Z danych KNF wynika że ubezpieczenia grupowe są bardzo istotną częścią rynku. Struktura składki przypisanej brutto zakładów ubezpieczeń na życie w

Transkrypt

1 O potrzebie uregulowania ubezpieczeń grupowych Konferencja Fundacji Edukacji Ubezpieczeniowej i Rzecznika Ubezpieczonych - Warszawa, 15 listopada 2013 r. W dniu 15 listopada br. w siedzibie Naczelnej Organizacji Technicznej odbyła się konferencja zorganizowana przez Rzecznika Ubezpieczonych i Fundację Edukacji Ubezpieczeniowej O potrzebie uregulowania ubezpieczeń grupowych. W konferencji udział wzięli wybitni przedstawiciele polskiej nauki prawa ubezpieczeniowego a także uznani przedstawiciele rynku ubezpieczeniowego, którzy starali się nakreślić postulowane przez nich kierunki zmian i przybliżyli planowane rozwiązania europejskie w tym zakresie. Otwarcia Konferencji dokonała Rzecznik Ubezpieczonych dr Aleksandra Wiktorow. W swoim krótkim wystąpieniu przypomniała, że Rzecznik Ubezpieczonych już od dawna przygląda się ubezpieczeniom grupowym, które od lat stosowane są na rodzimym rynku ubezpieczeniowym. Obecnie ubezpieczenia grupowe stanowią ogromną część rynku ubezpieczeń na życie. Niektórzy ubezpieczyciele oferują umowy ubezpieczenia na życie wyłącznie lub w przeważającej części w formie ubezpieczeń grupowych, wkraczając również na kolejne obszary m.in. bancassurance. Nowe kanały dystrybucji spowodowały że zaczęto odchodzić od tradycyjnych wzorców wypracowanych w ramach umów pracowniczych. Pomimo zmian zachodzących w praktyce rynkowej nie doczekano się uregulowania ubezpieczeń grupowych w przepisach o umowie ubezpieczenia w kodeksie cywilnym, a w ustawie o działalności ubezpieczeniowej opisano jedynie zdawkowo. Zdaniem Rzecznik Ubezpieczonych niezbędnym wydaje się podjęcie dyskusji o potrzebie uregulowania ubezpieczeń grupowych. Swoimi spostrzeżeniami Rzecznik Ubezpieczonych podzieliła się z instytucjami z którymi współpracuje: Ministerstwem Finansów i Komisją Nadzoru Finansowego a za ich pośrednictwem z Ministrem Sprawiedliwości. W ostatnim czasie Rzecznik Ubezpieczonych została zaproszona na posiedzenie Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego przy Ministerstwie Sprawiedliwości, gdzie mogła w pełni przedstawić swoje stanowisko w tej kwestii. Komisja uznała że regulacja ubezpieczeń grupowych jest sprawą bardzo ważną i wymagającą podjęcia szybkich działań. Postanowiono, że w ramach KKPC powstanie specjalny zespół, który będzie pracował nad uregulowaniem ubezpieczeń grupowych, nie czekając na zakończenie prac nad całym nowym kodeksem cywilnym. Jako pierwszy stanowisko i ocenę regulatora w kwestii ubezpieczeń grupowych zaprezentował Piotr Radziszewski Naczelnik Wydziału Sektora Ubezpieczeń w Departamencie Rozwoju Rynku Finansowego Ministerstwa Finansów.

2 Z danych KNF wynika że ubezpieczenia grupowe są bardzo istotną częścią rynku. Struktura składki przypisanej brutto zakładów ubezpieczeń na życie w 2012 r., wg sposobu zawarcia umowy, wykazuje że ubezpieczenia grupowe stanowiły ponad 62% całego rynku ubezpieczeń na życie. Wprawdzie ten udział w rynku w pierwszym półroczu 2013 r. spadł do 56%, ale jest to nadal dużo ponad połowa rynku ubezpieczeń na życie. Zarówno Rzecznik Ubezpieczonych jak i przewodniczący KNF sygnalizowali Ministrowi Finansów pewne nieprawidłowości występujące na rynku ubezpieczeń grupowych. Ostatnim takim sygnałem był raport Rzecznika Ubezpieczonych o ubezpieczeniach na życie z UFK. Komisja, w szczególności podczas prac nad projektem założeń do projektu ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej mającą na celu implementację dyrektywy Solvency II, przedstawiała również swoje spostrzeżenia a także propozycje wzmocnienia praw osób ubezpieczonych. Problemy zgłaszane zarówno przez Rzecznika Ubezpieczonych, jak i przez przewodniczącego KNF, były przedmiotem dyskusji i debaty w Ministerstwie Finansów, również w ramach współpracy z Ministerstwem Sprawiedliwości. Zdaniem MF potrzebne są nie tylko zmiany legislacyjne ale też wypracowanie pewnych standardów postępowania w zakresie zawierania umów ubezpieczeń grupowych przez sam rynek. Niezbędne są działania nadzorcze a także działania instytucji właściwych w sprawach konsumentów. Podniesienie standardów postępowania zakładów ubezpieczeń wyrażane są w pewnym zakresie poprzez inicjatywy PIU i Związków Banków Polskich, odnoszących się również do ubezpieczeń grupowych. Do tej pory wydane zostały trzy rekomendacje, jedna z nich dotyczyła stosowanych praktyk w zakresie ubezpieczeń na życie z UFK. Rekomendacje rynkowe to oczywiście jedynie pewne normy zaleconego postępowania, tzw. miękkie prawo (soft law). Podstawowym warunkiem skuteczności takich rekomendacji jest konsekwentne przestrzeganie postanowień przez zakłady ubezpieczeń i banki. W zakresie banassurance kluczową kwestią jest określenie i ujednolicenie pozycji prawnej banku, który może występować wyłącznie w dwóch rolach: jako ubezpieczający lub jako pośrednik ubezpieczeniowy. Z przesłanych raportów i różnych wniosków wynika, że ta rola banku nie jest tak klarowna jak to mogłoby wynikać z przepisów prawa. W związku z faktem że umowa ubezpieczenia jest uregulowana w kodeksie cywilnym Minister Finansów wystąpił w lutym tego roku do Ministerstwa Sprawiedliwości z prośbą o rozważenie zasadności podjęcia prac legislacyjnych w zakresie umów grupowych. 19 września 2013 r. Minister Sprawiedliwości uznał, że nie zachodzi potrzeba przyspieszonej ingerencji ustawodawcy jednocześnie przyznając że de lege ferenda rozważenia wymaga wprowadzenie do norm materialnego prawa cywilnego przepisów, które mogłyby przyczynić się do zmniejszenia ryzyka stosowania nieuczciwych praktyk ze strony przedsiębiorców przy zawieraniu umów ubezpieczenia na cudzy rachunek.

3 Na początku tego roku w Ministerstwie Finansów zgłoszone zostały propozycje zmian w zakresie jednolitego podatkowego objęcia tzw. produktów ustrukturyzowanych i polisolokat. Kwestie podatkowe stanowiły część przygotowywanego w MF projektu ustawy o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz niektórych innych ustaw. 6 sierpnia 2013r. Rada Ministrów zdecydowała że ww. kwestia zostanie wyłączona z projektu ustawy i skierowana do ponownej analizy. Na szczeblu UE przygotowywane są projekty aktów prawnych, które będą miały wpływ na funkcjonowanie rynku ubezpieczeń. Aktualnie główne działania koncentrują się na wypłacalności zakładu ubezpieczeń i dokończeniu systemu wypłacalności zu i związanym z tym przyjęciem dyrektywy Omnibus II. Komisja Europejska przygotowuje projekty dyrektywy w zakresie pośrednictwa ubezpieczeniowego (IMD2), nowelizację IMD1 oraz projekt rozporządzenia w sprawie pakietu sprzedaży detalicznej produktów inwestycyjnych (PRIPs). Proponowane zmiany w projekcie dyrektywy w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego odnoszą się do rozszerzenia zakresu stosowania pierwotnej dyrektywy w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego na wszystkie kanały dystrybucji, wymogu posiadania odpowiednich kwalifikacji przez pośredników ubezpieczeniowych, określania konfliktów interesów, zarządzania nimi i ich łagodzenia, poprawy adekwatności i celowości porad oraz dodatkowych wymogów w zakresie ochrony klientów w odniesieniu do ubezpieczeniowych produktów inwestycyjnych. Propozycje UE zawarte w projekcie dyrektywy w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego mają charakter prokonsumencki i są generalnie akceptowane przez państwa członkowskie. W 2012 r. odbyło się kilka posiedzeń Grupy Roboczej Rady ds. Pośrednictwa Ubezpieczeniowego na którym omawiano poszczególne przepisy projektu dyrektywy IMD2 i zgłoszone do nich poprawki. W najbliższym czasie nie są jednak przewidziane spotkania tej Grupy. Zawieszenie prac Grupy Roboczej spowodowało że KE w październiku 2013 r. zaproponowała aby dyrektywa MiFID II, która jest na bardziej zaawansowanym etapie, znowelizowała obowiązującą dyrektywę w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego IMD1 w kwestii ochrony klientów w odniesieniu do ubezpieczeniowych produktów inwestycyjnych. Drugą regulacją na poziomie UE która będzie miała istotne znaczenie na rynku ubezpieczeń jest projekt PRIPs, który ma na celu poprawę przejrzystości rynku produktów inwestycyjnych, w tym ubezpieczeniowych produktów inwestycyjnych dla inwestorów indywidualnych. Jest to rozporządzenie unijne które będzie obowiązywało wprost, co do zasady bez konieczności jego implementacji. Projekt ten przewiduje m.in. że oferujący ubezpieczenia inwestycyjne, w przypadku Polski to ubezpieczenia z UFK, będzie musiał przedstawić tzw. dokument o kluczowych podstawowych informacjach produktu, w tym ubezpieczeniowego produktu inwestycyjnego. Dokument taki ma być uczciwy, jasny i nie wprowadzający w błąd. Prace nad rozporządzeniem są na zaawansowanym etapie a

