UNIWERSYTET MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ W LUBLINIE Wydział Ekonomiczny

Transkrypt

1 UNIWERSYTET MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ W LUBLINIE Wydział Ekonomiczny Studia podyplomowe: Mechanizmy funkcjonowania strefy euro Emilia Sałata nr albumu: Doświadczenia Estonii dotyczące przyjęcia waluty euro Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem dr Moniki Wojtas Lublin rok 2015

2 Spis treści Wstęp Przygotowania Estonii do przyjęcia euro Podstawy organizacyjne i zmiany prawa Spełnienie przez Estonię kryteriów konwergencji Kryterium stabilności cen Kryterium długoterminowych stóp procentowych Kryterium fiskalne Kryterium kursu walutowego Praktyczne przygotowania Estonii do strefy euro Produkcja oraz dystrybucja banknotów Działania informacyjne i akceptacja społeczeństwa Przebieg procesu wprowadzania euro Sytuacja gospodarcza w Estonii po przyjęciu euro Podsumowanie Bibliografia Spis wykresów i tabel

3 WSTĘP Decyzja o utworzeniu Unii Gospodarczej i Walutowej została podjęta przez Radę Europejską w holenderskim mieście Maastricht w grudniu 1991 roku i zapisana w Traktacie o Unii Europejskiej (Traktacie z Maastricht). Unia Gospodarcza i Walutowa przyczynia się do integracji gospodarczej UE, która rozpoczęła się w 1957 roku wraz z utworzeniem UE. 1 Obejmuje ona: koordynację polityki gospodarczej między krajami członkowskimi; niezależną politykę pieniężną kierowaną przez Europejski Bank Centralny; koordynację polityk fiskalnych, szczególnie przez ograniczenia długu publicznego oraz deficytu budżetowego; wspólną walutę i strefę euro. 2 Unia Gospodarcza i Walutowa jest zaawansowanym etapem procesu integracji gospodarczej. Poziomy integracji gospodarczej można podzielić na sześć etapów, gdzie: unia gospodarcza i walutowa stanowi piąty etap. Pełna integracja gospodarcza (wszystkie aspekty wymienione powyższej, a także zharmonizowana polityka fiskalna i inne polityki gospodarcze). 3 Kwestie rozszerzenia strefy euro zostały uregulowane w dwóch aktach pierwotnego prawa wspólnotowego: Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej oraz Statucie Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego (Statut). Normy regulujące powyższą kwestię mają charakter uniwersalny i dość ogólny tak, aby uniknąć nowelizacji istniejącego porządku prawnego w związku z przystąpieniem kolejnego państwa do strefy euro. 4 Estonia jako 17 kraj w Europie, a pierwszy z dawny republik radzieckich - weszła do strefy euro. Pomimo problemów ekonomicznych, z jakimi borykała się Wspólnota Europejska po kryzysie finansowym, władze Estonii postanowiły sfinalizować proces integracji gospodarczej. Sytuacji tej sprzyjała w miarę stabilna sytuacja ekonomiczna kraju, która umożliwiała spełnienie wszystkich 1 Unia Gospodarcza i Walutowa, ( ) 2 Unia Gospodarcza i Walutowa, op. cit.. 3 Unia Gospodarcza i Walutowa, op. cit.. 4 NBP, Doświadczenia Estonii z procesu zamiany waluty krajowej na euro, Warszawa, maj 2011, s.22, ( ). 3

4 kryteriów z Maastricht. 5 Celem pracy jest ukazanie doświadczeń gospodarki estońskiej w związku z przyjęciem wspólnej waluty. Na początku pracy ukazane zostały wstępne przygotowania Estonii do wprowadzenia euro dotyczące w szczególności dostosowania prawa krajowego, spełnienia kryteriów konwergencji produkcji i dystrybucji banknotów oraz działań informacyjnych społeczeństwa. Druga część pracy poświęcona została tematyce związanej z przebiegiem procesu wprowadzania wspólnej waluty w Estonii. Ostatnia część prezentuje sytuację gospodarczą w Estonii po przyjęciu wspólnej waluty. 5 D. Gwóźdź, Estonia 17. krajem strefy euro, ( ), 17-krajem-strefy-euro, ( ). 4

5 1. Przygotowania Estonii do przyjęcia euro 1.1. Podstawy organizacyjne i zmiany prawa Z państw Europy Środkowo-Wschodniej dotychczas wspólną walutę przyjęły Litwa, Słowenia, Łotwa, Estonia oraz Słowacja. Co charakterystyczne, są to państwa o niedługiej współczesnej historii państwowości także waluty. Dzięki temu czynnikiem ułatwiającym wprowadzenie jednej waluty był brak przyzwyczajeń oraz tradycji społecznych powiązanych z krajową walutą. 6 Estoński Bank Centralny rozpoczął przygotowania do przyjęcia euro dość wcześnie gdyż już jesienią 2003 roku, przed przystąpieniem kraju do Unii Europejskiej 1 maja 2004 roku. Podjęto decyzję, iż niezależnie od daty przyjęcia wspólnej waluty, do połowy 2006 roku zakończone zostaną dostosowania w ramach działalności operacyjnej banku, tak żeby po uzgodnieniu daty akcesji wykonać zadania, których kraj nie był w stanie podjąć wcześniej z powodów proceduralnych (np. kampania informacyjna, czy bicie monet). Przedsięwzięcia te zostały zrealizowane. Ustawę o Banku Estonii znowelizowano w 2006 roku, tak aby była zgodna z Traktatem oraz Statutem ESCB. 7 W styczniu 2005 roku w Estonii powołany został Narodowy Komitet ds. Wprowadzenia Euro, pod kierownictwem Sekretarza Generalnego Ministerstwa Finansów, wraz z wiceprezesem Banku Estonii i przedstawicielami głównych instytucji administracji publicznej. Zadaniem Komitetu była koordynacja działań koniecznych do płynnego wprowadzenia wspólnej waluty. Komitet w lutym 2005 roku powołał 6 grup roboczych, które miały rozwiązywać potencjalne kłopoty związane z wprowadzeniem euro w określonych regionach. Zaś w 2009 roku mianowano siódmą grupę roboczą ds. monitorowania wypełniania kryteriów z Maastricht. 8 Ze względu na wprowadzenie przez Estonię waluty euro w charakterze 6 E. Dziwok, Wyzwania dla polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego wobec poszerzonej strefy euro o kraje Europy Środkowo-Wschodniej, Studia Ekonomiczne nr 123, 2012, s NBP, Praktyczne przygotowania do przyszłego wprowadzenia euro w Estonii oraz innych państwach objętych derogacją, Listopad 2010, op. cit., s. 6, ( ). 8 NBP, Praktyczne przygotowania do, op. cit., s. 4. 5

