Biuletyn DWS.org.pl. spis treści. numer 1 lato Biuletyn.DWS.org.pl nr 1 lato 2008

Transkrypt

1 spis treści Biuletyn DWS.org.pl Krzysztof Miller (k.miller) Analiza ilości uzbrojenia wojsk pancernych Wojska Polskiego 1939 roku na tle armii ZSRR, III Rzeszy i Francji...2 Wojciech Mazur (woj) Eksport polskiego sprzętu wojennego na Bałkany w latach Turcja Oskar Myszor (pothkan) Goralenvolk. Kolaboracja Górali podhalańskich z okupantem niemieckim Paweł Piwoński (hayabusa) Samoloty F6F-5 Hellcat w rękach japońskich Łukasz Pasztaleniec (Janowiak) Recenzja: Marek Jedynak, Robotowcy Biuletyn.DWS.org.pl nr 1 lato 2008 Wydawca, redakcja, DTP: Tadeusz Zawadzki biuletyn-dws@pro.wp.pl Projekt graficzny: Teresa Oleszczuk Biuletyn jest bezpłatny. Prawa Autorów są chronione ustawami i konwencjami międzynarodowymi. Kopiowanie, przedruk i wykorzystanie fragmentów obszerniejszych niż przewiduje ustawa tylko za zgodą Autorów. Słowo się rzekło kobyłka u płota. Przed Wami drodzy Koleżanki i Koledzy z forum DWS pierwszy numer Biuletynu DWS.org.pl. Jak zapowiadałem ukazał się na Zlot. I mam nadzieję nie ostatni to raz, i że jeszcze będę miał okazję przedstawić prace forumowiczów. Jak widać ze spisu treści tematyka różnorodna, tak jak nasze Forum. Tekst Krzysztofa Millera może się wydawać nieco kontrowersyjny, ale osobiście nie spotkałem się jeszcze z tego rodzaju analizą czarno na białym wykazującą mizerię naszej broni pancernej we wrześniu Tekst Wojciecha Mazura to fragment jego pracy doktorskiej sprzed sześciu lat, zatytułowanej a jakże Eksport polskiego sprzętu wojennego na Bałkany w latach Wybraliśmy z Autorem Turcję, jako stosunkowo najmniej znaną. O ile Woj się zgodzi, co ciekawsze wyjątki będziemy publikować w przyszłości. Tu uwaga Autora, iż stan jego wiedzy w międzyczasie nieco się zmienił, więc być może doczekamy się czegoś zupełnie nowego. Oskar Myszor podjął się trudu zebrania rozsypanych po różnych publikacjach informacji o kolaboracji wśród Górali podhalańskich. Wydaje się, że efekt interesujący. Drobiazg Pawła Piwońskiego polecam szczególnie modelarzom. Choć żal, że brak ilustracji. Na koniec recenzja pióra Łukasza Pasztelańca dla wszystkich zainteresowanych ruchem oporu w Polsce. Wyjaśnić muszę jeszcze jedną rzecz Otóż z pełną świadomością zrezygnowałem z jakichkolwiek fotografii i innych materiałów ikonograficznych. To ze względu na prawa autorskie (a raczej ich brak). Nie wykluczam ba, mam nadzieję że w przyszłości się to zmieni. Zapraszam wszystkich do lektury I do pisania. Tadeusz Zawadzki (TZaw1)

2 2 Analiza ilości uzbrojenia wojsk pancernych Wojska Polskiego 1939 roku na tle armii ZSRR, III Rzeszy i Krzysztof Miller (k.miller) 1. Wprowadzenie Celem niniejszej pracy jest dokonanie zestawienia ilościowego wojsk pancernych Polski, Związku Radzieckiego i Rzeszy Niemieckiej w wrześniu 1939 roku. Oprócz samego określenia i przedstawienia liczebności tych sił, celem jest dokonanie kilku porównań i wykazanie różnic pomiędzy charakterem i koncepcją wojsk szybkich tych trzech państw. Praca ta w założeniu ma stanowić źródło danych do analiz już nie tyle liczbowych, co systemowych. Celem jest stworzenie podbudowy pod rozważania na temat koncepcji użycia sił pancernych, czy też realnych osiągnięć w dziedzinie produkcji i organizacji. Artykuł ten ma uporządkować wiedzę dotyczącą tematu i zaprezentować ją w formie łatwej do dalszej obróbki. Wojska pancerne odegrały podczas Drugiej Wojny Światowej jedną z głównych ról. To właśnie rozwój czołgów oraz wojsk zmechanizowanych i zmotoryzowanych najbardziej wpłynął na sztukę operacyjną Europejskiego Teatru Działań Wojennych, już od początku konfliktu czyniąc go zupełnie odmiennym od Wielkiej Wojny. W pierwszej z kampanii nowej wojny globalnej niemieckie dywizje pancerne i zmotoryzowane dały Wojskom Lądowym III Rzeszy o wiele większą dynamikę w skali operacyjnej niż Wojsko Polskie było w stanie osiągnąć choćby lokalnie. Z drugiej strony patrząc, Polacy posiadali broń pancerną już od momentu odzyskania niepodległości i rozwijali ten rodzaj wojsk przez całe dwudziestolecie międzywojenne. Biorąc pod uwagę fakt, że siły zbrojne obu silniejszych sąsiadów intensywnie tworzyły zmotoryzowane i zmechanizowane formacje wojsk lądowych, wiele dyskusji wzbudza ostatnimi czasami kwestia na ile Polska Broń Pancerna odstawała od potencjalnych agresorów. O ile bowiem pominiemy kwestie liczb bezwzględnych gdzie możliwości Drugiej Rzeczypospolitej wyglądały wobec Rosji i Niemiec mizernie a skupimy się na porównywaniu wartości względnych, uzyskamy obraz dający nam porównanie trendów i kierunków, którymi szły Panzerwaffe, Bronjetankowyje Wojska i Broń Pancerna. To zaś pozwoli nam nie tyle na porównanie potencjałów gospodarczych tu liczby są bezlitosne ale także spojrzeć na wydolność wykorzystania skromnych środków przez polskie kierownictwo wojskowe. Kryteria przyjęte do zaprezentowanych poniżej porównań zostały wybrane pod kątem dwóch kluczowych zagadnień: dostosowania parku sprzętowego do konfliktu, z jakim mieliśmy do czynienia w wrześniu 1939 r., koncepcji użycia posiadanych sił pancernych. W przypadku pierwszego zagadnienia przyjęto podstawowe charakterystyki dotyczące pojazdów pancernych, a więc mobilność, siła ognia i stopień ochrony wnętrza. Drugi punkt został zrealizowany poprzez analizę podporządkowania i samodzielności oddziałów pancernych w strukturze wojsk. Dla obu problemów szukano rozwiązania w postaci określenia procentowego udziału w odniesieniu do całkowitej liczby (czy to dla pojazdów o określonym stopniu ruchliwości, czy też czołgów zgrupowanych na poziomie brygad lub dywizji). Na zakończenie wywodu zaprezentowano kilka możliwych interpretacji wyników analizy. Analizę poszerzono o siły pancerne Francji, teoretycznie największego gracza w Zachodniej Europie. 2. Przygotowanie danych Przy określaniu ilości poszczególnych typów pojazdów pancernych używanych w czterech krajach uwzględniano informacje pochodzące z możliwie dużej ilości dostępnych źródeł. W kilku przypadkach widoczne były rozbieżności odnośnie ilości czołgów i samochodów pancernych będących w uzbrojeniu poszczególnych armii. Takie przypadki zostały zasygnalizowane w tekście lub przypisach. Kwestią dużo bardziej skomplikowaną pozostaje organizacja wojsk pancernych poszczególnych krajów. Dla Polski i Niemiec materiał źródłowy jest dość obfity, ale w odniesieniu do Związku Radzieckiego brakuje informacji o strukturach wojsk pancernych i zmechanizowanych. Dopiero ostatnie lata przyniosły relatywnie dużo nowych wydawnictw rosyjskich, które poważnie poszerzyły zakres wiedzy na temat RKKA i jej sił pancernych. W przypadku Armii Francuskiej istnieje w źródłach kilka rozbieżności zostały one zaznaczone. Wśród źródeł jest też wiele stron i witryn internetowych. W większości były one traktowane jako uzupełnienie do istniejących fizycznie książek i artykułów papierowych, ale dla kilku przypadków pozostawały jedynym dostępnym autorowi źródłem wiedzy. Przy każdej przywołanej informacji zostało podane jej pochodzenie, bezpośrednio lub w przypisie.

