. Rozpoczęto budowę osiedla na Kruczej Górze zorientowaną na zachód w kierunku Starego Miasta, a we wschodnim jego krańcu rozpoczęto budowę kolejnego osiedla o charakterze miasta ogrodu 51. W latach 20. XX wieku główną koncepcję budowlaną w oparciu o plan strefowy opracował radca miejski Heinrich Küster. Plan budowlany pierwotnie zakładał dwie strefy, ostatecznie wyznaczono cztery. Pierwsza - z zabudową zagęszczoną, druga - z zabudową luźną, rozdzieloną wolną przestrzenią, trzecia strefa uwzględniała interes ekonomiczny prywatnych właścicieli działek, którzy liczyli na dochód czynszowy lub na dochód z ewentualnej sprzedaży. W tej strefie preferowana była luźna zabudowa o małej powierzchni mieszkaniowej. Czwarta strefa przeznaczona była dla lepiej sytuowanych mieszkańców. Wyznaczono obszar pod wolnostojącą zabudowę umożliwiającą realizację koncepcji miastaogrodu. Po stronie zachodniej toczyły się prace związane z rewitalizacją obszaru przy Moście Staromiejskim. Przeprowadzono renowację Starego Miasta przystosowując je do ruchu samochodowego. W ramach przygotowań do wojny wybudowano Koszary Kleista, Koszary Winterfeldta. W 1940 roku WUMAG ogłoszono zakładem wojennym, w którym zatrudniano w końcowej fazie wojny więźniów z obozu pracy w Biesnitz, będącego podobozem obozu koncentracyjnego Groβ-Rosen. 50 Wschodnia część Zgorzelca był traktowana jako odskocznia i miejsce służące wypoczynkowi. Mówiono wówczas iż: Zgorzelec łączy wygląd dużego miasta z przyjemnością jakie daje prowincja. cyt [w:] W. Kreft, G. Strauchold, R. Żerlik, op. cit, s Twórcą koncepcji miasta ogrodu był Ebenezer Howard, który swoje tezy opublikował 1898 roku w Wielkiej Brytanii w książce Garden Cities of Tomorrow". Zgodnie z jego założeniem miasto miało zajmować obszar ok ha, z których 450 ha w formie koła o promieniu 1,2 km miało stanowić obszar zabudowany, a pozostałe 2000 ha obszar zielony, przeznaczony na tereny uprawy rolnej. Nowe miasto miało spełnić zadanie satelity odciążające wielkie miasto macierzyste. [w:] T. Wróbel, Zarys Historii Budowy Miast, Wrocław 1971, s

34 W wyniku działań wojennych zniszczeniu uległo 1500 budynków. Historyczna zabudowa miasta pozostała w stanie nienaruszonym. W 1945 roku wysadzono wiadukt kolejowy niszcząc tym samym infrastrukturę transportową miasta. Na konferencji w 1945 roku w Poczdamie ustalono nową, zachodnią granicę państwa opartą na Nysie Łużyckiej oraz Odrze. Miasto zostało podzielone na dwie części. Prawobrzeżna została przyłączona do Polski. Potwierdzeniem postanowień konferencji poczdamskiej o przebiegu zachodniej granicy Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej był tzw. Układ Zgorzelecki - Układ między Rzeczpospolitą Polską a Niemiecką Republiką Demokratyczną o wytyczeniu ustalonej i istniejącej polsko-niemieckiej granicy państwowej, podpisany 6 lipca 1950 w Zgorzelcu przez premierów Polski i NRD: Józefa Cyrankiewicza i Otta Grotewohla. Przedmieście wschodnie, będące wcześniej integralną częścią Görlitz, przejęło rolę samodzielnie funkcjonującego miasta. Przystosowywano niektóre obiekty budowlane do pełnienia funkcji administracyjnych. W kolejnych latach istotnym wyzwaniem była restrukturyzacja budownictwa mieszkaniowego. 7.7.Rozwój urbanistyczny miasta w okresie powojennym W okresie powojennym w Zgorzelcu można wyróżnić dwie fazy rozwoju urbanistycznego. Początkowo wybudowano na północnych i południowych obrzeżach przedwojennej zabudowy 4 i 5 piętrowe domy. W latach 80-tych zaczęto stosować zabudowę wielkopłytową. Powstała nowa dzielnica w północnej części miasta naprzeciw historycznego Starego Miasta. Rewaloryzacja Przedmieścia Nyskiego została rozpoczęta po otwarciu Mostu Staromiejskiego w 2004 roku a zakończona w 2007 roku. Równocześnie prace budowlane objęły odnowę zabudowy placu Pocztowego jako centrum administracyjno-handlowego. Na terenie Görlitz w okresie powojennym zaczęto również wznosić duże osiedla. Pierwsze z nich to Weinhübel osiedle górnicze, a w latach 70-tych wzniesiono osiedle wielkopłytowe w Königshufen. W tym okresie zabudowa Starego Miasta ulegała stałej degradacji. W 1989 roku 599 budynków zaklasyfikowano jako zagrożone. Podjęto prace, które ograniczały się do odnowienia budynków narożnych w celu zabezpieczenia pierzei oraz do renowacji zabudowy z epoki wilhelmińskiej. W latach 80-tych planowano przekształcić Stare Miasto w stylu socjalistycznego modernizmu. Brak funduszy oraz przemiany polityczne w Polsce uniemożliwiły realizację tych planów. Pomimo pozostawienia wielu budynków w rejonie Starego Miasta dokonywano licznych wyburzeń. Kres takim działaniom położyła pokojowa rewolucja w 1989 roku w Niemczech. W latach 90-tych stworzono koncepcję rewitalizacyjną Starego Miasta. W wyniku pozyskania funduszy federalnych oraz saksońskich rozpoczęto sukcesywną rewitalizację dzielnic: Altstadt, Gründerzeitviertel, Innenstadt Nord, Nikolaivorstadt. Do tej pory udało się dokonać rewitalizacji 2/3 z historycznej zabudowy miasta Görlitz W 1957 roku wznowiono kolejowy ruch graniczny, a po wprowadzeniu w 1971 roku bezpaszportowego ruchu drogowego Zgorzelec stał się jednym z najważniejszych przejść granicznych na zachodzie kraju. Wieloletnie kontakty miasta z Görlitz zaowocowały proklamowaniem Europa-Miasto w dniu 5 maja 1998 roku - w przyszłości miał powstać jeden organizm miejski, leżący po obu brzegach Nysy Łużyckiej. W 2001 roku podjęto uchwałę o wspólnej kandydaturze Europa - Miasto Görlitz/Zgorzelec do miana Europejskiej Stolicy Kultury Wspólna kandydatura miast przeszła do finału powyższego przedsięwzięcia, lecz miano Europejskiej Stolicy Kultury przyznano innemu niemieckiemu miastu - Essen. 34