4 posiedzenie plenarne Parlamentu Europejskiego w sprawie projektu zaplanowano na 11 marca 2014 r. Jakie są przesłanki podjęcia prac nad regulacją ubezpieczeń grupowych z perspektywy Biura Rzecznika Ubezpieczonych przedstawiła dr Małgorzata Więcko-Tułowiecka główny specjalista w Biurze Rzecznika Ubezpieczonych. Zdaniem prelegentki potrzeby regulacji wynikają bezpośrednio z problemów konsumentów zgłaszanych do BRU odnoszących się właśnie do tego segmentu umów ubezpieczenia. Zdaniem niektórych zakładów ubezpieczeń liczba skarg nie odzwierciedla liczby polis, liczby osób ubezpieczonych ani wartości przypisanej składki. Trzeba jednak podkreślić że Polski Rzecznik Ubezpieczonych na tle Unii Europejskiej jest trzecim urzędem Rzecznika ds. usług finansowych pod względem liczby skarg. Więcej skarg posiada jedynie Wielka Brytania i Irlandia. Niewątpliwie baza skargowa jest podstawą do analizy rynku ubezpieczeniowego. Bieżące dane statystyczne za ostatnie III kwartały 2013 r. wskazują że do BRU wpłynęło ponad skarg skarg czyli ok. 19.% to skargi dotyczące konkretnie umów grupowych. Porównując ogólną liczbę skarg dotyczących ubezpieczeń grupowych z liczbą skarg dotyczących ubezpieczeń na życie można zauważyć że faktycznie ubezpieczenia grupowe stanowią prawie 60% skarg (biorąc pod uwagę jedynie skargi z działu ubezpieczeń na życie). 60% rynku ubezpieczeń na życie to umowy ubezpieczenia grupowego, również 60% skarg w ubezpieczeniach na życie to skargi na ubezpieczenia grupowe. Należy wskazać że ubezpieczenia grupowe to nie tylko ubezpieczenia na życie. Z ogółu skarg dotyczących ubezpieczeń grupowych niecałe dotyczy ubezpieczeń na życie natomiast ponad 380 to skargi dot. ubezpieczeń majątkowych. Liczba osób objętych ubezpieczeniami grupowymi różnego rodzaju jest znaczna dlatego, zdaniem dr Więcko-Tułowieckiej należy statystyki przedstawiane przez RU traktować jako pewien obraz rynku a nie jako konkretną liczbę niezadowolonych osób. Dokładnych danych statystycznych dotyczących ubezpieczeń grupowych tak naprawdę nie ma. Na stronach internetowych KNF można znaleźć dane w odniesieniu do ubezpieczeń grupowych dotyczące jedynie działu I. Jednak trzeba pamiętać że aktualnie w formie grupowej oferowane są również ubezpieczenia majątkowe. Porównując liczby z działu I z wybranych tylko ubezpieczeń na życie czy ubezpieczeń wypadkowych można zauważyć że istnieje kilkadziesiąt milionów osób ubezpieczonych w ubezpieczeniach grupowych a to oznacza że istnieje miliny nieuregulowanych stosunków prawnych. Odwołując się do tej nikłej, z perspektywy niektórych zu, liczby skarg trzeba podkreślić że ubezpieczenia grupowe jeszcze w 2012 roku były jedyną formą sprzedaży u niektórych ubezpieczycieli. 63% składki przypisanej brutto ubezpieczeń z działu I generują ubezpieczenia grupowe. Nie ma informacji co do pozostałych ubezpieczeń osobowych i majątku.

5 Analizując skargi wpływające do BRU stwierdzono że najczęstsze przyczyny skarg to odmowa wypłaty odszkodowania czy też zaniżone świadczenie. Nadal pojawiają się skargi dotyczące odmowy zwrotu składki z tytułu wcześniejszego wygaśnięcia ochrony czy też nieprawidłowego wyliczenia tej składki. Kwestionowane są również procedury stosowane przez zakłady ubezpieczeń, takie jak nieterminowość i brak profesjonalnej pomocy w zakresie zgłaszanych roszczeń czy też dochodzenia roszczeń od ubezpieczyciela. Znaczna część skarg dotyczy roszczeń które nie są objęte zakresem ubezpieczenia. Powstaje sytuacja w której już od momentu przystąpienia do ubezpieczenia, a czasem w momencie przystąpienia, była podstawa prawna do ewentualnej wypłaty, natomiast w trakcie trwania umowy nastąpiła zmiana, nie tylko z przyczyn dotyczących konsumenta ale też z przyczyn zmiany warunków ubezpieczenia - ubezpieczony nie ma możliwości uzyskania świadczenia. Wiele skarg zawiera dowody na tzw. złą sprzedaż czyli misseling. W większości skarg podnoszony jest również zarzut braku informacji o ubezpieczeniu. Pojawia się wiele wątpliwości praktycznych i prawnych. Wątpliwości Rzecznika w zakresie ubezpieczeń grupowych dotyczą tego czy obecna praktyka nie prowadzi do obejścia przepisów o pośrednictwie ubezpieczeniowym. Czy nie dochodzi do ograniczenia praw konsumentów. Pojawiają się wątpliwości podstawy prawnej związania konsumenta wzorcem OWU w ubezpieczeniach grupowych. Zgodnie z art. 384 kc wzorzec umowny wiąże drugą stronę umowy. Jaka jest jednak tak naprawdę podstawa prawna związania wzorcem umownym konsumenta, który nie jest stroną umowy, skoro zasadą stosowaną przez zu jest niedostarczanie konsumentom tych wzorców umownych. W zasadzie podstaw prawnych związania konsumenta wzorcem przez jego doręczenie tak naprawdę trudno domniemywać. Pojawiają się wątpliwości praktyczne czy ubezpieczenia grupowe zawierane np. przez banki, faktycznie lepiej zabezpieczają interesy banków czy też konsumentów. Wydaje się że nie zawsze bank oferując ubezpieczenie grupowe ma na celu zabezpieczenie spłaty kredytu. Pojawia się problem czy produkty typowo osobowe powinny być produktami zabezpieczającymi spłaty wierzytelności. Częstym argumentem zakładów ubezpieczeń oferujących ubezpieczenia grupowe jest to, że ubezpieczenie grupowe jest tańsze, bardziej dostępne, odformalizowane. Analizując dane pochodzące z portalu bankier.pl, który podjął się analizy cenowej ubezpieczeń jednostkowych i grupowych, widoczne jest że umowy grupowe nie zawsze są tańsze. Rzecznik Ubezpieczonych również może przedstawić konkretne przykłady w odniesieniu do ubezpieczeń na życie, gdzie składki wynosiły 20% udzielonego kredytu. Należy zadać pytanie czy przy kwocie kredytu zł składka ubezpieczeniowa w wysokości zł jest składką tanią i korzystną dla konsumenta. Czy ubezpieczenie grupowe jest prostsze? Na pewno prostsze jest przystąpienie do ubezpieczenia. Jest ono mniej sformalizowane, nie badana jest sytuacja medyczna. Sam fakt opakowania umowy w ubezpieczenie grupowe

