KATOLICKI UNIWERSYTET LUBELSKI WYDZIAŁ NAUK HUMANISTYCZNYCH. Praca z leksykologii i leksykografii: ŁAGIEWNIK. Marzena Tyl Filologia Polska

Transkrypt

1 KATOLICKI UNIWERSYTET LUBELSKI WYDZIAŁ NAUK HUMANISTYCZNYCH Praca z leksykologii i leksykografii: ŁAGIEWNIK Marzena Tyl Filologia Polska Lublin 2003

2 dzban. 7 Synonimami łagiewnika w staropolskich dokumentach były słowa lagoenarius, 2 ŁAGIEWNIK U podstawy wyrazu łagiewnik tkwi wyraz łagiew. 1 Etymologia tego słowa nie jest jasna być może należy szukać jej w języku greckim i łacińskim. Język łaciński miałby wówczas stanowić rolę pośrednika pomiędzy greką a językiem niemieckim, z którego łagiew miała dotrzeć do języka polskiego. 2 Niemiecka Legel, pochodząca z łacińskiej lagēna, a ta z greckiej lagynos (λáγūνος), dała nam starą nazwę brzmiącą jak lagela, a później lagel. 3 Z drugiej strony już w prasłowiańszczyźnie istniały formy: lagy, lagъve. 4 Fakt, że łagiew dotarła do wielu języków słowiańskich, koliduje z przekonaniem o pożyczce dokonanej z niemieckiego. 5 Łagiew nazywana była również jeżeli pozostać w obrębie tej samej rodziny słowotwórczej łagwicą, łagiewką. Po łacinie łagiew, stągiew, baryłka, flasza, dzban, bukłak zwą się lagoena i lagena. Łagiew to naczynie do przechowywania i przenoszenia płynów (napojów); jest ona nazywana naczyniem podróżnym, które być może miało nawet określona miarę. Zrobiona jest z drewna, skóry, kruszcu lub miedzi. 6 Lagoena tłumaczona jest nawet dokładniej jako pękate naczynie gliniane lub szklane o cienkiej szyjce i jako butelkę, lagenarius, lagoenator, lagenator. 8 A więc są to nazwy również urobione od tego naczynia. 1 Por. S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s. 198, s. v. Łagiewniki.; Tenże, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska, pod red. S. Sochackiej, t. VII, Opole 1994, s. 44, s. v. Łagiewniki. 2 Słownik języka polskiego, pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego, W. Niedźwiedzkiego, t. II, Warszawa 1902, s. 789, s. v. łagiewnik.; Słownik języka polskiego, pod red. M. Szymczaka, t. II, Warszawa 1998, s. 61, s. v. łagiew. 3 A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, wyd. IX, Warszawa 2000, s. 305, s. v. łagiew. 4 Słownik etymologiczno motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Odapelatywne nazwy osobowe, oprac. A. Cieślikowa, Kraków 2001, s. 148, s. v. łagwa. 5 A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. II, Warszawa 2000, s. 424, s. v. łagiew. 6 Z. Gloger, dz. cyt.; Słownik języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, t. IV, Warszawa 1962, s. 250, s. v. łagiew.; M. Arct, Słownik ilustrowany języka polskiego, t. III, Warszawa 1929, s. 319, s. v. łagiew, łagiewka.; Słownik staropolski, pod red. S. Urbańczyka, t. IV, Wrocław , s. 89, s. v. łagiew.; Słownik wyrazów obcych, pod red. J. Tokarskiego, Warszawa 1972, s. 440, s. v. łagiew.; Słownik języka polskiego, pod red. A. Zdanowicza, M. Bohusza Szyszko, J. Filipowicza, W. Tomaszewicza, F. Czepielińskiego, W. Korotyńskiego, B. Trentowskiego, t. I, Wilno 1861, s. 604, s. v. łagiew.; Słownik języka polskiego, pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego, W. Niedźwiedzkiego, t. II, Warszawa 1902, s. 789, s. v. łagiewnik.; Słownik języka polskiego, pod red. M. Szymczaka, t. II, Warszawa 1998, s. 61, s. v. łagiew. 7 Słownik łacińsko polski, pod red. M. Plezi, Warszawa 1969, t. III, s. 309, s. v. lagoena. 8 Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, t. V, pod red. M. Plezi, Wrocław , s. 1218, s. v. lagoena, lagena, lagoenarius, lagenarius, lagoenator, lagenator.