3 3 1. Ilość tankietek TK-3 i TKS w służbie Wojska Polskiego Źródło Ilość zbudowanych TK-3 Ilość zbudowanych TKS Ilość TK-3 w służbie Ilość TKS w służbie T. Pawłowski Kierunki a?? b Z. Lalak i D. Jędrzejewski Niemiecka?? R. Szubański Początek?? 403 A. Zasieczny Czołgi ~300 ~ a Plus 18 TKF. b W październiku 1936 r. liczba maszyn tej kategorii w WP wynosiła 543 sztuki (plus 10 maszyn szkolnych wykonanych z miękkiej stali). T. Pawłowski Kierunki rozwoju. 3. Polska Ilość tankietek TK, TKF i TKS będących w służbie polskich Wojsk Pancernych nie była łatwa do ustalenia pomimo dostępnych licznych opracowań, wiele z nich różniło się w szacunkach (tab. 1). Co widać, źródła są dość rozbieżne, a wynika to głównie z różnego podejścia do definicji pojazdów będących w służbie. Niektórzy autorzy przyjmowali, że za liczbę pojazdów pozostających w użyciu przyjąć należy tylko tankietki zgrupowane w oddziałach liniowych, bez uwzględnia zapasów i jednostek tyłowych. Pozostali brali pod uwagę liczbę całkowitą, skalkulowaną w mniej lub bardziej dokładny sposób. Aby uwzględnić normalne w warunkach pokojowych zużycie sprzętu, przyjęto, że w Wojsku Polskim znajdowało się 1 września 1939 r. 220 TK-3 oraz 280 TKS (w tym 24 TKS z armatą automatyczną 20 mm), czyli łącznie 500 tankietek (tab. 2). Ilość czołgów 7TP 132 egzemplarze nie uwzględnia 2 maszyn prototypowych ( Słoń i Smok ), ale obejmuje 11 czołgów, które w chwili wybuchu wojny znajdowały się w Polskich Zakładach Inżynieryjnych i po zakończeniu odbioru wojskowego wzięły udział w obronie Warszawy 1. W przypadku czołgów Renault R 35, zakupionych tuż przed wybuchem konfliktu, ilość pojazdów (49 egzemplarzy, czyli pełne wyposażenie batalionu) w służbie Wojska Polskiego nie wzbudza wątpliwości. Ilość czołgów Renault FT 17 oraz jego pochodnych to efekt kalkulacji, w której od podawanej najczęściej ilości 102 maszyn wszystkich wersji odjęto 32 pojazdy przebudowane do roli drezyn kolejowych. Odsetek czołgów dwóch podstawowych wariantów uzbrojenia (karabin maszynowy lub armata 37 mm) oceniono na około 50 procent dla każdego wariantu z niewielką korektą na korzyść czołgów z armatą. W kwestii rozmieszczenia pojazdów pancernych w strukturach Wojska Polskiego czasu wojny istnieje w dostępnej literaturze dość duża zbieżność poglądów (tab. 4). Literatura i materiał faktograficzny w tej dziedzinie jest dość bogaty, w związku z czym trudno tu o jakiekolwiek niejasności. Rozbieżności pojawiać się mogą w kwestii rozdysponowania pojazdów pancernych w jednostkach szkolnych i zapasowych, ale to zagadnienie nie będzie tu akurat analizowane dokładniej. Łącznie było to: 3 bataliony czołgów, 13 dywizjonów i szwadronów pancernych (10 w bry- 2. Czołgi, tankietki i samochody pancerne Wojska Polskiego 1 września 1939 r. Typ Ilość 7TP (jednowieżowy) 108 7TP (dwuwieżowy) 24 Vickers E (dwuwieżowy) 16 Vickers E 22 R Renault FT-17 (armata 37 mm) 20 Renault FT Renault TSF 6 Renault NC i M 26/27 29 TKS/TKF 256 TK TKS (armata 20 mm) 24 wz wz. 34-II 60 wz. 34-II (armata 37 mm) 20 RAZEM 887 Czołgi łącznie 299 Tankietki łącznie 500 Samochody pancerne łącznie Rozmieszczenie pojazdów pancernych Wojska Polskiego Poziom organizacyjny Ilość Procent batalion/dywizjon 404 a 45 kompania pociąg pancerny 70 8 oddziały szkolne i zapasowe RAZEM a Tu odjęto już brakujące 16 samochodów pancernych (wykazane w tabeli 4). gadach kawalerii, 2 w brygadach szybkich i 1 samodzielny), 19 kompanii tankietek, 3 kompanie czołgów lekkich, 10 pociągów pancernych. Dystrybucję pojazdów pancernych, biorąc pod uwagę najwyższą etatową jednostkę przedstawionow w tabeli 3. 1 J. Magnuski Produkcja czołgów 7TP. A. Zasieczny twierdzi, że w dniu 1 lipca 1939 roku w wojsku znajdowało się 137 czołgów 7TP.

4 4 4. Rozmieszczenie pojazdów pancernych w jednostkach Wojska Polskiego Armia Wielka Jednostka Oddział pancerny Stan etatowy czołgi tankietki sam. panc. Odwody NW odwody 111. kompania czołgów (wolnobieżnych) Warszawska BPanc-Mot 112. kompania czołgów (wolnobieżnych) kompania czołgów (wolnobieżnych) pociąg pancerny pociąg pancerny batalion czołgów lekkich kompania czołgów rozpoznawczych kompania czołgów rozpoznawczych szwadron czołgów SGO Narew Suwalska BK 31. dywizjon pancerny Armia Modlin Podlaska BK 32. dywizjon pancerny dywizje piechoty, odwody 62. kompania czołgów rozpoznawczych kompania czołgów rozpoznawczych pociąg pancerny Mazowiecka BK 11. dywizjon pancerny Nowogródzka BK 91. dywizjon pancerny Armia Pomorze 81. kompania czołgów rozpoznawczych Nowogródzka BK 81. dywizjon pancerny Armia Poznań 31. kompania czołgów rozpoznawczych Armia Łódź Armia Kraków 71. kompania czołgów rozpoznawczych kompania czołgów rozpoznawczych kompania czołgów rozpoznawczych pociąg pancerny pociąg pancerny Podolska BK 62. dywizjon pancerny Wielkopolska BK 71. dywizjon pancerny dywizje piechoty, odwody 32. kompania czołgów rozpoznawczych kompania czołgów rozpoznawczych kompania czołgów rozpoznawczych kompania czołgów rozpoznawczych kompania czołgów rozpoznawczych pociąg pancerny pociąg pancerny Wołyńska BK 21. dywizjon pancerny Kresowa BK 61. dywizjon pancerny dywizje piechoty, odwody 51. kompania czołgów rozpoznawczych kompania czołgów rozpoznawczych kompania czołgów rozpoznawczych pociąg pancerny pociąg pancerny Krakowska BK 51. dywizjon pancerny BKZmot 101. kompania czołgów rozpoznawczych kompania czołgów rozpoznawczych szwadron czołgów

5 5 Rozmieszczenie pojazdów pancernych w jednostkach Wojska Polskiego (c.d.) Armia Wielka Jednostka Oddział pancerny Stan etatowy czołgi tankietki sam. panc. Armia Prusy odwody 33. dywizjon pancerny batalion czołgów lekkich batalion czołgów lekkich GO Wyszków odwody 53. pociąg pancerny W oddziałach liniowych W oddziałach szkolnych i zapasowych a RAZEM a Oczywiście jest to efekt stanu faktycznego niższego od stanu etatowego. 4. Niemcy Ilość czołgów PzKpfw I Ausf A i Ausf B została podana łącznie, gdyż parametry podlegające analizie w tej pracy dla obu wariantów znajdują się w tym samym zakresie wartości. Zgodnie z dostępnymi informacjami przyjęto, że wszystkie były wyposażone w radiostacje. Ilość czołgów PzKpfw II na wrzesień 1939 r. w pracy Z. Lalaka i D. Jędrzejewskiego podawana jest na 1223, w liczbie tej mieszczą się jednak zarówno wozy pierwszych serii (Ausf a1 10, Ausf a2 15, Ausf a3 50 i Ausf b 25 szt.), jak i seryjne, czyli Ausf c, A, B, C, D i E (1156 szt. w latach ). Tu ze względu na różnice w osiągach, dokonano rozbicia na produkowane seryjnie wersje starsze i wersje nowsze (tab. 5). O wiele trudniejsze było poprawne zidentyfikowanie ilości samochodów pancernych pozostających w służbie Wehrmachtu we wrześniu 1939 r. Pomiędzy dostępnymi źródłami istnieje sporo rozbieżności, trudnych do wytłumaczenia. Informacje na temat produkcji samochodów pancernych zawarte w pracy Z. Lalaka i D. Jędrzejewskiego zestawiono w tab Z kolei jednak wg artykułu M. Skotnickiego Ciężkie ośmiokołowe samochody pancerne SdKfz 231, 232, 233 i 263 łączna produkcja tych pojazdów wynosiła 1235 sztuk, zaś w internetowym serwisie Lexikon der Wehrmacht znajdziemy jeszcze inne informacje (tab. 7). Łącznie wyprodukowano 1801 samochodów 4-kołowych (4-rad.), 161 samochodów 6-kołowych (6-rad.) i 861 samochodów 8-kołowych (8-rad.). Pominięta tutaj produkcja samochodów typu SdKfz 234 Puma (rozpoczęta w 1943 roku) wyniosła 487 samochodów, co oznacza, że samochodów 8-kołowych przez całą wojnę zbudowano 1348 sztuk. Na podstawie dostępnych źródeł możemy stwierdzić, że prawdopodobnie M. Skotnicki podał łączną liczbę samochodów 8-kołowych (uwzględniając produkcję SdKfz 234). Porównując dane o całkowitej produkcji ( Niemiecka broń pancerna ) i produkcji po wybuchu wojny ( Lexikon ) możemy określić przybliżone ilości samochodów pancernych będących w służbie Wehrmachtu i Waffen-SS na 1 września 1939 r. (tab. 8) 5. Stan ilościowy czołgów Panzerwaffe w rozbiciu na typy. Typ D. Jędrzejewski, Z. Lalak, Niemiecka broń pancerna Z. Kozaczuk Wehrmacht PzKpfw I Ausf A/B PzKpfw II Ausf a1/a2/a3/b PzKpfw II Ausf A/B/C 1113 PzKpfw III 98 a ponad 55 b PzKpfw IV c PzKpfw 35(t) 219? PzKpfw 38(t) 59? Razem 3235 ~3200 a Produkcja pierwszych wersji miała wynosić: 15 PzKpfw III Ausf A (1937 r.), 15 PzKpfw III Ausf B (1937 r.), 15 PzKpfw III Ausf C ( r.), 30 PzKpfw III Ausf D ( r.). Wersja PzKpfw III Ausf E miała być w produkcji od 1938 roku. D. Jędrzejewski, Z. Lalak Niemiecka broń pancerna , strona internetowa Achtung-Panzer!. b W pracy podano ilości wyprodukowanych wczesnych wersji (Ausf A 10 szt., Ausf B, C i D po 15 szt.) oraz informację o trwających dostawach czołgu PzKpfw III Ausf E. Z. Kozaczuk Wehrmacht , s c W pracy podano ilości wyprodukowanych czołgów poszczególnych wariantów: 35 szt. PzKpfw IV Ausf A, 42 Ausf B i 140 Ausf C, z zaznaczeniem, że wytwarzanie ostatniego wariantu zakończono w 1939 r. Z. Kozaczuk Wehrmacht , s Produkcja samochodów pancernych w Niemczech Typ Początek produkcji (rok) Koniec produkcji (rok) SdKfz SdKfz SdKfz SdKfz 231/232 (6-Rad) SdKfz 261 (6-Rad) SdKfz 231/232/261 (8-Rad) Wielkość produkcji (sztuk) 2 Z. Lalak, D. Jędrzejewski Niemiecka broń pancerna, s

