PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY MARKUSZÓW NA LATA

Transkrypt

1 Załącznik 1 do Uchwały Nr... Rady Gminy Markuszów z dnia r. PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY MARKUSZÓW NA LATA Markuszów, grudzień 2015 r.

2 SPIS TREŚCI 1. Wstęp 3 2. Podstawa prawna opracowania programu opieki nad zabytkami 4 3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce 6 4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego Relacje programu opieki nad zabytkami Gminy Markuszów z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa kulturowego i krajobrazu kulturowego Gminy Markuszów Ocena stanu dziedzictwa kulturowego Gminy Markuszów. Analiza szans i zagrożeń Założenia programowe i zadania programu opieki nad zabytkami Gminy Markuszów Instrumentarium realizacji programu opieki nad zabytkami Źródła finansowania opieki nad zabytkami Zasady oceny realizacji programu opieki nad zabytkami 75 2

3 1. WSTĘP Celem opracowania programu opieki nad zabytkami Gminy Markuszów na lata jest określenie zasadniczych kierunków działań inicjowanych przez władze gminy w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego występującego w jej granicach administracyjnych, zgodnie z przepisami ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. 2014, poz. 1446). Program został opracowany zgodnie z wytycznymi Poradnika Metodycznego Gminny Program Zabytków, przygotowany przez Narodowy Instytut Dziedzictwa w Warszawie. Istotnym zagadnieniem uzasadniającym powstanie programu jest zachowanie dziedzictwa kulturowego regionu, jak również jego promocja wśród mieszkańców oraz turystów. Funkcję tę można realizować między innymi poprzez edukację, począwszy od poziomu podstawowego oraz pobudzanie rozwoju turystyki. Działanie te mogą przyczynić się do przyśpieszenia rozwoju społeczno gospodarczego gminy. Nieodzownym elementem tego typu działań jest budzenie w społeczeństwie świadomości istnienia zabytków i potrzeby ich rewitalizacji, jak również zwrócenie uwagi na istniejącą wspólnotę kulturową. Aby to osiągnąć należy pobudzić świadomość właścicieli, użytkowników i jednostki samorządu terytorialnego, skłonić te grupy do współdziałania, wzbudzić ich odpowiedzialność za właściwy stan zachowania obiektów historycznych oraz aktywny udział w zakresie opieki nad zabytkami. Niniejszy program jest pierwszym dokumentem tego rodzaju opracowanym dla Gminy Markuszów. Postanowiono, że w programowanym okresie, tj. w latach działania podejmowane w jego ramach, będą dotyczyły przede wszystkim działań określanych jako miękkie, tj. działań o charakterze nieinwestycyjnym. Celem ich jest przede wszystkim promocja gminy i jej dziedzictwa kulturowego, jak również edukacja dotycząca opieki nad zabytkami połączona z wydarzeniami o charakterze historycznym. Mają one stanowić podstawę do działań podejmowanych w kolejnych okresach programowych, gdy świadomość w zakresie ochrony zabytków będzie większa. 3

4 2. PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI Podstawą prawną obowiązku wykonania programu opieki nad zabytkami Gminy Markuszów na lata jest Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (Dz. U. 2014, poz. 1446): Art Zarząd województwa, powiatu lub wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza na okres 4 lat odpowiednio wojewódzki, powiatowy lub gminny program opieki nad zabytkami. 2. Programy, o których mowa w ust. 1, mają na celu, w szczególności: 1. włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2. uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; 3. zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4. wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; 5. podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami; 6. określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków; 7. podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami. 3. Wojewódzki, powiatowy i gminny program opieki nad zabytkami przyjmuje odpowiednio sejmik województwa, rada powiatu i rada gminy, po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. 4. Programy, o których mowa w ust. 3, są ogłaszane w wojewódzkim dzienniku urzędowym. 5. Z realizacji programów zarząd województwa, powiatu i wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza, co 2 lata, sprawozdanie, które przedstawia się odpowiednio sejmikowi województwa, radzie powiatu lub radzie gminy. 4

5 6. Sprawozdanie z realizacji wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami jest przekazywane Generalnemu Konserwatorowi Zabytków i właściwemu wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków w celu jego wykorzystania przy opracowywaniu, aktualizacji i realizacji krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. 5

6 3. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE Obiekty zabytkowe zabytki nieruchome i ruchome, podlegają na terytorium Polski ochronie prawnej na mocy wielu aktów prawnych: 3.1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku Obiekty zabytkowe są objęte ochroną prawną określoną jako konstytucyjny obowiązek państwa i każdego obywatela: Art. 5. Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolność i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. Art. 6. Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju. Art. 86. Każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialności określa ustawa Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zabytkami (Dz. U. 2014, poz. 1446). Głównym aktem prawnym regulującym zasady ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce jest ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zabytkami (Dz. U. 2014, poz. 1446). Dla niniejszego Programu zasadne jest przywołanie poniższych artykułów tej ustawy: Art. 3. Użyte w ustawie określenia oznaczają: 1. zabytek - nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową; 6

7 2. zabytek nieruchomy - nieruchomość, jej część lub zespół nieruchomości, o których mowa w pkt 1; 3. zabytek ruchomy - rzecz ruchomą, jej część lub zespół rzeczy ruchomych, o których mowa w pkt 1; 4. zabytek archeologiczny - zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem; 5. instytucja kultury wyspecjalizowana w opiece nad zabytkami - instytucję kultury w rozumieniu przepisów o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, której celem statutowym jest sprawowanie opieki nad zabytkami; 6. prace konserwatorskie - działania mające na celu zabezpieczenie i utrwalenie substancji zabytku, zahamowanie procesów jego destrukcji oraz dokumentowanie tych działań; 7. prace restauratorskie - działania mające na celu wyeksponowanie wartości artystycznych i estetycznych zabytku, w tym, jeżeli istnieje taka potrzeba, uzupełnienie lub odtworzenie jego części, oraz dokumentowanie tych działań; 8. roboty budowlane - roboty budowlane w rozumieniu przepisów Prawa budowlanego, podejmowane przy zabytku lub w otoczeniu zabytku; 9. badania konserwatorskie - działania mające na celu rozpoznanie historii i funkcji zabytku, ustalenie użytych do jego wykonania materiałów i zastosowanych technologii, określenie stanu zachowania tego zabytku oraz opracowanie diagnozy, projektu i programu prac konserwatorskich, a jeżeli istnieje taka potrzeba, również programu prac restauratorskich; 10. badania architektoniczne - działania ingerujące w substancję zabytku, mające na celu rozpoznanie i udokumentowanie pierwotnej formy obiektu budowlanego oraz ustalenie zakresu jego kolejnych przekształceń; 11. badania archeologiczne - działania mające na celu odkrycie, rozpoznanie, udokumentowanie i zabezpieczenie zabytku archeologicznego; 12. historyczny układ urbanistyczny lub ruralistyczny - przestrzenne założenie miejskie lub wiejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg; 7

8 13. historyczny zespół budowlany - powiązaną przestrzennie grupę budynków wyodrębnioną ze względu na formę architektoniczną, styl, zastosowane materiały, funkcję, czas powstania lub związek z wydarzeniami historycznymi; 14. krajobraz kulturowy - przestrzeń historycznie ukształtowaną w wyniku działalności człowieka, zawierającą wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze; 15. otoczenie - teren wokół lub przy zabytku wyznaczony w decyzji o wpisie tego terenu do rejestru zabytków w celu ochrony wartości widokowych zabytku oraz jego ochrony przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych. Art. 4. Ochrona zabytków polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu: 1) zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; 2) zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków; 3) udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków; 4) przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę; 5) kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; 6) uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Art Ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania: 1) zabytki nieruchome będące, w szczególności: a) krajobrazami kulturowymi, b) układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, c) dziełami architektury i budownictwa, d) dziełami budownictwa obronnego, e) obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi, f) cmentarzami, g) parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, h) miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji; 2) zabytki ruchome będące, w szczególności: a) dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, 8

