Fundacja PRAESTERNO. Raport ewaluacyjny. Profilaktyka zaburzeń depresyjnych wśród młodzieży w wieku lat. Warszawa, grudzień 2013 r.

Transkrypt

1 Fundacja PRAESTERNO Profilaktyka zaburzeń depresyjnych wśród młodzieży w wieku lat Warszawa, grudzień 2013 r.

2 Spis treści PODSUMOWANIE... 3 WPROWADZENIE... 5 DANE SOCJODEMOGRAFICZNE UCZESTNIKÓW... 6 LOKALIZACJA SZKÓŁ, W KTÓRYCH REALIZOWANY BYŁ PROGRAM... 6 WIEK UCZESTNIKÓW PROGRAMU... 7 PŁEĆ... 8 TYP SZKOŁY... 8 OPIS PROGRAMU PSYCHOPROFILAKTYCZNEGO... 9 KONSTRUKCJA I ZAWARTOŚĆ PROGRAMU... 9 WCZESNA DIAGNOZA POZIOMU PROBLEMÓW PSYCHOEMOCJONALNYCH NARZĘDZIA DIAGNOSTYCZNE Skala Depresji Becka (BDI) Skala depresji nastolatków (KADS) Kwestionariusz ogólnego stanu zdrowia GHQ WYNIKI Skala Depresji Becka (BDI) INTENSYWNOŚĆ OBJAWÓW DEPRESJI DIAGNOZOWANEJ SKALĄ BECKA CZĘSTOTLIWOŚĆ KOMPONENTÓW DEPRESJI W SKALI BECKA; PORÓWNANIE DZIEWCZĄT I CHŁOPCÓW Skala depresji nastolatków (KADS) OBJAWY DEPRESJI NA POSZCZEGÓLNYCH SKALACH KADS PORÓWNANIE KATEGORII RESPONDENTÓW Kwestionariusz ogólnego stanu zdrowia GHQ PRZEŻYWANIE KOMPONENTÓW DYSTRESU MIERZONYCH SKALĄ GHQ-12 PORÓWNANIE DZIEWCZĄT I CHŁOPCÓW PRZEŻYWANIE KOMPONENTÓW DYSTRESU MIERZONYCH SKALĄ GHQ-12 PORÓWNANIE UCZNIÓW STARSZYCH I MŁODSZYCH Oszacowanie sumaryczne poziomu zagrożenia depresją i innymi zaburzeniami psychoemocjonalnymi OBJAWY DYSTRESU I/LUB DEPRESJI PORÓWNANIE CHŁOPCÓW I DZIEWCZĄT Udział branych pod uwagę wskaźników w objawach depresyjnych Tendencje autodestrukcyjne Ostre tendencje autodestrukcyjne WIEDZA UCZESTNIKÓW NA TEMAT DEPRESJI PRZED ROZPOCZĘCIEM I PO ZAKOŃCZENIU PROGRAMU PSYCHOPROFILAKTYCZNEGO SUMARYCZNY WYNIK TESTU WIEDZY - PORÓWNANIE POMIARU WSTĘPNEGO I KOŃCOWEGO WYNIKI TESTU WIEDZY W POSZCZEGÓLNYCH PYTANIACH - PORÓWNANIE POMIARU WSTĘPNEGO I KOŃCOWEGO RÓŻNICE W POMIARZE KOŃCOWYM MIĘDZY CHŁOPCAMI A DZIEWCZĘTAMI RÓŻNICE W POMIARZE KOŃCOWYM MIĘDZY 16 A 17-LATKAMI OCENA PROGRAMU PORÓWNANIE RÓŻNIC W OCENACH PROGRAMU MIĘDZY DZIEWCZĘTAMI I CHŁOPCAMI ORAZ MIĘDZY MŁODSZYMI I STARSZYMI UCZNIAMI Ocena kompetencji prowadzących Ocena przydatności programu Czy program był ciekawy Ocena poziomu trudności programu Lepsze radzenie sobie w sytuacjach trudnych dzięki uczestnictwu w programie Ocena czasu trwania programu SPIS WYKRESÓW... BŁĄD! NIE ZDEFINIOWANO ZAKŁADKI. ZAŁĄCZNIKI TABELE BAZOWE... BŁĄD! NIE ZDEFINIOWANO ZAKŁADKI. 2

3 Podsumowanie W programie zdrowotnym Profilaktyka zaburzeń depresyjnych wśród młodzieży w wieku lat zrealizowanym w 2013 roku, koordynowanym przez Fundację PRAESTERNO, wzięło udział 652 uczniów szkół ponadgimnazjalnych zlokalizowanych w 15 miastach województwa lubelskiego. Przeprowadzona wczesna diagnoza problemów psychoemocjonalnych przeżywanych przez uczestników programu oraz ewaluacja programu umożliwiają sformułowanie następujących wniosków: 1. Objawy depresji (mierzonej skalami BDI i KADS), przeżywanej w okresie nie dłuższym niż ostatnie 2 tygodnie, ujawniło 37% młodzieży uczestniczącej w programie, istotnie częściej dziewczęta (47% uczestniczek programu) w porównaniu z chłopcami (18% chłopców). Wiek nie różnicuje częstości przeżywania objawów depresji wśród uczestników programu. 2. Kłopoty w zakresie zdrowia psychicznego (dalej określane jako dystres) mierzone testem GHQ-12 przeżywało (w okresie ostatnich kilku tygodni przed diagnozą) 52% młodzieży uczestniczącej w programie, istotnie częściej dziewczęta (61%) w porównaniu z chłopcami (34%) oraz starsi uczniowie (57%) w porównaniu z młodszymi (46%). 3. Łączna ilość uczestników programu z objawami depresji i/lub dystresu (odczuwanego w okresie nie dłuższym niż ostatnich kilka tygodni) wynosi 56%. Wynik jest istotnie wyższy wśród dziewcząt (66%) w porównaniu z chłopcami (39%). Różnica częstości przeżywania objawów dystresu i/lub depresji między starszymi uczestnikami programu (61%) a młodszymi (52%) nie osiąga poziomu istotności statystycznej. 4. Obecność tendencji autodestrukcyjnych (myśli, plany lub próby samobójcze lub samouszkadzające) stwierdzono u 22% uczestników programu. Tendencje autodestrukcyjne istotnie częściej charakteryzują dziewczęta (26%) niż chłopców (14%). Wiek nie różnicuje częstości występowania tendencji autodestrukcyjnych wśród uczestników programu. 5. Tendencje autodestrukcyjne o dużym natężeniu ujawniło 4% młodzieży uczestniczącej w programie. Różnice między chłopcami i dziewczętami oraz między 16- i 17-latkami nie są istotne statystycznie. 6. Skuteczność przeprowadzonego programu psychoprofilaktycznego oceniano na podstawie porównania wyników testu wiadomości, rozwiązywanego przez uczestników na początku programu i na jego zakończenie (ewaluacja programu w modelu preposttestowym). W pomiarze początkowym uczestnicy uzyskali średnio 8,5 punktu na 15 możliwych, w pomiarze końcowym wynik istotnie statystycznie wyższy: 11,8 punktu. W każdej analizowanej kategorii uczestników (chłopcy, dziewczęta, 16-latkowie, 17-latkowie) 3

