DZIECKO Z ZABURZONĄ LATERALIZACJĄ- JAKIE MOśE MIEĆ TRUDNOŚCI W NAUCE

Transkrypt

1 DZIECKO Z ZABURZONĄ LATERALIZACJĄ- JAKIE MOśE MIEĆ TRUDNOŚCI W NAUCE Pojęcie lateralizacji WaŜnym elementem w rozwoju ruchowym dziecka jest prawidłowy przebieg procesu lateralizacji. Lateralizacja- to postępujący w trakcie rozwoju ruchowego proces, w wyniku którego kształtuje się przewaga jednej strony ciała nad drugą. Lateralizację czynności nazywa się teŝ asymetrią funkcjonalną. Asymetria funkcjonowania półkul mózgowych rozwija się w ciągu Ŝycia dziecka. W kolejnych okresach rozwoju układu nerwowego dochodzi do ustalenia w mózgu lokalizacji poszczególnych funkcji. Ze względu na krzyŝowanie się większości szlaków nerwowych łączących mózg z narządami zmysłów i ruchu, czynności i funkcje powiązane są z półkulami w następującym porządku: prawa półkula kieruje pracą lewej strony ciała, a lewa półkula odpowiada za funkcjonowanie narządów po prawej stronie. Oprócz asymetrycznej przewagi funkcjonalnej jednej z półkul mózgowych moŝe wystąpić sytuacja jej braku, co ma miejsce, gdy Ŝadna z półkul nie wykazuje wyraźnej przewagi, dominacja wówczas nie występuje, obie półkule działają jakby ekwiwalentnie. Skutkuje to swoistymi konsekwencjami obserwowanymi w zachowaniu dziecka. Rodzaje lateralizacji Uwzględnienie czynnika asymetrii funkcjonalnej mózgu bądź jego braku, prowadzi do wyodrębnienia dwóch modeli lateralizacji: jednorodnej i niejednorodnej. KaŜdy z rodzajów ma odrębne kategorie i formuły. I tak, lateralizacja jednorodna moŝe być prawostronna, gdy dziecko posługuje się prawą ręką w manipulacji, rysowaniu, pisaniu, prawą nogą przy skakaniu, kopaniu piłki, prawym okiem przy zaglądaniu do lunety czy małych otworów, prawym uchem przy słuchaniu tykania zegarka. Taka zdecydowana przewaga narządów ruchu i zmysłu po stronie prawej uwarunkowana jest dominacją lewej półkuli mózgu. JeŜeli dziecko preferuje uŝywanie w tych czynnościach odpowiednich narządów po lewej stronie ciała, jest zlateralizowane lewostronnie wskutek odwróconej dominacji półkulowej - z funkcjonalną przewagą półkuli prawej. Taka formuła to lateralizacja jednorodna lewostronna. W przypadku braku ukształtowanej dominacji jednej z półkul, mamy do czynienia z lateralizacją skrzyŝowaną bądź nieustaloną, tzw. słabą. Lateralizacja nieustalona manifestuje się niezdecydowaniem dziecka w zakresie prawej i lewej ręki przy czynnościach manualnych, co sprawia, Ŝe zmienia ono preferencje, a poziom grafomotoryczny obu kończyn jest jednakowo słaby. Dziecko takie sprawia wraŝenie, jakby miało raczej dwie lewe niŝ dwie prawe ręce; jest oburęczne, obunoŝne, obuoczne, ale tylko w obrębie jednej pary narządów. Dzieci oburęczne są najczęściej opóźnione w rozwoju ruchowym. Brak dominacji w zakresie rąk powoduje niezręczność manualną. Lateralizacja skrzyŝowana moŝe być obserwowana w zachowaniu dziecka jako leworęczność i prawooczność, czyli brak zdecydowanej przewagi narządów po jednej stronie ciała. Inną formą tego modelu jest praworęczne dziecko z dominującym lewym okiem. NaleŜy podkreślić, iŝ kaŝdy z narządów wykazuje wyraźną przewagę, ale występuje ona po przeciwnych stronach. Istnieje podejrzenie o zaburzenie lateralizacji u dzieci, u których zauwaŝyliśmy następujące objawy: dziecko posługuje się sprawniej lewą ręką, czasami posługuje się na równi obiema