9 b) kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje, c) numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami, d) wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, e) materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. Nr 85 z późniejszymi zmianami), f) instrumentami muzycznymi, g) wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi, h) przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji; 3) zabytki archeologiczne będące, w szczególności: a) pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, b) cmentarzyskami, c) kurhanami, d) reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej. 2. Ochronie mogą podlegać nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej. Art. 7. Formami ochrony zabytków są: 1) wpis do rejestru zabytków; 2) uznanie za pomnik historii; 3) utworzenie parku kulturowego; 4) ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. Art Rada gminy, po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, na podstawie uchwały, może utworzyć park kulturowy w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. 9

10 Art Na terenie parku kulturowego lub jego części mogą być ustanowione zakazy i ograniczenia dotyczące: 1) prowadzenia robót budowlanych oraz działalności przemysłowej, rolniczej, hodowlanej, handlowej lub usługowej; 2) zmiany sposobu korzystania z zabytków nieruchomych; 3) umieszczania tablic, napisów, ogłoszeń reklamowych i innych znaków niezwiązanych z ochroną parku kulturowego, z wyjątkiem znaków drogowych i znaków związanych z ochroną porządku i bezpieczeństwa publicznego, z zastrzeżeniem art. 12 ust. 1; 4. składowania lub magazynowania odpadów. 2. W razie ograniczenia sposobu korzystania z nieruchomości na skutek ustanowienia zakazów i ograniczeń, o których mowa w ust. 1, stosuje się odpowiednio przepisy art ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (t. j. Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z późniejszymi zmianami). Art Ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, planu zagospodarowania przestrzennego morskich wód wewnętrznych, morza terytorialnego i wyłącznej strefy ekonomicznej, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. 2. W koncepcji, strategiach, analizach, planach i studiach, o których mowa w ust. 1, w szczególności: 1) uwzględnia się krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; 2) określa się rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przywracania zabytków do jak najlepszego stanu; 3) ustala się przeznaczenie i zasady zagospodarowania terenu uwzględniające opiekę nad zabytkami. Art

11 1. W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego uwzględnia się, w szczególności ochronę: 1) zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia; 2) innych zabytków nieruchomych, znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków; 3) parków kulturowych. 1a. W decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego uwzględnia się w szczególności ochronę: 1) zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia; 2) innych zabytków nieruchomych, znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków. 2. W przypadku gdy gmina posiada gminny program opieki nad zabytkami, ustalenia tego programu uwzględnia się w studium i planie, o których mowa w ust W studium i planie, o których mowa w ust. 1, ustala się, w zależności od potrzeb, strefy ochrony konserwatorskiej obejmujące obszary, na których obowiązują określone ustaleniami planu ograniczenia, zakazy i nakazy, mające na celu ochronę znajdujących się na tym obszarze zabytków. Art. 20. Projekty i zmiany planu zagospodarowania przestrzennego województwa oraz miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego podlegają uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Art. 21. Ewidencja zabytków jest podstawą do sporządzania programów opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty i gminy. Art Generalny Konserwator Zabytków prowadzi krajową ewidencję zabytków w formie zbioru kart ewidencyjnych zabytków znajdujących się w wojewódzkich ewidencjach zabytków. 2. Wojewódzki konserwator zabytków prowadzi wojewódzką ewidencję zabytków w formie kart ewidencyjnych zabytków znajdujących się na terenie województwa. 3. Włączenie karty ewidencyjnej zabytku ruchomego niewpisanego do rejestru do wojewódzkiej ewidencji zabytków może nastąpić za zgodą właściciela tego zabytku. 4. Wójt (burmistrz, prezydent miasta) prowadzi gminną ewidencję zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy. 5. W gminnej ewidencji zabytków powinny być ujęte: 1/ zabytki nieruchome wpisane do rejestru; 11

12 2/ inne zabytki nieruchome znajdujące się w wojewódzkiej ewidencji zabytków; 3/ inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków Art. 89. Organami ochrony zabytków są: 1. minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator Zabytków; 2. wojewoda, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje wojewódzki konserwator zabytków. Szczególnie ważną rolę Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami przypisuje właścicielowi lub posiadaczowi obiektu zabytkowego. Należy podkreślić, że dysponowanie zabytkiem powoduje z jednej strony obowiązki ciążące na właścicielu/użytkowniku, z drugiej jednak strony przysługują mu liczne prawa. Art. 5. Opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega, w szczególności, na zapewnieniu warunków: 1) naukowego badania i dokumentowania zabytku; 2) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku; 3) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; 4) korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości; 5) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury. Art Zagospodarowanie na cele użytkowe zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru wymaga posiadania przez jego właściciela lub posiadacza: 1) dokumentacji konserwatorskiej określającej stan zachowania zabytku nieruchomego i możliwości jego adaptacji, z uwzględnieniem historycznej funkcji i wartości tego zabytku; 2) uzgodnionego z wojewódzkim konserwatorem zabytków programu prac konserwatorskich przy zabytku nieruchomym, określającego zakres i sposób ich prowadzenia oraz wskazującego niezbędne do zastosowania materiały i technologie; 3) uzgodnionego z wojewódzkim konserwatorem zabytków programu zagospodarowania zabytku nieruchomego wraz z otoczeniem oraz dalszego korzystania z tego zabytku, z uwzględnieniem wyeksponowania jego wartości. 2. W celu spełnienia wymagań, o których mowa w ust. 1, wojewódzki konserwator zabytków jest obowiązany nieodpłatnie udostępnić do wglądu właścicielowi lub posiadaczowi zabytku 12

13 nieruchomego posiadaną przez siebie dokumentację tego zabytku oraz umożliwić dokonywanie niezbędnych odpisów z tej dokumentacji. Art W umowie sprzedaży, zamiany, darowizny lub dzierżawy zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru, stanowiącego własność Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego, przy określaniu sposobu korzystania z tego zabytku należy nałożyć, jeżeli stan zachowania zabytku tego wymaga, na nabywcę lub dzierżawcę obowiązek przeprowadzenia w określonym terminie niezbędnych prac konserwatorskich przy tym zabytku. 2. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio do decyzji o oddaniu w trwały zarząd zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru. Art. 27. Na wniosek właściciela lub posiadacza zabytku wojewódzki konserwator zabytków przedstawia, w formie pisemnej, zalecenia konserwatorskie, określające sposób korzystania z zabytku, jego zabezpieczenia i wykonania prac konserwatorskich, a także zakres dopuszczalnych zmian, które mogą być wprowadzone w tym zabytku. We wniosku należy wskazać zakres planowanych prac, ze wskazaniem zaplanowanych do zastosowania materiałów budowlanych i rozwiązań technicznych. Art. 28. Niezależnie od obowiązków wynikających z opieki nad zabytkami, określonych w Art. 5, właściciel lub posiadacz zabytku wpisanego do rejestru lub zabytku znajdującego się w wojewódzkiej ewidencji zabytków zawiadamia wojewódzkiego konserwatora zabytków o: 1) uszkodzeniu, zniszczeniu, zaginięciu lub kradzieży zabytku, niezwłocznie po powzięciu wiadomości o wystąpieniu zdarzenia; 2) zagrożeniu dla zabytku, niezwłocznie po powzięciu wiadomości o wystąpieniu zagrożenia; 3) zmianie miejsca przechowania zabytku ruchomego w terminie miesiąca od dnia nastąpienia tej zmiany; 4) zmianach dotyczących stanu prawnego zabytku, nie później niż w terminie miesiąca od dnia ich wystąpienia lub powzięcia o nich wiadomości Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2014 r., poz. 379, 1072). Wykonywanie zadań w zakresie kultury i ochrony zabytków jest ustawowym zadaniem samorządów. W art. 7 ust. 1, pkt 9 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2014 r., poz. 379, 1072) zostały określone zadania własne gminy: 13