6 może powodować jednak dalszą komplikację i tak już skomplikowanej umowy ubezpieczenia. Przeciętny konsument nie jest profesjonalistą. Kwestie umów ubezpieczenia, treści, zakresu tego ubezpieczenia nie są dla klienta precyzyjne. W ubezpieczeniach indywidualnych istnieje obowiązek doręczenia OWU - w ubezpieczeniach grupowych takiego obowiązku nie ma. Jeżeli konsument nie ma informacji do jakiego ubezpieczenia przystąpił, może mu się wydawać że zawarte ubezpieczenie na życie obejmuje wszystkie zdarzenia. Oświadczenia o dostarczeniu OWU mogą być czasem nieskuteczne prawnie, dlatego że nie identyfikują jaki konkretnie wzorzec konsument otrzymał. W ubezpieczeniach grupowych klient nie ma prawa odstąpienia od umowy, bądź też termin odstąpienia jest dużo krótszy niż 30-dniowy. Wypowiedzenie umowy czy rezygnacja z ochrony w ramach ubezpieczeń grupowych jest niejasna. Ubezpieczonemu nie przysługuje prawo zgłaszania roszczenia do pośrednika ubezpieczeniowego jeśli kupiony produkt ubezpieczeniowy jest nieadekwatny do potrzeb lub też przekazano mu nieprawidłowe informacje przy zawieraniu umowy. W ubezpieczeniach grupowych ubezpieczony nie ma kontroli nad ochroną ubezpieczeniową. Często ubezpieczony nie wie o zmianach warunków umowy. Identyfikowane są problemy ze zwrotem składki za niewykorzystaną ochronę, niejasana jest sytuacja prawna spadkobierców ubezpieczonego. Ubezpieczenia grupowe funkcjonują od kilkudziesięciu lat na polskim rynku. Pierwsze problemy w tym zakresie zostały przez RU zaprezentowane już w raporcie z 2007 r. Ewaluacja ubezpieczeń grupowych z ubezpieczeń pracowniczych, które funkcjonowały przez kilkadziesiąt lat na umowy dot. bancassurance, było mobilizacją do ponownej kontroli działalności w tym zakresie. Po raporcie RU z 2007 roku wydano trzy rekomendacje ZBP które poprawiły sytuację na rynku ubezpieczeń grupowych, niestety w całości nie wyeliminowały pojawiających się problemów. Po 6 latach od raportu można powiedzieć że w zakresie bancassurance sytuacja konsumenta uległa poprawie ale pogorszyła się na innych rynkach ubezpieczeń, poza bankami. Tym samym w ocenie urzędu RU, aby zapewnić ochronę ubezpieczonego w ubezpieczeniach grupowych, należy podjąć szeroko zakrojone działania legislacyjne. Tomasz Młynarski główny specjalista w Biurze Rzecznika Ubezpieczonych w swoim wystąpieniu ukazał przyczyny i kierunki potrzebnych zmian ubezpieczeń grupowych z perspektywy Rzecznika Ubezpieczonych, odnosząc się do pewnych propozycji które ostatnio padały m.in. ust prof. dr hab. M. Romanowskiego występującego z ramienia Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego przy Ministerstwie Sprawiedliwości. W stosunku do regulacji ubezpieczeń grupowych podnoszonych jest przez sceptyków szereg argumentów. Przede wszystkim subsydiarność prawa zobowiązań i konieczna wstrzemięźliwość regulacyjna. Kolejny argument - to że nie powinno się regulować całej

7 instytucji patrząc przez pryzmat jednego tylko sektora, w tym wypadku bancassurance. Następny to identyfikacja problemu związanego z tym, że ubezpieczający i ubezpieczyciel często są członkami tej samej grupy kapitałowej. Wskazywane jest że istnieją już odpowiednie instrumenty prawa publicznego (KNF, UOKiK, SOKiK) i ogólne instytucje prawa cywilnego chroniące zaufanie w obrocie cywilnoprawnym i posługujące się pewnymi klauzulami generalnymi takimi jak zasady współżycia społecznego czy dobre obyczaje, społeczno gospodarcze przeznaczenie prawa (art. 5, 56, 58, 65, 3531, 354, 355, k.c.). Poza tym, zdaniem sceptyków trzeba dać szansę kodeksom dobrych praktyk. Prowadząc dyskusję nad potrzebą uregulowania ubezpieczeń grupowych, zdaniem prelegenta, należy mieć na uwadze prawo pierwotne UE a więc Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej który przewiduje że dążąc do popierania interesów konsumentów i zapewnienia wysokiego poziomu ochrony konsumentów, Unia przyczynia się do ochrony zdrowia, bezpieczeństwa i interesów gospodarczych konsumentów, jak również wspierania ich prawa do informacji, edukacji i organizowania się w celu zachowania ich interesów. Znajduje to potwierdzenie w karcie praw podstawowych która stanowi, że zapewnia się wysoki poziom ochrony konsumentów w politykach Unii. Czytając fragment uzasadnienia polskiego Trybunału Konstytucyjnego rozpatrującego jedną z kwestii konsumenckich można znaleźć lapidarne ale trafne stwierdzenie w uzasadnieniu o Europejskiej Koncepcji Ochrony Konsumenta koncepcja ta opiera się na założeniu konieczności zwiększenia wiedzy i zakresu dostępnych informacji a przez to na umożliwieniu konsumentom rzeczywiście wolnego i swobodnego działania przy dokonywaniu wyborów konsumpcyjnych. Udział konsumenta w procesach rynkowych powinien być kształtowany w taki sposób aby mógł on swobodnie i w zgodzie z własnym interesem zaspokajać poprzez konkretne transakcje swe uświadomione potrzeby na podstawie dostarczonej wiedzy i informacji. Z tego powodu strategicznym założeniem ochrony konsumenta jest zasada przejrzystości i jawności oraz rzeczywistej dostępności jasnej i pełnej i zrozumiałej informacji handlowej. Definicja ochrony konsumenta zawarta w poszczególnych dyrektywach UE jest dosyć szeroka, znacznie szersza od literalnie odczytywanej definicji zawartej w polskim kodeksie cywilnym. Idea i filozofia unijnego prawa konsumentów jest taka że konsument jest chroniony nie tylko dlatego, że tak wypada ale przede wszystkim dlatego, że jest to konieczne z uwagi na prawidłowe funkcjonowanie rynku. Nie tylko w prawie UE przewidywana jest ochrona konsumenta. Również Polska Konstytucja w art. 76 stanowi że władze publiczne chronią konsumentów ( ) przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi. Zakres tej ochrony określa ustawa. Ochrona konsumenta przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi stanowi zatem konstytucyjne zadanie władzy publicznej, uzasadniające ingerencję w stosunki cywilnoprawne, w tym również sięganie po regulacje o charakterze imperatywnym. Również Trybunał Konstytucyjny na gruncie tego przepisu podkreślił że art. 76 nie może być

8 rozumiany jako przepis zmierzający do zapewnienia określonego standardu ochrony wyłącznie dla podmiotów expressis verbis w nim wymienionych, a pojęcia takie jak konsument nie mogą być rozumiane wyłącznie w ich cywilnoprawnym znaczeniu. Zdaniem Trybunału przepis ten stanowi podstawę do wskazania, że obowiązki ochronne spoczywające na władzach publicznych obejmują konieczność zapewnienia określonych, minimalnych gwarancji ustawowych wszelkim podmiotom, w szczególności osobom fizycznym które, jakkolwiek ich stosunki kształtują się na zasadzie autonomii woli, to jednak zajmują słabszą pozycję w ramach ich relacji z profesjonalnymi uczestnikami gry rynkowej. W poprzednim systemie ubezpieczeniami grupowymi były przede wszystkim ubezpieczenia pracowników na życie i od następstw nieszczęśliwych wypadków a także ubezpieczenia NNW młodzieży szkolnej, turystów, sportowców itp. Ubezpieczającymi byli zatem pracodawcy, szkoły, kluby sportowe, które często finansowały składkę, zapewniały rzeczywistą ochronę dla osób, które tak naprawdę indywidualnie nie skorzystałyby z tej ochrony. Ubezpieczenia grupowe były w tamtym czasie postrzegane jako pewien przejaw zabezpieczenia społecznego. O tym świadczy chociażby zdanie autorstwa prof. Warkałły z 1983 który określił ubezpieczenia grupowe jako formę pośrednią między gospodarczymi ubezpieczeniami osobowymi a ubezpieczeniami społecznymi...,.stanowiąc w pewnym, przynajmniej organizacyjnym aspekcie, jakby formę pośrednią między tradycyjnym, indywidualnym ubezpieczeniem gospodarczym osób i ubezpieczeniem społecznym, mogą być uważane za przejaw przyjmowania w ubezpieczeniach gospodarczych osobowych określonych elementów, właściwych ubezpieczeniu społecznemu. Stanowisko takie korespondowało z uregulowaniem prawnym w kodeksie cywilnym art. 808 Kodeksu Cywilnego z 1964 który stanowił tutaj podstawę prawną Umowę ubezpieczenia można zawrzeć także na rzecz osoby trzeciej; osoba ta może nie być w umowie wymieniona. Artykuł ten został zmieniony w 1985 r. a obecne uregulowanie, rozszerzone, miało miejsce w 2007r. ale i ono, jak się okazuje, nie jest wystarczające. Obecnie już od wielu lat następuje gwałtowny rozwój ubezpieczeń grupowych, nie tylko jako ubezpieczenia pracownicze ale również jako dodatek do innych produktów, towarów, usług, jako forma zabezpieczenia spłaty wierzytelności czy forma inwestowania. Powstają kolejne kanały dystrybucji ubezpieczeniowej. Już nie tylko banki - bardzo często utożsamiane ubezpieczenia grupowe z bancassurance - ale także skok-i, parabanki, instytucje pośrednictwa finansowego, pośrednicy ubezpieczeniowi, stowarzyszenia, sieci handlu detalicznego, w tym AGD, RTV, sprzętu budowlanego, operatorzy komórkowi, dostawcy usług zbiorowego zaopatrzenia, firmy leasingowe, samorządy zawodowe itp. Ubezpieczenia grupowe to nie tylko bancassurance. Rozwiązanie problemu bancassurance nie będzie oznaczało rozwiązania wszystkich istniejących w ubezpieczeniach grupowych problemów. Istotnym problemem są nie tylko powiązania kapitałowe pomiędzy