2 słaba sprawność manualna, której moŝe towarzyszyć ogólna niezręczność ciała trudności w przyswajaniu pojęć określających kierunki przestrzenne trudność w orientacji w stronach swego ciała Zaburzenia procesu lateralizacji jako przyczyna trudności i niepowodzeń szkolnych Nieprawidłowa lateralizacja i leworęczność mogą być źródłem róŝnych trudności dziecka. Szczególnie negatywny wpływ na naukę ma skrzyŝowanie lateralizacji w zakresie oka i ręki, poniewaŝ utrudnia kształtowanie się koordynacji wzrokowo- manualnej. Lateralizacja nieustalona manifestuje się obniŝeniem sprawności w zakresie obu rąk, powoduje opóźnienia w rozwoju orientacji przestrzennej oraz koordynacji wzrokowo- ruchowej, których przejawy są podobne jak przy zaburzonym kierunkowym spostrzeganiu. Zaburzenia lateralizacji, zwłaszcza w połączeniu z innymi rodzajami zaburzeń, mogą być przyczyną niepowodzeń szkolnych dziecka. Objawy tych niepowodzeń uzewnętrzniają się na lekcjach języka polskiego, rysunków, geografii, geometrii, wychowania fizycznego. Do najczęstszych trudności dziecka na tle zaburzeń lateralizacji naleŝą trudności w opanowaniu umiejętności czytania i pisania. W czytaniu i pisaniu występują symptomy zaburzeń orientacji kierunkowej, jak mylenie liter i cyfr o podobnym kształcie, a innym ułoŝeniu w przestrzeni: b- d, b- p, d-g, n- u, 6-9, a takŝe odwracanie kształtów liter i cyfr. Zjawisko to nazywamy inwersją statyczną. Występuje ona głównie podczas czynności pisania( zaburzone odtwarzanie kształtów liter), lecz takŝe w czytaniu( błędne rozpoznawanie liter asymetrycznych). Oprócz inwersji statycznej w czytaniu i pisaniu występuje inwersja dynamiczna, która polega na przestawianiu kolejności liter i cyfr, np.: kot- tok, sok- kos, (tzw. czeski błąd) itp. ; przestawianiu liter w dwuznakach: sz- zs, zmianie kolejności sylab w wyrazach: mata- tama lub zmianie kolejności całych wyrazów. Połączenie obu zjawisk (inwersji statycznej i dynamicznej) powoduje w szczególnych przypadkach pismo lustrzane, które polega na odwróceniu zarówno kształtu, kolejności, jak i kierunku kreślenia liter (od strony prawej do lewej ). Najczęściej jednak u dzieci z zaburzoną koordynacją wzrokowo- manualną spotyka się chaotyczny sposób pisania, w którym występują odwrócone lustrzanie pojedyncze litery, zamiany kolejności liter w sylabach i sylab w wyrazach obok napisanych poprawnie wyrazów. Niezliczona ilość skreśleń i poprawek świadczy o refleksji i kontroli wzrokowej, nie zawsze skutecznej. Trudnościom tym towarzyszy zwykle obniŝony poziom graficzny pisma. Jeśli nawet sprawność manualna jest w normie, koncentracja na prawidłowości zapisu nie pozwala dziecku skupić się na estetyce pisma. Trudności tego typu występują niekiedy w wieku przedszkolnym lub na początku nauki pisania u dzieci z niewielkimi opóźnieniami rozwoju, lecz ustępują szybko pod wpływem oddziaływań pedagogicznych. Jeśli jednak utrzymują się przez dłuŝszy czas i nie poddają się zabiegom terapeutycznym, naleŝy je traktować jako patologię. Słaba lateralizacja stanowi często główną przyczynę zaburzeń w orientacji przestrzennej. Brak dominacji jednej ze stron ciała utrudnia wytwarzanie się orientacji w lewej i prawej stronie własnego ciała. Dziecko nie umie wskazać, gdzie jest prawa ręka, oko, noga. Ma trudności ze wskazaniem kierunków w przestrzeni (na prawo, na lewo). Trudności dziecka leworęcznego Lateralizacja lewostronna utrudnia dziecku funkcjonowanie, poniewaŝ większość urządzeń technicznych oraz przedmiotów codziennego uŝytku jest przeznaczona dla osób praworęcznych. Dziecko leworęczne znajduje się zazwyczaj w sytuacji o wiele trudniejszej niŝ jego praworęczni rówieśnicy. Szczególnie początki nauki szkolnej, przede wszystkim zaś początki nauki pisania bywają trudne, a nawet szokujące. Najczęściej w klasie I szkoły podstawowej dziecko leworęczne róŝni się od swoich kolegów. Odrębność ta połączona jest z kłopotami i trudnościami technicznymi, a nierzadko z zaburzeniami