14 Art Zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy. W szczególności zadania własne obejmują sprawy: 9/ kultury, w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami Inne akty prawne Uregulowania prawne dotyczące ochrony zabytków i opieki nad zabytkami znajdują się także w innych obowiązujących ustawach, przede wszystkim: - ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. z 2012 r., poz. 647.), - ustawie z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (tekst jednolity Dz.U. z 2013 r. poz. 1409), Art. 20, ust. 2: W zgłoszeniu należy określić rodzaj, zakres i sposób wykonywania robót budowlanych oraz termin ich rozpoczęcia. Do zgłoszenia należy dołączyć oświadczenie, o którym mowa w art. 32 ust. 4 pkt 2, oraz, w zależności od potrzeb, odpowiednie szkice lub rysunki, a także pozwolenia, uzgodnienia i opinie wymagane odrębnymi przepisami. W razie konieczności uzupełnienia zgłoszenia właściwy organ nakłada, w drodze postanowienia, na zgłaszającego obowiązek uzupełnienia, w określonym terminie, brakujących dokumentów, a w przypadku ich nieuzupełnienia wnosi sprzeciw, w drodze decyzji. Art Prowadzenie robót budowlanych przy obiekcie budowlanym wpisanym do rejestru zabytków lub na obszarze wpisanym do rejestru zabytków wymaga, przed wydaniem decyzji o pozwoleniu na budowę, uzyskania pozwolenia na prowadzenie tych robót, wydanego przez właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków. 2. Pozwolenie na rozbiórkę obiektu budowlanego wpisanego do rejestru zabytków może być wydane po uzyskaniu decyzji Generalnego Konserwatora Zabytków działającego w imieniu ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego o skreśleniu tego obiektu z rejestru zabytków. 3. W stosunku do obiektów budowlanych oraz obszarów niewpisanych do rejestru zabytków, a ujętych w gminnej ewidencji zabytków, pozwolenie na budowę lub rozbiórkę obiektu budowlanego wydaje właściwy organ w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. 14

15 4. Wojewódzki konserwator zabytków jest obowiązany zająć stanowisko w sprawie wniosku o pozwolenie na budowę lub rozbiórkę obiektów budowlanych, o których mowa w ust. 3, w terminie 30 dni od dnia jego doręczenia. Niezajęcie stanowiska w tym terminie uznaje się jako brak zastrzeżeń do przedstawionych we wniosku rozwiązań projektowych. - ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity Dz.U. z 2013 r., poz ), - ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2013 r, poz. 627), - ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jednolity Dz.U. z 2014 r., poz. 518.), - ustawie z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (tekst jednolity Dz. U. z 2012 r., poz. 402), - ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie ( Dz. U. z 2010 r. Nr 234, poz. 1536). Zasady ochrony zabytków znajdujących sie w muzeach i w bibliotekach zostały określone w: - ustawie z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach ( Dz.U. z 2012 r., poz. 987), - ustawie z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz.U. z 2012 r., poz. 642). Ochronę materiałów archiwalnych regulują przepisy: - ustawy z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (tekst jednolity Dz.U. z 2011 r., Nr 123, poz. 698). 15

16 4. UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO 4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami - Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na lata Art. 84 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami nakłada na Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego obowiązek sporządzenia Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Celem krajowego programu jest stworzenie warunków niezbędnych do sprawowania ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. W krajowym programie zostały określone cele i kierunki działań oraz zadania w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, warunki i sposoby finansowania planowanych działań oraz harmonogram ich realizacji. Zadaniem głównym polityki państwa w dziedzinie ochrony zabytków jest stworzenie w najbliższej przyszłości mechanizmów, które dostosowałyby tę sferę do warunków gospodarki rynkowej. Planowane działania dotyczą sfery legislacyjnej, zmian organizacyjnych obejmujących konieczne rozszerzenie zakresu działań instytucji odpowiedzialnych za ochronę dziedzictwa kulturowego w Polsce oraz zmian w strategii i organizacji ochrony dóbr kultury. Założenia do programu krajowego określiły cele i kierunki działań oraz zadania, które powinny być podjęte w szczególności przez organy i jednostki administracji publicznej w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Celem programu krajowego jest wzmocnienie ochrony i opieki nad tą istotną materialną częścią dziedzictwa kulturowego oraz poprawa stanu zabytków w Polsce. W założeniach program ma również uporządkowanie działań w sferze ochrony zabytków poprzez wskazanie siedmiu podstawowych zasad konserwatorskich: 1. zasady primum non nocere (po pierwsze nie szkodzić), 2. zasady maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartości (materialnych i niematerialnych), 3. zasady minimalnej niezbędnej ingerencji (powstrzymywania się od działań niekoniecznych), 16

17 4. zasady, zgodnie z którą usuwać należy to (i tylko to), co na oryginał działa niszcząco, 5. zasady czytelności i odróżnialności ingerencji, 6. zasady odwracalności metod i materiałów, 7. zasady wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepszą wiedzą i na najwyższym poziomie. Wymienione zasady dotyczą postępowania konserwatorów pracowników urzędów, restauratorów dzieł sztuki, architektów, urbanistów, budowlanych, archeologów, właścicieli i użytkowników obiektów zabytkowych. Założenia do Programu krajowego określiły priorytety: A/ w zakresie uwarunkowań ochrony i opieki nad zabytkami: 1. Pełna ocena stanu krajowego zasobu zabytków nieruchomych. Określenie kategorii i stopnia zagrożeń. 2. Pełna ocena stanu krajowego zasobu zabytków ruchomych. Określenie kategorii i stopnia zagrożeń. 3. Pełna ocena stanu krajowego zasobu dziedzictwa archeologicznego. Określenie kategorii i stopnia zagrożeń oraz wyznaczenie stref o szczególnym zagrożeniu dla zabytków archeologicznych. 4. Objęcie skuteczną i zorganizowaną ochroną przynajmniej najcenniejszych zabytków techniki. 5. Pełna ocena stanu krajowego zasobu pomników historii i obiektów wpisanych na listę światowego dziedzictwa. Określenie kategorii i stopnia zagrożeń. 6. Ocena stanu służb i możliwości wypełniania całokształtu zadań związanych z ochroną i opieką nad zabytkami. 7. Ocena stanu i stopnia objęcia opieką zabytków w poszczególnych kategoriach. Doskonalenie i rozwijanie oraz podnoszenie efektywności i skuteczności instytucjonalnej i społecznej ochrony i opieki nad zabytkami. 8. Udoskonalenie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych w zakresie ochrony i opieki nad dziedzictwem kulturowym i zabytkami. B/ w zakresie działań o charakterze systemowym: 1. Powiązanie ochrony zabytków z polityką ekologiczną ochrony przyrody, architektoniczną i przestrzenną, celną i polityką bezpieczeństwa państwa. Realizacja powszechnych 17

18 tendencji europejskich i światowych do rozszerzania pola ochrony na całe dziedzictwo kulturowe obejmujące i dobra kultury i natury (World Cultural Heritage). 2. Przygotowanie strategii ochrony dziedzictwa kulturowego wytyczającej główne założenia koncepcji ochrony w Polsce. Wprowadzenie jej do polityk sektorowych we wszystkich dziedzinach i na wszystkich poziomach zarządzania i gospodarowania. C/ w zakresie systemu finansowania: Stworzenie sprawnego systemu finansowania ochrony i opieki konserwatorskiej. D/ w zakresie dokumentowania, monitorowania i standaryzacji metod działania: 1. Tworzenie systemu i stale aktualizowanych, elektronicznych baz informacji o zasobach i stanie zabytków w Polsce i ich dokumentacji. Stworzenie warunków do realizacji ustawowego obowiązku dokumentowania wszystkich prac, przy wszystkich grupach i typach obiektów zabytkowych. 2. Gromadzenie stale aktualizowanej wiedzy o stanie zachowania, postępach i wynikach prac konserwatorskich i restauratorskich, zagrożeniach, prawidłowości zarządzania i bezpieczeństwie użytkowania obiektów zabytkowych oraz o innych formach ochrony dziedzictwa. 3. Wypracowanie i wprowadzenie szczegółowych zasad ochrony dziedzictwa w planach zagospodarowania przestrzennego. Wypracowanie standardów zagospodarowania i estetyki zabytkowych przestrzeni publicznych. E/ w zakresie kształcenia i edukacji: 1. Utrzymanie i doskonalenie dotychczas wypracowanego systemu kształcenia w dziedzinie konserwacji i ochrony. Zorganizowanie systemu podnoszenia kwalifikacji w każdej grupie zawodowej pracującej na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego. 2. Kształcenie społeczeństwa w duchu poszanowania dla autentyzmu oraz wartości materialnych i niematerialnych wspólnego, wielokulturowego dziedzictwa. Budowanie klimatu społecznego zrozumienia i akceptacji dla idei ochrony i dawności zabytków odczytywanych jako źródło tożsamości, wiedzy i dumy z przeszłości, tradycji, wiedzy o sposobie życia i pracy przodków. 3. Upowszechnianie wśród właścicieli i użytkowników obiektów zabytkowych znajomości zasad konserwatorskich, zasad etyki i profilaktyki konserwatorskiej. Tworzenie 18

