Konsument wobec zagrożeń bezpieczeństwa żywności w Unii Europejskiej

Transkrypt

1 Małgorzata Szymańska-Brałkowska * Konsument wobec zagrożeń bezpieczeństwa żywności w Unii Europejskiej Wstęp Bezpieczeństwo żywności stanowi jedno z najważniejszych obszarów wpływających na zdrowie człowieka. W czasach, kiedy konsument ma możliwość wyboru z szerokiego asortymentu produktów żywnościowych, jego wiedza na temat żywności, styl życia oraz czynniki materialne wpływają na decyzje o zakupie konkretnego produktu żywnościowego. Szybkość, z jaką docierają do konsumentów informacje o zagrożeniach związanych z żywnością wywołanych różnego typu czynnikami, oraz reakcja, z jaką konsument decyduje się na zaprzestanie konsumpcji skażonej żywności, świadczą o wysokim znaczeniu wysokiej jakości i bezpieczeństwa żywności w społeczeństwie. Celem artykułu jest przedstawienie podstawowych zagrożeń bezpieczeństwa żywności na rynku Unii Europejskiej z punktu widzenia konsumenta. W pracy wykorzystane zostały badania przeprowadzone w Niemczech w obszarze bezpieczeństwa żywności oraz żywności ekologicznej, umożliwiające lepsze zrozumienie czynników wpływających na decyzje dotyczące zakupu żywności. Praca przedstawia analizę sytuacji konsumentów Unii Europejskiej w zakresie bezpieczeństwa żywności oraz czynników determinujących zakup żywności na rynku europejskim. 1. Bezpieczeństwo żywności w Unii Europejskiej Swobodny przepływ dóbr w ramach Unii Europejskiej daje duże możliwości w zakresie przepływu produktów żywnościowych. Konsumenci w państwach członkowskich UE mają dostęp do szerokiego asortymentu żywności a producenci zyskują nowe rynki zbytu. Bezpieczeństwo jest kluczową składową jakości żywności [Wiśniewska, Malinowska, 2011, s. 37], a bezpieczna żywność pozbawiona skażeń fizycznych, chemicznych, biolo- * Dr, Zakład Zarządzania Jakością i Środowiskiem, Katedra Ekonomiki Przedsiębiorstw, Wydział Zarządzania, Uniwersytet Gdański, m.bralkowska@ug.edu.pl

2 Konsument wobec zagrożeń bezpieczeństwa żywności w Unii Europejskiej 85 gicznych i mikrobiologicznych wymagana jest regulacjami prawnymi [Hamrol, 2008, s. 185]. Wymagania prawne wprowadzone przez Unię Europejską w zakresie bezpieczeństwa żywności wprowadzają podstawy postępowania w całej UE oraz w państwach członkowskich. Do najważniejszych aktów prawnych w tym obszarze zalicza się Rozporządzenie (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z 28 stycznia 2002 r. [Wiśniewska, Malinowska, 2011, s. 37; Food: From farm, 2011, s. 13]. Ustanawia ono ogóle zasady i wymagania dotyczące prawa żywnościowego oraz procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności, powołując Europejski Urząd do spraw Bezpieczeństwa Żywności (European Food Safety Authority EFSA) [Nierzwicki, 2010, s. 273]. Instytucja ta zapewnia unijnym organom oraz państwom członkowskim wsparcie naukowe w zakresie zagrożeń związanych z bezpieczeństwem żywności. Do jej głównych zadań należy między innymi ocena ryzyka związanego z żywnością, doradztwo, monitoring rynku unijnego oraz przekazywanie informacji o zagrożeniach [EFSA, 2012]. Niezwykle ważnym osiągnięciem na drodze do bezpieczeństwa żywności na rynku unijnym stało się wprowadzenie zasad systemu HACCP (Hazard Analysis and Critical Control Point) definiowanego jako Analizę Zagrożeń i Krytyczny Punkt Kontrolny [Wiśniewska, Malinowska, 2011, s. 44]. System ten wymagany przepisami prawnymi UE w państwach członkowskich, zapewnia właściwą identyfikację zagrożeń, ich ocenę oraz kontrolę na każdym etapie produkcji i dystrybucji żywności. Przyczynia się tym samym do wzmocnienia bezpieczeństwa żywności spożywanej przez konsumenta na rynku Unii Europejskiej. Z drugiej strony jest narzędziem umożliwiającym sprawne zarządzanie i poprawę bezpieczeństwa żywności w przedsiębiorstwie sektora rolno-spożywczego. Strategia Unii Europejskiej w zakresie bezpieczeństwa żywności dotyczy nie tylko konsumpcji bezpiecznej żywności, lecz obejmuje swoim oddziaływaniem cały łańcuch związany z jej produkcją, jak i dystrybucją [Food: From farm, 2011, s. 12]. Strategia ta opiera się na trzech podstawowych elementach, do których należą; wymagania prawne w zakresie bezpieczeństwa żywności i pasz, doradztwo naukowe oraz procedury kontrolne gwarantujące respektowanie prawa unijnego. Zapewnia ona długookresowe spojrzenie na kwestie związane z produkcją, dystrybucją i konsumpcją żywności na rynku europejskim w obliczu pojawiających się zagrożeń. Stanowi ona również odpowiedź Unii Europejskiej na potrzeby