3 utrudniającymi naukę czytania i pisania. Sprawą niezmiernie waŝną jest wybór ręki, którą dziecko leworęczne ma pisać. Jeśli okaŝe się, Ŝe lateralizacja lewostronna jest pełna, tzn. dominuje nie tylko lewa ręka, ale teŝ noga i oko, dziecko nie powinno mieć kłopotów z nauką pisania, czytania, określania kierunków. Podczas rysowania czy pisania u dzieci leworęcznych mogą jednak pojawić się problemy. Zaburzenia stwierdzone u dzieci lewostronnych uznaje się za skutek zmuszania ich do posługiwania się prawą ręką, co wywołuje tzw. konflikt dominacji (uaktywnienie ośrodków w półkuli niedominującej). NaleŜy podkreślić, Ŝe dzieci leworęczne przestawiane na siłę wykazują róŝne zaburzenia osobowości. MoŜemy zauwaŝyć u nich płaczliwość, lękliwość, ataki złości, agresji. Zaburzenia nerwicowe objawiają się jąkaniem, moczeniem nocnym. Utrwala się w nich niechęć do przedszkola, szkoły. Często obserwuje się nadpobudliwość psychomotoryczną. Problemy psychologiczne są skutkiem niewłaściwej postawy otoczenia wobec leworęczności. Przejawia się ona nadmiernym zainteresowaniem i ochroną dziecka, bądź teŝ zmuszaniem do wykonywania czynności prawą ręką, czy wreszcie wyśmiewaniem, przezywaniem, np. przez kolegów. Takie zachowania mogą negatywnie wpływać na samoocenę dziecka, obniŝać poczucie jego wartości, prowadzić do kompleksów, nieśmiałości, a nawet lękliwości, nasilającej się w nowych sytuacjach (obawa przed reakcją nieznanego otoczenia, niepewność) MoŜe to prowadzić do kształtowania się postawy wycofującej. W kaŝdym przypadku dziecka z lateralizacją lewostronną, skrzyŝowaną i nieustaloną naleŝy bezwzględnie dokonać dokładnych badań psychologicznych i lekarskich w celu ustalenia formuły lateralizacji i podjęcia odpowiedniej terapii. Praca z dzieckiem z zaburzoną lateralizacją Mając na uwadze róŝnorodne trudności, jakie napotykają dzieci z opóźnionym lub nieprawidłowym procesem lateralizacji, konieczna jest w niektórych przypadkach reedukacja zmierzająca do przyspieszenia bądź ustalenia dominacji stronnej. W wieku niemowlęcym pozostawia się dzieciom całkowitą swobodę w zakresie wyboru ręki podczas czynności ruchowych. W późniejszym okresie korzystne jest utrwalenie praworęczności u dzieci oburęcznych, szczególnie gdy dominuje u nich oko prawe. W wieku przedszkolnym naleŝy wspierać aktywność lewej ręki w przypadku dziecka lewostronnego i usprawniać ją motorycznie. Ćwiczenia powinny mieć na celu przyswojenie dziecku prawidłowych nawyków ruchowych: właściwego sposobu trzymania ołówka, właściwego kierunku rysowania linii pionowych, poziomych, okręgów. NaleŜy ćwiczyć precyzję i szybkość ruchów, kształcić zdolność kontrolowania napięcia mięśni, eliminować niepotrzebne ruchy. Motorykę rąk powinno usprawniać się za pomocą róŝnorodnych ćwiczeń graficznych z zastosowaniem róŝnych przyborów do rysowania: ołówka, kredek woskowych, mazaków, kredy, długopisu. Mogą być