19 mechanizmów ekonomicznych sprzyjających prawidłowemu traktowaniu obiektów zabytkowych. F/ w zakresie współpracy międzynarodowej: 1. Wzmocnienie obecności Polski w światowym i europejskim środowisku działającym na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i promocja polskich osiągnięć w tej dziedzinie. 2. Oparcie działań na pojęciu wspólnego dziedzictwa kultury ludzkości. Troska o ochronę polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami - Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata oraz Uzupełnienia Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata Narodowy Program Kultury Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego na lata jest elementem opracowanej w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata W 2005 roku MKiDN przygotowało uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata Narodowy Program Kultury określa politykę rządu wobec zabytków i dziedzictwa kulturowego do 2013 r. Celem strategicznym programu jest intensyfikacja ochrony i upowszechniania dziedzictwa kulturowego, w tym szczególnie kompleksowa poprawa stanu zabytków nieruchomych. Zawiera ona również ogólne wytyczne do konstruowania programu gminnego Przyjęte zostały następujące priorytety: 1. Aktywne zarządzanie zasobem stanowiącym materialne dziedzictwo kulturowe. Działania realizowane w ramach tego priorytetu mają na celu materialną poprawę stanu zabytków, ich adaptację i rewitalizację oraz zwiększenie dostępności do nich mieszkańców, turystów i inwestorów. Realizacja działań pozwoli na zwiększenie atrakcyjności regionów, a także wykorzystanie przez nie potencjału związanego z posiadanym dziedzictwem kulturowym. 2. Edukacja i administracja na rzecz ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego. Dokumentem służącym wdrożeniu Narodowej Strategii Kultury w sferze materialnej spuścizny kulturowej Polski jest Narodowy Program Kultury Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego. Program ten jest zgodny z Narodowym Planem Rozwoju oraz z 19

20 Krajowym Programem Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na Lata Podstawą do sformułowania Narodowego Programu Kultury Ochrona Zabytków i dziedzictwa kulturowego jest uznanie sfery dziedzictwa za podstawę rozwoju kultury i upowszechniania kultury, a także za potencjał regionów, służący wzrostowi konkurencyjności regionów dla turystów, inwestorów i mieszkańców. 20

21 5. RELACJE PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY MARKUSZÓW Z DOKUMENTAMI WYKONANYMI NA POZIOMIE WOJEWÓDZTWA I POWIATU 5.1. Program Opieki nad Zabytkami Województwa Lubelskiego na lata Program Opieki nad Zabytkami Województwa Lubelskiego obowiązywał w latach Ze względu na fakt, iż do czasu powstania niniejszego opracowania nie wszedł w życie Program Opieki nad Zabytkami Województwa Lubelskiego na lata omówione zostaną cele i priorytety pierwszego opracowania, które zapewne zostaną utrzymane w kolejnej perspektywie czasowej. Głównym celem programu było wyznaczenie pożądanych kierunków zmian w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami możliwych do rozpoczęcia lub osiągnięcia w perspektywie czasowej czterech lat. Zadeklarowane cele strategiczne, cele operacyjne i działania skonstruowane były w odniesieniu do województwa, jako regionu administracyjnego, będącego zbiorem jednostek samorządu terytorialnego, w tym także Samorządem Województwa, instytucji działających w tej sferze i zainteresowanych środowisk. Program służył inicjowaniu działań dotyczących wspierania i koordynowania badań, prac z dziedziny ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego oraz upowszechniania i promowania dziedzictwa kulturowego. Istotnym celem programu było dążenie do osiągnięcia odczuwalnej i akceptowanej społecznie poprawy w zakresie: stanu zachowania i utrzymania obiektów zabytkowych znajdujących się na terenie województwa lubelskiego, szeroko pojmowanego zasobu dziedzictwa kulturowego oraz zachowania krajobrazu kulturowego. Za ważne uznano, aby poprawa ta dokonywała się przy udziale mieszkańców województwa, w różnych formach ich życiowej aktywności (praca zawodowa, czy działalność społeczna). W celu realizacji idei opracowania, w/w program ustalił podstawowe zakresy podejmowanych działań, zmierzających do ochrony zabytków i dziedzictwa kulturowego województwa: 21

22 Cel strategiczny I. Wzmocnienie potencjału dziedzictwa kulturowego województwa lubelskiego jako elementu rozwoju społeczno gospodarczego regionu Cel operacyjny 1: Ochrona zabytków materialnych i opieka nad zabytkami materialnymi Priorytet 1: Kształtowanie krajobrazu kulturowego - zintegrowanie ochrony dziedzictwa i krajobrazu kulturowego oraz środowiska przyrodniczego Działanie 1 Działania na rzecz podnoszenia świadomości społeczeństwa na temat wartości opisywanych pod pojęciem krajobrazu kulturowego Działanie 2 Promowanie wobec jednostek samorządu terytorialnego nowoczesnej formy ochrony krajobrazu kulturowego w postaci parku kulturowego Działanie 3 Działania na rzecz powstrzymania na obszarach województwa lubelskiego degradacji krajobrazu kulturowego, jego zachowania oraz wyeksponowania jego wartości estetyczno widokowych Działanie 4 Monitoring i aktualizacja uregulowań w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami w dokumentach strategicznych jednostek samorządu terytorialnego Działanie 5 Działania na rzecz opracowania gminnych programów opieki nad zabytkami Priorytet 2: Rozwój działań w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami w celu zahamowania procesów ich degradacji i poprawy stanu zachowania Działanie 1 Stała ochrona wartościowych układów przestrzennych: urbanistycznych i ruralistycznych na obszarze województwa lubelskiego Działanie 2 Działania zmierzające do polepszenia stanu zachowania zabytków na obszarze województwa lubelskiego, ze szczególnym uwzględnieniem budownictwa drewnianego, zabytków i obszarów poprzemysłowych i powojskowych Działanie 3 Zakończenie prac nad gminnymi ewidencjami zabytków Działanie 4 Upowszechnianie mechanizmu udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru przez organy stanowiące jednostki samorządu terytorialnego na zasadach określonych przez te jednostki Działanie 5 Intensyfikacja kompleksowych działań w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami pozostającymi w posiadaniu jednostek samorządu terytorialnego Priorytet 3: Wprowadzanie nowoczesnych form w zarządzaniu, organizacji i działalności instytucji muzeów, muzeów na wolnym powietrzu oraz innych instytucji o charakterze muzealnym 22

23 Działanie 1 Promocja instytucji muzeum jako narzędzia ochrony zabytków i miejsca wypracowywania wzorca opieki nad zabytkami Działanie 2 Wykorzystanie nowoczesnych technologii w działalności statutowej muzeów w celu przyciągnięcia odbiorcy Priorytet 4: Aktywizacja społeczeństwa w celu wykorzystywania zabytków dla celów społeczno ekonomicznych Działanie 1 Podnoszenie poziomu świadomości wartości krajobrazu kulturowego jako elementu niezbędnego do rozwoju przemysłów czasu wolnego Działanie 2 Tworzenie mechanizmów włączających dziedzictwo kulturowe w nowoczesny obieg gospodarczy: przemysłów czasu wolnego i przemysłów kultury Cel operacyjny 2: Ochrona niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Priorytet 1: Zachowanie autentycznego regionalnego dziedzictwa kulturowego Działanie 1 Przyjęcie i upowszechnianie wyróżnika autentyczności regionów Lubelszczyzny Działanie 2 Pogłębianie form współpracy środowiska naukowego z samorządami w procesie ustalania autentycznych regionalnych wartości kulturowych Działanie 3 Wspieranie aktywności lokalnej w działaniach mających na celu uświadomienie wagi niematerialnego dziedzictwa kultury dla zachowania własnej tożsamości i znaczenia opieki nad tym dziedzictwem Działanie 4 Prowadzenie planowych działań wspierających dziedzictwo niematerialne oraz włączanie jego ochrony do różnych programów edukacyjnych Działanie 5 Realizowanie studiów naukowych dotyczących ochrony dziedzictwa niematerialnego, zwłaszcza zagrożonego Działanie 6 Wspieranie programów badawczych dotyczących dziedzictwa, zapewniających archiwizację i udostępnienie ich efektów Działanie 7 Tworzenie możliwości przekazywania przez twórców ludowych swej wiedzy, umiejętności i doświadczeń zawodowych młodemu pokoleniu Działanie 8 Wspieranie działań w zakresie opieki i ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego Działanie 9 Kontynuacja prac badawczych i dokumentacyjnych zmierzających do stworzenia pełnej inwentaryzacji zasobów niematerialnych dziedzictwa kulturowego Działanie 10 Staranie o umieszczenie wybranych zabytków na europejskiej i światowej liście dziedzictwa kulturowego 23