6 prawnego środka płatniczego, niezbędne było przeprowadzenie odpowiednich zmian w prawie krajowym. W wyniku przeglądu regulacji została podjęta decyzja, że zostaną one ustanowione jedną ustawą horyzontalną, którą nazwano ustawą o wprowadzeniu Euro. Europejski Bank Centralny oraz Komisja Europejska określiły także w swoich Raportach o konwergencji opublikowanych w maju 2010 roku zakres wymaganych zmian w ustawodawstwie Estonii. Podkreślona została m.in. Konstytucja Estonii oraz ustawa o Centralnym Banku Estonii w odniesieniu do: zakazu finansowania i uprzywilejowanego dostępu, określonych w art. 123 i 124 TFUE; prawnej integracji Banku Estonii z Eurosystemem w zakresie emisji banknotów i polityki kursów walutowych. 9 Rząd Estonii w celu spełnienia kryterium zbieżności prawnej 22 kwietnia 2010 roku dostosował krajową ustawę dotyczącą banku centralnego do Traktatu o działaniu Unii Europejskiej oraz Statutu EBC i ESBC. Co więcej przyjęto ustawę o wejściu euro, która wraz z przyjęciem euro w Estonii zastąpił prawo dewizowe i ustawę dotyczącą bezpieczeństwa korony estońskiej. 10 Rada Unii Europejskiej 13 lipca 2010 roku zaakceptowała wniosek Estonii o włączenie się do Eurolandu 1 stycznia 2011 roku. 11 Stwierdzono, iż Estonia spełnia warunki wymagane do przyjęcia euro oraz zaproponowano anulowanie dla niej derogacji wraz z 1 stycznia 2011 roku. 12 Wydając decyzję w sprawie wprowadzenia przez Estonię euro, Rada wzięła pod uwagę ocenę prawną przepisów prawa krajowego Estonii, przygotowaną przez Europejski Bank Centralny i Komisję Europejską w raportach o konwergencji z maja 2010 roku. Na ich podstawie Rada stwierdziła, że przepisy prawa krajowego Estonii (w tym statut krajowego banku centralnego) są zgodne z art. 130 i 131 TFUE oraz ze Statutem oraz że spełnione zostały kryteria konwergencji wymienione w czterech tiret art. 140 ust. 1 TFUE i dodatkowe czynniki konieczne do przyjęcia euro. Osiągnięcie takiej zgodności było warunkiem, które Estonia musiała spełnić, aby 9 NBP, Doświadczenia Estonii, op. cit., s M. Markiewicz, Integracja Litwy, Łotwy i Estonii z Unią Gospodarczą i Walutową w kontekście nominalnych kryteriów konwergencji, (2012), s. 11, ( ) ( ). 12 NBP, Doświadczenia Estonii, op. cit., s

7 przyjąć wspólną walutę Spełnienie przez Estonię gospodarczych kryteriów konwergencji Kryterium stabilności cen Żeby przystąpić do strefy euro, kandydujący kraj zobowiązany jest spełnić w sposób trwały cztery kryteria dotyczące stabilizacji gospodarczej: stabilności cen, konwergencji długookresowych stóp procentowych, sytuacji budżetowej oraz stabilności kursu walutowego. Dodatkowo, jako piąte kryterium, przepisy prawa krajowego związane z polityką pieniężną muszą być zgodne z Traktatem UE. 14 Od 28 czerwca 2004 roku na wniosek Estonii koronę estońską włączono do mechanizmu kursów walutowych (ERM II). Władze estońskie podtrzymywały swoje zobowiązanie dotyczące zarządu walutą, a także niezmieniony sztywny kurs waluty krajowej do euro (1 euro = 15,6466 koron estońskich). 15 W tym państwie nie wykorzystano zwykle przyjmowanego pasma wahań +/-15% od kursu parytetowego. Władze Estonii, podobnie jak Litwy oraz Łotwy, nie przeprowadziły zmiany używanej metody kursowej na bardziej elastyczną. W dłuższym okresie tak restrykcyjne rozwiązanie kursowe okazało się bardzo nieskuteczne, ponieważ doprowadziło do pogorszenia się salda bilansu handlowego i bilansu obrotów bieżących. Na dodatek, przy dynamicznym wzroście gospodarczym pojawiły się poważne kłopoty z inflacją, w wyniku czego Estonia w kolejnych latach członkostwa w ERM II nie mogła spełnić kryterium dotyczącego stabilności cenowej. 16 W 2006 roku Estonii zabrakło niecałe 2 p.p. do uzyskania wartości referencyjnej, a w roku 2008 różnica ta znacznie wzrosła. Raport o konwergencji opublikowany w maju 2008 wskazywał, iż w Estonii 13 NBP, Doświadczenia Estonii, op. cit., s Estonia w strefie euro od 2011 roku, ( ), ( ). 15 D. Żuchowska, Polityka kursowa a inflacja w procesie integracji walutowej Słowenii, Słowacji i Estonii ze strefą euro, Oeconomia Copernicana 2011, nr 1, s. 17, ( ). 16 D. Zbierzchowska, Estońska droga do strefy euro zmagania z inflacją w warunkach Systemu Izby Walutowej, Oeconomia Copernicana 2010, nr 1, s. 9, ( ). 7

8 podczas okresu referencyjnego od kwietnia 2007 roku do marca 2008 roku odnotowano dwunastomiesięczną średnią stopę inflacji HICP na poziomie 8,3% - ponad 5 pkt. procentowych wyższą od wartości referencyjnej zawartej w Traktacie, która dla tego okresu stanowiła 3,2%. 17 Na rys. 1. zaprezentowano tempo inflacji w Estonii od wejścia do marca 2011 roku. Rys. 1. Dwunastomiesięczna średnia stopa inflacji HICP w Estonii w okresie maj 2004 marzec 2011 roku (w %) źródło: NBP, Doświadczenia Estonii z procesu zamiany waluty krajowej na euro, Warszawa 2011, s. 16, ( ). Spełnienie kryterium konwergencji dotyczącego stabilności cenowej przez Estonię było możliwe tylko w wyniku załamania gospodarczego spowodowanego światowym kryzysem finansowym. Zahamowanie napływu kapitału zagranicznego, zatrzymanie akcji kredytowej oraz pogorszenie się warunków na rynku pracy wynikających ze spadku globalnego popytu znacznie wpłynęły na spadek popytu wewnętrznego. Spowodowało to, że w Estonii od IV kwartału 2008 roku odnotowano proces gwałtownej dezinflacji, chwilami przechodzącej w deflację. 18 W okresie kwiecień 2009 marzec 2010 roku średnia dwunastomiesięczna stopa inflacji HICP wynosiła -0,7% oraz była niższa w stosunku do wartości referencyjnej dla warunku stabilności cen (1%). Jednak analizując dwunastomiesięczną stopę inflacji HICP w dłuższym okresie 17 D. Zbierzchowska, Estońska droga do, op. cit., s D. Żuchowska, Polityka kursowa a inflacja, op. cit., s