9 ubezpieczycielami a ubezpieczającymi, co siłą rzeczy powoduje lojalność pomiędzy ubezpieczającym a ubezpieczycielem wbrew interesom ubezpieczonych, ale także stosowanie w ubezpieczeniach grupowych klauzuli no claims bonus czyli uzależniające wysokość prowizji od szkodowości ubezpieczonych klientów. Prowadzi to do wielu patologii i ograniczania już i tak skromnych uprawnień osób ubezpieczonych. Należy zadać sobie pytanie na ile skuteczne, w stosunku do ubezpieczeń grupowych, okazują się obecnie istniejące instrumenty prawa publicznego. KNF nadzoruje tylko i wyłącznie określone podmioty i względem nich może podejmować działania. Planowana rekomendacja będzie dotyczyć tylko i wyłącznie segmentu bancassurance, i w tym w obszarze UFK, a nie w ubezpieczeniach grupowych jako takich. Ustawa o działalności ubezpieczeniowej (art. 212 ust. 1) przewiduje możliwość nakładania kar pieniężnych na zakłady ubezpieczeń, jeżeli wykonują działalność z naruszeniem przepisów prawa lub zawartych umów ubezpieczenia. Ale żeby te kary były, zakład ubezpieczeń musi naruszyć przepis prawa. Aktualnie tych przepisów prawa, w odniesieniu do ubezpieczeń grupowych, zbyt dużo nie ma. Trudno jednak oczekiwać od KNF żeby karał za nadużycie prawa podmiotowego, naruszenie zasad współżycia społecznego czy naruszenie dobrych obyczajów. SOKiK zajmuje się tylko i wyłącznie abstrakcyjną kontrolą wzorców umownych, a więc jest to tylko jeden z aspektów stanowiących o pozycji konsumenta. Wreszcie UOKiK może podejmować decyzje w sprawach praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. Pojawia się w tym momencie problem prawny związany z tym jak definiować konsumenta. Istnieją głosy w doktrynie i u praktyków związanych z ubezpieczeniami i bancanssurance które kwestionują to, czy ubezpieczonemu, nie będącemu stroną umowy, przysługuje status konsumenta. Powołują się tutaj na bardzo wąską definicję zawartą w art k.c., wskazują też na art k.c. mówiący o tym że do ubezpieczonych stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące wzorców umownych i ich abuzywności. Powstaje więc pewna wątpliwość czy polska definicja konsumenta jest zgodna z prawem UE. Czy ona nie powinna być wykładana celowościowo z zachowaniem wykładni zgodnej z dyrektywami UE i czy w takim razie ubezpieczony powinien, czy nie powinien, być objęty ochroną konsumencką, a więc również ochroną stosowaną przez UOKiK. Jakkolwiek należy z radością i z szacunkiem witać wszelkie inicjatywy przedsiębiorców i ich stowarzyszeń zmierzających do uregulowania pewnych kwestii, do poprawienia sytuacji klientów i poprawy pewnej przejrzystości w postaci Kodeksów Dobrych Praktyk to jednak rodzi się pytanie na ile taki właśnie mechanizm zapewnia skuteczność. Kanon Dobrych Praktyk został przyjęty głównie przez ZBP, zrzeszający, i to nie wszystkie, polskie banki. Treść kodeksu zależy od jego twórcy i może być w każdej chwili zmieniona. Można również odstąpić od jego stosowania. Kodeksy są przyjmowane przez poszczególnych przedsiębiorców na zasadach dobrowolności. Dotyczy to również członków organizacji je wydające. Stowarzyszenia

10 jedynie przyjmują i rekomendują stosowanie kodeksów, ale co do przyjęcia jest to wolna, swobodna decyzja przedsiębiorców. ZBP i PIU nie skupiają wszystkich podmiotów działających w Polsce. Dodatkowo brak po stronie konsumentów świadomości znaczenia prawnego kodeksów. Skoro kodeksy są często traktowane po macoszemu przez samych przedsiębiorców, trudno aby przeciętnie uświadomiony polski konsument zdawał sobie sprawę z tego, że te kodeksy w ogóle istnieją. Nieprzestrzeganie Kodeksu Dobrych Praktyk jest w świetle ustawy z 2007r. nieuczciwą praktyką rynkową, ale tylko jeżeli przedsiębiorca dobrowolnie do niego przystąpił i informuje o tym w ramach swojej praktyki rynkowej, że jest nim związany. Przedsiębiorcy na ogół nie informują klientów w żaden sposób o tym że przystąpili do kodeksu albo że są z nim związani. Zdaniem Rzecznika Ubezpieczonych regulacjom zawartym w kodeksie prawnym powinny przyświecać ogólne założenia. Po pierwsze zmniejszenie asymetrii w sytuacji prawnej stron stosunku ubezpieczenia grupowego. Zapewnienie ubezpieczonym finansującym ochronę ubezpieczeniową takich praw, jakie przysługują ubezpieczającemu, ale tylko w zakresie, jaki odnosi się do fragmentu relacji kontraktowej dotyczącej ochrony ubezpieczeniowej świadczonej na rzecz ubezpieczonego. Niejako przy okazji można byłoby wprowadzić porządek do terminologii i usunąć luki w obowiązujących przepisach. Mówiąc o propozycjach już konkretnych rozwiązań, zdaniem prelegenta, nie sposób nie zauważyć i nie docenić ciekawego artykułu dr hab. M. Orlickiego który ukazał się na początku roku pt. Założenia reformy regulacji prawnej ubezpieczeń na cudzy rachunek i ubezpieczeń służących zabezpieczeniu wierzytelności, Prawo Asekuracyjne 2013, nr 1. Na posiedzeniu plenarnym Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego z r. zostały przedstawione przez prof. M. Romanowskiego również wstępne propozycje konkretnych przepisów regulujących ubezpieczenia grupowe. Członkowie Komisji Kodyfikacyjnej w zasadzie jednomyślnie opowiedzieli się za koniecznością szybkiej nowelizacji w obecnie obowiązującym kodeksie cywilnym przepisów dotyczących ubezpieczenia grupowego czy też szerzej ubezpieczeniami na rzecz osób trzecich. Wydaje się że konieczne jest by pojawiła się w kodeksie cywilnym ogólna definicja ubezpieczenia grupowego. Prof. Romanowski przedstawił pierwszą propozycję tej definicji: Przez umowę ubezpieczenia grupowego, ubezpieczyciel zobowiązuje się do zapewnienia ochrony w razie wystąpienia albo niewystąpienia określonego zdarzenia osobom, które spełniają warunki przynależności do grupy (ubezpieczeni), a ubezpieczający zobowiązuje się w zamian zapłacić wynagrodzenie (składka ubezpieczeniowa). Uprawnienie przystąpienia do grupy ustala się na podstawie jednolitego kryterium dla wszystkich członków grupy określonego przez ubezpieczającego. Proponuje również aby Członkowie grupy powinni mieć zapewnioną ochronę na jednakowych warunkach. Wydaje się koniecznym wprowadzenie swobody wyboru ubezpieczyciela. Jeżeli umowa (np. kredytu) ma być