3 3 Z tego powodu znaczenie wyrazu wydaje się niektórym oczywiste i jest nazywany rzemieślnikiem od łagwi. 9 Ta sama rozbieżność, jaka zdaje się rysować pomiędzy znaczeniem strukturalnym a znaczeniem rzeczywistym tego wyrazu, dotyczy analizy etymologicznej, która wskazuje na pochodzenie niemieckie wyrazu. Łagownik, łagiewnik czy też leglarz, który nazwę wziął od niemieckiego Lägler (der Lägelmacher), miał pochodzić z XVI wieku jako utworzony od tego słowa i znaczyć tyle, co bednarz. 10 Ujmując rzecz w ten sposób widzimy, że łagiewnik zwał się rzemieślnik, który robił łagwie. 11 To człowiek przynależny do książęcej ludności służebnej, trudniący się wyrobem łagwi, łagwic czy też warzeniem piwa i syceniem miodu dla dworu książęcego. 12 Mówi się o nim, jako o przynależącym do służby dworskiej, przechowującej napoje w łagwiach. 13 Wspomniane warzenie piwa i sycenie miodu każe zastanowić się, czy w ogóle można pojmować łagiewnika jako kogoś produkującego bądź naprawiającego beczki, to znaczy: czy może być on utożsamiany z bednarzem. Raczej byli lagenarii słodownikami, produkującymi głównie na potrzeby władcy piwo i miód. 14 Lagenarii nie byli bednarzami, lecz słodownikami, tzn. piwowarami i miodosytnikami. 15 Złe rozumienie znaczenia łagiewnika wynika z triumfu etymologii nad krytyczną i kompleksową analizą materiału źródłowego. 16 Utożsamianie łagiewnika z bednarzem, a więc umieszczanie go pośród książęcej ludności służebnej trwa od XVII wieku. 17 Jednak na Zachodzie lagenarii nie oznaczali takich wytwórców, a lagenae nie mogły raczej narzucić swej nazwy całemu rzemiosłu bednarskiemu Z. Gloger, dz. cyt.; S. B. Linde, Słownik języka polskiego, wyd. II popr., t. II, Lwów 1855, s. 581, s. v. łagiewnik.; Słownik języka polskiego, pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego, W. Niedźwiedzkiego, t. II, Warszawa 1902, s. 789, s. v. łagiewnik.; Słownik etymologiczno motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Odapelatywne nazwy osobowe, t. I, oprac. A. Cieślikowa, Kraków 2000, s. 148, s. v. łagwa.; Słownik języka polskiego, pod red. A. Zdanowicza, M. Bohusza Szyszko, J. Filipowicza, W. Tomaszkiewicza, F. Czepielińskiego, W. Korotyńskiego, B. Trentowskiego, t. I, Wilno 1861, s. 604, s. v. łagiewnik. 10 Tenże, Słownik etymologiczny języka polskiego, wyd. IX, Warszawa 2000, s. 293, s. v. łagiew. 11 Z. Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. III, Warszawa 1972, s. 157, s. v. łagiew. 12 Słownik staropolski, pod red. S. Urbańczyka, t. IV, Warszawa , s. 89, s. v. łagiewnik. 13 S. Rospond, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska, pod red. S. Sochackiej, t. VII, Opole 1994, s. 44, s. v. łagiewnik. 14 A. Gąsiorowski, Mały słownik kultury dawnych Słowian, pod red. L. Leciejewicza, Warszawa 1988, s. 216, s. v. łagiewnicy. 15 K. Buczek, Łagiewnicy [w:] tenże, Książęca ludność służebna w Polsce wczesnofeudalnej, Wrocław 1958, s Tenże, Łagiewnik, Język Polski XXXVI 1956, s Tenże, Łagiewnicy [w:] tenże, Książęca ludność służebna w Polsce wczesnofeudalnej, Wrocław 1958, s. 27 nn. 18 Tamże, s. 28.