4 końcowy wynik testu wiedzy jest istotnie statystycznie wyższy od średniego wyniku z pomiaru początkowego. Te rezultaty wskazują, że zrealizowany program psychoprofilaktyczny był skuteczny. Wiedza na temat zaburzeń depresyjnych, czynników ryzyka i czynników chroniących przed zaburzeniami uczestniczącej w nim młodzieży znacząco zwiększyła się. W przypadku 7 pytań (na 15) odsetki prawidłowych odpowiedzi dziewcząt w pomiarze końcowym są istotnie wyższe od odsetków prawidłowych odpowiedzi chłopców. W przypadku 4 pytań (na 15) odsetki prawidłowych odpowiedzi młodszych uczestników są w pomiarze końcowym istotnie wyższe od odsetków prawidłowych odpowiedzi uczestników starszych. W przypadku 1 pytania lepszy wynik w postteście uzyskała starsza młodzież. 7. Na zakończenie warsztatów psychoprofilaktycznych uczestnicy wypełnili Arkusz oceny programu. Wyniki pokazują, że program został bardzo pozytywnie oceniony: niemal wszyscy (93% uczestników) uznali kompetencje i przygotowanie zawodowe prowadzącego/prowadzących program za dobre (w tym aż 65% za zdecydowanie dobre), 82% uczestników stwierdziło, że udział w programie był dla nich przydatny (w tym 40%, że zdecydowanie przydatny), wg 76% uczestników zajęcia były ciekawe (w tym wg 34% zdecydowanie ciekawe), 70% uczestników oceniło poziom trudności programu jako właściwy, 69% poczuło dzięki uczestnictwu w programie że są przygotowani do lepszego radzenia sobie w sytuacjach trudnych (w tym 20% zdecydowanie), ponad połowa (52%) uznała, że czas trwania programu był właściwy. Wśród pozostałych przeważały opinie (33%), że program był za krótki. Odnośnie czterech z sześciu ocenianych aspektów programu opinie dziewcząt były bardziej pozytywne w porównaniu z opiniami chłopców. Na dwóch wymiarach program lepiej ocenili starsi uczestnicy w porównaniu z młodszymi. 4

5 Wprowadzenie Program zdrowotny Profilaktyka zaburzeń depresyjnych wśród młodzieży w wieku lat był koordynowany przez Fundację PRAESTERNO na zlecenie Województwa Lubelskiego na podstawie umowy z 9 kwietnia Zadanie było finansowane ze środków Samorządu Województwa Lubelskiego. W programie uczestniczyła młodzież w wieku 16 i 17 lat, uczniowie szkół ponadgimnazjalnych zlokalizowanych w 15 miejscowościach województwa lubelskiego. Uczestnicy (652 osoby) wzięli udział w dwóch grupowych spotkaniach ze współpracownikami Fundacji: 3-godzinnym spotkaniu poświęconym wczesnej diagnozie zaburzeń psychoemocjonalnych (stres i objawy depresyjne) oraz przekazaniu podstawowej wiedzy na temat młodzieżowej depresji, 5-godzinnych warsztatach psychoprofilaktycznych wzmacniających czynniki chroniące przed zaburzeniami psychoemocjonalnymi. Po pierwszym spotkaniu policzono wyniki kwestionariuszy diagnostycznych. Osoby o najwyższych wynikach zaproszono na spotkanie z psychologiem członkiem zespołu Fundacji. Psycholog miał możliwość skierowania konsultowanych osób do psychiatry współpracującego z Fundacją. Integralnym elementem programu było przeprowadzenie ewaluacji realizowanych działań. Wyniki prezentowane są w niniejszym raporcie. Raport składa się z pięciu części: w pierwszej przedstawiono dane socjodemograficzne uczestników, w drugiej opisano przeprowadzony program psychoprofilaktyczny, w trzeciej omówiono wyniki diagnozy poziomu problemów psychoemocjonalnych charakteryzujących uczestników programu (poziom stresu i objawów depresyjnych), w czwartej przedstawiono dane z porównania poziomu wiedzy uczestników na temat depresji przed rozpoczęciem i po zakończeniu programu psychoprofilaktycznego, w którym uczestniczyli (ewaluacja programu w modelu pre- posttestowym), w piątej omówiono wyniki oceny programu dokonanej przez uczestników na jego zakończenie (po fazie grupowej programu - spotkaniach 3- i 5- godzinnym). 5

6 Dane socjodemograficzne uczestników Lokalizacja szkół, w których realizowany był program W programie uczestniczyły 652 osoby, uczniowie szkół ponadgimnazjalnych zlokalizowanych w 15 miejscowościach województwa lubelskiego. Rozkład terytorialny szkół, w których realizowany był program przedstawia poniższy kartogram 1. Kartogram 1. Liczebności uczestników programu zdrowotnego Profilaktyka zaburzeń depresyjnych wśród młodzieży w wieku lat w powiatach województwa lubelskiego 1 na kartogramie nie uwzględniono 34 uczniów z Lublina dodatkowo uczestniczących w programie 6

7 Tabela 1. Lokalizacja szkół uczestników programu powiat miasto liczba uczniów lubartowski Kock 37 lubartowski Lubartów 36 lubelski Niedrzwica Duża 12 lubelski Bełżyce 36 lubelski Bychawa 17 Lublin Lublin 51 łęczyński Łęczna 76 opolski Opole Lubelskie 55 puławski Puławy 57 puławski Kazimierz 51 rycki Ryki 56 rycki Dęblin 47 świdnicki Trawniki 23 świdnicki Piaski 14 kraśnicki Kraśnik 50 razem 618 dodatkowi uczestnicy z Lublina 34 ogółem 652 Z zestawienia w tabeli 1 wynika, że program był realizowany w szkołach zlokalizowanych w 9 powiatach województwa lubelskiego. 64% uczestników stanowili uczniowie szkół zlokalizowanych w stolicach powiatów, 36% - uczniowie szkół zlokalizowanych w małych miejscowościach. Wiek uczestników programu Wykres 1. Wiek uczestników programu W programie wzięło udział 334 uczniów urodzonych w 1997 roku (51%) oraz 318 uczniów urodzonych w 1996 roku (49%). 7

8 Płeć Wykres 2. Płeć uczestników chłopcy 35% dziewczęt a 65% W programie wzięły udział 423 dziewczęta (65% uczestników) i 229 chłopców (35% uczestników). Typ szkoły Wykres 3. Typ szkoły ZSZ; 11% LO; 36% technika; 46% LP; 7% W programie udział wzięło 236 uczniów liceów ogólnokształcących (36% uczestników), 43 uczniów liceów profilowanych (7%), 302 uczniów techników (46%) oraz 71 uczniów zasadniczych szkół zawodowych (11%). Istnieje istotna statystycznie zależność między płcią a typem szkoły. Wśród licealistów uczestniczących w programie przeważały dziewczęta, wśród uczniów techników i zasadniczych szkół zawodowych przeważali chłopcy (wykres 4). 8

9 Wykres 4. Typ szkoły uczestników a płeć 70% chłopcy N=229 dziewczęta N=423 60% 58% 50% 40% 44% 40% 30% 20% 10% 0% 21% 18% 9% 7% 2% LO LP technika ZSZ N=236 N=43 N=302 N=71 Opis programu psychoprofilaktycznego Konstrukcja i zawartość programu Program zdrowotny Profilaktyka zaburzeń depresyjnych wśród młodzieży w wieku lat składał się z dwóch grupowych spotkań (3- i 5-godzinnego) oraz indywidualnych konsultacji psychologicznych dla uczniów wykazujących symptomy problemów psychoemocjonalnych (podwyższony poziom stresu i objawy depresyjne) i ocenionych na podstawie wyników kwestionariuszy jako wymagających przeprowadzenia pełnej diagnozy. Zagwarantowano także możliwość natychmiastowej konsultacji psychiatrycznej dla najbardziej potrzebujących (na podstawie indywidualnej konsultacji psychologicznej) uczestników programu. Treść spotkań grupowych (3+5 godzin lekcyjnych). Wczesna diagnoza wypełnienie pakietu testów diagnostycznych i pretestowego ewaluacyjnego testu wiedzy Warsztatowy blok psychoprofilaktyczny Depresja jako proces Własne zasoby w profilaktyce depresji Funkcjonowanie w sytuacjach problemowych Klasyfikacja problemów 9