24 Działanie 11 Inspirowanie organizacji imprez kultywujących regionalne dziedzictwo kultury niematerialnej Priorytet 2: Zarządzanie niematerialnym dziedzictwem kulturowym, ze szczególnym uwzględnieniem działań zorientowanych na wymiar ekonomiczno-społeczny Działanie 1 Stwarzanie dogodnych warunków do rozwoju przemysłów kultury jako drogi przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu i wzrostowi gospodarczemu Działanie 2 Wzmocnienie działań związanych z rozwojem usług turystycznych na terenach wiejskich nie objętych do tej pory takimi programami Działanie 3 Aktywny marketing niematerialnego dziedzictwa kulturowego, jako niepowtarzalnej atrakcji turystycznej województwa Działanie 4 Propagowanie publikacji regionalnych oraz wydawnictw popularyzujących dziedzictwo kulturowe Lubelszczyzny Cel strategiczny II. Wykorzystanie dziedzictwa kulturowego Lubelszczyzny w działaniach promocyjnych i edukacyjnych wpływających na rozwój społeczno ekonomiczny Cel operacyjny 1. Edukacja w zakresie dziedzictwa kulturowego Lubelszczyzny Priorytet 1. Pogłębianie wiedzy społeczeństwa o dziedzictwie kulturowym w celu podniesienia jego świadomości, wrażliwości i aktywności w tym zakresie Działanie 1 Pogłębianie wiedzy o materialnym dziedzictwie kulturowym i idei jego ochrony przy użyciu nowoczesnych technologii, mediów oraz różnorodnych form edukacji społecznej Działanie 2 Popularyzacja akcji edukacyjnych na rzecz niematerialnego dziedzictwa kulturowego do wzmacniania społecznej świadomości mieszkańców Lubelszczyzny Działanie 3 Wspieranie działań edukacyjnych o charakterze regionalnym związanych z ubieganiem się Lublina o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury 2016 Działanie 4 Edukacja użytkowników i właścicieli obiektów zabytkowych w zakresie zasad konserwatorskich: profilaktyki, etyki, i zabezpieczeń obiektów zabytkowych przed kradzieżą, pożarami, powodzią itp. Działanie 5 Wspieranie organizowania praktyk studenckich i staży, mających na celu dokumentowanie zasobu dziedzictwa kulturowego województwa Działanie 6 Edukacja na rzecz dialogu międzykulturowego w oparciu o dziedzictwo kulturowe Lubelszczyzny Cel operacyjny 2. Promocja dziedzictwa kulturowego Lubelszczyzny 24

25 Priorytet 1. Promowanie zasobów dziedzictwa materialnego i niematerialnego na rzecz wzmocnienia rozwoju społeczno - ekonomicznego województwa Działanie 1 Rozwijanie nowoczesnych form promocji województwa wykorzystującej bogactwo dziedzictwa materialnego i niematerialnego jako czynnika rozwoju społeczno ekonomicznego Działanie 2 Promocja istniejących szlaków kulturowych oraz propagowanie ich tworzenia jako istotnych działań dla promocji regionu Działanie 3 Promocja turystyki kulturalnej poprzez organizację międzynarodowych wydarzeń i przedsięwzięć kulturalnych Działanie 4 Wzmacnianie współpracy transgranicznej województwa lubelskiego z partnerami białoruskimi i ukraińskimi w zakresie wspólnej promocji Działanie 5 Promocja walorów niewykorzystywanych obiektów zabytkowych, jako miejsc dogodnych do nadania im istotnych funkcji społeczno ekonomicznych Działanie 6 Promocja wiedzy społecznej dotyczącej przemysłów kultury jako istotnego potencjału sektora społeczno ekonomicznego Działanie 7 Promocja krajobrazu kulturowego województwa lubelskiego jako atrakcyjnych miejsc dla aktywności filmowej Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubelskiego Program Opieki nad Zabytkami Gminy Markuszów zgodny jest z wyznaczonymi w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubelskiego celami polityki przestrzennej, zasadami ich realizacji oraz przyjętymi w planie kierunkami działań polityki przestrzennej w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego. Plan Zagospodarowania Przestrzennego województwa lubelskiego został opracowany przez Biuro Planowania Przestrzennego w Lublinie jednostkę organizacyjną Województwa Lubelskiego i przyjęty przez Sejmik Województwa Lubelskiego w lipcu 2002 roku, ze zmianami wprowadzonymi w 2009, 2011 i 2012 r). Obowiązujący plan był opiniowany, z punktu widzenia ochrony dziedzictwa kulturowego, w różnych jej aspektach, przez Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie. Jego autorzy szczególnie mocno artykułują wartości dziedzictwa kulturowego i konieczność ich ochrony, jako przesłankę do aktywizacji społecznej i gospodarczej województwa lubelskiego, a także jako istotny czynnik zachowania kulturowej 25

26 odrębności i tożsamości regionu, stanowiącego fragment wschodniej granicy Unii Europejskiej z wynikającymi z tego statusu konsekwencjami transgraniczności. W planie sformułowano tezę, iż ten obszar administracyjny państwa posiada liczne, zróżnicowane pod względem genezy pochodzenia, form funkcjonalnych, przestrzennych, strukturalnych, budowlanych i architektonicznych zespoły i obiekty zabytkowe. Wyróżniono obszary, zespoły urbanistyczno ruralistyczne i pojedyncze obiekty zabytkowe objęte (lub wskazane do objęcia) ochroną planistyczną i konserwatorską. Kierunki polityki przestrzennej zawarte w planie zostały powiązane z określonymi w strategii rozwoju województwa celami strategicznymi. Z definicji Wojewódzkiego Programu Opieki nad Zabytkami wynika, że za najważniejsze uznać należy zapisy Planu Zagospodarowania Przestrzennego zawarte w t. I., rozdz. IX, p. 9. Kultura, w którym scharakteryzowano w ujęciu syntetycznym wszystkie istotne kulturowe składniki przestrzeni podlegające ochronie, badaniom, waloryzacji, ocenie zagrożeń oraz programom rozwoju (w tym rewitalizacji, rekonstrukcji i rewaloryzacji), a także reaktywacji turystycznej w odniesieniu do dawnych (historycznych) szlaków handlowych, powiązanych z siecią osadniczą. Za wyjątkowo istotny uznać należy podpunkt rozdziału dotyczący miejsc pamięci związanych z ważnymi dla narodu i państwa wydarzeniami, w tym szczególnie z historią walki o niepodległość w czasach porozbiorowych, II Rzeczypospolitej, II wojny światowej (ze szczególnym uwzględnieniem Holocaustu), a także, co w historii Lubelszczyzny równie ważne, z historią najnowszą. W planie kierunki polityki przestrzennej powiązane zostały (zgodnie ze strategią rozwoju województwa) z działaniami na rzecz rozwoju kultury i ochrony walorów przyrodniczo krajobrazowych regionu, co ma bezpośredni związek z kreowaniem konkurencyjności tzw. produktu turystycznego (istotnego z punktu widzenia polityki ekonomicznej województwa). Jednym z celów strategicznych jest kreowanie nowych produktów turystycznych, ostatecznie opartych na unikatowych wartościach dziedzictwa kulturowego unikatowych w skali ogólnokrajowej wartościach zagregowanych środowiska przyrodniczego i krajobrazu oraz etnograficznych (etnologicznych) potencjałach twórczości ludowej, przesądzających o możliwości kreowania produktów regionalnych w wielu sferach wytwórczych. Ważne dla ochrony dziedzictwa kulturowego są przyjęte w planie zasady, wśród których istotne znaczenie dla ochrony zabytków i opieki nad zabytkami mają przede wszystkim: 26