9 podkreślić należy, iż uległa znacznym wahaniom. 19 W latach wraz z bardzo szybkim tempem wzrostu gospodarczego, któremu towarzyszył silny wzrost wynagrodzeń w gospodarce estońskiej, nastąpił szybki wzrost cen. 12- miesięczna stopa inflacji HICP silnie wzrosła, osiągając wartość 10,6% w 2008 roku. Silny spadek produkcji w 2009 roku przełożył się na silny spadek tempa wzrostu cen, osiągając w pierwszej połowie 2010 roku wartości ujemne. Tym samym EBC w Raporcie o konwergencji (2010) wskazał, że utrzymanie inflacji na niskim poziomie w Estonii będzie stanowić poważne wyzwanie z uwagi na ograniczone w ramach unii monetarnej pole manewru w polityce pieniężnej, tym samym wyraził obawy co do trwałości konwergencji inflacji w tym kraju. 20 Z doświadczeń Estonii w mechanizmie kursowym ERM II wynika wyraźnie, iż w warunkach rygorystycznego systemu kursowego nie jest możliwe prowadzenie niezależnej polityki monetarnej, wspierającej spełnienie kryterium dotyczącego stabilności cenowej. Osiągnięcie przez Estonię tego celu, który był niemożliwy w czasie dobrej koniunktury, paradoksalnie nastąpiło w czasie kryzysu gospodarczego. Pokazało niedopasowanie kryteriów z Maastricht do sytuacji gospodarczej państw Europy Środkowo Wschodniej. Ziściły się również prognozy, znajdujące się w Raporcie o konwergencji z maja 2010 roku, w którym zostało podkreślone, iż występują pewne obawy dotyczące trwałości spadku inflacji w kraju. Wraz z wystąpieniem ożywienia gospodarczego w drugiej połowie 2011 roku z powrotem zaobserwowano trend wzrostowy wskaźnika inflacji w gospodarce estońskiej, w listopadzie jej poziom przewyższył 4,5% r/r Kryterium długoterminowych stóp procentowych Długookresowe stopy procentowe w krajach członkowskich nie mogą przekraczać o więcej niż 2 p.p. średniego poziomu stóp procentowych w trzech krajach UGiW o najniższym poziomie inflacji 22 W przypadku gospodarki Estonii, która nie była emitentem długookresowych obligacji skarbowych z powodu niskiego zapotrzebowania pożyczkowego, nieposiadanie rozwiniętego rynku obligacji denominowanych w walucie narodowej uniemożliwiał ocenę 19 NBP, Doświadczenia Estonii, op. cit., s NBP, Doświadczenia Estonii, op. cit., s D. Żuchowska, Polityka kursowa a inflacja, op. cit., s M. Markiewicz, Integracja Litwy, op. cit., s. 8. 9

10 kształtowania się długoterminowych stóp procentowych. 23 Zastępczo używane miary to gruntowna analiza rynków finansowych, m.in. ratingi kraju czy wysokość spreadów wynikających ze statystyk finansowych. Jednak żadnego z powyższych wskaźników nie można rozpatrywać jako bezpośredniego substytutu długoterminowej stopy procentowej. 24 Europejski Bank Centralny w Raporcie o konwergencji zaznaczył, iż wnioski z tak dokonanej, kompleksowej oceny warunków na rynkach finansowych gospodarki Estonii były mieszane (2010). Wiele wskaźników informowało, że uczestnicy rynku posiadali znaczne obawy dotyczące trwałości konwergencji w Estonii, zwłaszcza w okresie szczytowym globalnego kryzysu. Jednakże od IV kwartału 2009 roku zaobserwowano złagodzenie presji rynkowej, wynikające z: rozwoju sytuacji budżetowej, wzrostu globalnej skłonności do podejmowania ryzyka oraz oceny przez uczestników rynku możliwości przyjęcia przez Estonię euro Kryterium fiskalne Kryterium deficytu sektora finansów publicznych dotyczy wprowadzenia ograniczeń w zakresie wydatków w stosunku do przychodów budżetowych. O ile ekspansywna działalność budżetowa oraz fiskalna jest bodźcem pobudzającym gospodarkę w czasie recesji, to deficyt budżetowy nie może zostać podstawowym źródłem opłacania potrzeb w gospodarce kraju. Ograniczeniu podlega także zaciąganie zobowiązań publicznych, co prowadzi do uzyskania stabilizacji budżetowej w długim okresie. Kontrola polityki fiskalnej oraz budżetowej zakłada, iż kraj członkowski nie może przekroczyć deficytu budżetowego powyżej 3% PKB, a długu publicznego 60% PKB. 26 W Europie skutki kryzysu światowego dla poziomu produkcji były najbardziej dotkliwe w republikach bałtyckich. W 2008 roku recesja spowodowała istotne obniżenie dochodów budżetowych w Estonii w szczególności podatków pośrednich (realnie o 14%, por. tabela 1), co spowodowało spadek relacji tych dochodów w porównaniu do PKB o 1,25 pkt proc.. Ogółem dochody sektora 23 M. Markiewicz, Integracja Litwy, op. cit., s M. Markiewicz, Integracja Litwy, op. cit., s NBP, Doświadczenia Estonii, op. cit., s M. Markiewicz, Integracja Litwy, op. cit.,s

11 finansów publicznych obniżyły się realnie o 4,85%. 27 Tab. 1. Dochody sektora finansów publicznych w Estonii według kategorii w latach oraz zmiany pomiędzy poszczególnymi latami (w % PKB) Zmiana realna / /2008 VAT i akcyza 13,34% 12,09% 14,88% -13,95% 5,98% PIT i CIT 7,56% 7,93% 7,54% -0,44% -18,14% Ubezpieczenia społeczne 10,74% 12,09% 13,29% 4,96% -3,58% Pozostałe dochody 5,30% 4,91% 7,70% -8,14% 29,18% Dochody razem 36,94% 37,02% 43,41% -4,85% 0,96% Źródło: NBP, Doświadczenia Estonii z procesu zamiany waluty krajowej na euro, Warszawa 2011, s. 18, ( ). Silniejsze determinanty pogorszenia sytuacji fiskalnej gospodarki Estonii w czasie kryzysu światowego leżały aczkolwiek po stronie wydatków budżetowych (por. tabela 2). W 2008 roku zaobserwowano wzrost w ujęciu realnym wydatków sektora finansów publicznych o ponad 10%, przy czym największy udział miały wzrastające wydatki społeczne. Warto zaznaczyć, iż stopa bezrobocia w kraju wzrosła z 4,7% (2007 roku) do 13,8% (2009 roku), co spowodowało, że poziom wydatków społecznych w relacji do PKB wzrósł z 10% (2007) do 16% (2009). W roku 2008 można było również zaobserwować zahamowanie aktywności inwestycyjnej w sektorze publicznym. 28 Tab. 2. Wydatki sektora finansów publicznych w Estonii według kategorii w latach oraz zmiany pomiędzy poszczególnymi latami (w % PKB) Zmiana realna / /2007 Wynagrodzenia 9,65% 11,36% 12,79% 11,83% -3,07% Wydatki społeczne 10,01% 12,22% 15,94% 15,97% 12,24% Nakłady inwestycyjne 4,91% 5,28% 4,81% 2,05% -21,51% Konsumpcja pośrednia 6,29% 7,07% 7,67% 6,86% -6,67% Pozostałe wydatki 3,55% 3,93% 3,96% 5,23% -13,29% Wydatki razem 34,39% 39,87% 45,17% 10,05% -2,46% źródło: NBP, Doświadczenia Estonii z procesu zamiany waluty krajowej na euro, Warszawa 2011, s. 18, ( ). Względnie sprzyjająca sytuacja fiskalna, z jaką Estonia wchodziła w kryzys finansowy, mogła stać się niewystarczająca do spełnienia warunku fiskalnego w zakresie deficytu sektora rządowego oraz samorządowego, bez pobudzenia 27 NBP, Doświadczenia Estonii, op. cit., s NBP, Doświadczenia Estonii, op. cit., s