10 Jak postępować w sytuacjach problemowych 1/ Szukaj rzetelnej wiedzy 2/ Zmiana myślenia o problemie. Reguła SMART 3/ Doraźne zmiany w emocjach 4/ Planowanie przyszłości, przygotowanie się do niej Radzenie sobie ze stresem Test diagnozujący poziom stresu Strategia radzenia sobie ze stresem Co robić gdy podejrzewasz, że to co przeżywa Twój znajomy, to jest depresja? Co robić gdy podejrzewasz że to, co przeżywasz, to jest depresja? Wypełnienie posttestowego ewaluacyjnego testu wiedzy oraz arkusza oceny programu. Uczestnicy programu otrzymali w formie wydrukowanej następujące materiały edukacyjne: prezentacja Depresja wprowadzenie, prezentacja Przyczyny zaburzeń nastroju, specyfika symptomów u dzieci i młodzieży ), broszura Młodzieżowa depresja. Te materiały oraz rozbudowane konspekty wykładów są dostępne na stronie Zgodnie z licencją open source dozwolone jest pobieranie ich bez ograniczeń. Powyższy program psychoprofilaktyczny uwzględniał tematykę: a/ przyczyny zaburzeń nastroju, b/ objawy, ze szczególnym uwzględnieniem poszczególnych grup wiekowych (dzieci, młodzież, osoby dorosłe) c/ metody leczenia zaburzeń nastroju, ze szczególnym uwzględnieniem oddziaływań psychospołecznych. d/ czynniki ryzyka i czynniki chroniące przed zaburzeniami nastroju. Część uczestników na podstawie wyników wczesnej diagnozy - została skierowana na indywidualne konsultacje psychologiczne, z dalszą możliwością skorzystania z indywidualnych konsultacji psychiatrycznych. Diagram 1 prezentuje możliwe warianty pełnej ścieżki uczestnictwa w programie. 10

11 Diagram 1. Schemat realizacji programu uzyskanie zgody dyrekcji szkoły na realizację programu prezentacja programu w klasach szkolnych rekrutacja rekomendacje i skierowania przez wychowawcę/psychologa/pedagoga szkolnego zgłoszenia po prezentacji programu w klasach szkolnych zgoda rodziców na udział w programie i ewentualny kontakt z psychologiem pretest + wczesna diagnoza (3h) program psychoedukacyjny + posttest + anonimowy kwestionariusz oceny zajęć (5h) przekazanie uczestnikom pisemnej wczesnej diagnozy brak zgłoszenia się/zaproszenia na podstawie wczesnej diagnozy na spotkanie z psychologiem koniec podstawowej ścieżki wsparcia kwalifikacja na spotkanie z psychologiem niezakwalifikowanie na konsultację psychiatryczną dyżur psychologiczny 1h zakwalifikowanie na konsultację psychiatryczną ew. skierowanie do placówki pomocy psychologicznej/psychiatrycz-nej zgoda rodziców na kontakt z psychiatrą dyżur psychiatryczny koniec ścieżki wsparcia z pełną diagnozą 1h ew. skierowanie do placówki pomocy psychologicznej/psychiatrycznej koniec ścieżki wsparcia 11 z konsultacją psychiatryczną

12 Wczesna diagnoza poziomu problemów psychoemocjonalnych Pierwszym etapem programu było dokonanie wczesnej diagnozy poziomu problemów psychoemocjonalnych natężenia stresu i objawów depresji. Udział młodzieży w badaniach był dobrowolny i był konsekwencją zgłoszenia się do udziału w programie psychoprofilaktycznym. Badanie zostało poprzedzone zebraniem zgód rodziców na uczestnictwo dzieci w całym programie. Ankiety po wypełnieniu - zostały zanonimizowane poprzez zastąpienie danych osobowych indywidualnym numerem kodowym. Badanie zrealizował metodą ankiety audytoryjnej przez zespół psychologów i pedagogów prowadzących program psychoprofilaktyczny na pierwszym 3-godzinnym spotkaniu grupowym. W procedurze badania bardzo duży nacisk położono na zapewnienie respondentom maksimum poczucia bezpieczeństwa oraz zachowania w tajemnicy danych osobowych. Przestrzegane były następujące zasady: - wymóg nieobecności nauczyciela w klasie w trakcie badania, - reguły postępowania ankietera (np. nie mógł chodzić po klasie i zaglądać uczniom do kwestionariuszy). - wypełnianie kwestionariuszy diagnostycznych zostało poprzedzone szczegółowym wyjaśnieniem przez prowadzących celów badania i przyjętych zasad realizacji badań, w szczególności dotyczących obowiązku zachowania przez realizatorów programu w tajemnicy wyników testu. W badaniach wzięło udział 652 uczestników programu. Wyniki zostały wczytane do komputerowej bazy danych i policzone, dla każdego uczestnika przygotowano pisemną indywidualną wstępną diagnozę poziomu natężenia stresu i objawów depresyjnych. Diagnozy przekazano uczestnikom w zamkniętych kopertach. Spośród 652 uczestników programu 239 osób o najwyższych wynikach (37% uczestników) zaproszono na spotkanie z psychologiem członkiem zespołu Fundacji w celu przeprowadzenia pełnej diagnozy. Na indywidualne konsultacje z psychologiem zgłosiło się 140 osób (to jest 59% zaproszonych, 21% wszystkich uczestników). Rozmowy trwały ok. 1 godziny i odbywały się w szkole lub regionalnym ośrodku profilaktyki środowiskowej Fundacji PRAESTERNO w Lublinie lub w Puławach. Konsultacje umożliwiły weryfikację rzetelności wypełnienia skal diagnostycznych oraz ustalenie poziomu natężenia problemów depresyjnych i dotyczących innych problemów psychicznych. Uczniowie, którzy wzięli udział w indywidualnych konsultacjach psychologicznych i zdiagnozowani zostali jako osoby wymagające specjalistycznej pomocy byli kierowani albo do psychiatry współpracującego z Fundacją, albo do specjalistycznych placówek. Do psychiatry skierowano 18 osób (z konsultacji psychiatrycznej skorzystało 5 osób). 76 osób (54% tych, którzy skorzystali z konsultacji psychologicznej, 12% wszystkich uczestników) skierowano do 12

13 specjalistycznej placówki (w tym część do jednego z dwóch ośrodków profilaktyki środowiskowej Fundacji Praesterno w Lublinie lub w Puławach). 22 osobom zarekomendowano kontakt z psychologiem/pedagogiem szkolnym (16% osób, z którymi odbyto konsultację psychologiczną). Narzędzia diagnostyczne Uczestnicy programu audytoryjnie (w grupach) wypełnili trzy kwestionariusze diagnozujące poziom natężenia zaburzeń depresyjnych i stresu: Skalę depresji Becka (BDI), Skalę depresji u młodzieży Kutchera (KADS), Kwestionariusz ogólnego stanu zdrowia GHQ-12 Davida Goldberga. Skala Depresji Becka (BDI) Skala Depresji Becka składa się z 21 grup opisów uwzględniających 21 najczęstszych objawów towarzyszących depresji. Z każdej grupy badany powinien wybrać jeden opis, który jego zdaniem w najlepszy sposób określa jego stan we wskazanym okresie (ostatnie 2 tygodnie). Kolejne warianty opisów odpowiadają zwiększonej intensywności objawów, są więc odpowiednio również punktowane od 0 do 3 punktów. Opisy wskazane przez respondenta są sumowane. Wynik mieści się w przedziale od 0 (21 grup opisów x 0 punktów) do 63 (21 x 3 punkty). Wyniki są interpretowane wg poniższego klucza: suma punktów diagnoza 0 11 bez depresji łagodna depresja umiarkowanie ciężka depresja bardzo ciężka depresja Skala depresji nastolatków (KADS) Skala depresji nastolatków (KADS) Stana Kutchera składa się z 6 stwierdzeń. Ocena określa natężenie (częstość) stanu opisywanego w stwierdzeniu od 0 - rzadko kiedy lub w ogóle nie, poprzez 1 - dość często, 2 - przez większość czasu, do 3 - cały czas. Oceny są sumowane. Wynik mieści się w przedziale od 0 (6 stwierdzeń x 0 punktów) do 18 (6 x 3 punkty). Wynik od sześciu punktów. wzwyż diagnozuje poważne zaburzenie depresyjne. Ponadto KADS służy rozpoznaniu lęków młodzieży, takich jak panika czy lęki społeczne. KADS jest bardzo wrażliwy w rozpoznawaniu ryzyka popełnienia samobójstwa 13