one wykonane na tablicy lub na duŝych arkuszach papieru. Leworęczność jest zjawiskiem złoŝonym i ma wielorakie aspekty. Decyzja o przestawianiu dziecka na prawą rękę wymaga więc wzięcia pod uwagę wielu róŝnych czynników. Próby przeuczania mogą być podejmowane w przypadku dzieci oburęcznych i o słabej przewadze ręki lewej; dzieci u których sprawność ruchowa prawej ręki jest prawidłowa. Nigdy nie przeuczamy na prawą rękę dzieci: zlateralizowanych lewostronnie o wczesnej sile dominacji lewej ręki lewoocznych- dąŝy się do jednorodnej (po tej samej stronie ciała) lateralizacji oka i ręki

4 upośledzonych umysłowo o małej sprawności ręki prawej akceptujących swoją leworęczność jąkających się MoŜna przyjąć następującą zasadę: im mniejsza jest róŝnica pomiędzy wydolnością obu rąk, im bardziej prawa ręka u dziecka leworęcznego jest sprawna, tym większa szansa na to, aby dziecko przestawić. Wśród wielu szczególnych zasad postępowania z dzieckiem leworęcznym najwaŝniejszym jest prawo dziecka leworęcznego do posługiwania lewą ręką. Postępowanie z dzieckiem leworęcznym nie jest równoznaczne z przestawieniem go na rękę prawą, ale powinno uwzględnić pomoc w przygotowaniu dziecka do nauki pisania zgodnie z jego moŝliwościami. Czynność pisania tradycyjnie wykonywana prawą ręką w kierunku od strony lewej ku prawej, zazwyczaj sprawia dziecku leworęcznemu problemy. Sposób pisania lewą ręką jest odmienny. Leworęcznemu dziecku trzeba więc dodatkowo ułatwić naukę: kartkę, na której będzie pisało, układamy ukośnie tak, by lewy róg uniesiony był ku górze, większa część kartki powinna leŝeć na lewo od osi ciała dziecka zwracamy uwagę na prawidłowe oświetlenie. Światło powinno padać z góry. siedząc w ławce szkolnej dziecko powinno mieć sąsiada po swojej prawej stronie, co zapewnia swobodę ruchów dbamy o prawidłowe ułoŝenie dłoni dziecka, gdy trzyma ołówek. Powinien być przytrzymywany między kciukiem a palcem wskazującym. pilnujemy, aby dziecko podczas nauki pisania posługiwało się wyłącznie ołówkiem (nie wymaga określonego kąta nachylenia w stosunku do kartki ani precyzyjnego regulowania nacisku) W procesie wdraŝania prawidłowych ruchów podczas pisania naleŝy zwrócić uwagę na dbanie o prawidłowe zapisywanie liter, trening w zakresie płynnego przesuwania ręki od lewej do prawej krawędzi zeszytu, wdraŝanie dziecka, aby podczas pisania dłoń i przedramię cały czas były oparte o zeszyt, a tylko pióro było unoszone ku górze, w czasie przesuwania ręki z końca jednej linijki do początku następnej, łokieć powinien być oparty o ławkę, a tylko dłoń i przedramię przesuwają się. NaleŜy dbać o to, aby dziecko kontrolowało i regulowało własne napięcie mięśniowe, aby ograniczało się ono do aktywizacji tylko tych mięśni, które uczestniczą w danej czynności ruchowej. Sprawne zapisywanie tekstu jest wynikiem współdziałania obu rąk. Zatem usprawniać naleŝy takŝe kończynę pomocniczą, która przytrzymuje zeszyt, przesuwa go do góry w trakcie pisania, co umoŝliwia stabilność ręki piszącej. DuŜe znaczenie ma dobra współpraca ręki i oka podczas pisania. NaleŜy usprawniać współdziałanie czynności ruchowych lewej ręki i oka po tej samej stronie, usprawniać rękę po stronie dominującego oka, umoŝliwiać stałe śledzenie wzrokiem czynności pisania przez dziecko. Dzieci te wkładają duŝy wysiłek w pisanie, który powoduje nadmierne napięcie mięśniowe (dzieci wówczas są przygarbione, schylają