12 działań dyskrecjonalnych. W trakcie roku 2008 przeprowadzono zmiany w budżecie sektora publicznego, które w szczególności polegały na: wycofaniu zwolnienia podatkowego dotyczącego pierwszego dziecka, wycofaniu odliczenia od dochodu odsetek od kredytów studenckich oraz składek na związki zawodowe, ograniczeniu zwolnień z podatku od towarów i usług. 29 W planie budżetowym na 2009 roku dokonano szerzej zakrojonych działań, które umożliwiły uzyskanie korzystnej oceny Komisji Europejskiej oraz wprowadzenie euro w 2011 roku Przedsięwzięcie to w dużej mierze opierało się na spowolnieniu spadających dochodów. W tym celu w 2009 roku: 30 obniżono udział samorządów lokalnych w PIT, podniesiono stawki podatku od towarów i usług o 2 pkt proc., podwyższono składki na ubezpieczenie od bezrobocia, podniesiono podatek na gaz oraz paliwa, zawieszono transfer środków do drugiego filaru ubezpieczeń emerytalnych. W 2008 roku najtrudniejszym dla budżetu deficyt sektora rządowego oraz samorządowego kraju osiągnął poziom 2,9% PKB, w roku ,8% PKB, zaś w roku 2010 Estonia uzyskała niewielką nadwyżkę - 0,1% PKB. Estonia jako jeden z trzech krajów Unii Europejskiej, obok Luksemburga oraz Szwecji, nie objęta została procedurą nadmiernego deficytu, zaś w 2010 roku dostała pozytywną ocenę Komisji Europejskiej, kiedy to uznano, że sytuacja sektora finansów publicznych Estonii jest trwale zrównoważona. Warto także podkreślić, że kraj ten konsekwentnie odnotowywał najniższy spośród wszystkich krajów Wspólnoty poziom długu publicznego, gdzie w 2009 roku wynosił on jedynie 7,2% PKB. Gospodarka Estonii nie miała podstawowego problemu jakim jest nadmierne zadłużenie, a z którym zmaga się wiele krajów strefy euro Kryterium kursu walutowego Kryterium kursu walutowego powiązane jest z przystąpieniem kraju do mechanizmu kursowego ERM II, gdzie wahania waluty krajowej względem euro powinny utrzymywać się w przedziale +/ 15% w stosunku do ustalonego parytetu 29 NBP, Doświadczenia Estonii, op. cit., s NBP, Doświadczenia Estonii, op. cit., s NBP, Doświadczenia Estonii, op. cit., s

13 przez co najmniej 2 lat, wykluczając dewaluację wyznaczonego parytetu. 32 W 1992 roku Estonia wprowadziła mechanizm sztywnego kursu korony estońskiej w relacji do marki niemieckiej, zaś Litwa oraz Łotwa prowadziły mechanizm kursu płynnego z powodu niewystarczającego w tym czasie poziomu rezerw walutowych. Dwa lata później Litwa wdrożyła system sztywnego kursu walutowego powiązany z dolarem amerykańskim, zaś Łotwa wprowadziła stały kurs walutowy powiązany z SDR. 33 W Estonii podczas dwuletniego okresu referencyjnego, który zakończył się 23 kwietnia 2010 roku, nie odnotowano znaczących wahań kursu waluty narodowej w stosunku do określonego parytetu centralnego wynoszącego 15,6466 koron za euro oraz nie podlegał on poważnym napięciom. Wynikało to z niezmiennej polityki kursowej w systemie izby walutowej. Estonia nie zdewaluowała z własnej inicjatywy centralnego kursu swojej waluty wobec euro w ERMII. Jedynie zmiany krótkookresowych stóp procentowych wskazywały na przejściowy wzrost związanego z kryzysem finansowym postrzeganego ryzyka kraju. Sytuacja ta ustabilizowała się jednak na przełomie lat 2009 i W czasie przynależności do ERM II nie odnotowano w Estonii zarówno dużych odchyleń kursu waluty narodowej od parytetu na poziomie EUR = 15,6466 EEK, jak też istotnych zakłóceń stanu rezerw walutowych. Jeszcze w grudniu 2009 roku różnica poziomu krótkoterminowych stóp procentowych TALIBOR oraz EURIBOR była wysoka - na poziomie 4,8 p.p., jednak w marcu 2010 roku obniżyła się do 1,6 p.p.. Jednym z najważniejszych celów polityki rządu estońskiego było przyspieszenie przyjęcia przez Estonię wspólnej waluty. Komisja Europejska w maju 2010 roku stwierdziła, iż Estonia uzyskała wysoki stopień konwergencji gospodarczej oraz prawnej, w wyniku czego zarekomendowała Radzie Unii Europejskiej aby przyjęła Estonię do UE od stycznia 2011 roku. 35 Estonii udało się osiągnąć wysoki stan trwałej konwergencji gospodarczej oraz była gotowa na wprowadzenie euro 1 stycznia 2011 roku. Państwo to 32 M. Markiewicz, Integracja Litwy, op. cit., s M. Markiewicz, Integracja Litwy, op. cit., s NBP, Doświadczenia Estonii, op. cit., s M. Markiewicz, Integracja Litwy, op. cit., s

14 zasługuje na pozytywną ocenę za konsekwentne kierowanie rozważnej polityki. Estonia przed 2011 rokiem musiała prowadzić działania, które prowadziły do utrzymania ostrożnego kursu polityki budżetowej. Kraj ten musiał również zachować czujność i zdecydowanie odpowiadać na początkowym etapie w sytuacji wystąpienia oznak utraty konkurencyjności lub narastania zaburzeń równowagi makroekonomicznej. 36 Przyznając zgodę wprowadzenia euro wzięto pod uwagę determinację rządu oraz obywateli, która doprowadziła do uzyskania trwałego poziomu konwergencji w trudnym okresie kryzysu. Pozytywna ocena dotycząca przygotowania rządu estońskiego do przyjęcia wspólnej waluty miała być dla Wspólnoty dowodem na siłę strefy euro, która pomimo kryzysu gospodarczego pozwala na podejmowanie polityki stabilizacyjnej przez państwa członkowskie. 37 Gospodarka Estonii charakteryzowała się stabilną stopą inflacyjną ocenianą na minus 0,7 proc., niewysokim deficytem budżetowym stanowiącym 1,7 proc. PKB oraz stabilnością dotychczasowej waluty. Estonia od 2004 roku była także członkiem systemu kursowego ERM II. 38 Tab. 3. Estonia w świetle nominalnych kryteriów z Maastricht w 2009 roku Wyszczególnienie Wartość referencyjna Kryterium kursu walutowego ERM II Kurs wobec euro Stopa inflacji* (%) Długoterminowe stopy procentowe* (%) Deficyt/ nadwyżka budżetowa (% PKB) Dług publiczny (% PKB) 11,0 6,0-3,0 60,0 Estonia Tak 0,0-0,7 - -1,7 7,2 * Średnioroczna stopa inflacji oraz średnioroczna stopa procentowa dotyczą okresu roku. Źródło: M. Markiewicz, Integracja Litwy, Łotwy i Estonii z Unią Gospodarczą i Walutową w kontekście nominalnych kryteriów konwergencji, (2012), xmlui/bitstream/handle/11089/396/ pdf?sequence=1, s. 7, ( ). 36 KS, Sprawozdanie z konwergencji za 2010 r. - jedynie Estonia gotowa na przyjęcie waluty euro z dniem 1 stycznia 2011 r., s. 1-2, ( ). 37 K. Czech, Rozwój strefy euro z perspektywy wybranych państw wnioski dla Polski, UE w Katowicach, pdf, s. 8, ( ). 38 D. Gwóźdź, Estonia 17. krajem strefy euro, op. cit.. 14