4 4 Z dokumentu legata Idziego dla Tyńca z roku 1123/5 wynika, że zaliczali się do dworskiej służby panującego i że byli stale i nieodzownie potrzebni w podróżach. Skoro szewcy i złotnicy nie mieli takiego przywileju, to co dopiero rzemieślnik wyrabiający łagwie! 19 Należy więc inaczej odczytać związek pomiędzy łagiewnikiem a łagwią: Nasi łagiewnicy trudnili się warzeniem piwa i miodu dla dworu książęcego i w ogóle pańskiego, dlatego towarzyszyli mu w podróżach razem z piekarzami i łowcami. Że zaś owe napoje przechowywano i wożono w specjalnych naczyniach łagwiach, zatem trudniący się owym procederem służebnicy dworscy nosili nazwę łagiewników. 20 *** Łagiewnik należał do służebnej ludności dworskiej, która znana była w Polsce i Czechach. 21 Jeśli się pojawił w tekście pisanym, to były to, z racji jego statusu społecznego, raczej kodeksy i zapiski polityczno gospodarcze kraju. Częściej występuje w tekstach wyraz łagiew zarówno w Biblii, jak i tekstach świeckich. Sprawa z łagiewnikiem przedstawia się znacznie skromniej. Słowo w polskim brzmieniu (lagevnicy) znane jest od XIII wieku. 22 Wcześniej w XII i XIII w. występowali pod łacińskim mianem lagenarii. 23 Już dokument dla klasztoru w Trzebnicy (1204) wśród 216 poddanych i 39 rzemieślników wylicza aż 21 łagiewników. 24 Tak wygląda odniesienie do Trzebnicy: Singuli predictorum lagenariorum, hamerariorum, pistorum debent XX nummos preter Rados lagenarium, filium Ponat, qui annonam debet sicut hospesdare non tamen mal Pojawili się łagiewnicy w tekstach pisanych w 1252 r. i 1275 r. 25 Leglarz, jak wspomniałam wcześniej, pojawił się w wieku XVI, wtedy co derywat od łagiewnika przymiotnik łagiewnicki należący do łagiewnika Tamże, s Tamże, s A. Gąsiorowski, dz. cyt. 22 F. Sławski, dz. cyt.; Słownik staropolski, pod red. S. Urbańczyka, t. IV, Wrocław , s.89, s. v. łagiewnik. 23 Lagevnicy w tekstach pojawili się później niż lagenarii, ale jeszcze pod koniec wieku XV ( ) spotykamy się z nazwą lagoenarii w dokumencie: Kodeks dyplomatyczny miasta Krakowa, t. VII, Kraków 1882, s , 430, 431, 438, 439, S. Rospond, dz. cyt. 25 A. Bańkowski, dz. cyt., s F. Sławski, dz. cyt.