głowę zbyt nisko lub ją przekrzywiają). NaleŜy wyrabiać właściwą postawę ciała dziecka leworęcznego podczas pisania, co jest istotne ze względów zdrowotnych. PoniewaŜ dzieci leworęczne męczą się w czasie pisania, wskazane jest stosowanie przerw i ćwiczeń relaksujących ręce, np. wymachy, kurczenie i rozkurczanie mięśni dłoni. Tolerujemy ponadto wolniejsze tempo pracy tych dzieci i niŝszy poziom graficzny. Nigdy teŝ nie podkreślamy ich inności. Dzieci leworęczne zmuszane do pisania prawa ręką unikają tych czynności. JeŜeli mamy dziecko o lateralizacji jednostronnej lewostronnej, zaakceptujmy to i pomóŝmy mu równieŝ to zaakceptować. Dla bezproblemowej nauki czytania i pisania większe znaczenie ma prawostronna dominacja w zakresie oczu, niŝ to,

5 czy dziecko jest prawo- czy leworęczne. U dzieci z dominacją lewego oka ruchy gałek ocznych mają tendencję do kierowania się od strony prawej do lewej i dlatego popełniają one bardzo typowe błędy w czytaniu. U dzieci takich naleŝy wytworzyć odruch wodzenia wzrokiem od strony lewej do prawej. Najlepsze efekty daje czytanie tekstów z tzw. przysłoną. Przysłaniamy cały tekst, aby wzrok dziecka nie był rozbiegany i zmuszamy je do wodzenia wzrokiem za przesuwanym w prawo paskiem papieru (trudniejsze wyrazy uczymy czytać sylabicznie). Ćwiczenia dla dzieci z zaburzoną lateralizacją W ramach zajęć korekcyjno-kompensacyjnych naleŝy zwrócić uwagę na: usprawnianie motoryki rąk rozwijanie koordynacji wzrokowo- słuchowej, orientacji w przestrzeni wykształcenie prawidłowego uchwytu ołówka wyrobienie nawyków ruchowych związanych z zachowaniem prawidłowego kierunku w czasie rysowania szlaczków (pisania w szkole) kontrolowanie i regulowanie napięcia mięśni w czasie ćwiczeń grafomotorycznych Motorykę rąk naleŝy usprawniać poprzez: zabawy manualne typu: nawlekanie koralików, lepienie z plasteliny, wydzieranki, rysowanie po śladzie, kalkowanie, odwzorowywanie, obrysowywanie, zabawy i układanie modeli z palców i dłoni, przewlekanie kolorowego sznurka przez dziurki, zawiązywanie kokardek, układanki typu puzzle, klocki Lego niewyręczanie dziecka w czynnościach typu: ubieranie się, mycie, sznurowanie butów, zapinanie guzików itp. Ćwiczyć nawyki ruchowe związane z kierunkiem pisania od lewej ku prawej stronie poprzez: uświadamianie dziecku kierunku we własnym schemacie ciała i przestrzeni utrwalanie kierunku ruchu rysowania okręgów w przeciwnym do ruchu wskazówek zegara utrwalenie kierunku ręki od lewej do prawej strony oraz z góry na dół przez kończenie juŝ zaczętych szlaczków Zasadniczym problemem pedagogicznym nie są jednak trudności techniczne, lecz konsekwencje niewłaściwego postępowania wychowawczego. Chcąc pomóc dziecku leworęcznemu w normalnym funkcjonowaniu w grupie, klasie, domu- powinniśmy stwarzać jak najwięcej sytuacji sprzyjających rozwojowi dziecka. Powinniśmy je wspierać, usprawniać i pod Ŝadnym pozorem nie krytykować. Aby jednak praca z dzieckiem leworęcznym przyniosła oczekiwane efekty musi być kontynuowana w domu rodzinnym dziecka. BIBLIOGRAFIA 1.Bogdanowicz M. Leworęczność u dzieci.warszawa 1992, WSiP 2. Czajkowska I., Herda K. Zajęcia korekcyjno- kompensacyjne w szkole. Warszawa 1989, WSiP S.A. 3.Maruszewski M. Mózgowe mechanizmy zachowania ( w:)psychologia.red. Tomaszewski T. Warszawa 1975, PWN 4.Spionek H. Dziecko leworęczne. Warszawa 1964, Nasza Księgarnia