15 1.3. Praktyczne przygotowania Estonii do strefy euro Produkcja oraz dystrybucja banknotów Produkcja monet euro, które posiadały estońską stronę narodową, została zlecona Mennicy Fińskiej w ilości 194 mln sztuk. W grudniu 2004 roku nastąpił wybór estońskiej strony monety euro w ramach ogólnokrajowego konkursu, w którym wyróżniono 10 projektów. Następnie były one oceniane przez mieszkańców głosowaniu telefonicznym. W efekcie na monecie znalazły się kontury granic Estonii razem z nazwą państwa w języku narodowym: Eesti. 39 Estonia pożyczyła banknoty euro z zapasów Unii Europejskiej, które zapewnił dla niej Bank Finlandii. Adekwatnie z wytycznymi EBC z lipca 2006 roku kraje członkowskie Unii Europejskiej będące poza strefą euro mogą dostawać euro z jednego albo więcej państwowych banków centralnych Unii, a w następnej kolejności, po przyjęciu euro, zwrócić w kolejnych latach banknotami wytworzonymi bądź zamówionymi w ramach udziału w produkcji banknotów i monet na dany rok ustalonego przez EBC. 40 W grudniu 2010 roku Estończycy, podobnie jak w innych państwach podczas wprowadzania euro, mieli możliwość uzyskania zestawów startowych monet Wspólnoty z estońską stroną narodową. Przygotowanych zostało 600 tys. zestawów, czyli po jednym na gospodarstwo domowe. Zestawy te zawierały 42 monety o całkowitej wartość 12,79 euro. 41 Pakiety miały ułatwić dokonywanie transakcji w euro od stycznia 2011 roku, a zwłaszcza odciążyć handlowców podczas wydawania reszty w euro. Jak pokazało badanie przeprowadzone na zlecenie Komisji Europejskiej przez Eurobarometr tylko 27% Estończyków nabyło pakiet startowy monet a jedynie połowa z nich zmierzała go otworzyć, żeby wykorzystać monety euro po 1 stycznia 2011 roku. Warto zaznaczyć, że jeszcze przed wejściem euro do obiegu duża część mieszkańców Estonii dysponowała monetami i banknotami euro uzyskanymi z innych źródeł, np. z wyjazdów zagranicznych. Według tego badania monetami euro dysponowało 39 NBP, Praktyczne przygotowania do, op. cit., s NBP, Doświadczenia Estonii, op. cit., s NBP, Praktyczne przygotowania do, op. cit., s

16 62% Estończyków, a banknotami euro - 50%. 42 Bezprowizyjna wymiana waluty narodowej na euro była możliwa w filiach banków komercyjnych miesiąc przed oraz pół roku po przyjęciu euro. Narodowy Bank Estonii wymieniał koronę estońską bezterminowo, ze względu na to że ponad 30% placówek banków komercyjnych zlokalizowanych było w Tallinie. W trakcie wprowadzania euro także urzędy pocztowe dokonywały wymiany banknotów w gminach, w których nie było filii banku. Współpraca z pocztą, była ważnym elementem pozwalającym na usprawnienie procesu wymiany. Dotyczyła ona rozpowszechniania na terenach wiejskich informacji dla obywateli oraz operacji wymiany gotówki Działania informacyjne i akceptacja społeczeństwa W 2010 roku Komisja Europejska opublikowała badanie dotyczące poglądów obywateli krajów spoza strefy euro w stosunku do wprowadzenia wspólnej waluty, które zostało przeprowadzone w ramach Eurobarometru Flash. Badanie przeprowadzono za pośrednictwem telefonów w maju 2010 roku na grupie 8000 respondentów z Bułgarii, Czech, Estonii, Litwy, Węgier, Łotwy, Rumunii oraz Polski. 44 W Estonii liczba ankietowanych, którzy spodziewali się pozytywnych skutków wprowadzenia euro przewyższała liczbę tych, którzy oczekiwali negatywnego wpływu. Odmiennie było w przypadku indywidualnego wpływu przyjęcia wspólnej waluty na każdego z respondentów. Estończycy (77%) najbardziej obawiali się wzrostu cen, aczkolwiek porównanie wyników z ostatnich lat pokazało, że te obawy słabły na rzecz poglądu, że euro spowoduje wzrost stabilności cen. 45 W Estonii poparcie dla euro utrzymywało się w 2010 roku na prawie niezmienionym poziomie - 37% respondentów wyraziło poparcie dla zamiany waluty zarówno w maju, jak i we wrześniu, podczas gdy niezadowolenie z przejścia na euro wyraziło we wrześniu 54% Estończyków (2 punkty 42 NBP, Doświadczenia Estonii, op. cit., s NBP, Praktyczne przygotowania do, op. cit., s Flash Eurobarometr, Wprowadzenia euro w nowych państwach członkowskich, ( ), zlonkowskich,4000.html, ( ). 45 Flash Eurobarometr, Wprowadzenie euro, op. cit.. 16

17 procentowe (p.p.) mniej niż w maju 2010 roku). 46 Rys. 2. Poparcie dla wprowadzenia euro w Estonii (w proc.) źródło: NBP, Doświadczenia Estonii z procesu zamiany waluty krajowej na euro, Warszawa, maj 2011, s. 50, ( ). Badania wykazały, że 81% respondentów obawiała się, że wprowadzenie wspólnej waluty w spowoduje wzrost inflacji. Odsetek respondentów obawiających się podwyższenia cen wzrósł we wrześniu o 4 p.p., w porównaniu z majem 2010 roku. 47 Strategię informacyjną dotyczącą przyjęcia euro w Estonii opracowano na podstawie Narodowego Planu Wprowadzenia Euro z czerwca 2009 roku i przyjęto w marcu 2010 roku. Kampania informacyjna została sfinansowana ze środków Banku Estonii oraz ze środków budżetowych na 2010 roku. Część projektów była także współfinansowana z funduszy Komisji Europejskiej, w ramach podpisanej 13 lipca 2010 roku umowy o dotacje, zaś EBC dostarczył m.in. materiały informacyjne. 48 Kampania informacyjna kosztowała Estonię niecały milion euro, z czego 15 proc. pokryła Komisja Europejska. Z badań wynika, że za odpowiednio poinformowanych w związku euro uważało się 94 proc. Estończyków. Kwota ta może wydawać się niewysoka, jednak należy pamiętać, iż w Estonii mieszka 1,3 mln osób - 30 razy mniej niż w Polsce NBP, Doświadczenia Estonii, op. cit., s NBP, Doświadczenia Estonii, op. cit., s NBP, Doświadczenia Estonii, op. cit., s K. Berenda, Estonia zaczyna liczyć koszty wprowadzenia euro, ( ), ( ). 17