14 (stwierdzenie 6: W zeszłym tygodniu miałem(am) myśli, plany albo czyny samobójcze lub samouszkadzające). Skala KADS jest napisana językiem zrozumiałym dla przeciętnego nastolatka i jest przeznaczona dla osób w wieku lat. Możliwość wychwycenia objawów depresji przez ten kwestionariusz jest oceniana na ponad 90%, rzetelność jest również oceniana wysoko w odniesieniu do rozpoznania poszczególnych objawów depresji - ponad 70%. Sprawia to, że skala znajduje się na szczycie rankingu dostępnych w tej chwili narzędzi-testów samooceny i samoopisu występowania depresji. Kwestionariusz ogólnego stanu zdrowia GHQ-12 Do pomiaru ogólnego stanu zdrowia psychicznego zastosowano dostosowaną do młodzieży szkolnej skróconą wersję skali Davida Goldberga - General Health Questionnaire (GHQ-12), która składa się z 12 pytań dotyczących stanu zdrowia psychicznego. Przyjęto za autorami kanadyjskimi (Adolfa i Palia, 2001) 2, że wskaźnikiem podwyższonego poziomu stresu psychicznego (dystresu) jest występowanie przynajmniej trzech spośród 12 objawów pogorszonego samopoczucia psychicznego. Jest to zgodne z wynikami badań autorek polskiej adaptacji kwestionariusza GHQ-12 (Makowska i Merecz 2001) 3. Wykazują one, że wynik 3 punkty i powyżej jest wskaźnikiem podwyższonego, nieprzypadkowego prawdopodobieństwa zaburzeń psychicznych. Odpowiedzi są punktowane od 1 do 4. W celu obliczenia wskaźnika odpowiedź na każde z 12 pytań składowych należy zdychotomizować stosując następujący przelicznik: odpowiedź przekształcenie W konsekwencji w odpowiedzi na każde pytanie można uzyskać 0 punktów lub 1 punkt. Tak przekształcone odpowiedzi są sumowane. Wynik mieści się w przedziale od 0 punktów (12 pytań x 0 punktów) do 12 punktów (12 x 1 punkt). Wynik w przedziale od 3 punktów do 12 punktów jest interpretowany jako podwyższony poziom stresu. Wyniki Skala Depresji Becka (BDI) Objawy depresji mierzonej skalą BDI (wynik co najmniej 12 punktów) relacjonowało 36% uczestników programu. 2 Adlaf E., Paglia A. (2001): The Mental Health and Well-Being of Ontario Students. Findings from the OSDUS. Centre for Addiction and Mental Health, Toronto. 3 Makowska Z., Merecz D. (2001): Polska adaptacja kwestionariuszy ogólnego stanu zdrowia Davida Goldberga GHQ-12 i GHQ-28. [w: ] red. B. Dudek Ocena zdrowia psychicznego na podstawie badań kwestionariuszami Davida Goldberga, Instytut Medycyny Pracy, Łódź,

15 Znacząco częściej depresję przeżywały dziewczęta (46%) niż chłopcy (18%). Wiek nie różnicuje wyników (wykres 5). Wykres 5. Objawy depresji zdiagnozowanej skalą BDI w branych pod uwagę kategoriach respondentów 50% 45% Skala BDI. Objawy depresji (co najmniej 12 punktów) 46% 40% 35% 36% 34% 38% 30% 25% 20% 18% 15% 10% 5% 0% razem. chłopcy dziewczęta. 16 lat 17 lat płeć*** wiek n.i. *** p< 0,001; n.i. różnice nieistotne statystycznie 15

16 Intensywność objawów depresji diagnozowanej skalą Becka Analizując intensywność objawów depresji mierzonej skalą BDI (wykres 6) należy stwierdzić, że w grupie osób z objawami (36% próby): 29% respondentów charakteryzuje łagodna depresja (12-26 punktów), częściej dziewczęta 37%, niż chłopców 16%, 6% przeżywa umiarkowanie ciężką depresję (27-49 punktów), 0,31% charakteryzuje bardzo ciężka depresja punkty). Wykres 6. Zasięg i głębokość depresji porównanie chłopców i dziewcząt 100% 90% 0,31% 0,44% 6% 2% 0,24% 9% 16% bardzo ciężka depresja (50-63 p-ty) 80% 70% 29% 37% umiarkowanie ciężka depresja (27-49 p-tów) 60% 50% 40% 82% łagodna depresja (12-26 p- tów) 30% 20% 64% 54% bez depresji (0-11 p-tów) 10% 0% razem chłopcy dziewczęta Częstotliwość komponentów depresji w skali Becka; porównanie dziewcząt i chłopców Wśród 21 grup opisów objawów depresji najczęściej przeżywanymi komponentami depresyjnymi w badanej grupie są (powyżej 40% wskazań co najmniej łagodnego przeżywania objawu) wykres 7: obawy co do przyszłości (63% wskazań) poczucie winy (52%) drażliwość (49%) trudności z podjęciem decyzji (44%). 16

17 odczuwanie smutku (43%) negatywny stosunek do siebie (41%) popełnianie błędów i zaniedbania (40%) 11 kolejnych komponentów depresji uzyskało 20% - 38% wskazań co najmniej łagodnego przeżywania danego objawu: trudności ze snem (37%) trudności z podjęciem aktywności (34%) męczliwość (33%) brak zadowolenia, nieprzeżywanie przyjemności (33%) potępianie siebie (33%) płaczliwość (31%) brak zainteresowania innymi (30%) brak apetytu (28%) negatywny stosunek do swojego wyglądu (24%) poczucie zasługiwania na karę (23%) tendencje samobójcze (20%) Najrzadziej respondenci skarżą się na: utrata wagi ciała (17%). brak zainteresowań seksualnych (17%) niepokój o własne zdrowie (15%) Na wszystkich 21 skalach szczegółowych natężenie objawów depresji jest istotnie statystycznie wyższe wśród dziewcząt w porównaniu z chłopcami. Starsi uczestnicy ujawnili istotnie wyższe wyniki w dwóch skalach natężenia obaw co do przyszłości oraz trudności z podejmowaniem decyzji. 17

18 Wykres 7. Wyniki kwestionariusza BDI - porównanie chłopców i dziewcząt

19 Skala depresji nastolatków (KADS) W badanej grupie objawy depresji mierzonej skalą KADS (wynik co najmniej 6 punktów) ujawniło 15% respondentów. Znacząco częściej depresję przeżywały dziewczęta (18%) niż chłopcy (8%) oraz starsi uczestnicy w porównaniu z młodszymi (wykres 8). Wykres 8. Objawy depresji zdiagnozowanej skalą KADS w branych pod uwagę kategoriach respondentów 20% 18% Test KADS - zaburzenie depresyjne (co najmniej 6 p-tów) 18% 18% 16% 14% 12% 15% 12% 10% 8% 8% 6% 4% 2% 0% razem chłopcy dziewczęta 16 lat 17 lat płeć*** wiek* ***p< 0,001; *p,0,05 Wśród 6 komponentów depresji w skali KADS w ostatnim tygodniu najczęściej uczestnicy programu przeżywali wyczerpanie fizyczne, zmęczenie, brak energii, brak motywacji, poczucie nieradzenia sobie (42% wskazań co najmniej częstego występowania tego objawu w ostatnim tygodniu) wykres 9. Trzy kolejne objawy depresji były co najmniej często przeżywane przez ponad 30% badanych: zmartwienie, zdenerwowanie, panika, napięcie, poirytowanie, niepokój (37%) smutek, ponury nastrój, depresja (34% wskazań) brak wiary w siebie, złe samopoczucie, poczucie bezużyteczności i beznadziejności, zawodzenia innych, bycia niedobrym człowiekiem (30%). Uczucie trudności, utratę dobrego samopoczucia relacjonowało 29% uczestników programu.