27 ochrona zasobów kultury materialnej i niematerialnej oraz utrzymanie ładu przestrzennego w obrębie dawnych układów urbanistycznych i obszarów proponowanych do ochrony krajobrazu kulturowego (w tym parków kulturowych), przeznaczanie obszarów predestynowanych do ochrony przyrodniczej i krajobrazowej oraz obiektów stanowiących dziedzictwo kulturowe o różnym reżimie ochronnym, oparte o dokładne rozpoznanie zasobów, waloryzację terenu i określenie odporności środowiska na antropopresję, tworzenie spójnego systemu ekologicznego poprzez rozwój wielkoprzestrzennych obszarów ochrony środowiska naturalnego i kulturowego, promocja obszarów koncentracji walorów turystycznych, zespołów i obiektów zabytkowych w celu ich gospodarczego wykorzystania, zasada maksymalnej integracji działań na rzecz ochrony środowiska, w szczególności walorów krajobrazowych, przyrody, ochrony bioróżnorodności przyrody i krajobrazu kulturowego w sferze badawczej, społeczno gospodarczej i ekonomicznej oraz w wojewódzkich programach sektorowych, na obszarach transgranicznych i na obszarach stykowych z sąsiednimi województwami, ograniczanie negatywnych skutków działalności urządzeń infrastruktury technicznej, społecznej i gospodarczej oraz różnych form aktywności społecznej i gospodarczej na środowisko naturalne i kulturowe. Plan wskazuje także na konieczność wykonania studiów programowo przestrzennych dla: wskazanych stref koncentracji walorów turystycznych, ochrony zabytkowej architektury drewnianej terenów pogranicza, projektowanych parków i rezerwatów kulturowych, projektowanych szlaków kulturowych, stref uzdrowiskowych. Opracowanie ww. studiów określone zostało jako zadanie władz województwa. Uznano także za konieczne sporządzenie przez inne jednostki samorządowe miejscowych planów rewaloryzacji, rewitalizacji i zagospodarowania przestrzennego wybranych zabytkowych centrów miast historycznych. W planie zawarto także wykaz działań i zadań, w ujęciu przedmiotowym i podmiotowym (między innymi w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego), których realizacja jest niezbędna dla osiągnięcia założonych w planie celów. Należy podkreślić, iż omawiany Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa, zgodnie ze współczesnymi założeniami polityki przestrzennej państwa, wiąże sferę ochrony dziedzictwa kulturowego ze sferą ochrony środowiska przyrodniczego w zakresach krajowego systemu obszarów chronionych, obszarów o kluczowym znaczeniu dla 27

28 dziedzictwa przyrodniczego Europy i kraju, a także w zakresie wyznaczenia stref koncentracji walorów turystyczno wypoczynkowych i stref ochrony obszarów o walorach specjalnych, ze szczególnym uwzględnieniem obszarów uzdrowiskowych, obszarów ochrony krajobrazu wizualnego oraz obszarów dolin rzecznych i pobrzeży zbiorników wodnych Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata Założenia Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Markuszów odwołują się do ogólnych treści przyjętych w Strategii Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata Strategia wymienia szeroko rozumiane dziedzictwo kulturowe jako jeden z ważniejszych potencjałów rozwojowych województwa lubelskiego obok środowiska naturalnego. Cechy charakterystyczne związane z różnorodnością środowiska kulturowego i naturalnego Lubelszczyzny, z dużą powierzchnią obszarów chronionych, stanowią przesłankę do dynamicznego rozwoju turystyki. Strategia jako jeden z priorytetów wymienia Rozwój kultury wskazując w tym zakresie na trzy podstawowe kierunki działania: 1. Zwiększenie możliwości dostępu do kultury. 2. Kształtowanie kulturowej tożsamości regionalnej. 3. Poprawa jakości środowiska kulturowego. Wskazane w tym priorytecie kierunki działań oraz konkretne zadania odnoszą się w znacznym stopniu do problematyki ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Za istotne działanie uznaje się zachowanie i odbudowę dziedzictwa kulturowego, wspieranie twórczości artystycznej oraz ochronę krajobrazu kulturowo przyrodniczego wsi i miast jako czynniki służące budowaniu wokół istniejącego tutaj dziedzictwa kulturowego i tradycji świadomości regionalnej. Zwrócono także uwagę na historyczne uwarunkowania regionu i występującą niegdyś różnorodność etniczną, narodowościową, wyznaniową i kulturową. Jako jeden z celów strategicznych uznano ochronę zarówno dóbr kultury rodzimej, jak i dorobku obecnych historycznie na tej ziemi mniejszości narodowych. Wskazano na konieczność ochrony dóbr kultury materialnej (w szczególności zabytków nieruchomych, tak architektury miejskiej jak wiejskiej oraz zabytków ruchomych wytworów sztuki czy rzemiosła). Odnośnie współpracy międzynarodowej w ramach celu strategicznego: Wspieranie rozwoju gospodarczego regionu, wykorzystanie potencjału turystycznego i dziedzictwa kulturowego oraz ochrona wartości przyrodniczo krajobrazowych strategia za jeden z 28

29 priorytetów uznaje: Współpracę na rzecz rozwoju turystyki, ochrony i wykorzystania dziedzictwa kulturowego i wymienia trzy podstawowe kierunki działania: 1. Współpraca w zakresie informacji i promocji turystyczno kulturalnej. 2. Podejmowanie działań w zakresie ochrony i wykorzystania dziedzictwa kulturowego. 3. Podejmowanie działań na rzecz rozwoju turystyki. Wskazano tu na istotne zadania dotyczące ochrony dziedzictwa kulturowego: realizacja programu ochrony drewnianej architektury sakralnej pogranicza polsko ukraińskiego, program ochrony zabytkowych cmentarzy, zabytków ruchomych znajdujących się w zbiorach muzealnych, ochronę zabytkowego krajobrazu ze szczególnym uwzględnieniem parków rezydencjonalnych, działania służące ochronie najcenniejszych obiektów cerkiewnej architektury drewnianej oraz zespołów fortecznych, wspieranie projektów badawczych i edukacyjnych dotyczących dziedzictwa kulturowego, wspieranie folkloru i zanikających zawodów oraz działania popularyzatorskie i promocyjne obiektów zabytkowych. W obszarze Kultura, turystyka i ochrona przyrody jako priorytet strategia wymienia: Rozwój kultury i ochronę walorów przyrodniczych i krajobrazowych regionu jako warunek podniesienia konkurencyjności produktu turystycznego. W jego ramach mieszczą się m.in. następujące cele strategiczne: 1. Cel strategiczny: Wzbogacenie istniejących i kreowanie nowych produktów turystycznych opartych na dziedzictwie kulturowym i unikatowych wartościach przyrodniczo krajoznawczych, wyznaczający m.in.: Kierunek działania: Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego, wartości krajobrazowych i przyrodniczych oraz rozwój działalności kulturalnej jako podstawa tworzenia produktu turystycznego regionu. 2. Cel strategiczny: Wzmocnienie tożsamości i integracji społeczeństwa i uzyskanie tą drogą korzystnej zmiany wizerunku regionu, wyznaczający m.in.: Kierunek działania: Wzmocnienie procesów integracyjnych w społeczności regionalnej poprzez wzrost znaczenia kultury; Kierunek działania: Działania na rzecz regionalnej edukacji kulturalnej. Kierunek działania: Propagowanie w społeczności lokalnej idei zrównoważonego rozwoju województwa (istotny z punktu widzenia niniejszego programu z uwagi na kwestie ochrony krajobrazu i racjonalne wykorzystanie zasobów przyrodniczo kulturowych). 29