35 8. CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW DZIEDZICTWA KULTUROWEGO MIASTA ZGORZELEC 8.1.Zabytki o szczególnym znaczeniu historycznym Zabytki archeologiczne W obrębie miejscowości Zgorzelec znajduje się 13 stanowisk archeologicznych. Zawierają one ślady osadnictwa kultury łużyckiej, luboszyckiej jak i relikty datowane na okres średniowieczny. Na terenie stanowisk archeologicznych w wyniku prowadzonych badań archeologicznych odnaleziono fragmenty ceramiczne jak również inne obiekty: osełkę kamienną, przedmioty żelazne czy też brązową monetę cesarza Gajusza Juliusza Verusa Maksymiliana. Cennym obiektem archeologicznym wpisanym do wojewódzkiego rejestru zabytków jest cmentarzysko całopalne. Znajduje się w obrębie miasta Zgorzelec na terenie działki ewidencyjnej nr. 5, 6,7 AM-11, (nr. obszaru AZP 78-9), które podlega również ochronie wynikającej z zapisu w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego miasta Zgorzelec. Cmentarzysko odkryte w 2004 roku zaliczane jest do białowickiej kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza. W wyniku przeprowadzonych badań odnaleziono fragmenty pradziejowych naczyń ceramicznych. W profilach występowały także inne obiekty archeologiczne. Prace badawcze kontynuowano w latach i 2010 roku. Przeprowadzono wówczas ratownicze badania wykopaliskowe w części najbardziej zagrożonej erozją krawędzi piaskowni. Odkryto i zinwentaryzowano łącznie ok. 50 zespołów grobowych. W obiektach umieszczone były naczynia ceramiczne wraz popielnicami, które zawierały spalone szczątki ludzkie oraz przystawki grobowe (misy, dzbany, czarki, amforki). W jednym grobie znajdowało się od kilku do kilkudziesięciu naczyń lub fragmentów ceramicznych. W niektórych obiektach odkryto przedmioty brązowe oraz żelazne. Teren Przedmieścia Nyskiego jest najstarszą częścią miasta. Na jego terenie odkryto ślady osadnictwa miejskiego pochodzącego z XIII/XIV wieku. W wyniku przeprowadzanych badań archeologicznych związanych z budową kolektora w 2000 roku odkryto ślady osadnictwa wzdłuż ul. Wrocławskiej, a w 2001 roku podczas nadzoru archeologicznego budowy sieci teletechnicznych przy kolejnych ulicach: Daszyńskiego oraz wzdłuż ul. Wrocławskiej. W latach prowadzono badania archeologiczne na terenie obecnego Placu Pocztowego. Na jego terenie odnaleziono zabudowę wczesno-nowożytną, pracownię garncarską datowaną na XVIII wiek. Przy ulicy Wrocławskiej podczas modernizacji nawierzchni natrafiono na relikty fortyfikacji miejskiej. Kolejne prace w 2005 roku w związane z przebudową sieci gazowych przyczyniły się do następnych odkryć. Natrafiono wówczas na nawarstwienia miejskie datowane na XVI-XVII wiek, a podczas budowy linii kablowych natrafiono na młodsze poziomy użytkowe pochodzące z XIX wieku. W 2011 roku kontynuowano prace archeologiczne przy ul. Wrocławskiej, w wyniku których odkryto średniowieczną pracownię garncarską oraz relikty zabudowy starożytnej. 35

36 Obiekty zabytkowe Miejski Dom Kultury Ryc. 1. Miejski Dom Kultury Źródło: Archiwum autora Miejski Dom Kultury został wybudowany w latach w stylu eklektycznym z elementami neoklasycyzmu i secesji. Został zaprojektowany przez mieszkającego w Görlitz architekta Hugo Behra, który był znany jako budowniczy Reichstagu w Berlinie 52. Górnołużycka Hala Chwały (taką nazwę nosił obiekt) wraz z Muzeum została sfinansowana ze składek pochodzących od mieszkańców Górnych Łużyc 53. Z założenia miał być to pomnik poświęcony pamięci zmarłych w 1888 roku dwóch cesarzy: Wilhelma I oraz Fryderyka III. Uroczystego otwarcia dokonał cesarz Wilhelm II w dniu 28 listopada 1902 roku. Budynek jest budowlą centralną założoną na kwadratowym planie. Łączy charakter budowli zabytkowej z cechami pomnika. Bryła budynku przykryta jest kopułą z miedzianej blachy o wysokości 42 metry, której zwieńczeniem jest korona cesarska. Jej wysokość w świetle wynosi 21 metrów, rzut poziomy stanowi kwadrat o boku 19 metrów. Pośrodku trzyczęściowej elewacji znajduje się czterokolumnowy portyk z trzema otworami wejściowymi. Portyk wsparty jest na kolumnach toskańskich dźwigających trójkątny fronton wypełniony dekoracją rzeźbiarską. Na szczycie frontonu umieszczona jest rzeźba uskrzydlonej kobiety z wieńcem w dłoniach. Nad otworami wejściowymi znajdują się trzy reliefy o tematyce mitologicznej, kolejne dwa nad oknami. Po prawej i po lewej stronie elewacji frontowej na wysokich cokołach stoją pełnoplastyczne grupy rzeźb autorstwa Hugo Unter der Green Kuppel. Pod zieloną kopułą, red. I. Anders, G. Grudzińska, J. Kutschera, M. Winzler, Görlitz-Zgorzelec 2010, s

37 Lederera z Berlina wyobrażające Wojnę i Zwycięstwo (Pokój). Nad nimi znajdują się fryzy autorstwa Reinharda Schnauderera rzeźbiarza pochodzącego z Drezna, przedstawiające scenę składania hołdu Germanii przez Niemcy Południowe i Północne. Cztery duże emblematy umieszczone są na fasadzie bocznej. Przedstawiają Handel, Żeglugę, Przemysł, Sztukę, Rzemiosło i Rolnictwo 54. Wewnątrz głównego budynku znajduje się Hala Chwały zaplanowana jako świątynia sztuki. Na wprost wejścia do holu stały dwa marmurowe posągi o wysokości 3 metrów autorstwa Johannesa Pfuhla, przedstawiające pierwszych cesarzy niemieckich: Wilhelma Wielkiego i Fryderyka III. Obecnie w tym miejscu znajduję się lustro. Nisza cesarska ozdobiona jest mozaiką w formie słońca ze złotymi promieniami. Po prawej i lewej stronie grupy cesarskiej na marmurowych cokołach spoczywały odlane z brązu insygnia władzy cesarskiej. Po obu stronach schodów prowadzących do niszy cesarskiej stoją dwie, zachowane do dziś rzeźby-lwice, autorstwa Johannesa Pfuhla. Szerokie balustrady z piaskowca zdobione są roślinnymi reliefami w postaci chabrów i fiołków. Na piętrze, nad drzwiami znajdują się ornamenty częściowo wykonane z piaskowca: w formie kartusza korona cesarska oraz fantazja i tajemnicza prawda sztuki. W trzech dużych niszach, naprzeciw niszy cesarzy, stały posągi trzech paladynów: Bismarcka, Moltkego i Roona. W Hali Pamięci mieściło się Muzeum Cesarza Fryderyka, wyposażone w eksponaty związane z dorobkiem historycznym i kulturalnym Górnych Łużyc. W salach muzealnych zgromadzono m. in.: obrazy, rysunki, grafiki, rzeźby, militaria, dzwony, szkło, porcelanę, fajans, przedmioty cechowe, zabytkowe meble oraz stroje ludowe. Jedno z pomieszczeń przeznaczono na zbiory archeologiczne pochodzące z okresu starożytności i wczesnego średniowiecza (przechowywano m.in. słynną rzymską figurkę Jowisza z Zebrzydowej). Bogata kolekcja obrazów zawierała płótna wielu znanych artystów pochodzących z Łużyc Górnych (K. Nathego, L. Danzigera i J Wustena) ale także dzieła mistrzów włoskich (Tycjana) czy też polskich (Józefa Brandta) 55. Wśród intrygujących eksponatów znajdował się but wykonany własnoręcznie przez Jakuba Böhme, znanego filozofa, mistyka jak również zgorzeleckiego szewca. Warto zauważyć, iż Muzeum posiadało znaczącą kolekcję elementów wyposażenia z wielu górnołużyckich kościołów np.: z Czernej, Giebułtowa, Lasowa, Rudzicy, Ruszowa, Sławnikowic, Sulikowa. Po I wojnie światowej w Muzeum mieściła się ekspozycja militariów 56. W skarbcu znajdował się zbiór medali, numizmatyki w tym ok 600 złotych monet 57. Po II wojnie światowej muzeum zlikwidowano, część eksponatów zaginęła. Od 1948 roku w budynku mieścił się powiatowy Dom Kultury. Istotną datą w historii obiektu był 6 lipca 1950 roku, w tym dniu Józef Cyrankiewicz oraz premier NRD Otto Grothewohl podpisali umowę o wytyczeniu granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Wydarzenie te upamiętnia tablica pamiątkowa umieszczona na elewacji frontowej 58. W sąsiedztwie Domu Kultury w 1968 roku wybudowano amfiteatr z muszlą koncertową (dzieło inżynierów Świrko i Janiaka). Pomiędzy gmachem Domu Kultury, a wiaduktem kolejowym rozciąga się rozległy park. Najstarsze jego elementy pochodzą z roku. 54 Modernizacja i wyposażenie budynku miejskiego domu kultury, Fundusze Europejskie dla rozwoju Dolnego Śląska, Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Dolnośląskiego na lata , Gmina Miejska Zgorzelec, Dom Kultury, Zgorzelec. 55 W. Bena, Przewodnik, s Z. Dobrzyński, K. Fokt, Pod Stuletnią Kopułą, Zgorzelec 2003, s Tamże, s Europa Miasto, oprac. R. Latosiński, Ł. Relich, R. Burdosz, S. Makowska, Zgorzelec 2009, s