6 5. Spionek H.Powstawanie orientacji w prawej i lewej stronie ciała w ontogenezie. Warszawa 1961, PWN 6.Spionek H. Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. Warszawa 1985, PWN 7.Szurmiak M. Podstawy reedukacji uczniów z trudnościami w czytaniu i pisaniu. Warszawa 1987, WSiP Opracowała: Mariola Pieniak... Współczesne szkolnictwo dąŝy do zapewnienia wszystkim dzieciom takich samych warunków umoŝliwiających im podjęcie nauki. Zapewnienie równego startu wiąŝe się nierozłącznie z likwidacją wszelkich zaburzeń przeszkadzających dziecku w podjęciu lub kontynuowaniu nauki na poziomie jego rówieśników. Umiejętności nauczyciela, jego przygotowanie do zawodu, stan wiedzy na temat sposobów zmniejszania nieprawidłowości rozwojowych, często decydują o przyszłych losach wychowanka. Nieprawidłowa lateralizacja jest zjawiskiem bardzo często spotykanym wśród dzieci, a więc wiadomości dotyczące tego tematu powinny być dobrze znane kaŝdemu nauczycielowi. Lateralizację moŝna określić jako stronność lub przewagę jednej strony ciała nad drugą. Przewaga jednej ręki nad drugą, przy jednoczesnej ich koordynacji ruchowej, pozwala na osiągnięcie wysokiego stopnia sprawności. Za typowy uwaŝa się taki rodzaj przewagi, kiedy ręka prawa dominuje nad lewą. Dawniej uwaŝano leworęczność za pewnego rodzaju anomalię. Zmuszanie dzieci do zmiany ręki dominującej powodowało róŝnego rodzaju zaburzenia. JuŜ w drugiej połowie ubiegłego stulecia odkryto związek między korą mózgową okolic czołowych obydwu półkul mózgowych, a ruchami ciała. Okazało się przy tym, Ŝe ruchy lewej połowy ciała powiązane są z półkulą prawą, a ruchy prawej z połowy z półkulą lewą. Dzieje się tak dlatego, Ŝe główne drogi nerwowe przekazujące pobudzenie ruchowe mają przebieg skrzyŝowany. Większa sprawność funkcjonalna jednej strony ciała od drugiej nie ogranicza się wyłącznie do pracy rąk. Przewagę stronną moŝna zaobserwować równieŝ w czynnościach innych parzystych organów zmysłowych, w szczególności zaś oczu. Oprócz zjawiska dominacji jednorodnej zdarzają się wypadki dominacji niejednorodnej czyli inaczej skrzyŝowanej. Bywają na przykład dzieci leworęczne, lewooczne i prawonoŝne itd. Współdziałanie niektórych organów nie zawsze przebiega prawidłowo. U dzieci z dominacją skrzyŝowaną często obserwuje się zaburzenia pisma i czytania. Bardzo waŝne są szczególnie te przypadki kiedy leworęczności towarzyszy prawooczność i odwrotnie. Dzieci te czytając mylą litery o podobnym kształcie (b, d, p, b), kreślą znaki przypominające odbicie litery w lustrze. Jest to tzw. pismo lustrzane. Obserwacje dzieci z zaburzona lateralizacją wykazały, Ŝe róŝnią się one od siebie nie tylko przewagą czynnościową określonej strony ciała lub poszczególnych organów, ale równieŝ tempem oraz siłą lateralizacji. Są dzieci wcześnie i silnie zlateralizowane, oraz takie u których lateralizacja przebiega powoli i jest słaba. Dzieci, u których nie zaobserwowano przewagi czynnościowej jednej ręki nad drugą nazywamy oburęcznymi. Niektóre dzieci są oburęczne tylko przez pewien okres, inne pozostają nimi do końca Ŝycia. Oburęcznych, u których brak przewagi czynnościowej zaznacza się równieŝ w zakresie oczu i nóg nazywamy obustronnymi. Dzieci oburęczne zazwyczaj posługują się prawa i lewą kończyną gorzej niŝ ich silnie zlateralizowani rówieśnicy. U dziecka leworęcznego, z silną, jednorodną lateralizacją występuje odwrócenie dominacji w obrębie półkul. U dzieci oburęcznych mamy do czynienia z brakiem