5 5 Słowo polskie pojawiło się w dokumencie Przemysława I w Kodeksie dyplomatycznym Wielkopolski z 1252 roku, nadającym dziekanowi gnieźnieńskiemu komesowi Osięborowi prawo dziedziczenia: 27 Comiti... Osimborio... dedimus villam Petrconis et ministerialium nostrorum, qui vulgariter Lagevnici vocantur, ville dicti Osimborii... contiguas 28 Potem w Kodeksie dyplomatycznym Małopolski w roku 1275, gdzie zostało zaznaczone wyraźnie dziedziczne i rodowe prawo łagiewników do ziemi. Nadanie to przysługuje podkomorzemu sandomierskiemu Mikule z rąk Bolesława Wstydliwego: Ad sepedictam hereditatem Lagevnici nullum penitus debent habere respectum nec accessum Hereditatem nostram, que Lagewnici wlgariter nominantur, iure herediterio pacifice et quiete perpetuo possidendam Heridatem nostram, que Lagevnici wlgariter appellantur Lagevnicy vulgariter Nominatur..., que fuit hominum nostrorum, qui Lagevnici vulgariter appellantur Quod sepius recitata hereditas Lageunici easdem plenarie habeat libertates et potestates 29 Kolejny ślad występowania tegoż słowa w tekście pojawia się w wieku XVI. W Kronice mieszczanina krakowskiego z lat odnajdujemy derywat od łagiewnika przymiotnik łagiewnicki: Tegoż roku, przed tym trochę dnia 18 maja, z piątku na sobotę, zapadło się w Wieliczce w rynku 5 domów, aże do samego dna z góry, jedno rynny a wierzch na wierzchu zostałe, jako łagiewnicki dom, Brześciańskiego, Marcinów i inszych na tej połaci, które to doły albo ruiny naważało kilkaset człowieka z takimi i kilkanaście kar z wołmi. 30 Historia wyrazu na XVI wieku się nie kończy. W XIX wieku jest odnotowane użycie kolejnego derywatu od słowa łagiewnik w piosence pochodzącej z gwary poznańskiej: 27 O przykładach związanych z nadaniami zob.: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. F. Sulimierskiego, S. Chlebowskiego, W. Walewskiego, t. XV, Warszawa 1902, s. 253, s. v. Łagiewniki.; K. Buczek, Łagiewnicy [w:] tenże, Książęca ludność służebna w Polsce wczesnofeudalnej, Wrocław 1958, s ; K. Buczek, Łagiewnik, Język Polski XXXVI 1956, s. 245, 250.; Słownik staropolski, pod red. S. Urbańczyka, t. IV, Wrocław , s. 89, s. v. Łagiewniki.; L. Moszyński, Geografia niektórych zapożyczeń w staropolszczyźnie, Poznań 1954, s. 42, s. v. Łagiew.; F. Sławski, dz. cyt. 28 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. I, Poznań 1877, s Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. III, Kraków 1887, s F. Sławski, dz. cyt. Cyt. za: Kronika mieszczanina krakowskiego z lat , Kraków 1930, s. 16.

6 6 Kto wywija to wywija // A kto skacze, a to skacze a to nasza famulija // Łagiewniccy to smarkacze 31 Jak sprawa ma się dzisiaj? Słowo łagiewnik jest już dziś nieznane w swoim znaczeniu właściwym. Ale jego pozycja we współczesnym języku Polaków jest dość silna. Ślady istnienia tej grupy książęcej służebnej ludności dworskiej przetrwały w nazwach miejscowych. 32 Łagiewnikami nazywano jej osady. Mamy mnóstwo takich nazw, szczególnie w Wielkopolsce i Małopolsce. 33 To były, być może, miejsca zamieszkania tych, którzy wyrabiali beczki, a może należy inaczej rozumieć treść służebną w tych nazwach miejscowych: byli to służebnicy dworu książęcego piwowarzy i miodowarzy, a nie producenci łagwi. 34 Wspomniane wyżej kodeksy potwierdzają, że wieś zamieszkała przez łagiewników otrzymywała nazwę służebną Łagiewnicy. 35 Pierwotnie te nazwy były mianownikowe, a od XIV wieku pojawiły się jako formy biernikowe w nazwach miejscowości. 36 W kodeksie dyplomatycznym Katedry krakowskiej już odnajdujemy nazwę Łagiewniki: Quorum coram nobis quidam iacobus alias Iacussius Nicolai de Łagiewniki presbiter capellanus et procurator ipsius Paschonis et nomine procuratorio 37 Wsie nazywane tak były od XIII do XVI wieku w Wielkopolsce, na Mazowszu i w Małopolsce. 38 Istnieje mianowicie wsi o nazwie Łagiewniki z Wielkopolski, 8 z Małopolski, 4 z ziemi sieradzko łęczyckiej, 4 ze Śląska i 2 z Mazowsza. 39 Jednakże materiał wyrazowy staropolski nie posiada ani jednego przykładu pochodzącego z Mazowsza. 31 J. Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. III, Kraków 1903, s. 61, s. v. Łagiewniki. Cyt. za: O. Kolberg, Dzieła wszystkie. W. Ks. Poznańskie, t. XIII, Kraków 1880, s A. Gąsiorowski, dz. cyt.; Z. Gloger, dz. cyt. 33 O wielości nazw w Polsce zob.: Słownik etymologiczno motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Odmiejscowe nazwy osobowe, t. III, oprac. Z. Kaleta, Kraków 1997, s. 105, s. v. łagownik, łagowski. 34 S. Rospond, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska, pod red. S. Sochackiej, t. VII, Opole 1994, s. 44, s. v. łagiewnicy. 35 L. Moszyński, dz. cyt. 36 Por. S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s. 198, s. v. Łagiewniki. 37 Kodeks dyplomatyczny Katedry krakowskiej ś. Wacława, t. II, Kraków 1883, s A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. II, Warszawa 2000, s. 425, s. v. łagiew. 39 Por. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. F. Sulimierskiego, S. Chlebowskiego, W. Walewskiego, t. V, Warszawa 1884, s , s. v. Łagiewniki.; Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. F. Sulimierskiego, S. Chlebowskiego, W. Walewskiego, t. XV, Warszawa 1902, s , s. v. Łagiewniki.; L. Moszyński, dz. cyt.