38 Posadzono wówczas drzewa pomiędzy kamieniołomem, a wiaduktem. W okresie międzywojennym założono wschodnią część parku. Głaz narzutowy spod Węglińca znajduje się w pobliżu Miejskiego Domu Kultury przy placu ks. Jerzego Popiełuszki z tablicą upamiętniającą proklamację z dnia 5 maja 1998 roku dotyczącą utworzenia Europa - Miasto Zgorzelec/Görlitz. Projekt stanowi wizję wspólnej idei scalania się w jedno, dwupaństwowe miasto Zgorzelec Görlitz. Dom Jakuba Böhme Dom Jakuba Böhme znajduje się przy ulicy Daszyńskiego 12 na Przedmieściu Nyskim w Zgorzelcu. Jakub Böhme był mistrzem szewskim, ale znany był jako jeden z ważniejszych teologów okresu Reformacji. W 1599 roku zakupił dom przy Rabengasse (Zaułek Kruczy, dziś ul. Daszyńskiego). Mieszkał w nim do 1610 roku 59. W 300 rocznicę śmierci Jakuba Böhme w 1924 roku nad wejściem została umieszczona tablica upamiętniająca sławnego mieszkańca domu. Po raz pierwszy uliczka przy Nysie była wzmiankowana w 1433 roku. W XV wieku nazywała się Wienberge (Wzgórze z Winnicami). W czasach późniejszych zwano ją Rabengasse, a od 1862 roku Pragergasse (Zaułek Praski) względnie Pragerstraße (ulica Praska). Ryc. 2. Dom Jakuba Böhme Źródło: Archiwum autora 59 P. Zubrzycki, Przedmieście Nyskie, Zgorzelec 2009, s

39 Obecny stan zawdzięcza wielu przebudowom i rekonstrukcjom po pożarach miasta w 1726 roku i w XIX wieku. Od strony ulicy budynek posiada trzy kondygnacje. Na poziomie parteru znajduje się tylko jedno okno i portal koszowy. Liczba okien w budynku zwiększa się wraz z piętrem. Jest to wynik położenia domu na wzgórzu. Do poł. XIX wieku były one oknami krągło-łukowymi. Z tyłu znajduje się tylko jedno piętro z dwoma oknami i portalem. Obecnie odrestaurowany budynek jest siedzibą Polskiego Stowarzyszenia EUROOPERA. Na parterze znajduje się galeria i pracownia pani Lidii Wachowicz-Wiktor. Salę na pierwszym piętrze zajmuje ekspozycja stała "Izba Jakuba Böhme". Wystawy i wernisaże odbywają się w sali wystawowej na II piętrze. Na poddaszu mają miejsce występy kabaretowe, spotkania i seminaria, oraz zajęcia medytacyjne. Barokowy pałacyk przy ulicy Francuskiej W 1730 roku przy ulicy Francuskiej (dzielnica Ujazd) powstał barokowy pałacyk. Budynek założony jest na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, nakryty czterospadowym dachem z lukarnami. Na kalenicy stoi drewniana wieżyczka z iglicowym hełmem. Na narożniku zamontowany jest zegar słoneczny 60. Dawniej obiekt stanowił siedzibę rodziny Raschke. Jeden z jej przedstawicieli, członek saskiej Rady Wojennej, Fryderyk Wilhelm Raschke, gościł tu w nocy z 25 na 26 listopada 1745 roku króla pruskiego Fryderyka II. W marcu 1813 roku prawdopodobnie tutaj nocowali także książę Wilhelm Hohenzollern (późniejszy cesarz Wilhelm I) oraz książę Karol meklemburski. W maju 1813 roku częstym gościem w pałacyku był pruski kanclerz Karol August von Hardenberg 61. Ryc. 3. Barokowy Pałacyk Źródło: Archiwum autora W. Bena, Wędrówki po powiecie zgorzeleckim, Zgorzelec 2006, s

40 Kruczy Folwark (Rabenvorwerk) Kruczy Folwark (Rabenvorwerk) w starych źródłach występuje również pod nazwą Dworu Scultetusa (Scultetushof). Obecne obiekty mieszczą się przy ulicy Przechodniej 8 i pełnią funkcję Domu Pomocy Społecznej. W 1440 roku jako właściciela miejscowego folwarku podaje się Seifrida Goswina (Goβwina). W 1500 roku folwark zakupił Michał Schulz. Wdowa po nim, Małgorzata sprzedała Kruczy Folwark Marcinowi Schulzowi, ojcu słynnego matematyka, astronoma i kartografa Bartłomieja Scultetusa 62. Łużycki uczony urodził się w Kruczym Folwarku w 1540 roku. Dowodem upamiętniającym związki znanego zgorzelczanina z tym miejscem jest ustawiony przy Kruczym Folwarku pamiątkowy kamień z napisem: B. Scultetus ". Na przełomie lat 60. i 70. XVI wieku gospodarzem Kruczego Folwarku był Abraham Schulz, brat Scultetusa. Po jego śmierci w 1571 roku majątek przeszedł na własność Eichlerów, spokrewnionych z Schulzami. 23 lipca 1641 roku na początku oblężenia Zgorzelca przez wojska cesarskie, folwark został podpalony przez broniących miasta żołnierzy szwedzkich. W 1652 roku zabudowania folwarczne odbudował Mateusz Miicke, miejscowy właściciel (od 1614 roku). W 1757 roku w obiekcie kwaterował generał pruski Hans von Winterfeld, który otrzymał śmiertelną ranę w bitwie pod Ujazdem 7 września 1757 roku 63. Ryc. 4. Zabudowania Kruczego Folwarku Źródło: Archiwum autora 62 M. Olczak, Zgorzelec-Görlitz wraz z okolicznymi kościołami dworami i pałacami, Zgorzelec 2003, s

41 Dom (Zagroda) Kołodzieja W 1822 roku Walter Stephen wybudował Dom (Zagroda) Kołodzieja w Wigancicach Żytawskich. Jego rodzina żyła w nim do 1947 roku, następnie mieszkało w nim kolejno pięć rodzin polskich. Dom przetrwał w oryginalnym stanie do czasów obecnych. Translokacja, czyli przemieszczenie Domu trwało od 16 maja do 11 czerwca 2005 roku. Dom stanowi przykład architektury łużyckiej o konstrukcji zrębowo, przysłupowo, ryglowej. Słupy o ozdobnej snycerce, wzmocnione są krótkimi-łukowo wyprofilowanymi mieczami. O zamożności kołodzieja świadczą cztery kondygnacje, mansardowy dach, rzadko spotykany w tej architekturze portal drzwiowy, opaski okienne z piaskowca, kraty i okiennice 64. Ryc. 5. Dom Kołodzieja Źródło: Archiwum autora

42 Młyn przy ulicy Wrocławskiej Młyn Trójkołowy wraz z położonym po drugiej stronie Nysy Młynem Czterokołowym i łączącym je Mostem Staromiejskim, stanowi najstarszą część miasta Görlitz i Zgorzelca. Młyn najprawdopodobniej został wybudowany w XIII wieku. Najstarsza o nim wzmianka źródłowa pochodzi z 1273 roku. W średniowiecznych źródłach określany był mianem Młyna Szpitalnego", lub Młyna Trójkołowego" (Dreiradenmühle) 65. Pierwotnie młyn stanowił własność szpitala św. Ducha, który dzierżawił obiekt różnym mieszczanom zgorzeleckim. Wśród dawnych dzierżawców młyna trójkołowego wymienia się znane osobistości Henryka Steinruckera (w latach 60. XIV wieku sprawował urząd landwójta) czy Bartłomieja Hirschberga, (dziedzica Studnisk w II poł. XV wieku). Od 1570 roku młyn dzierżawili miejscowi białoskórnicy. W 1820 roku w jego sąsiedztwie wybudowano fabrykę sukna. Na przestrzeni wieków w młynie trójkołowym przeprowadzono liczne przebudowy. W 1562 roku powódź poczyniła tak wielkie szkody, że konieczne było postawienie młyna od podstaw. Prace budowlane trwały do 1583 roku. Kolejny, tragiczny wylew Nysy Łużyckiej w 1595 przyczynił się do ponownej renowacji obiektu. Budynek mieszkalny (dzisiaj ul. Wrocławska 1) zbudował Karl Gotlob Bauer. Właściciel młyna trójkołowego ulokował w nim zajazd z gospodą oraz stajnie dla koni w piwnicach. Podczas oblężenia Zgorzelca w 1641 roku młyn został zdewastowany. Przekazy z 1710 roku donoszą o następnej przebudowie. W nocy z 18 na 19 maja 1925 roku młyn spłonął lecz został wkrótce odbudowany z inicjatywy ówczesnego właściciela P. Welzela. Ryc. 6. Młyn Źródło: Archiwum autora 65 W. Bena, Przewodnik, s