18 Przez pierwsze półrocze 2010 roku skoncentrowano się na działaniach związanych z wypełnianiem kryteriów konwergencji i zakończeniem procesu decyzyjnego dotyczącego poszerzenia strefy euro. W tym okresie aktywnie kontaktowano się z grupami docelowymi oraz przeprowadzano szereg technicznych działań przygotowawczych. W drugim półroczu 2010 roku rozpoczęły się działania komunikacyjne dotyczące praktycznych aspektów wprowadzania euro. 50 Plan działań informacyjnych szczególnie koncentrował się na dwóch zasadniczych grupach docelowych, t.j.: a) ogół społeczeństwa (razem z mniejszościami narodowymi) b) sektor przedsiębiorstw. 51 Przekaz kampanii komunikacyjnej docierał do społeczeństwa przez takie kanały jak: broszury, ulotki, bezpłatna infolinia, informacyjna strona internetowa o euro ( kanały telefonii komórkowej, media, spotkania i konferencje, banki komercyjne, szkolenia, reklamy zewnętrzne, wystawy stałe i objazdowe, rachunki gospodarstw domowych. 52 Oceniając kampanię informacyjną przeprowadzoną w Estonii na temat euro należy zaznaczyć, że jak wskazywały badania, na skutek działań informacyjnych już przed datą przyjęcia euro przez Estonię, osiągnięto cel ilościowy powiadomienia 90% ludności o procesie zmiany waluty. Cel odnoszący się do procentowego wsparcia społecznego dla przebiegu wprowadzenia euro uzyskano w styczniu 2011 roku. Stało się tak pomimo niekorzystnej sytuacji gospodarczej w strefie euro. Kampania informacyjna na temat wprowadzenia euro w Estonii została przeprowadzona zgodnie z działaniami zaplanowanymi w strategii komunikacyjnej. Na skutek wydarzeń mających miejsce w gospodarce strefy euro w drugiej połowie 2010 roku, do planowanych działań dołączono nowe przekazy informacyjne, mające na celu wyjaśnienie kwestii dotyczących stabilności finansowej i fiskalnej strefy euro NBP, Praktyczne przygotowania, op. cit., s NBP, Praktyczne przygotowania, op. cit., s NBP, Praktyczne przygotowania, op. cit., s NBP, Doświadczenia Estonii, op. cit., s

19 2. Przebieg procesu wprowadzania euro Estonia bardzo wcześnie rozpoczęła praktyczne przygotowania do wprowadzenia wspólnej waluty. Na cztery miesiące przed przyłączeniem do Unii Europejskiej, (15 stycznia 2004 roku), rząd Estonii wyznaczył cel związany z technicznym przygotowaniem państwa do połowy 2006 roku na wprowadzenie nowej waluty, miało to umożliwić przyjęcie wspólnej waluty od 1 stycznia 2007 roku. Jednak, problemy z wypełnieniem warunku stabilności cen doprowadziły do tego, że Estonia przystąpiła do UGiW dopiero cztery lata później, czyli 1 stycznia 2011 roku i stała się wtedy siedemnastym krajem członkowskim strefy euro. 54 Estonia, podobnie jak wszystkie pozostałe kraje, które przystępowały do UGiW od 2007 roku, zdecydowała się na zastosowanie scenariusza big bang, czyli wprowadzenia euro jednocześnie w formie gotówkowej i bezgotówkowej. W okresie podwójnego obiegu walut korona estońska oraz euro miały status prawnego środka płatniczego i mogły być wykorzystywane do dokonywania transakcji gotówkowych. 55 Podawanie cen w obu walutach obowiązywało od 1 lipca 2010 roku i trwało do 30 czerwca 2011 roku. Tyczyło się to wszystkich cen dotyczących oferowanych usług czy dóbr, które prezentowane były w cennikach, na metkach, itd. Reguła ta dotyczyła także usług świadczonych i sprzedaży w e- handlu. Zamieszczano na stronie przedsiębiorcy odpowiedni kalkulator, który automatycznie przeliczał wartość z waluty wiodącej. 56 Rząd Estonii zaplanował stosunkowo krótki, dwutygodniowy okres podwójnego obiegu walut korony estońskiej i euro. W tym okresie zarówno dotychczasowa, jak i nowa waluta miały status prawnego środka płatniczego oraz mogły być używane do przeprowadzania transakcji gotówkowych. Po skończeniu się tego okresu, (od 15 stycznia 2011 roku) banknoty i monety euro stały się jedynym środkiem płatniczym. 57 Od pierwszych godzin dnia 1 stycznia praktycznie wszystkie Z. Binek, Minimalizacja kosztów wprowadzenia waluty euro doświadczenia Estonii, Ekonomia economics 1 (18) 2012, wyd. UE we Wrocławiu, Wrocław 2012, s Z. Binek, Minimalizacja kosztów, op. cit., s Zespół Roboczy ds. Sektora Finansowego, Analiza doświadczenia innych krajów UE, które przyjęły euro w zakresie kompetencji ZRSF, Euroopracowania 2011, nr 12/sierpień, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, Ministerstwo Finansów, s NBP, Doświadczenia Estonii, op. cit., s

20 bankomatów wydawało banknoty euro. Wydawały one głównie banknoty o niskich nominałach (5, 10 i 20 EUR), natomiast bankomaty, które w przeszłości wykazywały wysokie obroty, zaopatrzono również w banknoty o nominale 50 euro. Przed otwarciem sklepów 1 stycznia 2011 roku terminale kart płatniczych w punktach sprzedaży oraz ogólnie systemy informatyczne z powodzeniem zostały przestawione na euro. 58 W celu usprawnienia procesu wymiany waluty krajowej na euro, większa część oddziałów banków była otwarta w dniach 1 oraz 2 stycznia 2011 roku, jednak nie odnotowano w tym czasie dużej liczby klientów. Podczas trwania podwójnego obiegu wymianę korony estońskiej na euro oferowały także urzędy pocztowe, które specjalnie w tym celu były otwarte przez cały tydzień. 59 Jednak już od 3 stycznia, aż przez cały czas podwójnego obiegu ilość transakcji w kasach byłą o około 3-5 razy większa. Największą ilość transakcji zarówno w urzędach pocztowych, jak i bankach zanotowano podczas 3 i 4 stycznia 2011 roku. Wskutek starannych przygotowań banki oraz urzędy pocztowe poradziły sobie z dodatkową pracą w okresie podwójnego obiegu, jednak nie do uniknięcia było tworzenie się kolejek podczas pierwszych dni roboczych 2011 roku. 60 Mimo zalecenia Komisji Europejskiej związanego z nałożeniem na detalistów przez władze państwowe obowiązku wydawania reszty jedynie w euro od momentu przyjęcia nowej waluty do obrotu, rząd Estonii ograniczył się jedynie do rekomendacji w tej sprawie. Sprzedawcy mieli wydawać resztę w nowej walucie, jednak pozostawiono im możliwość wypłacania, w czasie podwójnego obiegu, reszty w starej walucie, w szczególności w sklepach zlokalizowanych w oddalonych obszarach wiejskich, gdzie gotówka euro mogła nie być dostarczona przed dniem wprowadzenia euro. 61 Oceniając proces wprowadzenia euro w sektorze handlu detalicznego można stwierdzić, iż dobrze poradził sobie 58 Zespół Roboczy ds. Wprowadzenia Banknotów i Monet Euro, Analiza doświadczeń państw w zakresie wymiany pieniądza gotówkowego na euro, Euroopracowania 2011, nr 11/sierpień, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, Ministerstwo Finansów, s NBP, Doświadczenia Estonii, op. cit., s Zespół Roboczy ds. Wprowadzenia Banknotów i Monet Euro, Analiza doświadczeń państw, op. cit., s NBP, Doświadczenia Estonii, op. cit., s