6 6 7. Produkcja samochodów pancernych w Niemczech wg Lexikon der Wehrmacht. Typ przed Razem SdKfz 221/222/223? SdKfz 247 (4-rad.) SdKfz 261 (4-rad.) SdKfz 231/232 (6-rad.) SdKfz 247 (6-rad.) SdKfz 263 (6-rad.) SdKfz 231/232 (8-rad.)? SdKfz 263 (8-rad.) SdKfz 233 (8-rad.) Razem Niemieckie samochody pancerne we wrześniu 1939 r. Typ Ilość Uwagi Czterokołowe (SdKfz 221, 222, 223) Sześciokołowe (SdKfz 231, 232, 263) Ośmiokołowe (SdKfz 231, 232) W tym 23 SdKfz 263 (6-rad.) (pojazdy łączności). 250 Razem 940 Czołgi i samochody pancerne Panzerwaffe na dzień (c.d.) Typ Ilość SdKfz 231 (8-Rad) 170 SdKfz 232 (8-Rad) 80 Czołgi łącznie 3235 Samochody pancerne łącznie 943 RAZEM 4178 Na postawie danych dla samochodów czterokołowych, gdzie stosunek ilości wersji wyposażonych w radio (SdKfz 223) do łącznej liczby wyprodukowanych pojazdów (SdKfz 221, 222, 223) wynosił około 30 procent, podobny odsetek przyjęto dla cięższych pojazdów ośmiokołowych. Stąd w dalszej analizie pojawią się konkretne liczby wersji wyposażonych w radio: 40 SdKfz 232 (6-rad.) i 80 SdKfz 232 (8-rad.). Otrzymane ostatecznie ilości sprzętu będącego w uzbrojeniu Niemieckich Sił Zbrojnych na 1 wrześ nia 1939 roku przedstawiono w tabeli Czołgi i samochody pancerne Panzerwaffe na dzień Typ Ilość PzKpfw I Ausf A/B 1445 PzKpfw II Ausf a1/a2/a3/b 90 PzKpfw II Ausf A/B/C/D/E 1113 PzKpfw 35(t) 219 PzKpfw 38(t) 59 PzKpfw III Ausf A/B/C 45 PzKpfw III Ausf D/E 53 PzKpfw IV 211 SdKfz SdKfz SdKfz SdKfz 231 (6-Rad) 80 SdKfz 232 (6-Rad) 40 SdKfz 263 (6-Rad) 23 W odniesieniu do Trzeciej Rzeszy istnieje duża liczba źródeł opisujących rozmieszczenie i podporządkowanie czołgów i samochodów pancernych w momencie wybuchu wojny. Dlatego nie ma w zasadzie problemów z analizą rozmieszczenia i podziału sił pancernych Niemiec w momencie rozpoczęcia Kampanii Wrześniowej (tab. 10, 11 i 12). 10. Łączna ilość czołgów i pojazdów pancernych Wehrmachtu wg różnych źródeł. Źródło Czołgi Sam. pancerne Encyklopedia II wojny światowej, s ? Druga wojna światowa, s ? R. Szubański Początek pancernego szlaku, s L. Moczulski Wojna Polska, s ? 11. Czołgi i samochody pancerne w jednostkach Grupy Armii Południe 1 września 1939 r. wg J. Wróblewski Armia Prusy, Warszawa 1986, s. 9 (za: R. Szubański Niemieckie Wojska Pancerne w 1939 r., WPH nr. 3/1979, s ). Dywizja czołgów samochodów Razem pancernych 1. Dywizja Pancerna Dywizja Pancerna Dywizja Pancerna Dywizja Pancerna Dywizja Lekka Dywizja Lekka Dywizja Lekka Dywizja Lekka Inne jednostki a Razem a Dwie dywizje zmotoryzowane, dziewięć dywizji piechoty i pułk zmotoryzowany SS plus samodzielne oddziały 8. Armii.

7 7 12. Rozmieszczenie niemieckich czołgów i samochodów pancernych w poszczególnych związkach operacyjnych (R. Szubański Początek pancernego szlaku, s. 27). Grupa armii Armia Czołgi Samochody pancerne GA Północ Armia a w tym: I batalion 10. pułku pancernego 1. Brygada Kawalerii Dywizja Pancerna Kempf dywizje piechoty 4. Armia w tym: 3. DPanc 10. DPanc dywizje zmotoryzowane dywizje piechoty GA Południe Armia w tym: I batalion 25. pułku pancernego dywizje piechoty plus pułk zmot. SS 10. Armia w tym: 1. DPanc 4. DPanc 1. DLek 2. DLek 3. DLek dywizje zmotoryzowane dywizje piechoty 14. Armia w tym: 2. DPanc 5. DPanc 4. DLek dywizje piechoty plus pułk zmot. SS Razem b a W oryginale mylnie podano ilość 39. b W oryginale mylnie podano ilość W rezultacie otrzymujemy: 13. Rozmieszczenie pojazdów pancernych Wehrmachtu i SS Poziom organizacyjny Ilość Procent kompania 84 2 batalion dywizja oddziały szkolne i zapasowe RAZEM

8 8 5. Związek Radziecki Ilości czołgów i tankietek radzieckich wyprodukowanych w okresie przedwojennym zostały określone z wykorzystaniem trzech kompleksowych źródeł. Zestawienie informacji przedstawiono w tab. 14. W przypadku samochodów pancernych oszacowanie skali ich produkcji jest trudniejsze, nawet pomimo dużo mniejszej liczby typów (tab. 15). Dodatkową wskazówką co do stanu wojsk pancernych i zmechanizowanych RKKA w wrześniu 1939 r. będzie liczeb- ność tych wojsk niecałe półtora roku później, już po wojnie z Finlandią. (tab. 16) Analizując liczbę wyprodukowanych czołgów T 26 oraz ich stany na styczeń 1941 roku, można określić średnią ilość czołgów, które uległy wyeksploatowaniu. Po uwzględnieniu danych z pracy A. Zasiecznego ( wyprodukowanych, 1000 zniszczonych w wojnie z Finlandią, 9600 maszyn ) obliczamy, że wycofanych z powodu zużycia zostało około 800 maszyn z dostarczonych, czyli 7 procent w ciągu 14. Produkcja czołgów w ZSRR w okresie międzywojennym. Źródło Tanks of World War II A. Zasieczny Czołgi Bronja Typ Okres produkcji Produkcja Okres produkcji Produkcja Okres produkcji Produkcja T-27?? ~2600 T-37A ~1130 T-37TU?? T-37 z m. ognia?? 75 a T ~ BT-2 wz ~ b?? BT-5 wz ~ c?? BT 7 wz. 1935?? BT 7 wz ~ d?? BT-7A?? ?? BT-7M?? ?? T 26 wz. 1931?? e? 1626 T-26 wz. 1933?? f g T 26 wz h ? T 26 wz ? T-26 z m. ognia????? 1336 i a Łączna produkcja czołgów T-37: 2627 szt. ( Bronja ). b W tym 260 uzbrojonych w 37 mm armatę B -3, pozostałe tylko w karabiny maszynowe. c W tym 263 BT 5RT, wyposażonych w radiostację. d W tym 2017 BT 7RT, wyposażonych w radiostację. e W tym około 450 z 47 mm armatą PS 1 (modyfikacja armaty Hotchkiss) oraz uzbrojonych w 37 mm armatę B 3. f W tym pojazdy wyposażone w radiostację brak danych o ilości. W 1937 roku czołgi z radiostacją stanowiły 100 procent produkcji (550 sztuk). g W tym 65 czołgów T 26A. h W Tanks oznaczany jako T 26 wz i Łączna produkcja T 26: szt. (w tym także 300 do 500 pojazdów wsparcia, jak 183 ciągniki T -26T, 65 nosicieli mostu składanego ST 26, 55 pojazdów-min samobieżnych TT TU, transportery opancerzone i inne, źródło: A. Zasieczny Czołgi ) lub ( Bronja ). 15. Produkcja samochodów pancernych w ZSRR: Typ Lata produkcji Wielkość produkcji Źródło FAI Bronja BA BA-20, Wikipedia, J. Magnuski Wozy bojowe LWP a BA Bronja BA I Bronja BA Bronja ; BA 3, BA 6, BA 9, The Russian Battlefield BA Bronja ; BA 3, BA 6, BA 9, The Russian Battlefield BA 10A b Srednij bronieawtomobil BA 10, Wtoraja Mirowaja Wojna a J. Magnuski podaje tylko lata produkcji, bez liczby zbudowanych maszyn. b Liczba zamówionych BA 10A, z czego w 1938 r. zbudowano 489 maszyn, Srednij bronieawtomobil BA 10, Wtoraja Mirowaja Wojna. Bronja milczy o wielkości produkcji.

9 9 : 16. Stan wojsk pancernych RKKA na dzień Typ Ilość T OT BT 7633 w tym: BT-2 BT-5 BT-7 BT-7M BT-7A T T KW 243 T T-37/-38/ Razem czołgów Lekkie samochody pancerne 1486 Średnie samochody pancerne 2576 Razem samochodów pancernych 4062 RAZEM Źródło: A.G. Lenski Suchoputnyje sily, s 18, 19. A. Zasieczny ( Czołgi ) podaje nieco inne ilości radzieckiego sprzętu pancernego na : 9665 T-26, 7463 BT, 2331 T-37 i 1090 T-38. Strona internetowa Bronja przytacza na tą datę liczby tylko dla dwóch typów: T-37 (2225 szt. w służbie) i T-38 (1090 szt.). 10 lat eksploatacji. Dla czołgów rodziny BT z 8000 maszyn pozostawało w służbie 6500, więc zużytych zostało około 1500 pojazdów czyli około 20 procent. Analizując analogicznie, i przez uśrednienie zużycie dla pozostałych typów pojazdów i uwzględniając straty poniesione w zimie 1939/1940 r. w Finlandii 3, można oszacować stan wojsk pancernych ZSRR (tab. 17). Organizacja radzieckich wojsk pancernych na dzień 1 września 1939 r., choć przez wiele lat stanowiła zagadkę, może być dziś odtworzona relatywnie dokładnie. Według najnowszych źródeł rosyjskich w marcu 1938 roku RKKA miała obejmować: 170 dywizji strzelców i strzelców górskich; 26 dywizji kawalerii; 36 brygad pancernych, zmechanizowanych i zmotoryzowanych (z czego w zachodniej części ZSRR sześć brygad czołgów szybkich BT i trzy brygady strzelców zmotoryzowanych było zorganizowanych w trzy korpusy zmechanizowane w każdym po dwie brygady czołgów i dwie brygady zmotoryzowane). 26 z tych brygad stacjonowało w europejskiej części Związku Radzieckiego. 4 W maju 1940 roku na uzbrojeniu Armii Czerwonej znajdowało się czołgów, wśród których dominowały T-26 (9010 maszyn) i BT (7300 czołgów). W tym okresie (osiem miesięcy po analizowanej tutaj dacie) siły pancerne i zmechanizowane RKKA zorganizowane były w: 17. Czołgi i samochody pancerne RKKA na dzień Typ Ilość T T-37A 1800 T-37TU 600 T-37 z m. ognia 50 T BT-2 wz (armata 37 mm) 250 BT-2 wz BT-5 wz BT-5RT 250 BT-7 wz BT-7 wz BT-7RT 1600 BT-7A 150 BT-7M 200 T-26 wz T-26 wz (armata 37 mm) 350 T-26 wz T-26 wz (z radiostacją) 1000 T-26 wz T-26 wz T-26 z m. ognia 800 FAI 700 BA BA BA-I 500 BA BA BA-10A 500 RAZEM Razem czołgi w tym: T-26 BT inne Samochody pancerne łącznie dywizje szybkie (1. Dywizja Strzelców Zmotoryzowanych, 15., 81. i 109. Dywizje Zmechanizowane); 4 ciężkie brygady pancerne (TTBr, tjażełaja tankowaja brigada); 35 lekkich brygad pancernych (LTBr, legkaja tankowaja brigada, około 40 procent z nich było uzbrojonych w czołgi BT, pozostałe posiadały głównie T-26); 4 brygady motorowo-pancerne (MBBr, motorizowannaja bronjewaja brigada); czołgów i tankietek, A. Zasieczny Czołgi, s A. G. Lenski Suchoputnyje, s. 7. Dla brygad strzelców zmotoryzowanych wchodzących w skład korpusów zmechanizowanych użyto określenia motorizowannaja striełkowo-pulemietna brigada, czyli w dosłownym tłumaczeniu zmotoryzowana brygada strzelców i karabinów maszynowych. Czwarty korpus zmechanizowany w identycznym składzie formowano na Dalekim Wschodzie.