43 W 1938 roku obok młyna wzniesiono wysoki spichlerz przypominający wieżę obronną. Przed II wojną światową nadbudowano III piętro budynku mieszkalnego, a w latach 20-tych wzniesiono elewator zbożowy w formie modernistycznej wieży. W połowie lat 90-tych w dawnym młynie trójkołowym otwarto restaurację Piwnica Staromiejska". 5 maja 1993 roku na budynku młyna umieszczono płaskorzeźbę ceramiczną WAZE Wyraz Artystyczny Zjednoczonej Europy. Przedstawia kobietę wyrastającą z ziemi, symbolizującą ideę rodzącej się wspólnoty pomiędzy miastami Zgorzelec/ Görlitz. Autorami i wykonawcami są Ormianin Vahan Bego i Michał Bulak. Płaskorzeźba została wykonana w Zakładach Płytek Ceramicznych Przyborsk w Gierałtowie. Jest ona widoczna zarówno od strony starej części Zgorzelca, jak i z Görlitz. Słup dystansowy Zgorzelecki słup dystansowy poczty polsko-saskiej umieszczono przy zachodnim wjeździe do miasta przy Bramie Lubańskiej 23 kwietnia 1725 roku 66. Wjazd przez Bramę Lubańską znajdował się w okolicy obecnego skrzyżowania czterech ulic: Henrykowskiej, Bolesławieckiej, Wrocławskiej, i Lubańskiej. Po 1945 roku uległ on rozbiciu. Przez 10 lat w postaci kilku fragmentów leżał przysypany ziemią w okolicy Wzgórza Garncarskiego. W 1955 roku Pracownia Konserwacji Zabytków przeprowadzała na tych terenach inwentaryzację i odnalazła dwa ocalałe elementy słupa 67. Ryc. 7. Słup dystansowy Źródło: Archiwum autora 66 M. Zarębski, Historia Zgorzeleckiego Słupa Dystansowego, [w:] Szkice Górnołużyckie, red. W. Bena, U. Zubrzycka, P. Zubrzycki, t. 5, Zgorzelec 2003, s Tamże, s

44 W 1956 roku szczątki zabezpieczono we wrocławskim Muzeum Poczty. Na jednym elemencie zachowały się ujęte w kartusze herby Rzeczypospolitej Obojga Narodów i księstwa Saksonii, na drugim można było odczytać większość napisów. Wierna kopia słupa dystansowego (pierwszego drogowskazu) odsłonięta została 30 sierpnia 2003 roku. Słup stoi naprzeciwko nowego Mostu Staromiejskiego, ma około 5 m wysokości i kształt ostrosłupa na cokole. Trzon ozdobiony jest herbami Saksonii, Polski i Litwy, monogramem króla Augusta Mocnego i napisami podającymi odległości do najważniejszych miast regionu. Obecnie na terenie Placu Pocztowego trwają prace budowlane 68. Zespół dworski przy ul. Henrykowskiej Dawny folwark Tischbrücke wzmiankowany był już w 1382 roku. Nazwa folwarku pochodzi od położonego w najbliższej okolicy prowizorycznego mostu na Nysie Łużyckiej. Most ów pojawiał się w wielu dokumentach miejskich. Na przykład w czerwcu 1697 roku przeprawiał tędy swą armię August Mocny kiedy wyruszał do Krakowa w celu objęcia tronu polskiego. Folwark przy ulicy Henrykowskiej wielokrotnie zmieniał właścicieli. Pierwotnie wchodził w skład dóbr leżącego na prawym brzegu Nysy Łużyckiej szpitala św. Ducha. Przed 1476 rokiem folwark nabył Hans Grapke. W XV-XVIII wieku gospodarowały tutaj różne rodziny plebejskie, m.in. Mauermannowie, Popigowie i Hagendornowie. Tutejsze zabudowania mocno ucierpiały w okresie wojen napoleońskich. W 1880 roku wzniesiono nowy budynek mieszkalny o cechach neobarokowych (zastąpił on znany z rysunków dom szachulcowy). Przypuszczalnie w tym samym czasie założono park. W okresie II wojny światowej w folwarku zatrudniani byli jeńcy wojenni. W II poł. XX wieku w budynku rządcówki miał swoją siedzibę PGR w Zgorzelcu. Ryc. 8. Rządcówka na terenie folwarku Źródło: Archiwum autora

45 Cmentarz Żołnierzy II Armii Wojska Polskiego i pomnik Orła Piastowskiego Ryc. 9. Pomnik Orła Piastowskiego Źródło: Archiwum autora Cmentarz Żołnierzy II Armii Wojska Polskiego i pomnik Orła Piastowskiego upamiętnia żołnierzy, którzy poświęcili swoje życie dla ojczyzny. Pomnik Orła Piastowskiego przy ul. Bohaterów II Armii WP dłuta Józefa Potępy z Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie odsłonięty został 6 maja 1978 roku 69. Nawiązuje do sylwetki wojskowego orła i symbolizuje ptaka siadającego na słupie granicznym, patrzącego dumnie na Zachód. Rzeźba ta góruje nad cmentarzem, gdzie znajdują się 3392 groby, w których spoczywa 3420 poległych żołnierzy polskich, którzy zginęli wiosną 1945 roku w czasie forsowania Nysy Łużyckiej, w drodze na Drezno i pod czeski Melnik. Żołnierze i oficerowie pochowani są w identycznych mogiłach oznaczonych betonowymi krzyżami grunwaldzkimi. Na cmentarzu pochowano (według stopni wojskowych): 1 podpułkownika Nikifora Jaśkiewicza, 7 majorów, 24 kapitanów, 43 poruczników, 195 podporuczników, 98 chorążych, 7 podchorążych (w czasie wojny zaliczano ich do oficerów). Pozostali to podoficerowie i szeregowcy. Spoczywa tu także 6 kobiet żołnierzy (sanitariuszki i telefonistki). Na cmentarzu upamiętniono również ponad dwa tysiące żołnierzy, których z obiektywnych przyczyn nie udało się ekshumować. Wśród nich znajduje się 5 podpułkowników, 10 majorów, 34 kapitanów, 30 poruczników, 182 podporuczników, 92 chorążych 70. Pozostali to podoficerowie i szeregowcy. Cmentarz ma kształt zagłębionego prostokąta, otoczonego wałem, podzielonego symetrycznie na 4 kwatery. Na skrzyżowaniu głównej alei stoi cokół po pierwszym pomniku. 69 W. Bena, Polskie, s

46 Muzeum Łużyckie Ryc. 10. Cmentarz Żołnierzy II Armii Wojska Polskiego Źródło: Archiwum autora Muzeum Łużyckie mieści się w zabytkowej kamienicy przy ul. Daszyńskiego 15. Pomysł utworzenia Muzeum powstał już po II wojnie światowej. Realizacja tego przedsięwzięcia nastąpiła dopiero po 60 latach w 2001 roku, wówczas dolnośląskie środowiska naukowe i muzealne wystąpiły z propozycją utworzenia takiej placówki. Głównym inicjatorem projektu było stowarzyszenie EUROOPERA działające na rzecz zachowania dziedzictwa kulturowego regionu. Poważny wpływ na kierunek i jakość prac miał również ówczesny dyrektor Muzeum Karkonoskiego Stanisław Firszt. W wyniku toczących się dyskusji określono wstępnie obszar merytoryczny działań Muzeum jako placówki promującej i badającej dziedzictwo kulturowe regionu Polskich Łużyc Górnych, w szczególności Zgorzelca. W czerwcu 2003 roku przekazano budynek przy ulicy Daszyńskiego 15, który wymagał kapitalnego remontu. Prace zostały zakończone w 2007 roku w ramach rewitalizacji Przedmieścia Nyskiego. Obecnie Muzeum oprócz organizowania wystaw, gromadzenia i inwentaryzacji muzealiów i materiałów dokumentacyjnych, prowadzi badania z zakresu archeologii, historii oraz etnografii. Ponadto realizuje przedsięwzięcia angażujące lokalną społeczność, do których należą m.in.: cyklicznie odbywające się wycieczki związane z historią regionu, happeningi, warsztaty polsko-niemieckie, etc. Niezwykle cenną dla upowszechnienia historii regionu jest prezentowana w Muzeum Łużyckim stała wystawa przedstawiająca rekonstrukcję izby łużyckiej. W niej znajdują się zbiory przedmiotów codziennego użytku pochodzące z przełomu XVIII/XIX wieku. Dużym uznaniem wśród odbiorców cieszyła się wystawa o międzynarodowym znaczeniu Drogi w nieznane, przygotowana przy współpracy z Schlesisches Museum zu Görlitz w ramach Trzeciej Saksońskiej Wystawy Krajowej. Problematyka wystawy prezentowała losy ludzkie w kontekście niezwykle trudnych wydarzeń z okresu narodowego socjalizmu. Wypędzenia internowania, prześladowania nie ominęły Zgorzelca/Görlitz. 46