7 7 BIBLIOGRAFIA 1. Arct Michał, Słownik ilustrowany języka polskiego, t. III, Warszawa Bańkowski Andrzej, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. II, Warszawa Brückner Aleksander, Słownik etymologiczny języka polskiego, wyd. IX, Warszawa Buczek Karol, Łagiewnicy [w] tenże, Książęca ludność służebna w Polsce wczesnofeudalnej, Wrocław 1958, s Buczek Karol, Łagiewnik, Język Polski XXXVI 1956, s Gloger Zygmunt, Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. III, Warszawa Karłowicz Jan, Słownik gwar polskich, t. III, Kraków Kodeks dyplomatyczny Katedry krakowskiej ś. Wacława, t. II, Kraków Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. III, nr 105, Kraków Kodeks dyplomatyczny miasta Krakowa, t. VII, Kraków Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. I, nr 265, Poznań Kolberg Oskar, Dzieła wszystkie, t. XIII, Wrocław Kronika mieszczanina krakowskiego z lat , Kraków Linde Samuel Bogumił, Słownik języka polskiego, wyd. II popr., t. II, Lwów Mały słownik kultury dawnych Słowian, pod red. L. Leciejewicza, Warszawa Moszyński Leszek, Łagiew [w:] Geografia niektórych zapożyczeń niemieckich w staropolszczyźnie, Poznań 1954, s Rospond Stanisław, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław Rospond Stanisław, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska, pod red. S. Sochackiej, t. VII, Opole Sławski Franciszek, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. IV, Kraków Słownik etymologiczno motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Odmiejscowe nazwy osobowe, t. III, oprac. Z. Kaleta, Kraków Słownik etymologiczno motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Odapelatywne nazwy osobowe, t. I, oprac. A. Cieślikowa, Kraków Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. F. Sulimierskiego, S. Chlebowskiego, W. Walewskiego, t. V, Warszawa Słownik geograficzny królestwa polskiego i innych krajów Słowiańskich, pod red. F. Sulimierskiego, S. Chlebowskiego, W. Walewskiego, t. XV, Warszawa 1902.

8 8 24. Słownik języka polskiego, pod red. A. Zdanowicza, M. Bohusza Szyszko, J. Filipowicza, W. Tomaszkiewicza, F. Czepielińskiego, W. Korotyńskiego, B. Trentowskiego, t. I, Wilno Słownik języka polskiego, pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego, W. Niedźwiedzkiego, t. II, Warszawa Słownik języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, t. IV, Warszawa Słownik języka polskiego, pod red. M. Szymczaka, t. II, Warszawa Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, pod red. M. Plezi, t. V, Wrocław Słownik polszczyzny XVI wieku, pod red. M. R. Mayenowej, t. XII, Wrocław Słownik staropolski, pod red. S. Urbańczyka, t. IV, Wrocław Słownik wyrazów obcych, pod red. J. Tokarskiego, Warszawa 1972.