10 10 3 brygady czołgów-miotaczy ognia (TChBr, tanko-chemiczeskaja brigada); 6 pułków czołgów lekkich (ltp, legko-tankowyj połk); 31 pułków czołgów kawalerii (tpk, tankowyj połk kawalerii); 101 batalionów czołgów w składzie dywizji strzelców (tb, tankowyj batalion) 5. W latach w każdej dywizji strzelców stacjonującej w zachodniej części Związku Radzieckiego istniał dwukompanijny batalion czołgów. Jedna z kompanii powinna być (według etatu) uzbrojona w 14 czołgów T-26, druga w 22 lekkie czołgi pływające T-37 lub T-38. Brygady czołgów lekkich posiadały 4 bataliony czołgów i liczyły po 250 czołgów. Pułk czołgów kawalerii odpowiadał siłą batalionowi czołgów i obejmował trzy szwadrony czołgów szybkich BT (po 15 maszyn) oraz szwadron czołgów lekkich (pływających), razem 64 czołgi. 6 Oczywiście dla interesującego nas okresu nie bierzemy pod uwagę dywizji zmechanizowanych ani brygad czołgów ciężkich, które sformowano już w 1940 roku. 7 Jesienią 1939 roku wojska pancerne i zmechanizowane RKKA w przybliżeniu obejmowały: 100 batalionów czołgów w dywizjach strzelców (każdy w składzie 14 czołgów T -26, 22 czołgi T 37/38, razem 36 czołgów); 170 kompanii rozpoznawczych w dywizjach strzelców (każda w składzie 10 samochodów pancernych); 26 pułków czołgów kawalerii (czyli batalionów pancernych dywizji kawalerii), po 64 czołgi każdy; 30 brygad pancernych, każda po 250 czołgów. Ostatecznie otrzymamy (tab. 18): 18. Rozmieszczenie pojazdów pancernych Armii Czerwonej: Poziom organizacyjny Ilość Procent kompania batalion brygada oddziały szkolne i zapasowe RAZEM Francja Większość dostępnych opracowań nie poświęca większej uwagi stanowi Armii Francuskiej w czasie kampanii wrześniowej, koncentrując się zwykle na maju 1940 r. Zdobycie danych odnośnie produkcji czołgów w Francji w okresie międzywojennym nie jest zadaniem trudnym, a informacje te mogą stanowić podstawę dla określenia stanu na 1 września 1939 r. (tab. 19). Francja w odróżnieniu od Niemiec czy Rosji (ale podobnie jak Polska) nie dysponowała szerokim spektrum samochodów pancernych. Najważniejszym typem był Panhard P 178, wyprodukowany w ilości 356 szt., oraz Schneider P 16, wyprodukowany w ilości 96 szt. Stan posiadania francuskich wojsk pancernych w chwili wybuchu 2 wojny światowej przedstawiono w tab. 20. W wrześniu 1939 r. armia francuska posiadała 41 batalionów czołgów 8, z których 26 wchodziło wcześniej w skład dwubatalionowych jednostek (pułków), zwanych Groupe de bataillons de chars de combat (GBC) 9. Ponadto oddziały czołgów i samochodów pancernych występowały w dywizjach zmotoryzowanych, a jeszcze przed wojną sformowano 1. i 2. Lekkie Dywizje Zmechanizowane (w każdej 96 S-35, 92 H-35, 69 AMR 35, 48 Panhard P-178). Ostatecznie przyjęty następujący podział sił pancernych w wojskach lądowych Republiki Francuskiej przedstawionow w tab. 21. Nie należy jednak zapominać, że już trzy miesiące po zakończeniu kampanii wrześniowej francuskie siły pancerne przeszły poważną metamorfozę. Oprócz już istniejących dwóch lekkich dywizji zmechanizowanych powstały cztery dywizje pancerne, a zaraz potem pięć lekkich dywizji kawalerii, także posiadających jednostki pancerne. Dla potrzeb tej analizy rozpatrywano oczywiście stan na wrzesień 1939 r., ale obraz Armii Francuskiej byłby niepełny bez pokazania jej planów rozwoju Wojsk Pancernych, planów co należy podkreślić opracowywanych od 1935 r. i konsekwentnie realizowanych (tab. 22). 5 A. G. Lenski Suchoputnyje, s. 11, 12. Pewnych zbliżonych danych o organizacji radzieckich oddziałów pancernych dostarcza także strona World War II Armed Forces. W artykułach poświęconych Wojnie Zimowej zamieszczono tam informację o istnieniu w składzie dywizji strzelców dywizjonu rozpoznawczego oraz osobno przedstawiona jest struktura brygady pancernej z tamtego okresu. Schematy organizacyjne nie podają jednak żadnych stanów ilościowych, dopiero w schemacie organizacyjnym dla dywizji strzelców z czerwca 1941 r. pojawia się informacja o stanie ciężkiego uzbrojenia w dywizji strzelców: 10 samochodów pancernych i 16 czołgów lekkich w dywizjonie rozpoznawczym plus 3 samochody pancerne w batalionie łączności. 6 A. G. Lenski Suchoputnyje, s. 5. W World War II Armed Forces znajdziemy następującą strukturę brygady pancernej z okresu wojny radziecko-fińskiej: cztery bataliony czołgów, kompania zapasowa czołgów, batalion zmotoryzowany, dywizjon rozpoznawczy, zmotoryzowany batalion zabezpieczenia (techniczny), zmotoryzowany batalion zaopatrzenia, zmotoryzowane kompanie: medyczną, saperów, łączności i naprawy czołgów. 7 Jako ciekawostkę można podać, że ciężka brygada pancerna wyposażona w czołgi (średnie) T-28 posiadać miała według etatu 117 czołgów T-28 oraz 39 czołgów szybkich BT. Brygada uzbrojona w czołgi T-35 miała posiadać 95 takich pojazdów oraz 44 BT i 10 czołgów z miotaczami ognia. A. G. Lenski Suchoputnyje, s Przyjęte kryteria analizy Dla opisu mobilności poszczególnych konstrukcji uwzględniono przede wszystkim prędkość maksymalną na drodze. Celowo nie analizowano prędkości pojazdów pancernych w terenie przyczyną były poważnie rozbieżności w danych dla eksploatacji w tych warunkach. Najbardziej dyskusyjną kwestią jest definicja terenu, a więc warunków, w jakich dla poszczegól- 8 Bataillon de chars de combat, BCC. 9 L. Moczulski ( Wojna Polska 1939, s. 547, 553) podaje nieco odmienną organizację francuskich wojsk szybkich: 2 lekkie dywizje zmechanizowane 20 samodzielnych pułków pancernych, każdy w składzie dwóch batalionów czołgów, 3 pułki pancernych wozów bojowych w dywizjach kawalerii, 7 dywizjonów pancernych wozów bojowych w dywizjach zmotoryzowanych, 1 samodzielny batalion czołgów.

11 Produkcja czołgów we Francji do 1940 r. Źródło J. Chorzępa Francuska a A. Zasieczny Czołgi G. Forty World War Two Tanks b Typ Okres produkcji Produkcja Okres produkcji Produkcja Okres produkcji Ilość w linii Renault D 1A ?? c Renault D 1B? 50 Renault FT 17 d 1917? 2100 Renault FT -17 (armata 37 mm) 1917? 1246 Renault TSF 1917? 188 AMR ? 120 AMR ? Hotchkiss H ~900 Hotchkiss H 35 wz <600 e Renault R 35? f Somua S 35? ? FCM 36 g? ? Renault D 2? ? 50 B B 1bis FCM 2C h? 6 a Część informacji została skorygowana dzięki pomocy J. Chorzępy. b Łącznie w maju 1940 r. Armia Francuska miała posiadać 3420 czołgów, w tym 2720 lekkich (o wadze do 15 ton), 400 średnich (od 15 do 25 ton) i 300 ciężkich (powyżej 25 ton). c O samych czołgach autor wspomina, ale bez podania produkcji. Wzmiankowane jest tylko, że czołgi D 1 używane były w Algierii i w walkach w 1940 r. udziału nie wzięły w artykule J. Chorzępy z kolei jest podane, że 67. batalion czołgów został przerzucony do Francji i wziął udział w ostatnich walkach. d Produkcja sumaryczna wyniosła 7820 czołgów. W momencie zakończenia Pierwszej Wojny Światowej Francuzi posiadali 3200 czołgów FT 17, a produkcja wciąż trwała. Pod koniec wojny organizacja kompanii czołgów lekkich przewidywała 28 czołgów. 18 znajdowało się w trzech sekcjach (plutonach), każdy po 6 czołgów (3 z karabinem maszynowym, 2 z armatą 37 mm, 1 z działem 75 mm), pozostałe 10 to 8 pojazdów w sekcji rezerwowej oraz pojazd dowodzenia i czołg łączności TSF. Czołgów z działem 75 mm wyprodukowano jednak niewiele, w związku z czym o wiele częstsza była kompania licząca 25 czołgów (po 5 w plutonie). Armia Francuska otrzymała 3728 czołgów Renault FT 17: 2100 uzbrojonych w karabin maszynowy, 1246 uzbrojonych w armatę 37 mm, 39 uzbrojonych w działo 75 mm, 188 Renault TSF i 155 czołgów szkolnych. Jesienią 1939 r. w służbie pozostawało 1580 czołgów FT 17, a dalszych 1270 było zakonserwowanych większość pojazdów służyła już jednak do zupełnie innych celów (mosty towarzyszące, pojazdy z trałem przeciwminowym i inne). e Łącznie wg. A. Zasiecznego miano zbudować ponad 1000 czołgów H 35/H 38/H 39, w tym około 400 H maja 1940 r. w Armii Francuskiej miało się znajdować 821 czołgów Hotchkiss H 35/H 38/H 39. f Z tego 1070 czołgów zostało ukończonych do września 1939 r. Produkcja łączna obejmuje także wersję rozwojową R 40/R 35 wz ( sztuk plus kilkadziesiąt przebudowanych z R 35 przez montaż nowej wieży), uzbrojonych w armatę 37 mm o dłuższej lufie. R 40 nie wchodzi jednak już chronologicznie w zakres tej analizy. g Tanks of World War II podaje około 100 szt. wyprodukowanych od 1936, w pracy Z. Lalaka i D. Jędrzejewskiego podana jest liczba 90 FCM 36 będących w służbie w czerwcu 1940 r. h Z czego tylko 6 miało pozostawać w służbie, w składzie 51. batalionu czołgów. 20. Czołgi i samochody pancerne Armii Francuskiej na dzień Typ Ilość Renault FT-17 (armata 37 mm) 450 Renault TSF 100 Renault FT Renault AMR Renault AMR AMC a FMC Renault AMR ZT 33 Hotchkiss H Hotchkiss H Renault R Typ Ilość Somua S D 1A 10 D 1B 50 D B 1 30 B 1bis 120 FCM 2C 6 Panhard P-178/AMD Schneider P RAZEM w tym: czołgi samochody pancerne a Pełna produkcja do 1940 r. miała wynieść 150 szt. ( Encyklopedia II Wojny Światowej, s. 702).