20 Co najmniej dość częste myśli, plany albo czyny samobójcze lub samouszkadzające ujawniło 10% osób. Wykres 9. Intensywność przeżywanych komponentów depresji w skali KADS Przeżycia w ostatnim tygodniu: dość często przez większość czasu cały czas 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% uczucie wyczerpania fizycznego, zmęczenie, brak energii, brak motywacji, poczucie nieradzenia 33% 6% 3% zmartwienie, zdenerwowanie, panika, napięcie, poirytowanie, niepokój 28% 6% 2% smutek, ponury nastrój, depresja 25% 6% 2% brak wiary w siebie, złe samopoczucie, poczucie bezużyteczności i beznadziejności, zawodzenia 22% 5% 2% uczucie trudności, utrata dobrego samopoczucia 22% 5% 1% myśli, plany albo czyny samobójcze lub samouszkadzające 7% 2% 2% Objawy depresji na poszczególnych skalach KADS porównanie kategorii respondentów Pięć z sześciu branych pod uwagę komponentów depresji mierzonych skalą KADS było istotnie statystycznie częściej wskazywanych przez dziewczęta niż przez chłopców (wykres 10): uczucie wyczerpania fizycznego, zmęczenie, brak energii, brak motywacji, poczucie nieradzenia sobie ze sprawami, które uprzednio nie sprawiały, uczucie zmartwienia, zdenerwowania, paniki, napięcia, poirytowania, niepokoju smutek, ponury nastrój, uczucie przygnębienia, depresję, ogólne zniechęcenie, brak wiary w siebie, złe samopoczucie, poczucie bezużyteczności i beznadziejności, zawodzenia innych, bycia niedobrym człowiekiem, uczucie, że życie jest trudne, brak dobrego samopoczucia w okolicznościach, w których przeważnie (przedtem) dobre samopoczucie. Na wymiarze myśli, planów albo czynów samobójczych lub samouszkadzających nie zanotowano istotnych różnic między dziewczętami a chłopcami. 20

21 Wykres 10. Objawy depresji mierzone skalą KADS (co najmniej 6 punktów). Porównanie chłopców i dziewcząt chłopcy dziewczęta razem 60% 50% 40% 30% 20% 10% 25% 42% 51% 23% 37% 44% 21% 34% 41% 37% 35% 30% 29% 17% 17% 7% 12% 0% uczucie wyczerpania fizycznego, zmęczenie, brak energii, brak motywacji, poczucie nieradzenia sobie zmartwienie, zdenerwowanie, panika, napięcie, poirytowanie, niepokój smutek, ponury nastrój, depresja brak wiary w siebie, złe samopoczucie, poczucie bezużyteczności i beznadziejności, zawodzenia innych, bycia niedobrym człowiekiem. uczucie trudności, utrata dobrego samopoczucia myśli, plany albo czyny samobójcze lub samouszkadzające Tylko na jednym wymiarze zarejestrowano istotną statystycznie różnicę między starszymi a młodszymi uczestnikami programu. Uczucie, że życie jest trudne, brak dobrego samopoczucia w okolicznościach, w których przeważnie (przedtem) dobre samopoczucie częściej przeżywali w ostatnim tygodniu przed badaniem starsi uczniowie. 21

22 Kwestionariusz ogólnego stanu zdrowia GHQ-12 W całej badanej grupie podwyższony poziom stresu psychologicznego relacjonowała ponad połowa badanych (52%). Znacząco częściej stresu doświadczały dziewczęta (61%) niż chłopcy (34%) oraz starsi uczniowie (57%) w porównaniu z młodszymi (46%). Wykres 11. Wyniki GHQ-12 w branych pod uwagę kategoriach respondentów 70% 60% 50% Podwyższony poziom stresu psychologicznego (co najmniej 3 spośród 12 objawów) 61% 52% 46% 57% 40% 30% 34% 20% 10% 0% razem. chłopcy dziewczęta. 16 lat 17 lat płeć** wiek** ** p< 0,01 Przeżywanie komponentów dystresu mierzonych skalą GHQ-12 porównanie dziewcząt i chłopców Każdy z branych pod uwagę objawów dystresu był znacząco częściej odczuwany przez dziewczęta niż przez chłopców (wykres 12). Różnicę większą niż 20% między dziewczętami i chłopcami zanotowano na 3 wymiarach: poczucie przygnębienia (27%), nieumiejętność cieszenia się swoimi zwykłymi, codziennymi zajęciami (24%), problemy ze snem (21%), 22

23 Wykres 12. Szczegółowe wyniki GHQ-12. Porównanie chłopców i dziewcząt

24 Przewagę objawów depresji wśród dziewcząt w przedziale 12%-19% zarejestrowano na ośmiu wymiarach: nieumiejętność skoncentrowania się na przedmiocie własnej aktywności (19%), nieradzenie sobie z trudnościami (18%). niezdolność podejmowania decyzji (15%) utrata wiary w siebie (14%) brak poczucia szczęścia (14%), uczucie przemęczenia (13%), czucie się osobą bezwartościową (12%). niezdolność stawienia czoła swoim problemom (12%), Przewaga objawów wśród dziewcząt na wymiarze braku poczucia robienia pożytecznych rzeczy wyniosła 10% i też była istotna statystycznie. Przeżywanie komponentów dystresu mierzonych skalą GHQ-12 porównanie uczniów starszych i młodszych Na pięciu wymiarach zasięg przeżywania objawów depresji jest istotnie statystycznie szerszy wśród starszych uczniów w porównaniu z młodszymi (wykres 13): nieumiejętność skoncentrowania się na przedmiocie własnej aktywności (19%), nieradzenie sobie z trudnościami (18%). uczucie przemęczenia (13%), problemy ze snem (21%), utrata wiary w siebie (14%). Na pozostałych wymiarach różnica między odsetkami starszych i młodszych uczniów przeżywających dany problem jest nieistotna statystycznie.

25 Wykres 13. Szczegółowe wyniki GHQ-12. Porównanie starszych i młodszych uczniów

26 Oszacowanie sumaryczne poziomu zagrożenia depresją i innymi zaburzeniami psychoemocjonalnymi Diagram 2. Współwystępowanie objawów depresja mierzona skalą BDI depresja mierzona skalą KADS dystres mierzony skalą GHQ-12 Diagram pokazuje, że możemy mieć do czynienia z kilkoma różnymi kategoriami osób z branymi pod uwagę problemami psychoemocjonalnymi: osoby, które uzyskują podwyższony wynik tylko w jednym kwestionariuszu, osoby z podwyższonym wynikiem w dwóch kwestionariuszach, osoby z podwyższonym wynikiem we wszystkich trzech kwestionariuszach. Żeby uzyskać odpowiedź na pytanie jaka jest liczba uczestników programu z objawami depresji i/lub dystresu, należy uwzględnić fakt, że jedna osoba mogła mieć podwyższony wynik w więcej niż jednym kwestionariuszu wykorzystanym w badaniach. Takie osoby we wcześniejszych oszacowaniach były podawane jako zagrożone w wynikach każdego wykorzystanego kwestionariusza diagnostycznego (BDI, KADS, GHQ-12), w którym miały podwyższony wynik. A więc zsumowanie liczby osób z podwyższonymi wynikami w wykorzystanych kwestionariuszach prowadziłoby do przeszacowania grupy osób z objawami depresji i dystresu (bo niektóre osoby były liczone więcej niż raz). Rozmiar rzeczywistej liczby zagrożonych depresją i dystresem musi uwzględniać ten fakt.