21 z tym wyzwaniem. Detaliści byli odpowiednio zaopatrzeni w banknoty euro oraz nie odnotowano zbytnio zakłóceń dotyczących kolejek. W dniu 1 stycznia w przypadku 75% transakcji gotówkowych sprzedawcy wydawali resztę wyłącznie w euro. Odsetek ten wzrósł szybko do 92% w niedzielę 2 stycznia (w dniu, w którym otwartych było wiele dużych sklepów). Wyniki sondażu przeprowadzonego przez służby KE po zakończeniu okresu podwójnego obiegu świadczą o tym, że znaczna większość Estończyków (87%) uznała, że operacja wprowadzenia wspólnej waluty przebiegła sprawnie i bezproblemowo. 62 Wymiana koron estońskich na nową walutę bez prowizji i po nieodwołalnym kursie wymiany zaczęła się w filiach banków komercyjnych miesiąc przed wprowadzeniem euro. Była ona skierowana do osób fizycznych i miała odciążyć po wprowadzeniu euro instytucje kredytowe i detalistów. 63 Harmonogram wymiany pieniądza wyglądał następująco: września 2010 roku - zaopatrzenie pierwotne i wtórne w monety 15 listopada 2010 roku - zaopatrzenie pierwotne w banknoty 1 grudnia 2010 roku - zaopatrzenie wtórne w banknoty oraz bezpłatna wymiana koron estońskiej przez instytucje kredytowe 1 stycznia 2011 roku - przewalutowanie rachunków bankowych 14 stycznia 2011 roku - ostatni dzień podwójnego obiegu 15 stycznia 2011 roku - banknoty oraz monety euro są jedynym prawnym środkiem płatniczym 31 grudnia 2011 roku - ostateczny termin wymiany monet i banknotów korony estońskiej w bankach bezterminowo - ostateczny termin wymiany banknotów oraz monet korony estońskiej w Eesti Bank. W myśl art. 52 Statutu ESBC i EBC oraz zgodnie z Wytycznymi EBC z dnia 24 lipca 2006 roku bezpłatną wymianę banknotów nominowanych w koronach estońskich na euro prowadziły do 28 lutego 2011 roku również inne banki centralne Eurosystemu (podobnie jak to miało miejsce w przypadku 62 Zespół Roboczy ds. Wprowadzenia Banknotów i Monet Euro, Analiza doświadczeń państw, op. cit., s Zespół Roboczy ds. Wprowadzenia Banknotów i Monet Euro, Analiza doświadczeń państw, op. cit., s op. cit.. 21

22 wprowadzania euro w Słowenii, na Cyprze, Malcie i Słowacji). Kwotę wymiany ograniczono do 1000 EUR na osobę/transakcję dziennie. Kampania zachęcająca do wycofywania dotychczasowych monet z obiegu rozpoczęła się w Estonii 1 października 2010 roku (przewidywała ona możliwość zdeponowania monet nominowanych w koronach estońskich na własnym rachunku bez pobierania dodatkowych opłat). Do końca 2010 roku została wycofana znaczna część koron estońskich ich wartość w obiegu na koniec grudnia tamtego roku zmniejszyła się o ok. 40% w porównaniu z tym samym okresem w 2009 roku (z 9,7 mld do 5,8 mld EEK). W styczniu 2011 roku wartość dotychczasowej waluty spadła do 1,7 mld EEK, stanowiąc 18% wartości koron, jakie pozostawały w obiegu w grudniu 2009 roku NBP, Doświadczenia Estonii, op. cit., s

23 3. Sytuacja gospodarcza w Estonii po przyjęciu euro Wejście Estonii do strefy euro w styczniu 2011 roku było zwieńczeniem polityki integracyjnej kraju. Estonia konsekwentnie realizowała od czasu odzyskania niepodległości w 1991 roku proces zacieśniania relacji z państwami Europy Zachodniej, który miał na celu zerwanie z radziecką przeszłością oraz stopniowe zmniejszanie dystansu jaki był między Estonią a najbardziej rozwiniętymi gospodarkami w Europie. Umacnianie współpracy w ramach UE oraz NATO a także pryncypialny stosunek do spełniania przyjętych zobowiązań rząd Estonii traktował jako ważną część budowania międzynarodowego prestiżu państwa. Spośród krajów bałtyckich Estonia najsilniej akcentowała swoją polityczną, kulturową i ekonomiczną przynależność do Europy Zachodniej oraz najefektywniej integrowała się z jej strukturami. Rozpoczęła ona negocjacje akcesyjne z UE i zastąpiła walutę krajową wspólną walutą europejską jako pierwsza z krajów bałtyckich. 66 z wprowadzenia euro przedstawiają tabele Sytuację gospodarki estońskiej wynikającą Tab. 4. Wzrost PKB i jego składowych w Estonii w latach Produkcja i dochody PKB na mieszkańca Dochody do dyspozycji gospodarstw domowych Wzrost gospodarczy Jednostka Tys. euro na mieszkańca Roczna dynamika % 9,20 9,90 9,50 8,10 8,40 9,10 9,50 9, Wzrost realnego PKB Roczna dynamika % Stopa oszczędności netto dochodu do dyspozycji % gospodarstw domowych Nakłady brutto na środki trwałe % PKB źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Eurostatu oraz OECD PKB per capita w latach wahało się w przedziale 9,20-9,90 tys. euro na mieszkańca. W roku 2009 można zauważyć spadek do 8,10 tys. euro na 66 P. Siarkiewicz, Estonia w strefie euro sukces strategiczny, ( ), ( ). 23