12 Rozmieszczenie pojazdów pancernych Francji Poziom organizacyjny Ilość Procent dywizja a ,5 batalion b ,0 samodzielne pododdziały mniejsze niż ,5 batalion, oddziały szkolne i zapasowe c RAZEM a 1. i 2. Lekkie Dywizje Zmechanizowane, w każdej 96 S 35, 92 H 35, 69 AMR 35, 48 Panhard P 178. J. Chorzępa Francuska broń pancerna, s. 13. b 41 samodzielnych batalionów, w tym 8 uzbrojonych w FT 17 (po 63 czołgi), 4 uzbrojone w B 1 i B 1bis (po 35 czołgów), pozostałe po 45 czołgów. c Spośród całości francuskiego parku pancernego poważna część była rozmieszczona poza jednostkami liniowymi. Na przykład w maju 1940 r. z 414 zbudowanych czołgów B 1 i B 1bis w batalionach pancernych było 293 szt., z 400 czołgów S w oddziałach bojowych. W październiku 1939 r. spośrod 174 zbudowanych czołgów B 1/B 1bis w oddziałach bojowych przebywało Rozmieszczenie oddziałów pancernych Armii Francuskiej w styczniu 1940 r., wg J. Chorzępa Francuska broń pancerna Wyższe dowództwo oddział Wojsk Pancernych Uzbrojenie (etat) 5. Armia 1. batalion pancerny 45 Renault R batalion pancerny 45 Renault R batalion pancerny 45 Renault R batalion pancerny 45 Renault R batalion pancerny 63 Renault FT Armia 5. batalion pancerny 45 Renault R batalion pancerny 45 Renault R batalion pancerny 45 Renault R batalion pancerny 45 Renault R batalion pancerny 63 Renault FT batalion pancerny 63 Renault FT batalion pancerny 45 Renault R Armia 6. batalion pancerny 45 Renault R batalion pancerny 45 Renault R batalion pancerny 63 Renault FT Armia 9. batalion pancerny 45 Renault R batalion pancerny 45 Renault R Armia 10. batalion pancerny 45 Renault R batalion pancerny 45 Renault R batalion pancerny 63 Renault FT Armia 16. batalion pancerny 45 Renault R batalion pancerny 45 Renault R batalion pancerny 63 Renault FT batalion pancerny 63 Renault FT Armia 35. batalion pancerny 45 Renault R batalion pancerny 45 Renault R batalion pancerny 45 Hotchkiss H batalion pancerny 45 Hotchkiss H -35 Armia Alp samodzielny kolonialny batalion pancerny 63 Renault FT DPanc a 25. batalion pancerny 45 Hotchkiss H batalion pancerny 45 Hotchkiss H batalion pancerny 35 B 1bis 37. batalion pancerny 35 B 1bis

13 13 Rozmieszczenie oddziałów pancernych Armii Francuskiej w styczniu 1940 r., wg J. Chorzępa Francuska broń pancerna (c.d.). Wyższe dowództwo oddział Wojsk Pancernych Uzbrojenie (etat) 2. DPanc 14. batalion pancerny 45 Hotchkiss H batalion pancerny 45 Hotchkiss H batalion pancerny 35 B 1bis 15. batalion pancerny 35 B 1bis 3. DPanc 42. batalion pancerny 45 Hotchkiss H batalion pancerny 45 Hotchkiss H DPanc 19. batalion pancerny 45 D 2 W składzie 3. DPanc i 4. DPanc 41. batalion pancerny 35 B 1bis 46. batalion pancerny 35 B 1bis 47. batalion pancerny 35 B 1bis 49. batalion pancerny 35 B 1bis 1. LDZmech b 4. pułk kirasjerów 48 Somua S 35, 46 Hotchkiss H pułk kirasjerów 48 Panhard P pułk dragonów 48 Somua S 35, 46 Hotchkiss H zmotoryzowany pułk dragonów 69 AMR LDZmech jak 1. LDZmech Jednostki samodzielne 4. batalion pancerny 45 FCM batalion pancerny 45 FCM batalion pancerny 45 Hotchkiss H batalion pancerny 45 Hotchkiss H -39 a Dywizja Pancerna (DCR, Division Cuirassée de Réserve). b Division Légère de Mécanique, DLM. Ponadto w lutym 1940 r. sformowano 5 lekkich dywizji kawalerii (DLC, Division Légère de Cavalerie), z których każda posiadała 12 samochodów pancernych Panhard P 178 i 12 czołgów Hotchkiss H 35 (w pułku pojazdów pancernych, Régiment d Automitrailleuses/RAM) oraz 20 czołgów rozpoznawczych AMR. nych czołgów i samochodów pancernych dokonywano pomiarów. 10 Uproszczenie analizy mobilności do prędkości szosowej pozwoli w opinii autora nakreślić problem wystarczająco dla potrzeb tej analizy. Kolejne typy pojazdów przyporządkowano do pięciu kategorii: o prędkościach maksymalnych od 0 do 10 km/h, do 20 km/h, do 30 km/h, do 40 km/h i powyżej 40 km/h. Siła ognia oceniana jest poprzez wyeksponowanie uzbrojenia głównego. Tu przyjęto następujące kategorie: karabin maszynowy 11 armata automatyczna 20 mm lub armata 25 mm armata 37 mm lub 47 mm armata przeciwpancerna 37 mm armata przeciwpancerna 45 lub 47 mm armata 75 lub 76 mm miotacz ognia Podział na armaty przeciwpancerne i inne wprowadzony został aby wydzielić pojazdy zdolne zwalczać wrogą broń pancerną i te, które nie były bezpośrednio do tego przysto- 10 Przy czym należy pamiętać, że nie zależało to nawet od państwa, które wydawało specyfikację techniczną dla używanego w swojej armii sprzętu. Często pomiary prowadzone na jednym poligonie nie pokrywały się z danymi uzyskanymi w innym ośrodku w tym samym kraju. 11 W większości publikacji pojawia się dla opisu tego typu uzbrojenia określenie działko. Autor jednak tego określenia nie uznaje kojarzy mu się wyłącznie z gatunkiem ślimaka, Winniczkiem Działkowcem. W związku z czym używana jest tu terminologia zalecana w poważnej liczbie publikacji wojskowych, czyli podział na karabiny maszynowe (kaliber do 20 mm) i armaty (od 20 mm wzwyż). Armaty są przy tym jednym z składowych grupy DZIAŁ, obejmujących także haubice i moździerze. sowane. Pomimo bowiem identycznego kalibru, armaty zamontowane na czołgach Renault FT-17 drastycznie różniły się od głównego uzbrojenia jednowieżowych czołgów 7TP. Dodatkowo rozpatrzono sposób instalacji uzbrojenia głównego w wieży lub w kadłubie co w praktyce oznacza oddzielenie tankietek od czołgów. Do oceny opancerzenia polskich, niemieckich i radzieckich pojazdów pancernych przyjęto najgrubszy pancerz obecny w danej konstrukcji. W zasadzie najczęściej był to pancerz czołowy, wieży i/lub kadłuba. Przyjęte zakresy to: do 8 mm (przebijany przez karabinową amunicję przeciwpancerną) do 15 mm (przebijany przez armaty przeciwpancerne 20 mm i zwykłe 37 mm) do 30 mm (przebijany przez armaty przeciwpancerne 37 mm) powyżej 30 mm Poszczególne typy czołgów i samochodów pancernych sklasyfikowano w tabelach 23, 24 i 25. Spośród wszystkich uwzględnionych w tab. 24 pojazdów tylko tankietki (polskie i radzieckie) oraz niemieckie samochody pancerne SdKfz 263 (6-Rad) posiadały uzbrojenie główne zainstalowane w kadłubie (nieruchomej nadbudówce), pozostałe pojazdy posiadały wieże obrotowe. Na końcu osobny podział objął pojazdy posiadające lub nie posiadające radiostacji. Do posiadających zewnętrzną łączność radiową zaliczono:

14 Podział pojazdów pancernych według kryterium prędkości maksymalnej na drodze. Przedział Kraj i typy pojazdów do 10 km/h Polska: Renault FT-17, Renault TSF, Renault NC, Renault M26/27 Francja: Renault FT-17, Renault TSF, FCM 2C do 20 km/h Polska / Francja: Renault R 35 do 30 km/h ZSRR: wszystkie wersje czołgu T-26 od T 26 wz Francja: FMC 36, B 1, B 1bis do 40 km/h Polska: 7TP, Vickers E, tankietki TKS/TKF, samochód pancerny wz. 29 powyżej 40 km/h Niemcy: wszystkie czołgi używane w Rzeszy ZSRR: wczesne wersje czołgu T 26 (wz. 1931), czołgi lekkie T 37 i T 38, samochód pancerny BA 26 Francja: H 35, H 39, S 35 Polska: tankietki TK-3, samochód pancerny wz. 34 II Niemcy: czołgi PzKpfw 35(t) i 38(t), wszystkie samochody pancerne ZSRR: tankietka T 27, wszystkie czołgi szybkie rodziny BT a, samochody pancerne FAI, BA 20, BA I, BA 3, BA 6, BA 10A Francja: AMR 33, AMR 35, AMC 35, AMR ZT, samochody pancerne a Dla czołgów kołowo-gąsienicowych rodziny BT przyjęto prędkość na drodze z założonymi gąsienicami. Jak widać dla przyjętych przedziałów nie miało to większego znaczenia. 24. Podział pojazdów pancernych według kryterium uzbrojenia: Przedział karabin maszynowy armata 20/25 mm armata 37/47 mm armata ppanc 37 mm armata ppanc 45/47 mm armata 75/76 mm Kraj i typy pojazdów Polska: 7TP (dwuwieżowy), Vickers E (dwuwieżowy), Renault FT-17 (część), tankietki TKS/TKF/TK-3 oraz 75 procent samochodów pancernych wz. 34-II Niemcy: czołgi PzKpfw I Ausf A/B oraz samochody pancerne SdKfz 221, SdKfz 223, SdKfz 263 (6-Rad) ZSRR: tankietki T-27, czołgi T-37A, T-37TU, T-38, BT-2 wz (większość), T-26 wz oraz samochody pancerne FAI, BA-20 Francja: FT 17 w wersji podstawowej, AMR 33, AMR 35, Polska: zmodyfikowane tankietki TKS (około 24 szt.) Niemcy: czołgi PzKpfw II, samochody pancerne SdKfz 222, SdKfz 231 (6-Rad), SdKfz 232 (6-Rad), SdKfz 231 (8-Rad), SdKfz 232 (8-Rad) Francja: AMR ZT, Panhard P 178 Polska: część Vickers E, część Renault FT-17, Renault TSF, Renault NC i M 26/27, Renault R 35, samochody pancerne wz. 29 i wz. 34-II (25 procent) ZSRR: część czołgów T 26 wz. 1931, samochody pancerne BA 27 i BA I Francja: FT 17 z armatą 37 mm, FMC 36, H 35, R 35, D 1A, Schneider P 16 Polska: 7TP (jednowieżowy) Niemcy: czołgi PzKpfw III, PzKpfw 35(t), PzKpfw 38(t) ZSRR: część BT-2 wz Francja: H 39 ZSRR: czołgi BT-5, BT-7, T-26 od wersji T 26 wz. 1933, samochody pancerne BA-3, BA-6, BA-10A Francja: czołgi B 1 i B 1bis a, S 35, AMC 35, D 1B, D 2 Niemcy: PzKpfw IV ZSRR: BT 7A Francja: FMC 2C miotacz ognia ZSRR: warianty specjalne T 37 i T 26 a Oczywiście te pojazdy powinny podpadać pod dwie kategorie ze względu na posiadania także działa 75 mm. Armata 47 mm o większych niż wcześniejsze konstrukcje francuskie możliwościach przeciwpancernych jest tu przyjęta jako wyznacznik kryterium postępu.

15 Podział pojazdów pancernych według kryterium opancerzenia maksymalnego: Przedział do 8 mm Kraj i typy pojazdów Polska: TK-3, samochody pancerne wz. 34 -II. Niemcy: samochody pancerne SdKfz 221, SdKfz 223, SdKfz 231 (6-Rad), SdKfz 232 (6-Rad), SdKfz 263 (6-Rad). ZSRR: T -37, T 38, samochody pancerne FAI, BA-20, BA-27, BA-I i BA mm Polska: Vickers E, TKS/TKF, samochody pancerne wz. 29. Niemcy: PzKpfw I, PzKpfw II, PzKpfw III Ausf A/B/C, samochody pancerne SdKfz 222, SdKfz 231 (8-Rad) i SdKfz 232 (8-Rad). ZSRR: T -27, BT 2, BT 5, T 26, samochody pancerne BA-3 i BA-10A. Francja: AMR 33, AMR 35, AMR ZT, Schneider P mm Polska: 7TP, Renault FT-17 i pochodne. powyżej 30 mm Niemcy: PzKpfw 35(t), PzKpfw 38(t), PzKpfw III Ausf D/E, PzKpfw IV. ZSRR: BT 7. Francja: FT -17 i pochodne, AMC 35, D 1A, D 1B, Panhard P 178 Polska: Renault R 35. Francja: FMC 36, H 35, H 39, R 35, S 35, D 2, FMC 2C, B 1, B 1bis pojazdy polskie: 7TP (dwuwieżowy), Vickers E, Renault FT-17, Renault NC i M 26/27, tankietki i samochody pancerne pojazdy niemieckie: samochody pancerne: SdKfz 221, SdKfz 222, SdKfz 231 (6-Rad), SdKfz 231 (8-Rad) pojazdy radzieckie: tankietki T-27, czołgi T-37A, T-37 z miotaczem ognia, T-38, czołgi BT (oprócz wersji BT 5RT, BT 7RT i BT 7M), czołgi T 26 wz i wz (część) oraz wszystkie samochody pancerne. pojazdy francuskie: R 35, S 35, D 2, B 1, B 1bis, Panhard P Porównanie i wnioski Ostatecznie otrzymane ilości procentowe w poszczególnych kategoriach zestawiono w tab. 26, 27 i 28. Już pierwszy rzut oka na przedstawione niżej dane pozwala dostrzec jedną regułę: duże różnice. O ile pomiędzy Niemcami i ZSRR można dostrzec pewne podobieństwa a odstępstwa z kolei można wyjaśnić to pomiędzy Polską a jej sąsiadami należy dostrzec przepaść. Prędkość maksymalna na drodze nie jest idealnym parametrem pozwalającym ocenić mobilność tak różnorodnej grupy 26. Siły pancerne Polski, Niemiec, ZSRR i Francji porównanie poziomu technicznego. Zestawienie wszystkich kategorii pojazdów (czołgi, tankietki i samochody pancerne). Przedział Polska [%] Niemcy [%] ZSRR [%] Francja [%] Podział pojazdów pancernych według kryterium prędkości maksymalnej na drodze. do 10 km/h 9, ,1 do 20 km/h 5, ,3 do 30 km/h ,3 6,7 do 40 km/h 51,7 70,8 18,8 18,3 powyżej 40 km/h 33,8 29,2 47,9 17,6 Podział pojazdów pancernych według kryterium uzbrojenia głównego rodzaj. karabin maszynowy 67,8 41,3 35,9 30,6 armata 20 mm 2,6 44,6 0 7,2 armata 37/47 mm 17,4 0 3,5 43,8 armata ppanc 37 mm 12,2 9 0,9 4,3 armata ppanc 45/47 mm ,9 14,0 armata 75/76 mm 0 5,1 0,6 0,1 miotacz ognia 0 0 3,2 0 Podział pojazdów pancernych według kryterium uzbrojenia głównego instalacja. W wieży 43,6 99,4 91,4 100 W kadłubie 56,4 0,6 8,6 0

16 16 Siły pancerne Polski, Niemiec, ZSRR i Francji porównanie poziomu technicznego. Zestawienie wszystkich kategorii pojazdów (czołgi, tankietki i samochody pancerne). Przedział Polska [%] Niemcy [%] ZSRR [%] Francja [%] Podział pojazdów pancernych według kryterium opancerzenia maksymalnego. do 8 mm 33,8 9,6 26, mm 36,8 77,4 57,6 9, mm 23,9 13,0 15,9 43,9 powyżej 30 mm 5, ,1 Podział pojazdów pancernych według kryterium systemu łączności zewnętrznej. Radiostacja 18,4 84,7 25,6 41,3 Brak radiostacji 81,6 15,3 74,4 58,7 27. Siły pancerne Polski, Niemiec, ZSRR i Francji porównanie poziomu technicznego. Czołgi i tankietki. Przedział Polska [%] Niemcy [%] ZSRR [%] Francja [%] Podział pojazdów pancernych według kryterium prędkości maksymalnej na drodze. do 10 km/h ,3 do 20 km/h 6, ,4 do 30 km/h ,3 7,3 do 40 km/h 56,4 91,4 21,9 20,0 powyżej 40 km/h 27,5 8,6 38,9 10,0 Podział pojazdów pancernych według kryterium uzbrojenia głównego rodzaj. karabin maszynowy 67,7 44,7 31,3 33,4 armata 20 mm 3,0 37,2 0 0,8 armata 37/47 mm 15,8 0 1,5 45,7 armata ppanc 37 mm 13,5 11,6 1,1 4,7 armata ppanc 45/47 mm ,6 15,3 armata 75/76 mm 0 6,5 0,7 0,1 miotacz ognia 0 0 3,8 0 Podział pojazdów pancernych według kryterium uzbrojenia głównego instalacja. W wieży 37, ,8 100 W kadłubie 62,6 0 10,2 0 Podział pojazdów pancernych według kryterium opancerzenia maksymalnego. do 8 mm 27,5 0 16, mm 39,8 83,2 65,1 7, mm 26,5 16,8 18,8 40,9 powyżej 30 mm 6, ,5 Podział pojazdów pancernych według kryterium systemu łączności zewnętrznej. Radiostacja 20, ,2 38,1 Brak radiostacji 79,6 0 69,8 61,9