47 Jednocześnie w Muzeum Łużyckim prezentowana była wystawa Na nowym wśród obcych ukazująca trudne pierwsze lata powojenne w Zgorzelcu i okolicach. W przypadku obu tych wystaw o nawiązującej do siebie tematyce o swoich losach w tych dramatycznych czasach opowiedzieli m.in. sami mieszkańcy miasta. Historyczne pamiątki, zdjęcia, dokumenty prezentowane na wystawach przybliżyły zwiedzającym panoramę polskoniemieckich dziejów miasta nad Nysą okresu powojennego. Ryc. 11. Muzeum Łużyckie Źródło: Archiwum autora 47

48 Stalag VIII Ryc. 12. Pomnik na terenie obozu Stalag VIII A Źródło: Archiwum autora Miejscem o szczególnym znaczeniu historycznym jest obóz jeńców wojennych Stalag VIII A. Znajduje się przy ulicy Łużyckiej, na południowym skraju miasta Zgorzelec. Kamienny obelisk wraz z tablicą upamiętnia tragiczne losy żołnierzy. Obóz został zaplanowany na 3 tysiące jeńców przebywających stale oraz 200 osób służby strażniczej. Maksymalne obciążenie obozu obliczano na 15 tysięcy osób. Dzielił się na następujące części: batalion wartowniczy w narożniku ul. Łużyckiej i drogi biegnącej do Koźlic, komendanturę obozu przy ul. Łużyckiej, podobozie z barakiem dezynfekcyjnym, łaźnią, pocztą, barakami sanitarnymi, więzieniem, obóz właściwy składający się z baraków drewnianych, a później murowanych o wymiarach 30 m x 10,60 m x 10 m. Wewnątrz obozu znajdowały się dwie kuchnie dla jeńców wschodnich i zachodnich, barak karny, kantyna, barak teatralny, biblioteka, kaplica, ubikacje ogólne, boisko sportowe. Do obozu prowadziły dwie bramy (od strony wschodniej i zachodniej). Były one podwójnie odrutowane, dodatkowo zabezpieczone siecią elektryczną. Niebezpieczeństwo porażenia sygnalizowały tablice ostrzegawcze. Po wojnie teren obozu uznano jako miejsce pamięci narodowej. W lipcu 1976 roku odsłonięto pomnik, którego pomysłodawcą był francuski kombatant płk. Jean Ollier a, natomiast wykonawcą został artysta Tadeusz Dobosz. 48

49 Ryc. 13. Cmentarz żołnierzy rosyjskich na terenie obozu Stalag VIII A Źródło: Archiwum autora Początkowo w obozie jenieckim przebywali żołnierze polscy wzięci do niewoli przez Niemców we wrześniu 1939 roku. W latach w obozie osadzono żołnierzy belgijskich, francuskich i jugosłowiańskich. Od stycznia 1942 roku przebywali tutaj jeńcy rosyjscy, a później jeszcze brytyjscy, włoscy, słowaccy i amerykańscy. Najwyższy stan liczebny obóz osiągnął we wrześniu 1944 roku jeńców. Przez zgorzelecki Stalag VIII A i jego komanda pracy przeszło łącznie tysięcy osób, w tym około 40 tysięcy Rosjan (około 12 tysięcy jeńców radzieckich straciło tutaj życie). W latach baraki obozu jenieckiego zostały rozebrane. Wiadukt kolejowy W południowej części miasta znajduje się wiadukt kolejowy przypominający akwedukt rzymski. Most, łączący dwa brzegi Nysy Łużyckiej, ma 475,5 metrów długości i 35 metrów wysokości. Postawiony jest na 32 przęsłach. Wybudowany w latach pod kierunkiem Gustawa Kiesslera. Kosztował talarów, czyli dużo więcej aniżeli stawiany w tym samym czasie bardzo podobny, lecz nieco dłuższy wiadukt kolejowy w Bolesławcu. 7 maja 1945 roku o godzinie część mostu wysadzili żołnierze niemieccy. Wiadukt ponownie został oddany do użytku w 1957 roku. 49

50 Ryc. 14. Wiadukt Kolejowy nad Nysą Łużycką Źródło: Archiwum autora Via Regia Przez teren miasta wiedzie dawny, główny szlak kupiecki z Rusi do Europy Środkowej. Trakt ten nazywany był również Wysoką Drogą, Drogą Królewską - Via Regia. Droga była przedłużeniem istniejącego w Niemczech szlaku od Görlitz/Zgorzelec przez Lubań, Nowogrodziec, Bolesławiec, Chojnów, Legnicę, Środę Śląską, Wrocław, Oławę do Brzegu i dalej w kierunku wschodnim przez Opole, Kraków, Lwów do Kijowa. Odkrycia archeologiczne wskazują, iż tradycja drogi, jako korytarza transferowego dla ludzi i rzeczy, sięga epoki wczesnego żelaza 71. Kolejne wydobyte skarby, jak srebro siekane, arabskie monety czy frankońskie miecze potwierdzają istnienie ruchu handlowego i podróżniczego w X wieku. Zachowane przekazy o podróżach władców i wyprawach zbrojnych pozwalają na przeanalizowanie kształtowania się sieci dróg, które mogły być podstawą ukształtowania Via Regi. Napływ niemieckich osadników, następnie słowiańska wewnętrzna kolonizacja od ok. połowy XII wieku pozwala na wytyczenie charakterystycznych punktów migracji ludności wykorzystującej znane korytarze transferowe w tym najprawdopodobniej drogę Via Regia. Zatem 2000 lat przed pierwszą wzmianką z 1252 roku 72 na terenie Górnych Łużyc funkcjonowała droga ze wschodu na zachód. 71 J. von Richthofen, Die via Regia. Vorgeschichte einer Straβe, [w:] Menschen, die Via Regia und Ihre Akteure Unterwegs, Essayband zur 3 Sächsischen Landesausstellung, red. S. Dittrich, R. Kraut, S. Müller, W. Müller, S. Steinberg, Dresden 2011, s Pierwsza wzmianka pojawia się w dokumentach margrabiego Marchii Miśnieńskiej Henryka III ( ) pod nazwą Strata Regia", Droga Królewska". 50

51 Obiekty sakralne Kościół św. Jana Chrzciciela Kościół został wybudowany w stylu eklektycznym latach jako świątynia ewangelicka. Powstał on głównie z inicjatywy mieszkańców Ujazdu, którzy na rzecz kościoła w 1898 roku zawiązali stowarzyszenie. Po siedmioletnich pertraktacjach otrzymali zgodę pruskiego ministra kultury na budowę świątyni. Uroczystości położenia kamienia budowlanego przewodniczył pastor Szmidt. W 1906 roku nastąpiło poświęcenie kościelnych dzwonów. W realizację budowy kościoła zaangażowała się także cesarzowa Augusta Wiktoria, żona Wilhelma II. Ufundowała ona kwotę, którą przeznaczono na zakup żyrandola. Projektantem obiektu został architekt Fritsche z Erberfeld. Kościół konsekrowany został 15 maja 1907 roku. Po remoncie świątyni na początku lat 60-tych, kościół dostosowano do potrzeb kultu katolickiego 73. W 1964 roku kościół został poświęcony przez księdza abp Bolesława Kominka. Dekretem wydanym w dniu 23 kwietnia 1972 powołano do istnienia nową parafię rzymsko-katolicką pod wezwaniem Jana Chrzciciela. W 1976 roku urządzono prezbiterium w duchu nowej liturgii posoborowej. Kolejny remont miał miejsce w latach Wybudowano wówczas dom katechetyczny, wymieniono na blachę miedziane pokrycie oraz wykonano nową elewację zewnętrzną. Ryc. 15. Kościół św. Jana Chrzciciela Źródło: Archiwum autora 73 L. Szostek, Budowle sakralne, s