27 Wykres 14. Objawy depresji i/lub dystresu dane łączne Objawy psychoemocjonalne - uczestnicy programu TYLKO STRES 19,8% BEZ OBJAWOW 43,6% Z OBJAWAMI PSYCHOEMOCJO NALNYMI 56,4% STRES I DEPRESJA 31,8% TYLKO DEPRESJA 4,8% Podwyższone objawy dystresu i jednocześnie brak objawów depresji charakteryzuje 20% badanych. 32% badanych ujawniło zarówno objawy dystresu jak i objawy depresji. Objawy depresji przy jednoczesnym braku objawów dystresu przeżywa 5% uczniów uczestniczących w programie. W sumie podwyższony wynik w co najmniej jednym kwestionariuszu (a więc w GHQ_12 wynik wyższy niż 2 p-ty i/lub w skali Becka BDI wynik wyższy niż 11 p-tów i/lub w skali KADS wynik wyższy niż 5 punktów) charakteryzuje 56,4% próby. 27

28 Objawy dystresu i/lub depresji porównanie chłopców i dziewcząt Objawy dystresu i/lub depresji istotnie częściej przeżywają dziewczęta (66%) niż chłopcy (39%) wykres 15. Tylko stres odczuwa 19% dziewcząt i 21% chłopców, podwyższony poziom stresu i objawy depresji odczuwa 42% dziewcząt i 14% chłopców, tylko objawy depresji odczuwa 5% dziewcząt i 4% chłopców. Różnice między częstością relacjonowanych objawów dystresu i/lub depresji między dziewczętami i chłopcami są istotne statystycznie. Różnica częstości przeżywania objawów dystresu i/lub depresji między starszymi uczestnikami programu (61%) a młodszymi (52%) nie osiąga poziomu istotności statystycznej. Wykres 15. Objawy depresji i/lub dystresu porównanie dziewcząt i chłopców chlopcy N=229 dziewczeta N=423 70% 60% 61% p<0,001 50% 40% 30% 34% 42% 20% 21% 19% 14% 10% 4% 5% 0% BEZ OBJAWOW TYLKO STRES STRES I DEPRESJA TYLKO DEPRESJA 28

29 Udział branych pod uwagę wskaźników w objawach depresyjnych Objawy depresyjne były mierzone skalą BDI (Becka) oraz KADS (Goldberga). Jak pokazuje wykres 14 odsetek osób przeżywających depresję wynosi w próbie 37% (kategorie dystres i depresja plus tylko depresja). Policzono udziały podwyższonych wyników każdego z tych dwóch kwestionariuszy (wykres 16). Wykres 16. Udziały wyników BDI i KADS w objawach depresji Wskaźniki depresji (Beck i KADS) - uczestnicy programu KADS 0,5% BECK 21,9% BEZ DEPRESJI 63,3% PODWYŻSZONA DEPRESJA 36,7% KADS+BECK 14,3% 0,5% badanych to osoby, które uzyskały podwyższony wynik tylko w kwestionariuszu KADS. 22% respondentów miało podwyższony wynik tylko w kwestionariuszu BDI (Becka). 14% badanych uzyskało podwyższony wynik zarówno w kwestionariuszu KADS jak i w kwestionariuszu BDI. Objawy depresji istotnie częściej charakteryzują dziewczęta (p<0,001). Porównanie wyników dziewcząt i chłopców prezentuje wykres

30 Wykres 17. Udziały wyników BDI i KADS w objawach depresji porównanie dziewcząt i chłopców chlopcy N=229 dziewczeta N=423 90% 80% 70% 81,7% p<0,001 60% 50% 53,4% 40% 30% 20% 10% 0% 28,1% 18,0% 10,5% 7,4% 0,4% 0,5% BEZ DEPRESJI KADS BECK KADS+BECK Odsetek dziewcząt ujawniających objawy depresji wynosi 46,6%, a chłopców 18,3%. Nikła część dziewcząt i chłopców ma podwyszony wynik tylko w skali KADS. Tylko w skali BDI (Becka) podwyższony wynik zanotowano u 28% dziewcząt i u 10,5% chłopców. W obu skalach podwyższone wyniki ma 18% dziewcząt i 7% chłopców. Wiek nie różnicuje częstości przeżywania objawów depresji wśród uczestników programu. Tendencje autodestrukcyjne. W puli wykorzystanych w badaniach kwestionariuszy znalazły się dwa pytania diagnozujące tendencje autodestrukcyjne myśli, plany lub próby samobójcze lub samouszkadzające. Pytanie 9 w skali BDI: 0. Nie myślę o odebraniu sobie życia. 1. Myślę o samobójstwie - ale nie mógłbym tego dokonać. 2. Pragnę odebrać sobie życie. 3. Popełnię samobójstwo, jak będzie odpowiednia sposobność. 30

31 Pytanie 6 w skali KADS: W zeszłym tygodniu miałem(am) myśli, plany albo czyny samobójcze lub samouszkadzające. 0. rzadko kiedy lub w ogóle nie 1. dość często 2. przez większość czasu 3. cały czas Ze względu na drastyczność konsekwencji traktujemy tę kategorię objawów depresyjnych w szczególny sposób. Wykres 18 prezentuje odsetki niezerowych odpowiedzi na każde z pytań dotyczących objawów autodestrukcyjnych. Wykres 18. Tendencje autodestrukcyjne Tendencje autodestrukcyjne - uczestnicy programu tylko wg KADS 2% bez tendencji samobojczych 78% tendencje autodestrukcyjn e 22% tylko wg BDI 12% KADS+BDI 8% 22% respondentów udzieliło co najmniej jednej odpowiedzi świadczącej o tendencjach autodestrukcyjnych. 2% tylko w pytaniu 6 KADS, 12% tylko w pytaniu 9 BDI i 8% zarówno w Kads jak i w BDI. Tendencje autodestrukcyjne istotnie częściej charakteryzują dziewczęta (p<0,01). Porównanie wyników dziewcząt i chłopców prezentuje wykres

32 Wykres 19. Tendencje autodestrukcyjne. Porównanie dziewcząt i chłopców 100% chlopcy N=229 dziewczeta N=423 90% 86% p<0,01 80% 70% 74% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% bez tendencji samobojczych 14% 10% 7% 2% 4% 2% tylko wg KADS tylko wg BDI KADS+BDI Po 2% dziewcząt i chłopców ujawniło tendencje autodestrukcyjne tylko w pytaniu 6 w KADS. 14% dziewcząt i 7% chłopców ujawniło tendencje autodestrukcyjne tylko w pytaniu w skali BDI. Na oba pytania odpowiedziało twierdząco 10% dziewcząt i 4% chłopców. Wiek nie różnicuje częstości występowania tendencji autodestrukcyjnych wśród uczestników programu. Ostre tendencje autodestrukcyjne Przeprowadzono dodatkową analizę dotyczącą tendencji autodestrukcyjnych. Policzono odpowiedzi stanowiące wybór jednej z dwóch możliwości określających intensywniejsze natężenie objawu: w pytaniu 9 BDI odpowiedzi 2. Pragnę odebrać sobie życie. 3. Popełnię samobójstwo, jak będzie odpowiednia sposobność. w pytanie 6 KADS (W zeszłym tygodniu miałem(am) myśli, plany albo czyny samobójcze lub samouszkadzające) odpowiedzi 2. przez większość czasu 3. cały czas 32