17 Siły pancerne Polski, Niemiec, ZSRR i Francji porównanie poziomu technicznego. Czołgi (bez tankietek). Przedział Polska [%] Niemcy [%] ZSRR [%] Francja [%] Podział pojazdów pancernych według kryterium prędkości maksymalnej na drodze. do 10 km/h 26, ,3 do 20 km/h 16, ,4 do 30 km/h ,7 7,3 do 40 km/h 56,9 91,4 24,3 20,0 powyżej 40 km/h 0 8,6 31,9 10,0 Podział pojazdów pancernych według kryterium uzbrojenia głównego rodzaj. karabin maszynowy 21,7 44,7 23,6 33,4 armata 20 mm 0 37,2 0 0,8 armata 37/47 mm 42,2 0 1,7 45,7 armata ppanc 37 mm 36,1 11,6 1,2 4,7 armata ppanc 45/47 mm ,6 15,3 armata 75/76 mm 0 6,5 0,7 0,1 miotacz ognia 0 0 4,2 0 Podział pojazdów pancernych według kryterium opancerzenia maksymalnego. do 8 mm , mm 12,7 83,2 61,2 7, mm 70,9 16,8 20,9 40,9 powyżej 30 mm 16, ,5 Podział pojazdów pancernych według kryterium systemu łączności zewnętrznej. Radiostacja 54, ,7 38,1 Brak radiostacji 45,5 0 66,3 61,9 pojazdów. Prędkość pojazdu w terenie zasadniczo jest jednak dużo trudniejsza do rzetelnego określenia. Oprócz wymienionych już kwestii (różnice w pomiarach, definicja terenu ), w grę wchodzi jeszcze efektywność układu przeniesienia mocy oraz układu jezdnego. Uproszczenie tu przyjęte pozwala jednak przynajmniej częściowo oszacować mobilność wozów polskich, niemieckich i radzieckich. Zauważalna obecność Polski w pierwszych dwóch kategoriach (poniżej 20 km/h) to przede wszystkim efekt obecności czołgów francuskich w naszej armii. Tu zaznacza się wpływ archaicznych już FT -17 oraz nowych R 35. Tankietki w polskiej armii dają nam dość dużą przewagę w mobilności, ale bez nich spadamy już poniżej poziomu wyznaczanego przez sąsiadów. W armii niemieckiej z kolei widać niezależnie od zakresu analizy że dominująca większość sprzętu pancernego plasuje się w zakresie prędkości maksymalnych od 30 do 40 km/h. Armia Radziecka w zasadzie regularnie dzieli swój sprzęt pancerny pomiędzy trzy przedziały, począwszy od 30 km/h wzwyż. Podobna tendencja istnieje u Francuzów, ale ich konstrukcje plasują się raczej poniżej średniej. Należy tu zwrócić uwagę na fakt, że unifikacja prędkości pojazdów różnych grup pozwala na ich lepsze współdziałanie w ramach jednego pododdziału czy związku taktycznego. Jeżeli chodzi o uzbrojenie główne, to mamy tu do czynienia z diametralnie różnymi wynikami, w zależności od tego, czy analizą obejmiemy tankietki i samochody pancerne. Jeżeli bowiem uwzględnimy te dwie grupy pojazdów w, to siła ognia polskich Wojsk Pancernych wypadnie o wiele gorzej niż sąsiadów. 2/3 naszych pojazdów w wrześniu 1939 r. było uzbrojonych tylko w karabin maszynowy. W przypadku Niemiec odsetek ten jest także duży, wynika to z obecności poważnej liczby czołgów PzKpfw I w uzbrojeniu Wehrmachtu. W Armii Radzieckiej jest już to tylko 1/3 pojazdów. Jeżeli jednak nie uwzględnimy tankietek, polskie wojska pancerne wypadają o wiele lepiej. Rzut oka na Armię Radziecką daje jej bezwzględne pierwszeństwo, jeżeli chodzi o siłę ognia zwłaszcza rzuca się w oczy coraz większa dominacja czołgowej wersji armaty przeciwpancernej 45 mm. Z kolei w pojazdach francuskich najczęściej spotykana jest armata 37 mm SA.18, wywodząca się jeszcze z lat Pierwszej Wojny Światowej dopiero najnowsze konstrukcje znad Sekwany uzbrajane są w armaty 37 i 47 mm o długich lufach. Uwzględnienie lub pominięcie samochodów pancernych nie wpływa znacząco na całość obrazu. Niejako specjalnie dla podkreślenia specyfiki polskich Wojsk Pancernych wprowadzona została tu kategoria sposobu montażu uzbrojenia głównego. Polskie tankietki stanowiły w wrześniu 1939 r. ponad połowę sprzętu pancernego Wojska Polskiego. Niemcy pojazdów tej kategorii nie posiadali w ogóle, pomijalny odsetek samochodów pancernych nie posiadał tylko możliwości obrotu uzbrojenia głównego o kąt 360º. Rosjanie tankietki posiadali, ale była to kategoria nie rozwijana. Już używane pojazdy tej klasy stanowiły mniej niż jedną dziesiątą całości sił. Polska więc w tym miejscu dramatycznie

18 Rozmieszczenie pojazdów pancernych w strukturach organizacyjnych wojsk lądowych porównywanych krajów (w procentach) Poziom organizacyjny Polska Niemcy ZSRR Francja kompania ? batalion/dywizjon pociąg pancerny 8?? brygada/pułk dywizja oddziały szkolne i zapasowe odstaje od swoich sąsiadów, czego przyczyn należy szukać głównie w finansowych możliwościach Państwa Polskiego. W kategorii opancerzenia ponownie widać różnice pomiędzy Polską, Niemcami i ZSRR. Niemcy po raz kolejny wykazują swoistą standaryzację, większość ich pojazdów pod względem ochrony plasuje się w kategorii od 9 do 15 mm, a więc na poziomie, który uniemożliwia zwalczanie pojazdów przy użyciu zwykłej amunicji karabinowej. ZSRR w tej kwestii goni Niemców, plasując większość parku pancernego w tej samej kategorii. Na stan polskiej Broni Pancernej ponownie rzutują tankietki, które wyraźnie zaniżają średnią. Pominięcie tej kategorii pojazdów z kolei wyraźnie ustawia wojska pancerne Drugiej Rzeczypospolitej powyżej poziomu sąsiadów (71 procent w zakresie od 15 do 30 mm) ponownie dzięki nowoczesnym czołgom 7TP. Trendy widoczne w Francji gdzie dominują pojazdy dobrze, jak na ówczesne warunki, opancerzone to efekt dominującej przez wiele lat koncepcji czołgu jako pancernego żołnierza, a z drugej strony pierwszowojenna koncepcja czołgów przełamania. Jeżeli chodzi o łączność tu widać wyraźne zapóźnienie zarówno Polaków, jaki Rosjan. W III Rzeszy w zasadzie wszystkie pojazdy dysponują radiostacją, tylko pewna część lekkich samochodów pancernych jest pozbawiona łączności zewnętrznej. W ZSRR jest to od 20 do 34 procent, w zależności od przyjętej definicji pojazdu pancernego. W Polsce, jeżeli weźmiemy pod uwagę całość parku Wojsk Pancernych, to tylko co piąty pojazd posiada radiostację. Pominięcie tankietek zwiększa uradiowienie do ponad 50 procent, co i tak wyraźnie odstaje od poziomu niemieckiego. Równie ważne wnioski można wyciągnąć porównując strukturę organizacyjną wojsk pancernych trzech krajów (tab. 29). Obraz Wehrmachtu jest klarowny siły pancerne w rozkwicie : wyraźna koncentracja sprzętu pancernego w dywizjach pancernych i lekkich, dywizjom piechoty i zmotoryzowanym pozostawiono wyłącznie niewielkie oddziały rozpoznawcze. 1/4 parku sprzętowego pozostaje w szkołach i ośrodkach zapasowych. W przypadku Związku Radzieckiego otrzymamy dość ciekawy obraz wojsk pancernych w trakcie pączkowania posiadających już nadmiar sprzętu, którego nie były jeszcze w stanie wchłonąć masowo formowane oddziały pancerne i zmechanizowane. Widać tu dokładnie rozmach nie podparty realizmem i rzetelną ekonomią sił i możliwości, etap, który Panzerwaffe przeszła o wiele spokojniej już wcześniej. Dwa lata później, latem 1941 roku Armia Czerwona załamie się pod tym ciężarem. Francuzi są w sytuacji podobnej do Rosjan ich wojska pancerne dysponują relatywnie dużą ilością uzbrojenia ciężkiego, ale organizacja tych sił w większości nie odbiega od schematów pierwszowojennych. Ale oprócz bezwładnej większości, od lat nad Sekwaną istnieją pozytywne trendy powstają dywizje zmotoryzowane, mechanizuje się kawalerię, powstają dywizje zmechanizowane, a w planach na przyszły rok są już dywizje pancerne. W maju 1940 roku przed Niemcami stanęły siły pancerne zupełnie inne niż te, które mobilizowano razem z całą Armią Francuską w wrześniu 1939 r. Z kolei polska koncepcja rozmieszczenia sił pancernych w żaden sposób nie pasuje do tego, co widzimy u obu niebezpiecznych sąsiadów. Charakterystyczne jest rozproszenie sprzętu po jednostkach piechoty i kawalerii. Najprostszym wytłumaczeniem jest obronna strategia Państwa Polskiego, i teza o zapewnieniu starszym formacjom wsparcia w walce z oddziałami szybkimi przeciwnika. Tu jednak do strategii nie pasuje w żaden sposób sztuka operacyjna i taktyka. Koncentracja czołgów na poziomie batalionu stanowiącego odwód jednostki klasy armii lub grupy operacyjnej oparta jest na ofensywnej koncepcji walki z lat dwudziestych, wprost bazującej na doświadczeniach wojny polsko-bolszewickiej. W przypadku obrony przed natarciem zmasowanych formacji nieprzyjaciela 12 armia taka pozbawiona odwodu pancernomotorowego wielkości brygady lub dywizji nie jest w stanie wyprowadzić skutecznego kontruderzenia, i musi ograniczyć się do działań pasywnych. A to oznacza zagładę w starciu z o wiele bardziej mobilnym przeciwnikiem. 9. Zakończenie Autor zdaje sobie sprawę z niedoskonałości zaprezentowanej tu analizy. Nie rości sobie bynajmniej prawa do głosu decydującego w omawianej dziedzinie, mając tylko nadzieję, że przedstawiona kompilacja informacji pomoże innym zarówno w własnych analizach, jak i zapoczątkuje bardziej rozbudowane dyskusje. Pierwszą bowiem nasuwającą się konkluzją byłoby stwierdzenie, że Wojsko Polskie w kategorii wojsk pancernych wy- 12 Niemiecka dywizja pancerna 324 czołgi, radziecka brygada pancerna 250 czołgów.