7 dominacji lub konfliktem dominacji. Konflikt ten występuje równieŝ w przypadku dominacji skrzyŝowanej. KaŜde dziecko, u którego zauwaŝymy nieprawidłowa lateralizację, wymaga innego pedagogicznego potraktowania. Leworęczność jest bowiem zbiorem róŝnych zjawisk. W celu określenia rodzaju i stopnia lateralizacji posługiwać się moŝna metodą wywiadu, rozmowy i obserwacji, a takŝe metodą eksperymentu naturalnego i laboratoryjnego. Badając dziecko, u którego zauwaŝymy nieprawidłową lateralizację, naleŝy zwrócić uwagę na następujące czynności; Którą ręką dziecko pisze? Którą ręką dziecko rysuje? Którą ręką dziecko rzuca piłkę? Którą ręką dziecko trzyma rakietkę do gry w ping ponga? Którą ręką dziecko się czesze? Którą ręką dziecko trzyma szczoteczkę myjąc zęby? Którą ręka dziecko temperuje ołówek? Którą ręką dziecko trzyma łyŝkę w czasie jedzenia? Którą ręką dziecko trzyma widelec w czasie jedzenia(gdy nie uŝywa noŝa)? Przy uŝyciu której ręki dziecko posługuje się noŝem w czasie jedzenia? Którą ręką dziecko wyciąga korek z butelki? Którą ręką zdejmuje czapkę? Którą rękę dziecko trzyma wyŝej w czasie grabienia? W której ręce niesie cięŝszy pakunek (gdy niesie jednocześnie dwie paczki)? Takie pytania mogą być stosowane przez nauczycielkę w celu ustalenia stronności dziecka, a takŝe przez rodziców obserwujących zmiany zachodzące w rozwoju dziecka. Dziecko posługujące się ręka lewą napotyka w początkowym okresie nauki pisania na bardzo duŝe trudności techniczne. Dłoń jego jest ułoŝona nieprawidłowo, powoduje to zaciskanie palców oraz nadmierne napięcie mięśnia przedramienia, co jeszcze bardziej ogranicza swobodę ruchów. Czynniki te wpływają ujemnie na graficzna stronę pisma, a precyzja ruchów dziecka jest mocno zaburzona. Wszystko to powoduje, Ŝe dziecko leworęczne zraŝone licznymi trudnościami traci wiarę we własne siły i zniechęca się do nauki. RównieŜ stosunek emocjonalny dziecka do swojej odrębności nie jest sprawą obojętną. Kpiny kolegów mogą przyczynić się do obniŝenia samooceny, nieśmiałości, a nawet wycofywania się szczególnie w nowych sytuacjach. Niektóre dzieci staja się agresywne. Podstawa jest wczesna diagnoza. Rola nauczyciela polega na stworzeniu atmosfery przyjaźni i akceptacji. Nauczyciel powinien rodzicom udzielać wskazówek dotyczących stosowania ćwiczeń usprawniających, a więc prawidłowego ustawienia stawu nadgarstkowego, zwiększenia precyzji, a zarazem szybkości ruchów. Konieczne jest oczywiście przebadanie takiego dziecka w poradni. Ustalono, Ŝe nieprawidłowej lateralizacji bardzo często towarzyszą inne zaburzenia, które powodują, Ŝe problem ten staje się jeszcze bardziej skomplikowany i trudny do określenia. Zaburzenia orientacji przestrzennej; Nieprawidłowa stronność często występuje razem z zaburzeniami orientacji przestrzennej. Przejawem tego zaburzenia jest mylenie strony prawej z lewą przy posługiwaniu się określeniami stronnymi, oraz błędy popełniane przy odwzorowywaniu asymetrycznych kształtów. Te dzieci, z zaburzeniami procesu lateralizacji, które wykazują jednocześnie zaburzenia orientacji przestrzennej, mają szczególne trudności w odwzorowywaniu asymetrycznych figur złoŝonych oraz szeregu figur o róŝnym ułoŝeniu; ^ > ˇ <