24 mieszkańca spowodowany kryzysem z 2008 roku, niski poziom utrzymywał się również w 2010 roku. Od 2011 roku zaobserwować można coroczny wzrost tego wskaźnika osiągający w 2013 roku 9,80 tys. euro na mieszkańca. W 2011 roku dochodów do dyspozycji gospodarstw domowych wzrósł w stosunku do roku ubiegłego o 4,8% jednak w 2012 roku zanotowano spadek o 3,8%. W latach wskaźnik ten osiągną najwyższy poziom odpowiednio 10,8% i 11,8% (por. tab. 4). Tempo wzrostu PKB Estonii było zróżnicowane. Jak pokazuje tabela 4 lata to imponujący rozwój gospodarki i jej wzrost pomiędzy 7,9% a 10,4%. Dwa kolejne lata to spadek PKB najpierw o 5,3% potem, aż o 14,7%. Dalej gospodarka rozwijała sie pomiędzy 1,6 a 4,7%, z wyjątkiem 2011 roku - 8,3%. Można zaobserwować znaczny wzrost PKB po wprowadzeniu euro jednak tylko w 2011 roku, w wyniku czego nie da się stwierdzić że fakt przyjęcia przez Estonię wspólnej waluty miał na PKB bezpośredni wpływ. PKB Estonii wynosił w 2012 roku 16,9 mld euro. PKB Estonii rozwija się dzięki dużym inwestycjom ze Skandynawii. 67 Stopa oszczędności netto dochodu do dyspozycji gospodarstw domowych w latach miała tendencje wzrostową, najniższy jej poziom zaobserwować można było w roku 2006 kiedy to wynosiła -13,1%. W roku 2010 nastąpił nieznaczny spadek z poziomu 4,7% do 4,4%, jak widać pomimo kryzysu światowego w 2008 roku wskaźnik ten wzrósł i utrzymał się na dodatnim poziomie. W 2011 roku kiedy to Estonia przyjęła euro stopa oszczędności netto dochodu do dyspozycji gospodarstw domowych osiągnęła najwyższy poziom (6%). Dopiero w 2012 roku nastąpił znaczny spadek do poziomu -1,1% (por. tab. 4). W przypadku nakładów brutto na środki trwałe można zauważyć wpływ kryzysu w 2008 roku na ich udział w PKB, który w 2008 roku spadł do - 13,1%PKB a w 2009 do aż -36,7%PKB. Nakłady podnoszące wartość majątku trwałego oraz nakłady ponoszone na remonty środków trwałych i przyrost wartości niematerialnych i prawnych w wyniku przyjęcia wspólnej waluty przez Estonię wzrosły do 33%PKB w 2011 roku, zaś w spadły osiągając

25 w ostatnim badanym roku 2,5%PKB (por. tab. 4). Tab. 5. Deficyt, dług publiczny oraz dochody i wydatki rządu Estonii w latach Deficyt i dług publiczny jednostka Deficyt publiczny % PKB Dług publiczny % PKB Ogólne dochody rządu % PKB Ogólne wydatki rządowe % PKB źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Eurostatu oraz OECD Deficyt budżetowy Estonii - w latach był dość stabilny. Kryzys w Estonii ukazał się wcześniej niż w innych krajach bo już w roku W latach Estonia zanotowała deficyt budżetowy. W roku 2010 budżet był prawie zbilansowany, po przyjęciu euro wzrosła nadwyżka budżetowa spowodowana dynamiką wzrostu PKB i gospodarki estońskiej. W roku 2010 i 2011 Estonia wróciła do dobrych źródeł nadwyżki przychodów nad wydatkami. Jednak w roku 2012 i 2013 w Estonii odnotowano deficyt budżetowy wynikający ze wzrostu wydatków (por. tab. 5). Dług publiczny Estonii w latach utrzymywał się na stabilnym poziomie pomiędzy 7,3% PKB a 8,5% PKB. W roku 2009 wzrósł osiągając poziom 12,6%PKB oraz w 2010 roku nieznacznie się obniżył 12,4% PKB. W wyniku wprowadzenia euro w 2011 roku zaobserwować można spadek długu publicznego do poziomu 9,6% PKB, jednak już w 2012 roku wzrósł osiągając poziom 13,3% PKB (por. tab. 5). Ogólne dochody rządu w badanym okresie utrzymywał się na poziomie pomiędzy 36,1% PKB a 42,8% PKB. Najwyższe dochody rządu odnotowano po kryzysie w 2009 roku (42,8% PKB), w kolejnych okresach stopniowo malały osiadając w 2013 roku poziom 38.4% PKB. Nie można tu zaobserwować znaczącego wpływu przyjęcia wspólnej waluty na dochody rządu. W przypadku ogólnych wydatków rządowych od 2008 do 2013 roku kształtowały się na stabilnym poziomie w granicach 38% PKB a 39,7%PKB, z wyjątkiem 2009 roku kiedy to zaobserwować można skutki kryzysu a wydatki osiągnęły najwyższy poziom 44,7% PKB. W wyniku kryzysu od początku 2008 roku do 25

26 połowy 2010 roku, pracę utraciło osób, co spowodowało że wydatki na szkolenia bezrobotnych wzrosły czterokrotnie od 2008 do 2009 roku. 68 Przed kryzysem estoński rząd utrzymywał zrównoważony budżet. Pozycja fiskalna pogorszyła się w okresie boomu poprzedzającego kryzys, a przychody były używane cyklicznie w celu sfinansowania wzrostu strukturalnego wydatków publicznych. Kiedy kryzys uderzył w pełni w 2009 roku wydatki w połączeniu z pracą automatycznych stabilizatorów po stronie przychodów doprowadziły, przy niezmienionej polityce, do dużego deficytu fiskalnego. 69 (por. tab. 5). Tab. 6. Import i eksport towarów i usług w Estonii w latach Handel jednostka Import towarów i usług % PKB Eksport towarów i usług % PKB źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Eurostatu oraz OECD Znaczący wpływ wprowadzenia wspólnej waluty w Estonii można zaobserwować w przypadku importu i eksportu towarów i usług co mogło być spowodowane większym bezpieczeństwem kursowym, tańszym inwestowaniem oraz łatwiejszymi kontaktami z zagranicznym biznesem. W roku 2010 import towarów i usług wynosił 68,8%PKB zaś w 2011 roku wzrósł do poziomu 82,5% PKB. W kolejnych latach osiągnął odpowiednio poziom 88,2% PKB i 85,2%PKB. W roku przyjęcia euro eksport towarów i usług wzrósł z 75,1%PKB (w 2010 roku) do 86,1%PKB, w kolejnych latach utrzymywał się na dość wysokim poziomie, osiągając w 2013roku wartość 86,1%PKB Od roku 2009 można zaobserwować dodatnie saldo handlowe oraz znaczący wpływ kryzysu światowego na wartość importu i eksportu kiedy to znacząco spadły (por. tab. 6). Tab. 7. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Estonii w latach Bezpośrednie inwestycje jednostka 2006 zagraniczne Napływ bezpośrednich MlnUSD inwestycji zagranicznych Odpływ zagranicznych MlnUSD inwestycji bezpośrednich źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Eurostatu oraz OECD 68 OECD, OECD Economic Surveys: Estonia 2011, OECD Publishing., s. 9, ( ). 69 OECD, OECD Economic Surveys: Estonia 2011, op. cit., s