19 19 raźnie odstawało od sąsiadów jakościowo, nie tylko ilościowo. Polskie Wojska Pancerne wręcz drażnią różnorodnością kategorii i poziomu technicznego wozów pancernych oraz pstrokacizną typów. Obok znakomitych czołgów 7TP, stanowiących niecałe kilkanaście procent sprzętu bojowego znajdziemy mieszaninę pojazdów o niejednokrotnie zupełnie odmiennej konstrukcji czy koncepcji użycia. Także w zakresie organizacji i koncepcji użycia wojsk pancernych Polacy diametralnie różnili się od sąsiadów. Gdy Rosja i Niemcy tworzyli coraz to większe formacje, wojskowi Drugiej Rzeczypospolitej nie potrafili wyjść poza dotychczasowe schematy myślenia, niejednokrotnie wręcz blokując rozwój wojsk motorowych. Bezpośrednie wyciąganie wniosków z samego tylko powyższego zestawienia może prowadzić do powierzchownych wniosków. Przy pełnej i kompleksowej ocenie sytuacji należy wziąć pod uwagę także takie czynniki, jak ekonomia, czy też dominująca w dwudziestoleciu międzywojennym koncepcja Rosji Radzieckiej jako głównego wroga. W tym miejscu co prawda nasuwa się wręcz porażająca dysproporcja wojsk pancernych Polski i ZSRR, traci się jednak wówczas z widoku ukształtowanie terenowe polskich Kresów nie sprzyjających działaniom oddziałów zmotoryzowanych i pancernych, co też miało wpływ na faworyzowanie broni głównych. Ale z drugiej strony ekonomia nie może usprawiedliwiać zastoju koncepcyjnego i rozwojowego Wojsk Pancernych 13. Traktowane po macoszemu przez piechotę i kawalerię, nie miały szans stać się liczącym się członem Polskich Sił Zbrojnych. Ich udział w kampanii wrześniowej ograniczył się do epizodów, zarówno udanych (jak walki pod Piotrkowem), ale równie często niechlubnych (jak choćby niemożność decyzyjna wyższych dowództw w wykorzystaniu oddziałów pancernych 14 ). Zabrakło mobilności i siły ognia w obronie przed niemiecką agresją, ale równie dobrze mogłoby zabraknąć bagien Polesia w starciu z Armią Czerwoną a wówczas dysproporcja sił byłaby jeszcze większa. J. Magnuski, Czołgi Renault w Wojsku Polskim, Nowa Technika Wojskowa, nr. 8, 9/1997. J. Magnuski, Produkcja czołgów 7TP, r., Nowa Technika Wojskowa, nr. 12/1996. J. Magnuski, Wozy bojowe LWP r., Warszawa L. Moczulski, Wojna Polska, Poznań T. Pawłowski, Kierunki rozwoju polskiej broni pancernej w latach 30. XX wieku, Nowa Technika Wojskowa, nr. specjalny 1/2007. M. Skotnicki, Ciężkie ośmiokołowe samochody pancerne SdKfz 231, 232, 233 i 263, Nowa Technika Wojskowa, nr. 9, 10/1995. R. Szubański, Początek pancernego szlaku, Warszawa A. Zasieczny, Czołgi drugiej wojny światowej, Warszawa Druga wojna światowa, Warszawa Encyklopedia II wojny światowej, Warszawa Strona internetowa Achtung Panzer! [ stan na 24 lipca 2006 roku]. Strona internetowa BA20 na portalu Wikipedia [ stan na 20 stycznia 2008 roku]. Strona internetowa Bronja [armoured.vif.ru, stan na 14 stycznia 2008 roku]. Strona internetowa Chars Français [ stan na 14 maja 2008 roku]. Strona internetowa Lexikon der Wehrmacht [ stan na 26 stycznia 2008 roku]. Strona internetowa Tanks of World War II [ com/tanks/index.htm, stan na 14 stycznia 2008 roku]. Strona internetowa L. Niehorstera World War II Armed Forces Orders of Battle and Organizations [ com/, stan na 28 stycznia 2008 roku]. Strona internetowa Wtoraja Mirowaja Wojna [ weltkrieg.ru, stan na 20 stycznia 2008 roku]. Autor pragnie serdecznie podziękować panu Jarosławowi Chorzępie za pomoc udzieloną podczas pisania tego artykułu. Kontakt z autorem: kjmiller@wp.pl 10. Bibliografia J. Chorzępa, Francuska broń pancerna , Nowa Technika Wojskowa, nr. spec. 2 (1/2008). G. Forty, World War Two Tanks, Londyn D. Jędrzejewski, Z. Lalak, Niemiecka Broń Pancerna , Warszawa A. Kiński, P. Rybak, D. Użycki, Renault FT 17, Nowa Technika Wojskowa, nr. 1, 2/1997. Z. Kozaczuk, Wehrmacht , Warszawa A.G. Lenski, Suchoputnyje sily RKKA w priedwojenne gody. Sprawocznik, Sankt Petersburg J. Magnuski, Angielski lekki czołg Vickers Mark E w polskiej służbie, Nowa Technika Wojskowa, nr. 5, 6/ Owe oczerniane przez cały artykuł tankietki Włosi potraktowali w zupełnie odmienny sposób traktując je jako model przejściowy, formowali na ich bazie dywizje pancerne, zdobywając doświadczenia i kształcąc kadry. 14 Przykład 1. batalionu czołgów Armii Odwodowej, który dopiero 7 września wieczorem wszedł do walki, lub 21. batalionu czołgów (uzbrojonego w francuskie czołgi Renault R 35), który nie wziął w ogóle udziału w walkach, a którego większość sił przekroczyła 18 września granicę Rumuńską.

20 20 Eksport polskiego sprzętu wojennego na Bałkany w latach Wojciech Mazur (woj) W latach polscy eksporterzy sprzętu wojskowego wykazali wiele inicjatywy by utorować swym produktom drogę na rynek turecki. Efekty były jednak znikome. Zainteresowanie potencjalnych partnerów o ile sygnalizujące je analizy były kompetentne wygasło, gdy okazało się, iż Polakom brak kapitałów, umiejętności organizacyjnych i dostatecznej znajomości miejscowych, bardziej bodaj azjatyckich, niż europejskich, stosunków. Przy okazji obalony został też mit o nadzwyczajnej jakoby życzliwości Ankary dla przybyszów z Lechistanu i jej gotowości do nawiązania strategicznej współpracy wojskowo-politycznej. Wciąż jeszcze zdarzające się w roku 1926 miłe gesty tureckich notabli, podnoszenie przez nich wartości polskich sił zbrojnych une armée excellente et un chef merveilleux i podkreślanie woli dalszej z Warszawą kooperacji pozbawione już były praktycznego znaczenia. SEPEWE, która w początkach działalności, opierając się na doświadczeniach zebranych przez swych udziałowców w latach ubiegłych, skłonna była uznać rynek turecki za obiecujący obszar przyszłej ekspansji, musiała akcje na tym terenie rozpoczynać w istocie ab ovo 1. Nadrabianie skutków falstartu było niełatwe. Nieudane lub niedoszłe do skutku przedsięwzięcia, nie tylko zresztą z dziedziny przemysłu wojennego, zniechęciły Turków do interesów z partnerami znad Wisły. Brakowało odpowiednich kandydatów na nowych przedstawicieli, podczas gdy autorytet dotychczasowych rezydentów mocno ucierpiał skutkiem minionych wydarzeń. Polska kolonia była przy tym nieliczna, zaś próby posłużenia się miejscowymi pracownikami nie dały pozytywnych rezultatów. Zaangażowany dla odciążenia pochłoniętego innymi pracami płk. (teraz już st. sp.) Bobickiego niejaki Salahaddin Bey, okazał się wbrew rekomendacji jednego z tureckich pracowników poselstwa osobą zupełnie niepożyteczną, troszcząc się głównie o korzyści osobiste i nie stroniąc pono w tych zabiegach od zajmowania się sprawami konkurencji. Inicjatywa przeszła więc w ręce Warszawy. Wczesną wiosną 1927 r. SEPEWE skierowało do Turcji z sondażową misją swego delegata w osobie uważanego za eksperta od spraw bliskow- 1 AAN, Amb. Londyn, 307, k. 6nn., notatka bez daty dotycząca przyjęcia posła RP Józefa Wirusz-Kowalskiego przez prezydenta Turcji Kemala Paszę w dniu 16 XII 1926 r. Stan bilateralnych stosunków w latach i ich międzynarodowe oraz wewnątrztureckie uwarunkowania przedstawia W. Stępniak, Dyplomacja polska na Bałkanach ( ), Warszawa 1998, s. 343nn. Zob. też.: Sokolnicki M., Polityka Piłsudskiego a Turcja, Niepodległość, t. VI (1958), s. 19; A. Essen, Polska a Mała Ententa , Warszawa-Kraków 1992, s. 198n. schodnich Ludwika Zakrzewskiego. Rozeznawszy się w możliwościach eksportowych, ułożył on po powrocie długą listę artykułów mogących być przedmiotem wywozu do tego kraju. Znalazły się na niej 47 mm działka piechoty wz. 25 Pocisk armaty przeciwlotnicze, samochody pancerne, proch armatni, trotyl którego 1 tony zamówionej ongi przez Turków w Nitracie z nieznanych powodów nie dostarczono, zapalniki do granatów ręcznych, amunicja artyleryjska (głównie zapalniki do niej), samoloty, hełmy stalowe, skrzynki sanitarne, tornistry, karabiny maszynowe z podstawami, taśmami amunicyjnymi i jukami do przewozu konnego, podkowy, amunicja kb Mausera oraz maszyny do wyrobu amunicji. Możliwym wydawało się też świadczenie tureckiemu wojsku różnorodnych usług (np. koszulkowanie luf działowych), a nawet udział w budowie fabryk armat, prochu, zapalników i masek przeciwgazowych. Choć sporej części wymienionych produktów przemysł polski dostarczać najoczywiściej nie był w stanie, to spektrum możliwości rysowało się bardzo zachęcająco. Na posiedzeniu w dniu 27 IV 1927 r. Zarząd Spółki podjął uchwałę w sprawie utworzenia w Turcji stałego jej przedstawicielstwa. Wkrótce potem zaś począł przychylać się do koncepcji, by placówkę ową objął Zakrzewski, przy wsparciu ze strony Nuri Paszy, emerytowanego generała tureckiej armii, mającego ambicje wynalazcy drobnego producenta broni, a przy tym brata słynnego Envera Paszy i szwagra zastępcy szefa tureckiego Sztabu Generalnego 2. Sam Nuri niebawem odwiedził Polskę by przestudiować in situ walory dział z Zakładów Starachowickich, które gotowały się właśnie do rywalizacji z francuskim Schneiderem w projektowanym przez rząd z Ankary przetargu 3. Właśnie modernizację artylerii armii Kemala oraz dostawy amunicji wszelkich kalibrów uznano w Polsce za najbardziej interesujące spośród rysujących się eksportowych szans. Lecz konkretne działania w obu tych sferach nie wychodziły w ciągu kolejnych miesięcy poza stadium planów. Nieco bardziej 2 Nuri Pasza (od wprowadzenia w r w Turcji nazwisk Killigil Nuri) był osobistością dość znaną. Od września 1918 r. dowodził na Zakaukaziu turecko-azerską Armią Islamu. Echo prowadzonych równolegle do jej działań rzezi Ormian odnaleźć można na kartach Przedwiośnia S. Żeromskiego. Zob. D. Kołodziejczyk, Turcja, Warszawa 2000, s AAN, SG, 616/55, k. 35 i 37, Memoriał do członków SEPEWE ; 616/142, k. 20nn, pismo L wicedyrektora SEPEWE Gołogórskiego do kmdr. ppor. inż. Karola Firicha z O. II SG z 30 VI 1927 oraz załączone Sprawozdanie z pobytu w Angorze p. Zakrzewskiego. Luty marzec [1927 r.] ; CAW, PWU, I , Sprawozdanie z podróży służbowej do Turcji, Rumunii i Jugosławii inż. Piotra Wilniewczyca z 30 XI 1929 r. Zakrzewski turecką placówkę objął w praktyce dopiero w 1928 r. Wkrótce potem, zostawszy dyrektorem SEPEWE, musiał ją opuścić.