8 Trudności w orientacji przestrzennej zaobserwować moŝna na lekcjach w f, kiedy to dzieci muszą naśladować nauczyciela stojącego do nich przodem. Kłopoty z rozróŝnianiem prawej i lewej strony własnego ciała pojawiają się zazwyczaj u dzieci z osłabionym i opóźnionym procesem lateralizacji, a więc u tzw. oburęcznych, natomiast trudności w odwzorowywaniu kształtów geometrycznych i liter występują najczęściej u dzieci z tzw. dominacją skrzyŝowaną. Zaburzenia koordynacji wzrokowo ruchowej; Jednym z podstawowych następstw dominacji skrzyŝowanej w zakresie oka i ręki jest zaburzenie koordynacji wzrokowo ruchowej. Zarówno u dzieci prawoocznych posługujących się lewą ręką, jak i u dzieci lewoocznych posługujących się prawą ręką, kontrola wzroku jest utrudniona i często wadliwa. Zaburzenia koordynacji wzrokowo ruchowej moŝna obserwować w wielu codziennych czynnościach dziecka, a manifestują się one bardzo wyraźnie w początkowym okresie nauki pisania. Dzieci o zaburzonej koordynacji wzrokowo ruchowej stawiają litery niekształtne, w nierównych odstępach, często zaczynają zdanie od środka wiersza. U tych dzieci często obserwujemy zjawisko zwane inwersją dynamiczną (odwrócenie kolejności liter w wyrazie np. kot tok), inwersją statyczną ( odwrócenie połoŝenia liter ), pismem lustrzanym ( odbicie zwierciadlane pisma normalnego ). W celu zagwarantowania niezakłóconego przebiegu procesu uczenia pisania i czytania naleŝy brać pod uwagę następujące aspekty; Dziecko leworęczne potrzebuje duŝej swobody ruchu; Przy pisaniu najwaŝniejsza jest postawa; Oznakowanie miejsc właściwego ułoŝenia ręki i zeszytu; Prawidłowy sposób trzymania pióra; Kontrola i regulowanie napięcia mięśniowego. Przykłady ćwiczeń, które moŝna wykorzystać w trakcie zajęć z dzieckiem o zaburzonej lateralizacji; 1. Wykonywanie poleceń słownych wydawanych z uŝyciem: na, pod, nad, obok, koło, po; 2. Wskazywanie połoŝenia przedmiotu na rysunku - gdzie jest ksiąŝka? ( z prawej, z lewej strony, na stole, pod stołem); 3. Ćwiczenia ruchu kształtujące orientację przestrzenną: chody na wprost połączone ze skrętami w prawo i w lewo na sygnał dany przez nauczycielkę; 4. Chody kombinowane linią zygzakowatą, gdzie kierunek w prawo i w lewo zmienia się rytmicznie; 5. Chody w ósemkę; 6. Bieg slalomem z omijaniem raz z prawej, raz z lewej strony chorągiewek; 7. Zabawa związana z percepcją słuchową; skąd głos dochodzi? 8. RóŜnego rodzaju zajęcia usprawniające obie ręce; lepienie, wycinanie, wydzieranie, naśladowanie gry na instrumentach; 9. Wyszukiwanie identycznych sylab i liter w wyrazach; 10.Wyszukiwanie liter w tekście; 11. Wyszukiwanie i skreślanie liter przed inną wybraną literą; 12.Uzupełnianie wyrazów brakującymi literami; 13.Odgadywanie liter kreślonych za pomocą patyczka na tablicy lub kartonie; 14.Odtwarzanie z pamięci uprzednio widzianych wzorów; 15.Odtwarzanie z pamięci uprzednio widzianych liter; 16.Łączenie punktów;

9 17.Kreślenie kształtów graficznych za pomocą kreski; 18.Wypełnianie pędzlem i farbą konturów; Wymienione ćwiczenia są tylko przykładem jak moŝna urozmaicać pracę z dzieckiem o zaburzonej lateralizacji. Zadaniem nauczyciela jest wyróŝnić spośród dzieci te, które są dobrze zlateralizowane i te, u których występują jakieś zaburzenia. opracowała Hanna Koszewska Literatura Sawa B. JeŜeli dziecko źle czyta i pisze Spionek H. Dziecko leworęczne Spionek H. Powstawanie orientacji w prawej i lewej stronie ciała Spionek H. Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka Healey J. Leworęczność Bogdanowicz M. Leworęczność u dziec