11 zabezpieczona ubezpieczeniem, klientowi należy pozostawić możliwość wyboru ubezpieczyciela. Albo będzie on mógł skorzystać z przedstawionej mu oferty przystąpienia do umowy grupowej albo będzie mógł przedstawić jakiekolwiek inne ubezpieczenie zawarte grupowo lub indywidualnie z wybranym przez siebie ubezpieczycielem i zastosować cesje praw (scedować prawa) albo uposażyć bez możliwości odwołania ubezpieczyciela, pod warunkiem że umowa ubezpieczenia będzie odpowiadać podstawowym cechom przewidzianym w umowie kredytu. Absolutnym minimum powinno być jednoznaczne informowanie ubezpieczonego przy przystępowaniu do umowy grupowej nt. powiązań między ubezpieczającym a ubezpieczycielem, tak aby otrzymał on informacje na temat faktycznej składki należnej ubezpieczycielowi, wysokości wynagrodzenia dla ubezpieczającego a także sposobu ustalania wysokość prowizji. Bardzo ciekawym i chyba słusznym byłoby też wprowadzenie obowiązku zachowania lojalności (ubezpieczającego do ubezpieczonych) wobec drugiej uwzględniając w szczególności cel i naturę umowy. Ubezpieczający i ubezpieczony obowiązani są do zachowania lojalności wobec siebie uwzględniającej w szczególności cel i naturę łączącego ich stosunku oraz rozkładu ciężaru finansowania składki ubezpieczeniowej. Ubezpieczający powinien unikać sprzeczności własnych interesów z interesami osoby objętej ochroną ubezpieczeniową. Wprowadzenie takich obowiązków skutkowałoby zaprzestaniem stosowania no claims bonus, jak też obowiązkiem zawiadamiania ubezpieczyciela przez ubezpieczającego o zajściu wypadku ubezpieczeniowego, co teraz nie zawsze jest takie oczywiste. Warto byłoby doprecyzować kwestie związane z przystąpieniem do umowy grupowej. Wręcz niezbędnym wydaje się umożliwienie osobie mającej zostać objętą ochroną ubezpieczeniową zapoznania się z treścią umowy ubezpieczenia grupowego jeszcze przed przystąpieniem do niej, a nie tak jak obecnie, na żądanie ubezpieczonego czyli już po przystąpieniu do tej umowy. Warto przemyśleć obowiązek potwierdzenia stosownym dokumentem objęcia ubezpieczonego ochroną ubezpieczeniową, zwłaszcza jeśli finansuje on składkę. Dobrze byłoby sprecyzować art. 833 i 834 k.c.: poza zawarciem umowy ubezpieczenia dopisać również przystąpienie do ubezpieczenia grupowego. Propozycje Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego przewidują obowiązek zapewnienia dostępu do umów osobie ubezpieczonej jak też pewne obowiązki wobec ubezpieczonego. Jeżeli miałyby zmieniać się prawa i obowiązki w trakcie trwania umowy mógłby on zrezygnować z takiego ubezpieczenia. Kolejne propozycje Komisji to zapis Ochrona ubezpieczeniowa rozpoczyna się z chwilą przystąpienia do grupy. Przed przystąpieniem ubezpieczonego do grupy, ubezpieczający jest obowiązany zapewnić mu dostęp do warunków ubezpieczenia dotyczących praw i obowiązków ubezpieczonego. W przypadku zmiany praw i obowiązków ubezpieczonego w trakcie trwania ochrony, ubezpieczający jest obowiązany poinformować ubezpieczonego o takiej zmianie co najmniej na przed wejściem w życie zmiany.

12 Ubezpieczony nie ponosi kosztów rezygnacji z ochrony, jeżeli złoży ubezpieczającemu oświadczenie o rezygnacji przed dniem wejścia w życie zmian. Bardzo istotną sprawą z którą były do tej pory problemy jest kwestia składki ubezpieczeniowej, zarówno zwrotu jak i zobowiązania do finansowania. Zobowiązanie ubezpieczonego do finansowania składki powinno mieć swoją przyczynę prawną. Bardzo cenne są w tym przypadku propozycje dr hab. M. Orlickiego które też przewidują obowiązek zwrotu składki za okres niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej art k.c. (jeśli składkę sfinansował ubezpieczony, zwrot składki za okres niewykorzystanej przysługującej mu ochrony ubezpieczeniowej przysługiwać powinien wyłącznie jemu. Art k.c. (negatywne skutki braku zapłaty kolejnej raty składki tylko za uprzednim wezwaniem ubezpieczonego). Art. 816 k.c. (rozszerzenie uprawnień na ubezpieczonego finansującego składkę). Bardzo istotnym problemem są pojawiające się utrudnienia w skutecznym dochodzeniu roszczeń z umów ubezpieczenia grupowego w sytuacji gdy uprawnionym do żądania zapłaty świadczenia ubezpieczeniowego jest ubezpieczający. Nie jest jasna sytuacja ubezpieczonego, w którego interesie bardzo często jest to aby ubezpieczający zrealizował swoje uprawnienie wynikające z ochrony ubezpieczeniowej a ubezpieczający nie koniecznie się ku temu kwapi, zwłaszcza gdy ubezpieczyciel jest w tej samej grupie kapitałowej. Warto więc przemyśleć czy w art k.c. nie doprecyzować tych kwestii tak, aby ubezpieczony mógł dochodzić roszczeń bezpośrednio u ubezpieczyciela albo od zawsze albo przynajmniej wtedy gdy ubezpieczający sam tego nie robi: uprawnienie ubezpieczonego do żądania świadczenia bezpośrednio od ubezpieczyciela. Ważne byłoby uregulowanie statusu spadkobierców ubezpieczonego w postępowaniu likwidacyjnym szczególnie w ubezpieczeniach na życie. Osoby takie powinny mieć możliwość samodzielnego zgłoszenia ubezpieczycielowi wypadku ubezpieczeniowego oraz dostępu do dokumentacji związanej z realizacją umowy ubezpieczenia, która ma wpływ na odpowiedzialność ubezpieczyciela i wysokość należnego świadczenia. W razie odmowy przyjęcia odpowiedzialności przez ubezpieczyciela, ubezpieczający uprawniony do otrzymania świadczenia powinien na żądanie ubezpieczonego/spadkobierców scedować prawo do świadczenia z umowy ubezpieczenia, o ile nie zamierza go dochodzić na drodze sądowej. To jest zresztą postanowienie które już w tej chwili w I rekomendacji bancassurance jest zawarte. Niestety nie jest respektowane przez wszystkich uczestników rynku bankowego. Obecnie jak się wydaje następca prawny kredytobiorcy objętego grupowym ubezpieczeniem na życie w której przewidziano możliwość zapłaty sumy ubezpieczenia wyłącznie na żądanie ubezpieczającego banku, ma interes prawny w ustaleniu, że śmierć ubezpieczonego była wypadkiem ubezpieczeniowym, z którym wiąże się obowiązek spełnienia przez ubezpieczyciela przewidzianego w umowie świadczenia (tak wskazał Sąd Apelacyjny wyrok SA w Białymstoku z r., I ACa 752/11). Ubezpieczony powinien mieć możliwość odstąpienia od ubezpieczenia co mogłoby