52 Obecnie kościół to jednonawowa, wolnostojąca zorientowana świątynia, posiadająca wyodrębnione, węższe prezbiterium trójbocznie zamknięte. Nawa i prezbiterium kryte są jednolitym dachem dwuspadowym. Od strony wschodniej na osi fasady znajduje się narożna wieża wybudowana na rzucie kwadratu, pełniąca funkcję dzwonnicy. W ścianach wieży umieszczone są podłużne okna zwieńczone półokrągłym łukiem, powyżej nich znajduje się zegar. Dzwonnica przykryta jest namiotowym dachem. W ścianie szczytowej okrągłe okno jak i pozostałe okna świątyni posiadają kolorowe witraże. Od wschodu dobudowana jest niewielka kruchta. Wewnątrz świątyni zachowały się drewniane empory 74. Kościół św. Bonifacego Kościół został zbudowany w latach według planów architekta Bernarda Sandera. Projekt zakładał prostą, funkcjonalną budowlę dostosowaną do potrzeb wojska i ludności cywilnej. Kamień węgielny wmurowano w 1929 roku. Kościół został konsekrowany w 1930 roku przez kardynała Adolfa Bertrama z Wrocławia. Patronatem był św. Bonifacy główny Patron Niemiec. Kościół przynależał do parafii św. Krzyża w Görlitz i spełniał funkcję kościoła garnizonowego. Ryc. 16. Kościół św. Bonifacego Źródło: Archiwum autora 74 L. Szostek, Budowle sakralne, s

53 W czasie II wojny światowej proboszcz ks. F. Scholz otoczył opieką duszpasterską jeńców przebywających na pracach przymusowych i w Stalagu VIII A. Kościół 1 grudnia 1940 roku przeszedł pod wyłączną administrację archidiecezji wrocławskiej. W latach wnętrze świątyni zostało przebudowane ustawiono w nim figury św. Wojciecha i św. Stanisława - Patronów Polski, pomalowano wnętrze i ufundowano nowe dzwony. W 1990 roku powstał przy kościele Pomnik Pamięci Poległych, Pomordowanych i Zmarłych Żołnierzy Armii Krajowej. W trakcie kolejnego remontu przeprowadzonego w latach przystosowano prezbiterium do potrzeb odnowionej liturgii soborowej. Obecnie kościół jest budowlą jednonawową, murowaną z cegły posiadająca żelbetonową konstrukcję szkieletową. Obiekt nakryty jest dachem dwuspadowym. Zachodni szczyt nawy zwieńczony jest niewielką kwadratową sygnaturką, wspartą na metalowej konstrukcji pełniącej funkcję dzwonnicy. Na szczycie umieszczono krzyż. Wszystkie okna kościoła opatrzone są kolorowymi szybami podobnie okrągłe okno w ścianie szczytowej. Wysokie okna w kształcie prostokąta umieszczone są w ścianach w jednym rzędzie 75. Do prezbiterium od strony północnej została dobudowana prostokątna zakrystia, a od strony zachodniej obszerna kruchta. We wnętrzu kościoła na szczególną uwagę zasługuje prospekt organowy oraz ołtarz główny wraz trzema figurami świętych. Kościół św. Józefa Robotnika Przy ul. Jana Kozaka zlokalizowana jest nowoczesna bryła kościoła pod wezwaniem św. Józefa Robotnika. W 1978 roku ks. prałat Jan Kozak (proboszcz parafii św. Bonifacego w Zgorzelcu) uzyskał pozwolenie na budowę dwupoziomowego kościoła według projektu: Wojciecha Kurowskiego, Aliny Niedźwiedzkiej-Kurowskiej, Jana Niedźwiedzkiego, Wojciecha Marszałka. Ryc. 17. Kościół św. Józefa Robotnika Źródło: Archiwum autora 75 L. Szostek, Budowle sakralne dekanatu zgorzeleckiego, Zgorzelec 2010, s

54 W 1981 roku metropolita wrocławski Henryk Gulbinowicz wmurował kamień węgielny, pochodzący z wykopalisk wokół Grobu Księcia Apostołów. W 1983 roku został uroczyście poświęcony dolny kościół pod wezwaniem św. Barbary. Dekretem metropolity wrocławskiego w 1990 roku została erygowana, wydzielona z parafii św. Bonifacego, parafia św. Józefa Robotnika. W latach wybudowano prezbiterium w kościele górnym, według projektu Andrzeja Mikuły. Konsekracja kościoła górnego miała miejsce w 2000 roku, dokonał jej biskup legnicki Tadeusz Rybak. Obecnie jest to jednonawowa budowla o konstrukcji z żelbetonu, dwukondygnacyjna. Posiada zdecydowaną sylwetkę architektoniczną nawiązującą do archetypu świątyni. Bryła przykryta jest dachem wielospadowym, wykonanym z blachy cynkowej. Współczesny wystrój świątyni został wzbogacony w organy kościelne pochodzące z XIX wieku. Obiektem dominującym w przestrzeni wokół kościoła jest 35 metrowa wieża, służąca jako dzwonnica. W niej umieszczono trzy spiżowe dzwony ufundowane przez wiernych. Dzwony zdobione są płaskorzeźbami świętych, których imiona im nadano. Imię Jana apostoła otrzymał najmniejszy dzwon o wadze 150 kg średnicy 63 cm, średni otrzymał imię Barbara. Waży 250 kg, a jego średnica wynosi 78 cm. Największy półtonowy dzwon o średnicy 93 cm, nosi imię Józef. Na wszystkich dzwonach podano datę ich odlania 1990 rok. Cerkiew Prawosławna Cerkiew prawosławna jest obiektem religijnym służącym mieszkającym w Zgorzelcu Grekom. Obiekt został otwarty w 2002 roku podczas V Międzynarodowego Festiwalu Piosenki Greckiej. Cerkiew wykonano w Hajnówce niedaleko Białowieży. Wnętrze zdobią przedmioty ręcznie wykonane przez wiernych oraz zakupione obrazy. Nabożeństwa odprawiane są w trzech językach: polskim, greckim, starocerkiewnym. Ryc. 18. Cerkiew Prawosławna Źródło: Archiwum autora 54

55 Założenia parkowe, zespoły zieleni miejskiej, półnaturalne ekosystemy Na terenie miasta Zgorzelec znajdują się tereny zielone: parki, skwery, łąki czy też zespoły leśne. Stanowią one niezbędny czynnik kształtujący atrakcyjny wizerunek miasta. W celu ochrony obiektów przyrodniczych o walorach historycznych zaleca się działania z zakresu modernizacji, rewitalizacji i konserwacji tych terenów. Na terenie miasta Zgorzelec znajduje się: Park miejski im. A. Błachańca o bogatych i różnorodnych formach kształtowania zieleni z częścią komponowaną o wartości kulturowej i historycznej i częścią naturalistyczną. Park im. Paderewskiego tworzący założenie zieleni będące elementem kompozycji urbanistycznej osiedla mieszkaniowego. Uformowany zgodnie z tradycją kształtowania miast z przełomu XIX i XX wieku. Park im. II Armii Wojska Polskiego, na terenie którego znajduje się cenny zespół zadrzewień ze zbiornikiem wodnym. Park przy ul. Struga (Wąwóz Struga) posiadający walory krajobrazowe z szarogłazami. Park podworski przy ul. Henrykowskiej objęty ochroną konserwatorską. Park podworski przy ul. Bolesławieckiej. Na terenie parku znajdują się zadrzewienia ze stanowiskiem kwitnącego bluszczu. Łąka przy ul. Lubańskiej tworząca zbiorowisko łąkowe z dużą ilością gatunków zmienno wilgotnych. Dolina Nysy Łużyckiej w południowej części miasta. Na tym obszarze występują lasy liściaste o charakterze grądowym i łęgowym, zbiorowiska łąkowe dolin rzecznych, łąki podmokłe i bagienne z zaroślami wierzbowymi, tereny zalewowe. Park Ujazdowski oraz dawne tereny poligonowe, są to tereny leśne cechach założeń parkowych udostępnione w celach rekreacyjnych i wypoczynkowych. Zespół Leśny przy ul. Reymonta Na terenie miasta Zgorzelec występują także obiekty przyrodnicze objęte indywidualną ochroną prawną: 3 buki pospolite: Zgorzelec Ujazd w niewielkim wąwozie przy ulicy Francuskiej, 3 dęby szypułkowe: przy ogrodzeniu między posesjami Św. Jana 33 i 35, 3 dęby szypułkowe: Park im. A. Błachańca, 2 lipy drobnolistne: przy ul. Henrykowskiej w pasie zieleni między ogrodami działkowymi a poboczem drogi, 1 dąb szypułkowy: w parku podworskim przy ul. Bolesławieckiej, przy drodze wjazdowej, 5 m od ulicy, 1 dąb szypułkowy: w centralnej części parku podworskiego przy ul. Bolesławieckiej, 50 m od ulicy, 1 dąb szypułkowy: przy drodze gruntowej równoległej do ul. Henrykowskiej, 50 m od ulicy, 1 dąb szypułkowy: Zgorzelec w centralnej części parku przylegającym do posesji ul. Bolesławiecka 8 (skraj polanki), 1 dąb szypułkowy: Zgorzelec Ujazd przy ujściu Czerwonej Wody do Nysy, rejon Parku Ujazdowskiego, 10 m od brzegu rzeki, 55