30 5.4. Program Rozwoju i Rewitalizacji Miast dla Województwa Lubelskiego Program Rozwoju i Rewitalizacji Miast dla Województwa Lubelskiego ma za zadania realizację jednego z priorytetowych celów strategicznych jakim jest radykalna poprawa kondycji ośrodków miejskich na Lubelszczyźnie, ich ładu przestrzennego i zasobów kulturowych 5.5. Strategia Rozwoju Powiatu Puławskiego na lata Strategia Rozwoju Powiatu Puławskiego nie zajmuje się problematyką dziedzictwa kulturowego. Autorzy opracowania wymieniają jedynie, najciekawsze ich zdaniem obiekty zabytkowe mające wpływ na rozwój turystyki w regionie. 30

31 6. UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO (RELACJE PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY MARKUSZÓW Z DOKUMENTAMI WYKONANYMI NA POZIOMIE GMINY) 6.1. Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego Na terenie gminy Markuszów obowiązuje obecnie zmiana miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego gminy Markuszów przyjęta uchwałą nr XXV/156/2014 Rady Gminy Markuszów z dnia 5 sierpnia 2014 r. Prawo stanowi, że w stosunku do obiektów budowlanych i obszarów niewpisanych do rejestru zabytków, ale ujętych w ewidencji zabytków, pozwolenie na budowę lub rozbiórkę obiektu budowlanego wydaje właściwy organ w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Organ konserwatorski w postępowaniu prowadzonym na podstawie art. 39 ust. 3 Ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane wypowiada się w zakresie swojej właściwości na temat przedstawionego projektu budowlanego i wpływu zamierzenia inwestycyjnego na chronione właściwości obszaru/obiektu, które zakwalifikowały go do ewidencji zabytków, analizując konkretne rozwiązania projektowe. W stosunku do zamierzeń, które wymagają jedynie zgłoszenia zgodnie z art. 30 ust. 7 Ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane, właściwy organ może nałożyć w drodze decyzji obowiązek uzyskania pozwolenia na wykonanie określonego obiektu lub robót budowlanych objętych obowiązkiem zgłoszenia, jeżeli ich realizacja może naruszać ustalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego lub spowodować m.in. pogorszenie stanu środowiska lub stanu zachowania zabytku. Uzgodnienia projektów budowlanych obiektów realizowanych w strefie A pełnej ochrony konserwatorskiej, w przypadku inwestycji dotyczącej obiektu lub obszaru, który nie jest ujęty w gminnej ewidencji zabytków, a przepisy planu miejscowego nadal nakładają obowiązek uzyskania uzgodnienia konserwatorskiego, wojewódzki konserwator zabytków może zając stanowisko w drodze pisma urzędowego na wniosek inwestora, np. wg art. 32 ust 1 pkt 2 ustawy Prawo budowlane. 31

32 7. CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW I ANALIZA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO I KRAJOBRAZU KULTUROWEGO GMINY 7.1. Ogólne informacje na temat historii i dziedzictwa kulturowego gminy 1 Gmina Markuszów położona jest w środkowo-zachodniej części województwa lubelskiego, w powiecie puławskim. Od zachodu graniczy z gminą Kurów, od północy z gminą Abramów, od wschodu z gminą Garbów, a od południa z gminą Nałęczów. Jest usytuowana w połowie drogi między Lublinem, a Puławami. Położenie gminy Markuszów Źródło: geoportal.pl Pierwsza wzmianka na temat Markuszowa pochodzi z 1317 r. Książę Władysław Łokietek na prośbę Dzierżka kanonika krakowskiego przeniósł Markuszów z prawa polskiego na prawo średzkie. Lokacja miała miejsce 13 listopada 1317 r. w Krakowie. Początkowo miasto nazywano Markuszowicami. W 1330 r. Markuszów został przeniesiony na prawo magdeburskie. Miasto było we władaniu rodziny Markuszowskich gałęzi rodu Firlejów do 1521 r. Następnie przeszło na własność głównej linii Firlejów. Od początku swojego istnienia Markuszów konkurował z pobliskim Kurowem oraz Lublinem. Takie sąsiedztwo powodowało ograniczenia w rozwoju miasta. Jego rola 1 Na podstawie oraz 32

33 sprowadzała się głównie do stacji postojowej na szlaku handlowym z Mazowsza do wschodnich rejonów Rzeczypospolitej. Po śmierci Piotra Firleja w 1557 r. Markuszów przypadł w udziale Andrzejowi Firlejowi, a w 1589 r. Janowi Firlejowi. W drugiej połowie XV w. żyło tu ok. 600 mieszkańców. W tym okresie miasto stało się silnym ośrodkiem kalwinizmu. W 1608 r. w miasteczku wzniesiono murowany kościół pw. św. Ducha oraz szpital (przytułek). W drugiej połowie XVII w. Markuszów został zniszczony i splądrowany najpierw przez Kozaków pod wodzą Bogdana Chmielnickiego, a następnie przez Szwedów. W efekcie siedemnastowiecznych wojen liczba mieszkańców Markuszowa spadła do 350 osób. W 1667 r. zmarł ostatni właściciel miasta wywodzący się z rodu Firlejów. Kolejnym właścicielem został Jan III Sobieski jeszcze zanim został królem Polski. Sobieskiemu zależało na rozwoju miasta. 25 lutego 1686 r. król potwierdził dotychczasowe prawa miejskie Markuszowa oraz nadał mu nowe przywileje, m.in. pozwolenie na utworzenie cechów rzemieślniczych tkackiego, szewskiego i krawieckiego. Dwa lata później w mieście wybuchł duży pożar, który poczynił wielkie straty. Dlatego też król zwolnił Markuszów z wszelkich opłat i powinności na osiem lat. W drugiej połowie XVIII w. Markuszów został wykupiony przez Kajetana Hryniewieckiego herbu Ogończyk. Nowy właściciel nadał miastu w 1765 r. nowe przywileje. Za jego czasów Markuszów przeżywał intensywną rozbudowę. Po Hryniewieckich właścicielami dóbr byli Tarnowscy i Zbyszewscy. W 1795 r. Markuszów znalazł się w zaborze austriackim, w 1809 r. w Księstwie Warszawskim, od 1815 r. zaś w Królestwie Polskim. W 1797 r. liczył 495 mieszkańców. Podczas powstania styczniowego, w 1863 r., w okolicy Markuszowa miały miejsce potyczki powstańców polskich z wojskami rosyjskimi. W 1869 r. Markuszów utracił prawa miejskie. Pod koniec XIX w. w miejscowości, będącej siedzibą urzędu gminy i sądu gminnego znajdowały się: murowany kościół parafialny oraz drugi filialny, synagoga, przytułek dla starców i kalek, szkoła początkowa, stacja pocztowa i kasa wkładowozaliczkowa. Działała tu fabryka maszyn rolniczych, a w gminie wiatrak i dwa młyny wodne. Ostatnimi właścicielami dóbr (do parcelacji w 1938 r.) byli Broniewscy. Przed wybuchem II wojny światowej Markuszów liczył ok. 3 tysięcy mieszkańców. Po II wojnie światowej liczba mieszkańców spadła do 988 osób. Markuszów został wyzwolony spod okupacji hitlerowskiej przez wojska radzieckie 23 lipca 1944 r Zabytki objęte prawnymi formami ochrony 33

34 Na terenie gminy Markuszów znajduje się trzynaście obiektów zabytkowych objętych ochroną prawną wynikającą z ujęcia ich w rejestrze zabytków województwa lubelskiego, prowadzonym przez Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Zestawienie 1. Wykaz obiektów zabytkowych z terenu gminy Markuszów objętych ochroną prawną poprzez wpis do rejestru zabytków województwa lubelskiego Adres Obiekt Nr rejestru zabytków Markuszów, ul. Kościelna 1 kościół parafialny p.w. św. Józefa i św. Małgorzaty z wyposażeniem architektoniczno-rzeźbiarskim i wszystkimi ruchomościami A-540 Markuszów, ul. Kościelna 3 plebania w zespole kościoła parafialnego (ze sklepionymi lokalnościami w kondygnacji piwnicznej) A-540 Markuszów, ul. Kościelna, dz. geod. nr 1716 dzwonnica w zespole kościoła parafialnego A-540 Markuszów, ul. Kościelna, dz. geod. nr 1716 ogrodzenie z bramkami w zespole kościoła parafialnego A-540 Markuszów, ul. Kościelna, dz. geod. nr 1716 cmentarz przykościelny wraz z drzewostanem A-540 Markuszów, ul. kościół poszpitalny, filialny p.w. św. Ducha z wystrojem architektoniczno- A-541, dawny nr A