13 być remedium na przypadki występowania misselingu. Obok rozwiązania umowy ubezpieczenia mogłaby być możliwość wystąpienia z ubezpieczenia, a obok odstąpienia od umowy ubezpieczenia odstąpienie od ubezpieczenia. Umowa powinna wskazywać adresata w/w oświadczeń, czy ma to być ubezpieczyciel czy ubezpieczający. Ryzyko zakończenia umowy ubezpieczenia przez ubezpieczającego wbrew interesom ubezpieczonego warto byłoby zabezpieczyć przez prawo ubezpieczonego do współuczestnictwa w podejmowaniu decyzji dotyczącej końca trwania umowy ubezpieczenia, chyba że miałby zagwarantowane prawo do indywidualnej kontynuacji ubezpieczenia na niezmienionych warunkach. Komisja zaproponowała zapis że Ubezpieczony ma prawo do rezygnacji z ochrony. W przypadku zamiaru rezygnacji lub rezygnacji ubezpieczonego z ochrony ubezpieczeniowej, ubezpieczający ma obowiązek poinformować go o wynikających stąd prawach i obowiązkach ubezpieczonego, w tym kosztach rezygnacji. Rzecznik Ubezpieczonych opowiada się za postulatem uregulowania kwestii kontynuacji ochrony ubezpieczeniowej. We wstępnych propozycjach Komisji prof. Romanowski przewidział możliwość kontynuacji ubezpieczenia grupowego W przypadku umowy ubezpieczenia grupowego na życie lub chorobowego, ubezpieczony, który utracił status członka grupy na skutek wygaśnięcia lub rozwiązania stosunku pracy łączącego go z ubezpieczającym będącego podstawą przynależności do grupy, może złożyć wniosek do ubezpieczyciela o kontynuację ochrony ubezpieczeniowej tego samego rodzaju na podstawie indywidualnej umowy ubezpieczenia. Wniosek jest składany w terminie 30 dni od chwili zakończenia ochrony ubezpieczeniowej na podstawie umowy ubezpieczenia grupowego. W takim przypadku podstawą obliczenia składki ubezpieczeniowej jest wiek ubezpieczonego z chwili przystąpienia do grupy. Ubezpieczony nie nabywa prawa do kontynuacji ochrony ubezpieczeniowej na warunkach określonych powyżej, jeżeli rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło z jego winy, w razie rażącego naruszenia jego obowiązków wobec ubezpieczyciela lub nieopłacania składek ubezpieczeniowych. Koniecznym wydaje się zapewnienie ochrony konsumenckiej na rzecz ubezpieczonych będących osobami fizycznymi, jeżeli umowa ubezpieczenia nie wiąże się bezpośrednio z ich działalnością gospodarczą lub zawodową, a także uposażonych oraz spadkobierców ubezpieczonych, którzy dochodzą roszczeń z umowy ubezpieczenia grupowego i są osobami fizycznymi. Ubezpieczeni powinni być objęci ochroną konsumencką uwzględniając kontekst prawa unijnego i konieczność dokonywania wykładni polskich przepisów z dyrektywami UE. Ubezpieczony poza ochroną przed niedozwolonymi postanowieniami umownymi powinien mieć przyznaną ochronę przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi. Ustawa dotyczy tylko i wyłącznie konsumentów. Legitymacja czynna w postępowaniu sądowym przeciwko przedsiębiorcy jest przyznana konsumentowi, RPO, RU, Rzecznikowi Konsumentów oraz innym organizacjom których celem statutowym jest

14 ochrona interesów konsumentów. Zapewnienie ochrony konsumenckiej rozstrzygałoby czy prezes UOKiK może podejmować decyzje w sprawie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów i umożliwiłoby ubezpieczonym korzystanie z pomocy na etapie przedprocesowym i procesowym ze strony powiatowych/miejskich rzeczników konsumentów oraz organizacji społecznych. Podsumowując swoje wystąpienie Tomasz Młynarski stwierdził że analizując proponowane zmiany w przepisach dotyczących ubezpieczeń grupowych doszedł do wniosku że stanowiłyby one bardzo istotny przełom na rynku ubezpiezeniowym ale nie koniecznie byłyby rewolucyjne, ponieważ już teraz niektóre zakłady ubezpieczeń, banki czy inne instytucje, ale tylko te które naprawdę fair traktują swoich klientów, stosują pewne standardy takie jak swoboda wyboru ubezpieczenia, udostępnienia owu czy nieutrudnianie dochodzenia roszczeń z umowy ubezpieczenia. Na koniec I panelu konferencji o potrzebie uregulowania ubezpieczeń grupowych Paweł Sawicki Dyrektor Departamentu Licencji Ubezpieczeniowych i Emerytalnych Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego przedstawił stanowisko nadzorcy wobec tej problematyki. Dyrektor Sawicki stwierdził że Organ Nadzoru może inaczej akcentowałby niektóre kwestie, o których już powiedziano na konferencji, ale generalnie z niczym co do tej pory zostało powiedziane nie można się nie zgodzić. Ubezpieczenia grupowe bardzo często są wykorzystywane w zakresie bancassurance przez który należy rozumieć współpracę zakładów ubezpieczeń z bankami. Komisja zajmowała się już problematyką bancassurance, stąd przez pryzmat rynku bancassurance może określić problemy pojawiające się w ubezpieczeniach grupowych. Tych pojęć oczywiście nie należy utożsamiać. Zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy o pośrednictwie ubezpieczeniowym Pośrednictwo ubezpieczeniowe polega na wykonywaniu przez pośrednika za wynagrodzeniem czynności faktycznych lub czynności prawnych związanych z zawieraniem lub wykonywaniem umów ubezpieczenia. Na rynku bancassurance często padają sformułowania oferowanie, dystrybucja ubezpieczeń w modelu grupowym. O ile ta dystrybucja, to oferowanie, jest za wynagrodzeniem, to istnieją istotne wątpliwości czy nie jest to de facto pośrednictwo ubezpieczeniowe. Istotą problemów bancassurance jest zjawisko konfliktu interesów. Chodzi o faktyczne łączenie funkcji ubezpieczającego, strony ubezpieczenia i pośrednika ubezpieczeniowego. Jakie są to strony stosunku prawnego. Z jednej strony ubezpieczony - kredytobiorca, z drugiej podmiot ubezpieczający czyli bank i zakład ubezpieczeń. Istotą konfliktów interesów jest to że bank który zarządza ryzykiem kredytowym nie ma pewności czy podmiot który wziął kredyt, ten kredyt spłaci. Z tego punktu widzenia zjawiskiem pozytywnym jest próba hedgowania tego ryzyka poprzez ubezpieczenie kredytobiorcy na wypadek niemożności wywiązania się ze swoich zobowiązań. Problem jest z

15 wynagrodzeniem o charakterze prowizyjnym. Banki działają w celu maksymalizacji swoich przychodów w zależności od tego który z tych celów przeważy. Można zauważyć pewne nieprawidłowości związane z tym zjawiskiem. Istnieje pokusa nadużyć które się przejawiają w dwóch płaszczyznach: maksymalizacja wolumenu sprzedaży i ograniczania szkodowości ubezpieczenia. Im więcej szkód zgłoszonych tym mniejsza prowizja z zakładu ubezpieczeń. Powiązania kapitałowe pomiędzy ubezpieczycielem a ubezpieczającym prowadzi do powstania konfliktów interesów. Konsekwencją takiego konfliktu jest misseling. Urząd Nadzoru dostrzega też inne nieprawidłowości. Zgodnie z art Kodeksu cywilnego Ubezpieczony jest uprawniony do żądania należnego świadczenia bezpośrednio od ubezpieczyciela, chyba że strony uzgodniły inaczej; jednakże uzgodnienie takie nie może zostać dokonane, jeżeli wypadek już zaszedł. Często zdarza się jednak że właśnie to uzgodnienie jest inne i ubezpieczony kredytobiorca nie ma prawa dochodzić bezpośrednio roszczeń od zakładu ubezpieczeń. Dostrzeżony został problem występowania zjawiska wyłączania powyższego uprawnienia, bez zastrzeżenia obowiązku cesji w przypadku rezygnacji przez ubezpieczającego z dochodzenia świadczenia lub kwestionowania jego wysokości. Wydaje się że problem ten został zminimalizowany poprzez rekomendacjię KNF ale trzeba pamiętać że jest to miękkie prawo, tzw. soft law. Dochodzą sygnały, że pomimo tej samoregulacji wciąż zdarza się że te nieprawidłowości występują. Kolejny problem jaki zauważa KNF to utrudniony dostęp do treści umowy. Zgodnie z art Kodeksu cywilnego Ubezpieczony może żądać by ubezpieczyciel udzielił mu informacji o postanowieniach zawartej umowy oraz ogólnych warunków ubezpieczenia w zakresie, w jakim dotyczą praw i obowiązków ubezpieczonego. Z punktu widzenia ubezpieczonego takie informacje są dosyć fragmentaryczne. Komisja jest zdania że ubezpieczony kredytobiorca powinien mieć dostęp do szerszej treści umowy a nie tylko do tych zagadnień które dotyczą jego praw i obowiązków. Kolejny problem to ograniczanie swobody wyboru zakładu ubezpieczeń oraz faktyczne warunkowanie udzielenia kredytu od przystąpienia klienta w charakterze ubezpieczonego do umowy ubezpieczenia zawartej przez bank. Zdaniem Komisji kredytobiorca powinien mieć możliwość wyboru ubezpieczyciela, z drugiej strony należy zauważyć że kredytobiorca jest zdeterminowany żeby uzyskać kredyt. Ta determinacja w uzyskaniu kredytu nie skłania do poszukiwania alternatywnej, niekiedy bardziej dopasowanej do potrzeb i tańszej ochrony ubezpieczeniowej. Inne zauważone kwestie to występowanie tzw. pustych grup ryzyka jako przejaw misselingu a także odpowiedzi na pytanie czy zawarcie umowy ubezpieczenia na rzecz osoby trzeciej wymaga uprzedniej więzi prawnej pomiędzy ubezpieczającym i ubezpieczonym. Należy pamiętać że Celem nadzoru nad rynkiem finansowym jest zapewnienie prawidłowego funkcjonowania tego rynku, jego stabilności, bezpieczeństwa oraz