33 Ten zabieg umożliwia oszacowanie odsetka osób, które przeżywają intensywne objawy autodestrukcyjne, bo usunął jako odpowiedzi diagnostyczne, świadczące o tendencjach autodestrukcyjnych następujące odpowiedzi: w pytaniu 9 BDI: 1. Myślę o samobójstwie - ale nie mógłbym tego dokonać. w pytaniu 6 KADS (W zeszłym tygodniu miałem(am) myśli, plany albo czyny samobójcze lub samouszkadzające). 1. dość często Intensywne tendencje autodestrukcyjne przeżywa 9% badanych nastolatków (wykres 20). Wykres 20. Intensywne tendencje autodestrukcyjne Intensywne tendencje autodestrukcyjne - uczestnicy programu tylko wg KADS 1,8% bez ostrych tendencji samobojczych 95,6% ostre tendencje autodestrukcyjn e 4,4% tylko wg BDI 1,2% ostre KADS+BDI 1,4% Tylko w pytaniu 6 KADS możliwość 2 i 3 wybrało 2% uczniów, tylko w pytaniu 9 BDI możliwość 2 i 3 wybrał 1% uczniów, możliwość 2 i 3 jednocześnie w obu pytaniach wybrał 1% uczniów. Różnice między chłopcami i dziewczętami oraz młodszymi i starszymi uczestnikami programu nie są istotne statystycznie (3,9% chłopców i 4,7% dziewcząt przeżywa intensywne objawy autodestrukcyjne; 4,5% młodszych i 4,4% starszych uczestników programu). 33

34 Wiedza uczestników na temat depresji przed rozpoczęciem i po zakończeniu programu psychoprofilaktycznego Skuteczność przeprowadzonego programu psychoprofilaktycznego oceniano na podstawie porównania wyników testu wiadomości, rozwiązywanego przez uczestników na początku programu i na jego zakończenie (ewaluacja programu w modelu pre- posttestowym). Ponadto na zakończenie uczestnicy wypełniali Arkusz oceny programu. Wyniki testu wiadomości są omawiane w niniejszym rozdziale, dane z Arkusza oceny w następnym. Test wiadomości składał się z 15 pytań mierzących stan wiedzy na temat zaburzeń depresyjnych, czynników ryzyka i czynników chroniących przed zaburzeniami. Pytania testu miały charakter pytań jednokrotnego wyboru spośród 2 lub 3 możliwych odpowiedzi. Za prawidłową odpowiedź przyznawano 1 punkt, za złą 0 punktów. Tak więc sumaryczny wynik mieścił się w przedziale od 0 punktów (wszystkie błędne odpowiedzi do 15 punktów (wszystkie odpowiedzi prawidłowe). Sumaryczny wynik testu wiedzy - porównanie pomiaru wstępnego i końcowego Policzono średni wynik sumaryczny uzyskany przez uczestników w preteście (pomiarze początkowym) oraz w postteście (pomiarze końcowym). Porównanie wyników z uwzględnieniem analizowanych kategorii uczestników przedstawia wykres 21. Wykres 21. Sumaryczny wynik testu wiedzy - porównanie pomiaru wstępnego i końcowego pretest posttest 14,0 12,0 11,8 11,3 12,0 11,9 11,7 10,0 8,0 8,5 7,9 8,8 8,3 8,6 6,0 4,0 2,0 0,0 ogółem chłopcy dziewczęta. młodsi starsi p<0,001. p<0,001 p<0,001. p<0,001 p<0,001 W pomiarze początkowym uczestnicy uzyskali średnio 8,5 punktu, w pomiarze końcowym istotnie statystycznie wyższy wynik: 11,8 punktu. 34

35 W każdej analizowanej kategorii uczestników końcowy wynik testu wiedzy jest istotnie statystycznie wyższy od średniego wyniku z pomiaru początkowego: w grupie chłopców ze wstępnego poziomu 7,9 p-tu wynik wzrósł do 11,3 p-tu, w grupie dziewcząt z poziomu 8,8 p-tu do poziomu 12,0 p-tu, w grupie 16-latków z poziomu 8,3 p-tu do poziomu 11,9 p-tu, w grupie 17-latków z poziomu 8,6 p-tu do poziomu 11,7 p-tu. Te rezultaty wskazują, że zrealizowany program psychoprofilaktyczny był skuteczny. Wiedza na temat zaburzeń depresyjnych, czynników ryzyka i czynników chroniących przed zaburzeniami uczestniczącej w nim młodzieży znacząco zwiększyła się. Wyniki testu wiedzy w poszczególnych pytaniach - porównanie pomiaru wstępnego i końcowego Policzono odsetki prawidłowych odpowiedzi na każde z 15 pytań i zestawiono wyniki pretestu i posttestu (wykres 22). Uczestnicy programu uzyskali istotnie statystycznie lepsze wyniki w 14 pytaniach. W 15 pytaniu zanotowano także lepszy wynik w postteście, jednak różnica nie osiągnęła poziomu istotności statystycznej. Wykres 22 uporządkowano ze względu na wielkość różnicy w odsetkach prawidłowych odpowiedzi między posttestem a pretestem. Najwyższy przyrost prawidłowych odpowiedzi zanotowano w pytaniu Co to jest reguła SMART? Wstępnie 14% uczestników prawidłowo odpowiedziało na to pytanie, w pomiarze końcowym o 58% więcej (to jest 72% prawidłowych odpowiedzi) Jeszcze odnośnie 2 pytań zanotowano przyrost prawidłowych odpowiedzi nie mniejszy niż 40%: Po jakim czasie stwierdza się wystąpienie dużej depresji (wzrost ilości prawidłowych odpowiedzi o 41%) Czym charakteryzuje się depresja u dzieci w wieku przedszkolnym (wzrost prawidłowych odpowiedzi o 40%) W przypadku 4 kolejnych pytań przyrost prawidłowych odpowiedzi lokował się w przedziale 21% - 29%: Czy stres może być korzystny (przyrost o 29%) Czym charakteryzuje się depresja dwubiegunowa (przyrost o 28%) Co to jest dystymia (przyrost o 28%) Kiedy podejmuje się profilaktykę depresji (przyrost o 21%). 35

36 Wykres 22. Różnica w odsetkach prawidłowych odpowiedzi: post test minus pretekst

37 Wielkość przyrostu wiedzy w przedziale 10%-19% uzyskało 5 pytań: Dla kogo depresja labilna jest formą charakterystyczną (przyrost o 18%) Kto jest najbardziej narażony na depresję (przyrost o 15%) Jak może być rozumiany stres (przyrost o 14%) Co to jest depresja reaktywna (przyrost o 14%) Jak najlepiej zapobiegać depresji (przyrost o 12%). Wielkość przyrostu wiedzy poniżej 10% charakteryzuje 3 pytania: Jakie są odczucia fizyczne (somatyczne) typowe dla depresji (przyrost o 6%) Co cechuje myślenie typowe dla depresji (nieistotny statystycznie przyrost o 3,8%) Jaka jest główna cecha wyróżniająca depresję (istotny przyrost o 3,5%). Wykres 22 pokazuje, że wielkość przyrostu jest funkcją wstępnego poziomu wiedzy: im wstępna wiedza jest niższa, tym większy jej przyrost na skutek uczestnictwa w programie. Zauważmy, że na pierwszych 7 miejscach w rankingu znajdują się pytania, na które w pomiarze początkowym odsetek prawidłowych odpowiedzi nie przekroczył 52%. Odnośnie wszystkich pozostałych pytań odsetek prawidłowych odpowiedzi w preteście nie był niższy niż 60%. Ostatnie miejsce - ze względu na wielkość przyrostu wiedzy - zajmuje pytanie o główną cechę wyróżniającą depresję. Wstępny odsetek prawidłowych odpowiedzi na to pytanie wyniósł aż 90%. Mamy tu do czynienia z tzw. efektem sufitowym. Wstępny wynik był tak dobry, że jego poprawa niemal nie była możliwa. Różnice w pomiarze końcowym między chłopcami a dziewczętami Analizie poddano końcowe wyniki dziewcząt i chłopców w 15 pytaniach testu wiadomości (wykres 23). W przypadku 7 pytań odsetki prawidłowych odpowiedzi dziewcząt w pomiarze końcowym są istotnie wyższe od odsetków prawidłowych odpowiedzi chłopców. Istotnie statystycznie więcej dziewcząt wie: Czym charakteryzuje się depresja u dzieci w wieku przedszkolnym (17% więcej dziewcząt w porównaniu z chłopcami udzieliło w postteście prawidłowej odpowiedzi na to pytanie) Jak najlepiej zapobiegać depresji (9% przewaga prawidłowych odpowiedzi wśród dziewcząt) Co to jest dystymia (przewaga 9%) Jaka jest główna cecha wyróżniająca depresję (przewaga 8%) Kiedy podejmuje się profilaktykę depresji (przewaga 8%) Po jakim czasie stwierdza się wystąpienie dużej depresji (przewaga 7%) Kto jest najbardziej narażony na depresję (5%).