56 1 dąb szypułkowy: w południowo-wschodniej części ogrodów działkowych przy ul. Bolesławieckiej, 1 dąb szypułkowy: Powstańców Śląskich, na wysokości posesji 62 i Przedszkola nr. 9, 1 dąb szypułkowy: Powstańców Śląskich nr 62, Przedszkole nr 9, drzewo znajduje się dalej od przejazdu kolejowego w odległości 5 m od P.P nr 300, 1 dąb szypułkowy: w części narożnej Liceum medycznego, skrzyżowanie ulic Staszica i Partyzantów, 1 lipa drobnolistna: ul. Henrykowska 5, teren parku podworskiego 10 m od jezdni, 142 lipy drobnolistne, szerokolistne, krymskie tworzące aleję szpalerową dwurzędową: ul. Aleje lipowe pomnik przyrody żywej Aleja Lipowa, wychodnia szarogłazów 25x15m, wąwóz w rejonie ul. A. Struga Obiekty wpisane do wojewódzkiego rejestru zabytków W wojewódzkim rejestrze zabytków uwzględniono 73 obiekty posiadające wyjątkowe znaczenie historyczne i artystyczne. Stanowią one szczególne dziedzictwo kulturowe miasta Zgorzelec. Wśród obiektów znajdujących się na terenie miasta Zgorzelec, wpisanych do wojewódzkiego rejestru zabytków, przeważającą część stanowią obiekty pełniące funkcje mieszkalne. Ponadto w rejestrze zostały ujęte 2 założenia parkowe oraz 1 dwór. Na terenie miasta Zgorzelec nie występują obiekty architektury sakralnej wpisane do wojewódzkiego rejestru zabytków. Obiekty wpisane do wojewódzkiego rejestru zabytków podlegają szczególnej ochronie. W przypadku przeprowadzania remontów, prac konserwacyjnych przy tych obiektach niezbędne są konsultacje i uzgodnienia z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Zabytki wpisane do wojewódzkiego rejestru zabytków L.p Obiekt Adres Nr. rej. zab. Data wpisu 1 Budynek mieszkalnogospodarczy, Aleje Lipowe 1 50/A/ tzw. Zagroda Kołodzieja 2 Otoczenie Zagrody Aleje Lipowe 1 A/ Kołodzieja 3 Budynek mieszkalny ul. Bohaterów Getta 1a 1203/J Budynek mieszkalny ul. Bohaterów Getta /J Budynek mieszkalny ul. Bohaterów Getta /J Budynek mieszkalny ul. Czachowskiego 1 A/5745/1140/J Budynek mieszkalny, ob. ul. Daszyńskiego 9 A/5531/1329/J budynek usługowy 8 Budynek mieszkalny, ob. ul. Daszyńskiego 10 A/5549/1301/J budynek usługowy 9 Budynek mieszkalny, ob. ul. Daszyńskiego 11 A/5530/1330/J budynek usługowy - restauracja Przy Jakubie 10 Dom Jakuba Böhme, ob. ul. Daszyńskiego 12 A/5552/1298/J siedziba Stowarzyszenia Euroopera 11 Budynek mieszkalny ul. Daszyńskiego 13 A/5546/1305/J Budynek mieszkalny ul. Daszyńskiego 14 A/5544/1307/J Budynek mieszkalny ob. ul. Daszyńskiego 15 A/5541/1313/J

57 Muzeum Łużyckie 14 Budynek mieszkalny ul. Daszyńskiego 16 A/5540/1314/J Budynek mieszkalny ul. Daszyńskiego 17 A/5550/1300/J Budynek mieszkalny ul. Daszyńskiego 18 A/5538/1320/J Budynek mieszkalny ul. Daszyńskiego 19 A/5537/1321/J Budynek mieszkalny ul. Daszyńskiego 20 A/5532/1328/J Budynek mieszkalny ul. Daszyńskiego /J Budynek mieszkalny ul. Daszyńskiego /J Budynek mieszkalny ul. Daszyńskiego /J Budynek mieszkalny ul. Daszyńskiego /J Budynek mieszkalny ul. Daszyńskiego 72 A/5741/1147/J Budynek mieszkalny ul. Daszyńskiego /J Budynek mieszkalny ul. Daszyńskiego 75a 1240/J Budynek mieszkalny ul. Daszyńskiego 75b 1218/J Budynek mieszkalny ul. Daszyńskiego /J Budynek mieszkalny ul. Daszyńskiego /J Budynek mieszkalny ul. Daszyńskiego /J Budynek mieszkalny ul. Daszyńskiego /J Budynek mieszkalny ul. Daszyńskiego /J Budynek mieszkalny ul. Daszyńskiego /J Budynek mieszkalny ul. Daszyńskiego /J Budynek mieszkalny ul. Domańskiego 1 A/5565/1263/J Budynek mieszkalny ul. Domańskiego 2 A/ Budynek mieszkalny ul. Domańskiego /J Dwór Dolny Ujazd, ob. ul. Francuska 39 A/5696/601/J budynek mieszkalny 38 Dom rządcy folwarku, ob. ul. Henrykowska /J budynek mieszkalny 39 Park przy domu rządcy ul. Henrykowska 5 A/5553/1296/J folwarku 40 Budynek mieszkalny ul. Kościuszki /J Budynek mieszkalny ul. Kościuszki 16 A/ Budynek mieszkalny ul. Łużycka /J Muzeum i Górnołużycka ul. Parkowa 1 A/5746/1139/J Hala pamięci, ob. Miejski Dom Kultury 44 Zespół parków miejskich, ul. Parkowa A/1242/ ob. park im. A. Błachańca, park nadnyski, skwer im. Ks. J. Popiełuszki 45 Budynek mieszkalny, ob. ul. Partyzantów 2-4 A/5803/963/J Internat ZSZ 46 Budynek mieszkalny ul. Piłsudzkiego /J Budynek mieszkalny ul. Piłsudzkiego /J Budynek mieszkalny ul. Piłsudzkiego /J Budynek mieszkalny ul. Piłsudzkiego /J Budynek mieszkalny ul. Piłsudzkiego /J Budynek mieszkalny ul. Piłsudzkiego /J Budynek mieszkalny ul. Piłsudzkiego /J Budynek mieszkalny ul. Piłsudzkiego /J Budynek mieszkalny ul. Staszica /J Budynek mieszkalny ul. Staszica /J