16 przejrzystości, zaufania do rynku finansowego, a także zapewnienie ochrony interesów uczestników tego rynku, przez realizację celów określonych, w szczególności w ustawie z dnia 22 maja 2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku Ubezpieczonych ( ). Urząd KNF korzysta z różnych źródeł prawa. Wydawane są decyzje administracyjne, zalecenia, Komisja może karać lub rekomendować podjęcie jakichś działań. Często przygotowywane są pisemne wystąpienia do podmiotów nadzorowanych, niektóre informacje publikowane są w formie listów na stronie internetowej. Z formalnego punktu widzenia jest to działanie niedoskonałe, bo są to nadal dobre rady, sugestie, organu nadzoru. Chociaż Komisja w swojej działalności wykorzystuje szeroki wachlarz dostępnych jej instrumentów wydaje się że najlepszym rozwiązaniem, w przypadku występujących nieprawidłowości w zakresie ubezpieczeń grupowych, jest wprowadzenie pewnych zmian legislacyjnych. W II panelu dyskusyjnym Mec. Beata Mrozowska - Bartkiewicz Dyrektor Działu Prawnego Pramerica Życie TuiR S.A. przedstawiła prezentację na temat Regulacje prawne ubezpieczeń grupowych w ocenie ubezpieczycieli. Zdaniem mec. Mrozowskiej - Bartkiewicz należy zawsze pamiętać o tym, że ubezpieczenia indywidualne to nie ubezpieczenia grupowe. Nie można dojść do takiego etapu aby poziom regulacji i poziom praw i obowiązków był taki sam zarówno dla ubezpieczeń indywidualnych jak i grupowych. Przykładem jest sytuacja w której ubezpieczony może zrezygnować z ochrony ubezpieczeniowej ale nie może wypowiedzieć całej umowy ubezpieczenia grupowego, chociażby dlatego że taka umowa może dotyczyć kilkunastu tysięcy osób. To samo jeżeli chodzi o zmiany warunków umowy. Prawa ubezpieczonego w tym zakresie są ograniczone. Polisa jest dokumentem potwierdzającym zawarcie umowy i jest wręczana stronie umowy ubezpieczenia. Ubezpieczeni w ubezpieczeniach grupowych otrzymują jedynie certyfikaty czyli dokumenty potwierdzające to że dana osoba posiada ochronę ubezpieczeniową. Zdaniem prelegentki regulacje zawarte w rekomendacjach bancassurance nie mogą obejmować całości ubezpieczeń grupowych, choćby ze względu na ich specyfikę. Mogą one być jednak przykładem, dobrym początkiem do przemyśleń w jakim kierunku powinny w ogóle pójść regulacje dotyczące ubezpieczeń grupowych. Wg szacunku ubezpieczycieli w ramach ubezpieczeń grupowych ochronę ubezpieczeniową posiada ok. 12 mln osób. Ubezpieczenia grupowe to nie tylko bancassurance ale przede wszystkim ubezpieczenia pracownicze, turystyczne, szkolne, grup zawodowych i wiele innych. Składka z tytułu ubezpieczeń grupowych stanowi ok. ½ składki przypisanej brutto. Należy mieć świadomość że jakiekolwiek zmiany ograniczające rozwój tego rynku może mieć ogromny wpływ na całość funkcjonowania rynku ubezpieczeniowego.

17 Ubezpieczenia grupowe są najtańszą formą ochrony pracowników i uczniów w zakresie zabezpieczającym podstawowe potrzeby ubezpieczeniowe. Przeciętna wysokość składki wynosi zł. Z danych statystycznych ubezpieczycieli wynika że zakłady ubezpieczeń rocznie wypłacają ok. 4 mld zł w ramach świadczeń z umów pracowniczych. Zaletą ubezpieczeń grupowych jest przede wszystkim łatwość przystąpienia do ubezpieczenia. Brak jest obowiązku wykonywania badań lekarskich, nie ma lub uproszczona jest ankieta medyczna. Obsługa ubezpieczenia przejęta zostaje przez ubezpieczającego, co jest bardzo wygodne dla ubezpieczonego. Ubezpieczający opłaca składkę a także wykonuje inne czynności administracyjne. Przystępna, niewysoka cena za dość szeroką ochronę ubezpieczeniową a także brak indywidualnej oceny ryzyka wpływa na atrakcyjność tych ubezpieczeń. Produkt ubezpieczeniowy dopasowany jest często do realizacji funkcji np. jako zabezpieczenie kredytu czy pożyczki. Optymalny zakres ochrony w ubezpieczeniach szkolnych i pracowniczych byłby często niedostępny w ofercie indywidualnej, w szczególności w takim zakresie i cenie. Warunkiem prawidłowego funkcjonowania ubezpieczeń grupowych jest zachowanie prostej procedury przystępowania. Ubezpieczenia grupowe nie mogą być sumą ubezpieczeń indywidualnych. Nie ma możliwości prowadzenia indywidualnych negocjacji w zakresie ochrony, co nie oznacza że nie musi być zapewnione maksimum obowiązków informacyjnych. Osoba ubezpieczona musi wiedzieć co kupuje. Ubezpieczenia te dają możliwość rozkładania ryzyka na dużą liczbę osób uczestniczących w programie. Niezbędne jest stosowanie specyficznych narzędzi takich jak FCL, karencja, wyłączenie odpowiedzialności i ograniczenia pokrycia. Ubezpieczenia grupowe funkcjonują wszędzie i wszędzie są ważne i potrzebne. Zdaniem dyrektor Mrozowskiej - Bartkiewicz aby ubezpieczenia grupowe mogły prawidłowo funkcjonować ustawodawca jasno powinien określić jakie prawa i obowiązki mają ubezpieczony, ubezpieczający i ubezpieczyciel, uwzględniając specyfikę tych ubezpieczeń. Należy określić obowiązki informacyjne stron uwzględniając zmiany zachodzące w funkcji poszczególnych umów takich jak np. umów na życie jako zabezpieczenie kredytu, zmienić uregulowania dotyczące statusu uposażonego a także regulacje prawne dotyczące zamówień publicznych w kierunku podniesienia konkurencyjności i dostępu do rynku. Na zakończenie mec. Mrozowska Bartkiewicz, jako przedstawiciel rynku, zgłosiła postulat aby w pracach ustawodawcy nie było koncepcji zmian w prawie dla zmiany. Należy przeanalizować potrzeby i oczekiwania konsumentów w stosunku do tego rodzaju produktów, nie tylko przez pryzmat samych zastrzeżeń, uwzględniając w regulacjach specyfikę kanałów dystrybucji. Zwróciła się z prośbą o uszanowanie tradycji i dorobku ubezpieczeń grupowych, a także aby decyzje w ramach regulacji podejmowane były z dużą rozwagą, biorąc pod uwagę potrzeby wszystkich uczestników rynku.