38 Wykres 23. Różnice w pomiarze końcowym między chłopcami a dziewczętami

39 W przypadku pozostałych 8 pytań odsetki prawidłowych odpowiedzi dziewcząt w pomiarze końcowym nie są istotnie wyższe od odsetków prawidłowych odpowiedzi chłopców: Co cechuje myślenie typowe dla depresji Czy stres może być korzystny Jak może być rozumiany stres Co to jest reguła SMART Jakie są odczucia fizyczne (somatyczne) typowe dla depresji Co to jest depresja reaktywna Czym charakteryzuje się depresja dwubiegunowa Różnice w pomiarze końcowym między 16 a 17-latkami Analizie poddano końcowe wyniki starszych i młodszych uczestników programu w 15 pytaniach testu wiadomości (wykres 24). W przypadku 4 pytań odsetki prawidłowych odpowiedzi młodszych uczestników są w pomiarze końcowym istotnie wyższe od odsetków prawidłowych odpowiedzi uczestników starszych. Istotnie statystycznie więcej 16-latków wie: Po jakim czasie stwierdza się wystąpienie dużej depresji (12% więcej 16-latków w porównaniu z 17-latkami udzieliło w postteście prawidłowej odpowiedzi na to pytanie) Jakie są odczucia fizyczne (somatyczne) typowe dla depresji (7% przewaga prawidłowych odpowiedzi wśród 16-latków) Czy stres może być korzystny (przewaga 7%) Dla kogo depresja labilna jest formą charakterystyczną (przewaga 7%). W przypadku 1 pytania lepszy wynik w postteście uzyskała starsza młodzież. O 8% więcej 17-latków (w porównaniu z 16-latkami) wie, czym charakteryzuje się depresja u dzieci w wieku przedszkolnym. W pozostałych pytaniach różnica w odsetkach prawidłowych odpowiedzi między młodszymi i starszymi uczestnikami programu jest nieistotna statystycznie: Jak może być rozumiany stres Jaka jest główna cecha wyróżniająca depresję Kto jest najbardziej narażony na depresję Czym charakteryzuje się depresja dwubiegunowa Co to jest depresja reaktywna Co to jest reguła SMART

40 Wykres 24. Różnice w pomiarze końcowym między 16 a 17-latkami

41 Co cechuje myślenie typowe dla depresji Jak najlepiej zapobiegać depresji Kiedy podejmuje się profilaktykę depresji Co to jest dystymia Ocena programu Na zakończenie warsztatów psychoprofilaktycznych uczestnicy wypełnili Arkusz oceny programu Profilaktyka zaburzeń depresyjnych wśród młodzieży w wieku lat. Arkusz składał się z sześciu pytań: 1. Czy udział w programie oceniasz jako przydatny dla siebie czy nieprzydatny? 2. Jak oceniasz kompetencje i przygotowanie zawodowe prowadzącego/prowadzących program? 3. Jak oceniasz poziom trudności programu? 4. Czy zajęcia były nudne czy ciekawe? 5. Czy czas trwania programu był za krótki, w sam raz, czy za długi? 6. Czy po tych zajęciach czujesz się przygotowany/a do lepszego radzenia sobie w sytuacjach trudnych? Uczestnicy programu dokonywali oceny posługując się 5-stopniową skalą od 1 - najniższa ocena do 5 ocena najwyższa. Przeprowadzono analizę polegającą na zestawieniu najlepszych ocen na każde pytanie. Dla pytań 1, 2, 4 i 6 policzono odsetki ocen najwyższych (4+5). W pytaniach 3 i 5 wybrano oceny środkowe (w pyt. 3 ocena właściwy poziom trudności, w pytaniu 5 ocena czas trwania programu w sam raz ). Generalnie program został bardzo pozytywnie oceniony (wykres 25): niemal wszyscy (93% uczestników) uznali kompetencje i przygotowanie zawodowe prowadzącego/prowadzących program jako dobre (w tym aż 65% jako zdecydowanie dobre), 82% uczestników stwierdziło, że udział w programie był dla nich przydatny (w tym 40%, że zdecydowanie przydatny), wg 76% uczestników zajęcia były ciekawe (w tym wg 34% zdecydowanie ciekawe), 70% uczestników oceniło poziom trudności programu jako właściwy, 69% czuje się przygotowanych do lepszego radzenia sobie w sytuacjach trudnych (w tym 20% zdecydowanie), ponad połowa (52%) uznała, że czas trwania programu był właściwy. 41

42 Wykres 25. Odbiór programu przez uczestników. Odsetki najwyższych ocen. 100% zdecydowanie tak raczej tak 90% 80% 70% 28% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 65% 42% 40% 42% 34% 70% 49% 20% 52% 0% kompetencje prowadzącego były dobre udział w programie był przydatny zajęcia były ciekawe poziom trudności programu był właściwy czuję się czas trwania przygotowany/a programu był w do lepszego sam raz radzenia sobie w sytuacjach trudnych Porównanie różnic w ocenach programu między dziewczętami i chłopcami oraz między młodszymi i starszymi uczniami Ocena kompetencji prowadzących Wykres 26 prezentuje porównanie ocen prowadzących dokonanych przez dziewczęta i chłopców. Pomimo tego, że zarówno oceny dziewcząt jak i chłopców są bardzo wysokie, to oceny dziewcząt są istotnie statystycznie wyższe od ocen chłopców. Aż 68% dziewcząt (i 60% chłopców)ocenia kompetencje i przygotowanie zawodowe prowadzących zdecydowanie dobrze. Tylko 2% uczestników ujawniło krytyczny stosunek do przygotowania prowadzących oceniając je jako raczej lub zdecydowanie złe. Także istotna jest różnica ocen prowadzących dokonana przez starszych i młodszych uczestników programu (wykres 27). Nieco lepiej prowadzących ocenili młodsi uczestnicy. 42

43 Wykres 26. Ocena prowadzących. Porównanie ocen dziewcząt i chłopców 100% 90% 80% 70% 60% 50% p< Jak oceniasz kompetencje i przygotowanie zawodowe prowadzącego/prowadzących program? chłopcy dziewczęta razem 65% 40% 30% 28% 60% 68% 20% 10% 0% 5% 1% 1% 2% 1% 1% 0% 8% 3% zdecydowanie źle raczej źle średnio raczej dobrze zdecydowanie dobrze 29% 28% Wykres 27. Ocena prowadzących. Porównanie ocen młodszych i starszych uczestników 100% 90% 80% 70% 60% 50% p< Jak oceniasz kompetencje i przygotowanie zawodowe prowadzącego/prowadzących program? starsi młodsi razem 65% 40% 30% 28% 62% 68% 20% 10% 0% 5% 1% 1% 2% 0% 1% 0% 4% 6% zdecydowanie źle raczej źle średnio raczej dobrze zdecydowanie dobrze 31% 26% 43