58 56 Willa ul. Świętego Jana 20 A/ Budynek mieszkalny ul. Warszawska /J Budynek mieszkalny ul. Warszawska /J Budynek mieszkalny ul. Warszawska /J Budynek mieszkalny ul. Warszawska /J Budynek mieszkalny ul. Warszawska /J Budynek mieszkalny ul. Warszawska /J Budynek mieszkalny ul. Warszawska 14 A/ Budynek mieszkalny ul. Warszawska /J Budynek mieszkalny ul. Warszawska /J Budynek mieszkalny ul. Wolności /J Budynek mieszkalny ul. Wolności /J Budynek mieszkalny ul. Wolności 7 A/5521/1345/J Zespół przemysłowy młyna ul. Wrocławska 2-3 A/5523/1343/J trójkołowego, ob. budynek mieszkalno usługowy 70 Budynek administracyjnohandlowy, ul. Wrocławska 2 A/5523/1343/J ob. budynek mieszkalny z restauracją 71 Budynek produkcyjny ul. Wrocławska 2 A/5523/1343/J Elewator (silos) z ul. Wrocławska 3 A/5523/1343/J przyległym budynkiem przemysłowym 73 Układ urbanistyczny A/1803/ historycznego ośrodka miasta Zgorzelec Planowany wpis obiektów do rejestru zabytków W Zmianie Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Zgorzelec postuluje się wpisanie następujących obiektów do rejestru zabytków zlokalizowanych przy: ul. Armii Krajowej ul. Baczyńskiego 30 ul. Bohaterów Getta 1, 2, 4, 6, 7, 8 i 9 ul. Brzozowa 1, 2/3, 6/7 i 8 ul. Cienista 2 - budynek dawnej zajezdni tramwajowej ul. Daszyńskiego 96, 97, 99 i 100 ul. Domańskiego 3, 5, 6, 7 i 14 ul. Francuska 37 ul. Francuskiej 39-park przypałacowy ul. Francuska-budynki zespołu gospodarczego wraz z murem ul. Górnicza 39 ul. Kościuszki 14 ul. Langiewicza 6 ul. Łużycka 59 i 87 ul. Mickiewicza 6 ul. Partyzantów 1 oraz 4/5 58

59 ul. Piłsudskiego 2 i 6 ul. Przechodnia 8 Kruczy Folwark, obecnie dom Pomocy Społecznej Jutrzenka ul. Reymonta 36 i 46 ul. Sienkiewicza 28 ul. Staszica 3, 9, 11 i 15 ul. Świętego Jana nr 20, 22, 21/23, 24 i 31 ul. Struga 13 ul. Warszawska 6, 10, 12, 17 ul. Wolności 3, 4, 5, 8, 9, 10, 11 ul. Żeromskiego 47 Ponadto postuluje się w gminnej ewidencji zabytków wpisanie następujących obiektów do rejestru zabytków: ul. Daszyńskiego 39 - Zajazd Deutscher Hof, obecnie funkcja mieszkalna ul. Daszyńskiego 95 - Dawny Dwór, obecnie Biuro Towarzystwa Robót Usług Lądowo- Wodnych ul. E. Plater - Kościół parafialny p.w. Św. Bonifacego ul. Łużycka/Grunwaldzka 2 - Kościół parafialny p.w. Św. Jana Chrzciciela 59

60 8.2.Stan zachowania obiektów wpisanych do gminnej ewidencji zabytków Gminna ewidencja zabytków zawiera wytyczne konserwatorskie związane z ochroną obiektów zabytkowych jak i ocenę stanu zachowania obiektów zabytkowych wpisanych do wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz obiektów wyróżniających się wyjątkowymi cechami historycznymi. Gminna ewidencja zabytków obejmuje 490 kart adresowych. Na terenie Zgorzelca znajduje się ponad 50 zabytkowych kamienic i domów z XVI - XX wieku. Większość z nich została wybudowana w stylu secesyjnym. Zlokalizowane są m.in. na ulicach: Daszyńskiego, Piłsudskiego, Wolności, Warszawskiej i Bohaterów Getta. Najstarszą częścią miasta jest Przedmieście Nyskie (od Mostu Staromiejskiego do ul. Struga). Zachował się tam rząd malowniczo położonych nad rzeką Nysą Łużycką kamienic, w których znajdują się m.in. Dom Jakuba Böhme i Muzeum Łużyckie. Ochronie konserwatorskiej podlegają zachowane, oryginalne elementy budynków takie jak: bryła, forma dachu, wystrój elewacji, stolarka okienna i drzwiowa. Ochronie podlega również zachowany, oryginalny układ przestrzenny wnętrz oraz elementy wyposażenia i wystroju takie jak: klatka schodowa, układ pomieszczeń, sklepienia, balustrada klatki schodowej, stolarka drzwiowa, posadzki ceramiczne. Głównym zaleceniem dla większości obiektów znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków jest przywrócenie historycznych podziałów drewnianej stolarki. W wyniku niekontrolowanych remontów przeprowadzanych przez właścicieli prywatnych w miejsce stolarki drewnianej montowano okna z PCV, ponadto montując okna często nie uwzględniono oryginalnego podziału stolarki okiennej. Zaleca się także przywrócenie pełnoplastycznych elementów konstrukcyjnych ramiaków, tzn. profilowanie słupka i ślemienia oraz odtworzenia szprosów. Wyklucza się podział międzyszybowy. Przy obiektach wpisanych do wojewódzkiej ewidencji zabytków zaleca się usunięcie zamieszczonych w sposób niekontrolowanych reklam. W przypadku obiektów których elewacja zewnętrzna wykonana jest z cegły klinkierowej należy wykonać rewaloryzację elewacji wraz z oczyszczeniem kamiennego detalu architektonicznego, myciem cegły klinkierowej, konserwacją detalu architektonicznego, m.in.: Dawne Koszary, ul. Armii Krajowej 13 Szkoła Podstawowa nr 3 im. Armii Krajowej, ul. Piłsudzkiego 1 Ponadto zaleca się dla obiektów adaptowanych uporządkowanie reklam min.: Dom mieszkalny, obecnie pensjonat, ul. Daszyńskiego 22 W przypadku zagrożeń wynikających z zdegradowanej lub niszczejącej konstrukcji dachu i jego poszycia zaleca się remont dachu, m.in.: Kamienica czynszowa, ul. Armii Krajowej 96 Kamienica czynszowa, ul. Armii Krajowej 98 Kamienica czynszowa, ul. Bohaterów Getta 7 Kamienica czynszowa, ul. Piłsudzkiego 14 W niektórych przypadkach postulowane jest przywrócenie ceramicznego pokrycia dachu dachówka karpiówka, m.in.: Dawna kamienica czynszowa obecnie Sąd Rejonowy, ul Armii Krajowej 104 (własność Skarbu Państwa) Zaleca się również oprócz przeprowadzenia remontu dachu, przywrócenie nadbarokowych lukarn w elewacji frontowej i tylnej np.: Dom mieszkalny rządcy folwarku, obecnie funkcja mieszkalna, ul. Henrykowska 5 60

61 W niektórych przypadkach wymagana jest rewaloryzacja historycznego wyglądu i kolorystyki oraz faktury elewacji wraz z konserwacją detalu architektonicznego np.: Kamienica czynszowa, ul. Armii Krajowej 97 Kamienica czynszowa, ul. Bohaterów Getta 1 Kamienica czynszowa, ul. Mariana Langiewicza 7 Dom mieszkalny, ul. Wrocławska 29 Pomimo przeprowadzonych pełnych działań zakresu rewitalizacji obiektu, zaleca się badanie architektoniczne fasady lub badań architektonicznych budynku np.: Kamienica mieszczańska, ul I. Daszyńskiego 10 Kamienica mieszczańska, obecnie restauracja przy Jakubie, ul. Daszyńskiego 11 Kamienica mieszczańska, obecnie siedziba stowarzyszenia EUROOPERA, ul Daszyńskiego 11 lub postuluje się przeprowadzanie badań architektonicznych Dom mieszkalny, ul. Wrocławska Stan zachowania obiektów zabytkowych względem ich statusu własności Z analizy 490 obiektów, dla których sporządzono karty adresowe tworzące gminną ewidencję zabytków wynika, iż na terenie miasta Zgorzelec znajdują się tylko cztery obiekty, których stan zachowania został oceniony na bardzo dobry. Należą do nich: dwa obiekty będące własnością prywatną: Zagroda Kołodzieja oraz budynek Stowarzyszenia EUROOPERA, jeden obiekt będący własnością wyznaniową, oraz jeden obiekt będący własnością komunalną, którym jest budynek Urzędu Miasta Zgorzelec. W obiektach tych przeprowadzono kompletne prace renowacyjne. Około 75% obiektów przedstawia zaniedbany stan zachowania. Właścicielami tych obiektów są w przeważającej części wspólnoty mieszkaniowe. W tym wypadku utrudnienia związane z przeprowadzaniem prac remontowych, konserwacyjnych wynikają z ograniczeń finansowych. W dobrym stanie znajduje się około 22 % obiektów. Posiadają one zachowane historyczne elementy architektoniczne. Stan zachowania obiektów zabytkowych 1% 1% 0% 1% 75% 22% bardzo dobry dobry dobry zaniedbany zaniedbany zły bardzo zły 61