18 Anna Kwiatkowska Dyrektor Biura Ubezpieczeń Ochronnych w PZU Życie S.A. rozpoczynając swoje wystąpienie wyraziła zadowolenie z możliwości przekazania opinii rynku na temat planowanych regulacji ubezpieczeń grupowych. Tytuł prezentacji Dobre prawo dobre ubezpieczenia, znaczenie ubezpieczeń grupowych wywodzi się z przekonania że dobre prawo jest wtedy gdy każda strona umowy ubezpieczenia, zakłady ubezpieczeń, ubezpieczający i ubezpieczeni, jest zadowolona. Aby to prawo było dobre i mądre należy uwzględnić specyfikę ubezpieczeń grupowych. W ramach tych ubezpieczeń istnieje różnorodność form i produktów. Są grupowe ubezpieczenia bankowe, pracownicze, ubezpieczenia na życie. Zdaniem Dyrektor Kwiatkowskiej nie należy utożsamiać problemów jednej, najszybciej rozwijającej się grupy ubezpieczeń bankowych, z problemami wszystkich ubezpieczeń grupowych. Mądrość prawa oznacza elastyczność prawa. Prawo powinno uwzględniać różnorodność i specyfikę różnych grup zainteresowanych ubezpieczeniami grupowymi. Cele ubezpieczeń grupowych nie są tożsame. Ubezpieczenia bankowe są zabezpieczeniem przed przedwczesnym zgonem kredytobiorcy a co za tym idzie zabezpieczeniem banku i rodziny przed ewentualnym niespodziewanym długiem. Zupełnie inny charakter i cel mają ubezpieczenia pracownicze. Są one dużo tańsze z bardzo szerokim zakresem ochrony. Nie związane są z zaciągniętym kredytem ale z życiem i zdrowiem ubezpieczonego oraz ze zdarzeniami w życiu jego rodziny. Ubezpieczenia pracownicze służą temu aby w nagłych, niespodziewanych sytuacjach mieć wsparcie i zabezpieczenie. Potrzeba i różnica celów powoduje różnorodność podejścia do ubezpieczeń grupowych. Powoduje potrzebę elastyczności. Przykładem elastyczności jest źródło składki. Składka może być finansowana przez ubezpieczającego pracodawcę, który jako rodzaj benefitu dla swoich pracowników oferuje ubezpieczenia na życie. Dominującym źródłem składki jest jednak składka płacona przez samych ubezpieczonych. Pracodawca czy bank organizują objęcie ochroną ubezpieczeniową ale to ubezpieczony najczęściej płaci składkę z własnych środków. Elastyczność nie jest tylko postulatem na przyszłość. Zdaniem prelegentki już teraz istnieje kilka przepisów spełniających wymóg elastyczności. Takim przykładem jest art. 831 kc mówiący o możliwości wyznaczenia uposażonego, wyznacza go ubezpieczający. Jest to przykład możliwości zabezpieczenia banku bądź rodziny przed niespodziewanym długiem. Jeżeli składka pochodzi z własnych środków to art kc pozwala tak elastycznie ukształtować stosunek umowny aby można było oznaczyć kto będzie beneficjentem umowy. Przykładem prawa które się dostosowuje do różnych sytuacji, uwzględnia różne sytuacje i różne potrzeby w ramach ubezpieczeń grupowych, jest art kc. Ustawodawca pozwala aby oświadczenia przystąpienia do ubezpieczenia składać albo ubezpieczycielowi

19 albo ubezpieczajacemu. Indywidualizacja może zaburzyć prostotę w ubezpieczeniach grupowych która jest jednym z najważniejszych ich elementów. Przykładem braku elastyczności jest art. 808 kc Roszczenia o zapłatę składki przysługuje ubezpieczycielowi wyłącznie przeciwko ubezpieczajacemu. Zapis ten powoduje obowiązek stosowania w niektórych przypadkach ustawy o zamówieniach publicznych. Zdaniem Dyrektor Kwiatkowskiej to stosunek umowny powinien decydować o tym jaki jest stosowany tryb zawierania umowy, a nie to u jakiego pracodawcy pracuje ubezpieczony. Należy jednoznaczne określić że zamówienia publiczne nie mogą dotyczyć ubezpieczeń grupowych. Ubezpieczenia grupowe, zwłaszcza ubezpieczenia pracownicze, cieszą się popularnością dlatego że są proste i tanie. Prostota wyrażona jest łatwością przystąpienia do umowy, przejęcia przez ubezpieczającego z ubezpieczonego ciężaru dbania o przekazywanie comiesięcznej składki. Bank potrąca składkę z konta, pracodawca potrąca składkę z wynagrodzenia i przekazuje ją do zakładu ubezpieczeń. Rola ubezpieczającego jest bardzo ważna ponieważ kalkulując ubezpieczenie ubezpieczyciel patrzy na grupę osób zrzeszonych, związanych z danym ubezpieczającym. Przekłada się to na cenę. W kalkulowanej składce netto na grupę, ubezpieczyciel bierze pod uwagę branżę, wiek, strukturę grupy. Nie badany jest klient indywidualny. Ubezpieczyciel zakłada że jeżeli w grupie są osoby pracujące, to wstępnym rodzajem underwritingu są badania wstępne, okresowe. Skoro pracownicy mogą pracować to znaczy że są na tyle zdrowi aby można było ich objąć ochroną ubezpieczeniową. Nie tworzy się szczegółowej ankiety medycznej, nie wykonuje dodatkowych badań medycznych. Uśredniona składka powoduje że ubezpieczenia są dostępne dla wszystkich osób w danej grupie. W ramach ubezpieczeń grupowych oferowany jest bardzo szeroki wachlarz ubezpieczeń dodatkowych czy klauzul. Zabezpieczane są jak najszersze potrzeby poszczególnych grup zawodowych. Indywidualizacja jest jedynie na potrzeby grupy a nie poszczególnych osób. Ubezpieczenia bankowe i pracownicze, grupowe i indywidualne współistnieją obok siebie. Najbardziej rozpowszechnione w Polsce są ubezpieczenia grupowe. Istotnym ich elementem jest możliwość indywidualnej kontynuacji. Formalnie jest to ubezpieczenie indywidualne. Jednak nie istniałoby ono gdyby nie ubezpieczenie grupowe. Poprzez indywidualną kontynuację możliwe jest kontynuowanie ochrony ubezpieczeniowej ze z góry znaną składkę i z góry znanym zakresem ochrony. Dominującą formułą na rynku jest ubezpieczenie dożywotnie. Uśrednienie ryzyka oznacza przyjęcie do ubezpieczenia grupy osób młodszych i starszych, palących i niepalących, zdrowych i chorych. Jest to również wartość średniej składki, jednej stawki dla wszystkich w danym zakładzie pracy. Uśrednienie jest cechą produktów grupowych, a nie ich wadą. Uśrednienie powinno dotyczyć każdej sytuacji w tego rodzaju ubezpieczeniach, również takiego elementu jak karencja. Nie można ustalić dla jednej strony - zakładu ubezpieczeń - uśredniania składki, obsługi - w rozumieniu przez

20 pracodawcę, jednakowego standardu dla wszystkich, a z drugiej strony żądać indywidualizacji np. zwrotu składki. Jeżeli uśrednione zostały pewne elementy umowy to również należy uśredniać wszystkie elementy, również takie jak karencja. Karencja jest stosowana zawsze w stosunku do osób które przystąpiły do ubezpieczenia później. Zakład ubezpieczeń nie zna przyczyny nagłej decyzji o przystąpieniu do ubezpieczenia i nie może pozwolić na indywidualizację ubezpieczeń grupowych. Doszłoby do nierówności stron, do selektywnego korzystania z produktu. Analiza ubezpieczeń grupowych skłania do postulatu skierowanego do osób które będą miały wpływ na kształt przepisów dotyczących ubezpieczeń grupowych, aby w swoich pracach uwzględniali to co do tej pory zostało wypracowane na rynku. Aby nie przekładać problemów jednych ubezpieczeń na drugie, aby prawo było elastyczne i nadążało za praktyką, rzeczywistością, za potrzebami klientów. Po zakończeniu wystąpień na sali pojawiły się pytania skierowane do prelegentek. Zofia Pawlak - Borsuk z Prawa Asekuracyjnego zadała pytanie czy stosowana karencja w ubezpieczeniach grupowych do których przystępuje się bez wcześniejszego badania lekarskiego, nie stanowi zagrożenia przystąpienia do ubezpieczenia osób które mają chorych członków rodziny. Jeżeli zdarzenie nastąpi w piątym miesiącu trwania umowy to świadczenie nie przysługuje. Czy w takim wypadku zakład ubezpieczeń zwróci na żądanie składkę ponieważ umowa została zawarta, składka zapłacona, a nie ma odpowiedzialności. W odpowiedzi Dyrektor Kwiatkowska stwierdziła że zwrot składki w ubezpieczeniach grupowych to bardzo ważny temat. Obecne przepisy nie są jednoznaczne. Interpretacje idą w kierunku indywidualizacji zwrotu składki. Kluczowa jest nie tyle sama litera prawa ile to co stoi za tym rozwiązaniem. Karencja bardzo często jest wliczona w składkę jako element aktuarialny. Nie wchodzi się w aspekty ekonomiczne, ale tak naprawdę przyjmując to uśrednienie również ubezpieczyciel zakłada że część osób przystępujących może mieć karencję. Chodzi tylko o to żeby ubezpieczeni nie planowali zdarzeń i nie przystępowali do ubezpieczenia po to aby uzyskać świadczenie. Jeżeli zu będzie zwracać składkę ponieważ ubezpieczony nie jest zainteresowany danym ryzykiem, np. nie ma teściów, albo ubezpieczona jest w ciąży i nie powinna wystąpić wypłata bo jest to zdarzenie pewne, to dojdziemy do takiej sytuacji że ubezpieczenie grupowe stanie się ubezpieczeniem indywidualnym. Zatracone zostanie to uśrednienie. Ubezpieczenie straci wspólny uśredniony koszt składki netto i brutto. Dlatego ten element karencji jest bardzo ważny. Jest elementem składki liczonej przez aktuariuszy.