35 Lubelska 56 sztukatorskim i wyposażeniem w zabytki ruchome Markuszów, ul. Lubelska, dz. geod. nr 1531/4 dzwonnica w zespole kościoła filialnego A-541, dawny nr A-542 Markuszów, ul. Lubelska, dz. geod. nr 1531/4 ogrodzenie w zespole kościoła filialnego A-541, dawny nr A-542 Markuszów, ul. Lubelska, dz. geod. nr 1531/4 drzewostan cmentarza przykościelnego w zespole kościoła filialnego w granicach ogrodzenia kościelnego A-541, dawny nr A-542 Markuszów, ul. Lubelska, dz. geod. nr 1531/4 kapliczka przy kościele filialnym A-541, dawny nr A-542 Markuszów, ul. Lubelska, dz. geod. nr 1531/4 obelisk upamiętniający odzyskanie niepodległości A-541, dawny nr A-542 Markuszów, ul. Łany 38 kościół Starokatolickiej Parafii Mariawitów p.w. Przenajświętszego Sakramentu A-73 Markuszów, dz. geod. nr 1929 cmentarz żydowski z drogą dojazdową A Zabytki w gminnej ewidencji zabytków 35

36 Gminna ewidencja zabytków gminy Markuszów, poza zabytkami wpisanymi do rejestru zabytków, obejmuje także siedem obiektów nierejestrowych. Zestawienie 2. Wykaz obiektów zabytkowych z terenu gminy Markuszów, ujętych w gminnej ewidencji zabytków, niewpisanych do rejestru zabytków województwa lubelskiego Adres Obiekt Markuszów, ul. Kościelna, dz. geod. nr 1718 kapliczka murowana przy kościele parafialnym Markuszów, ul. Rynek 16 Markuszów, ul. Lubelska, dz. geod. nr 899 Markuszów, ul. Cmentarna, dz. geod. nr 1306 i 1305 Markuszów, ul. Cmentarna, dz. geod. nr 1306 Markuszów, ul. Lubelska, dz. geod. nr 1904/4 Markuszów, ul. Lubelska 33 budynek mieszkalny, murowany (tzw. Stara Apteka) cmentarz mariawicki cmentarz parafialny, rzymskokatolicki brama cmentarna w zespole cmentarza parafialnego młyn murowany, ob. budynek nieużytkowany drogomistrzówka murowana, ob. budynek mieszkalny 7.4. Zabytki archeologiczne Na terenie gminy Markuszów znajduje się 36 stanowisk archeologicznych. Żadne z nich nie jest objęte ochroną prawną poprzez wpis do rejestru zabytków archeologicznych województwa lubelskiego. Zestawienie 3. Wykaz stanowisk archeologicznych znanych z terenu gminy Markuszów Miejscowość Nr obszaru AZP Nr stan. Nr stan. na obszarze 36

37 w miejscowości Bobowiska Bobowiska Bobowiska Bobowiska Bobowiska Bobowiska Kaleń Kaleń Kaleń Łany Łany Łany Łany Markuszów Markuszów Markuszów Markuszów Markuszów Markuszów Olempin Olempin Olempin Olszowiec Przybysławice (stanowisko na gruntach wsi Markuszów) Przybysławice (stanowisko na gruntach wsi Markuszów) Przybysławice (stanowisko na

38 gruntach wsi Markuszów) Przybysławice (stanowisko na gruntach wsi Markuszów) Wola Przybysławska (stanowisko na gruntach wsi Markuszów) Wólka Kątna Wólka Kątna Wólka Kątna Wólka Kątna Wólka Kątna Wólka Kątna Zabłocie

39 8. OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY MARKUSZÓW. ANALIZA SZANS I ZAGROŻEŃ W wyniku weryfikacji danych archiwalnych i waloryzacji zabytków nieruchomych wykonanej podczas sporządzania gminnej ewidencji zabytków, stwierdzono, iż na terenie gminy Markuszów przeważają zabytki budownictwa sakralnego. Obiekty sakralne zachowane są w dobrym stanie, chociaż wymagają prac remontowych. Wszelkie działania przy zabytkach są uzgadniane i akceptowane przez Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Kościół parafialny p.w. św. Józefa i św. Małgorzaty Kościół stanowi budowlę jednonawową w stylu baroku lubelskiego. Przy prezbiterium znajdują się dwie zakrystie, we frontonie dwie wieże. Obecny kościół stanął w miejscu drewnianego obiektu p.w. św. Małgorzaty. W latach świątynia pełniła funkcją zboru kalwińskiego. Z czasem budowla zaczęła popadać w ruinę. Wznoszenie nowego kościoła zapoczątkowało wydanie aktu erekcyjnego przez biskupa krakowskiego Andrzeja Trzebickiego w 1669 roku. Pierwszym wzniesionym wówczas obiektem była zakrystia, kolejnym brama prowadząca na teren cmentarza przykościelnego. Kamień węgielny pod budowę kościoła położył 12 czerwca 1676 r. proboszcz. ks. Józef Nieradzki. Budowa trwała długo, konsekracji nowego kościoła dokonano 15 października 1690 r. Na początku XIX w. pożar zniszczył wieżę i dach świątyni. Starania o gruntowny remont trwały do 1884 roku. W 1919 r. dobudowano drugą, południową zakrystię. W 1972 r. wymieniona drewnianą konstrukcję dwóch wież, dach pokryto nową blachą oraz odnowiono elewację zewnętrzną. 39

40 Kościół parafialny p.w. św. Józefa i św. Małgorzaty. Fot. M. Karczewska Kościół filialny p.w. św. Ducha Początki kościoła sięgają przełomu XVI i XVII wieku, kiedy to znajdując się w tym miejscu drewniana kapliczka popadła w ruinę. Większą część środków na wybudowanie w tym miejscu świątyni przekazała córka marszałka koronnego Gertruda Opalińska. Było ona żoną Jana Firleja. Akt erekcyjny wystawiony został 24 maja 1608 roku. Budowę zlecono Piotrowi Durie z Wenecji. Prace budowlane trwały dwa lata. Kościół został konsekrowany 12 czerwca 1611 roku. Kościół p.w. św. Ducha należał do kościołów szpitalnych, czyli takich, gdzie wraz ze świątynią znajdował się najczęściej niewielki szpital dla ubogich. Utrzymywano go głównie z datków okolicznych mieszkańców. Głównie z tego powodu szpital nie funkcjonował długo i już w latach 50. XVII wieku popadł w ruinę. W ciągu następnego wieku świątynia popadała w ruinę, z dzieła zniszczenia dopełnił pożar w 1811 r. Kościół odbudowano ok r. staraniem ówczesnego właściciela Markuszowa hrabiego Tarnowskiego. Około 70 lat później sytuacja powtórzyła się i kościół znowu uległ poważnemu uszkodzeniu podczas pożaru. Został odbudowany w 1890 roku. Obecnie świątynia pełni funkcję kościoła filialnego, w którym msze św. odprawiane są w niedziele w okresie wiosenno-letnim. 40

41 Kościół filialny p.w. św. Ducha fot. M. Karczewska Kościół mariawicki Świątynię wzniesiono w latach pod przewodnictwem kapłana Piotra Marii Ładysława Golińskiego z własnych składek parafialnych. Drewniany aktualnie remontowany kościół wzniesiono w konstrukcji sumikowo-łątkowej i wieńcowej. Oszalowany budynek sakralny został wzniesiony na murowanej podmurówce, pierwotnie był kryty gontem. Kościół jest trójnawową budowlą halową z chórem muzycznym. Prezbiterium jest oddzielone od reszty świątyni ażurową balustradą wykonaną z drewna. 41

42 Kościół mariawicki fot. M. Karczewska 42