3 86 Małgorzata Szymańska-Brałkowska i obawy społeczeństw państw członkowskich w zakresie spożywania bezpiecznej żywności. 2. Zagrożenia bezpieczeństwa żywności Według badań przeprowadzonych przez Eurostat (Europejski Urząd Statystyczny) w 2009 r. około 28% respondentów wskazało dobrą jakość, zdrowie i bezpieczeństwo żywności jako główne priorytety polityki rolnej Unii Europejskiej. Spośród badanej populacji 19% wskazało zapewnienie rozsądnych cen żywności dla konsumentów, a 18% zapewnienie uczciwych standardów życia dla rolników jako główne priorytety polityki rolnej, natomiast 12% zwróciło uwagę na kwestie ochrony środowiska oraz na zmiany klimatyczne. Bezpieczeństwo żywności zostało wskazane przez respondentów jako jeden z głównych priorytetów dla unijnej polityki rolnej, co podkreśla wysokie znaczenie poruszanej problematyki [Food: From farm, 2011, s. 150]. Jak pokazują wyniki badań przeprowadzonych przez TNS Opinion and Social na zlecenie Komisji Europejskiej (próba respondentów w 27 krajach członkowskich UE, w wieku powyżej 15 lat, badanie przeprowadzone w czerwcu 2010 r.) 37% populacji UE w dużym stopniu zaniepokojone jest problematyką bezpieczeństwa żywności, przy czym tylko 5% nie dostrzega tego typu zagrożeń spożywając żywność. Natomiast 58% łączy spożywanie żywności z wyborem świeżych i smacznych produktów żywnościowych, a dla 1% konsumentów świeżość i smak nie ma znaczenia. Bezpieczeństwo żywności stanowi więc kluczowy aspekt wpływający na decyzje odnośnie zakupu żywności na rynku Unii Europejskiej. Do najważniejszych ryzyk związanych z żywnością konsumenci zaliczają chemikalia, pestycydy i toksyny występujące w żywności (19%), zatrucia pokarmowe wywołane miedzy innymi bakterią Salmonella i Listeria (12%), choroby związane z niewłaściwą dietą (10%), otyłość i nadwagę (9%), spożywanie nieświeżej żywności (9%), dodatki do żywności (substancje barwiące, środki konserwujące) 9% (rysunek 1).

4 Konsument wobec zagrożeń bezpieczeństwa żywności w Unii Europejskiej 87 Rysunek 1. Problemy i ryzyka zgłaszane przez populacje UE (27 krajów członkowskich - stan na marzec 2010) związane z żywnością (badanie przeprowadzone w czerwcu 2010, %)* * Respondenci mieli możliwość wskazania więcej niż jednego problemu, ryzyka w obszarze żywności Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych przez TNS Opinion and Social na zlecenie Komisji Europejskiej (próba respondentów w 27 krajach członkowskich UE, w wieku powyżej 15 lat, badanie przeprowadzone w dniach 9-30 czerwca 2010 r.) [Food-related risks, 2010, s. 19; Food: From farm, 2011, s. 152].

5 88 Małgorzata Szymańska-Brałkowska Tablica 1. Główne obszary zagrożeń wpływających na bezpieczeństwo żywności w państwach członkowskich Unii Europejskiej Państwo członkowskie UE, które Zagrożenie wskazało na dany obszar zagrożeń Pestycydy Niemcy, Belgia, Grecja, Włochy, Luxemburg, Węgry, Słowenia Pestycydy, zatrucia pokarmowe Bułgaria wywołane bakteriami Pestycydy, skażenie żywności Francja Pestycydy, jakość i świeżość żywności Litwa Pestycydy, GMO Austria Zatrucia pokarmowe wywołane Czechy, Słowacja bakteriami Jakość i świeżość żywności Dania, Estonia, Irlandia, Hiszpania, Łotwa, Malta, Portugalia Antybiotyki w mięsie Cypr, Holandia Dodatki do żywności (w tym napojów) Polska, Rumunia Dobrostan zwierząt Finlandia, Wielka Brytania, Szwecja Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Food: From farm, 2011, s. 153]. Analizując główne obszary zagrożeń związane z bezpieczeństwem żywności w poszczególnych państwach członkowskich (tablica 1) pestycydy w żywności są największym zagrożeniem wskazanym w Niemczech, Belgii, Grecji, Luxemburgu, Słowenii, na Węgrzech oraz we Włoszech. Pestycydy i zatrucia pokarmowe stanowią główne zagrożenia wskazane przez konsumentów w Bułgarii, natomiast dodatki do żywności w tym przede wszystkim do napojów, stanowią główne zagrożenie dla konsumentów w Polsce i Rumunii. Dobrostan zwierząt wskazany został przez konsumentów w Finlandii, Szwecji i Wielkiej Brytanii jako obszar wpływający na żywność i jej bezpieczeństwo. Natomiast jakość i świeżość żywności są kluczowymi aspektami wpływającymi na bezpieczeństwo żywności, wskazanymi przez konsumentów w Danii, Estonii, Hiszpanii, Portugalii, na Łotwie i Malcie. Krajami, w których najwyższy odsetek populacji łączy spożywanie żywności z jej bezpieczeństwem są; Cypr (75% populacji), Hiszpania (54%) oraz Finlandia (49%). Konsumenci w Austrii (14%), Holandii (20%), Niemczech (21%), Polsce (27%) oraz na Słowacji (27%), w najmniejszym stopniu przywiązują wagę do bezpieczeństwa żywności. Natomiast najwięcej przypadków zatruć pokarmowych wystę-

6 Konsument wobec zagrożeń bezpieczeństwa żywności w Unii Europejskiej 89 puje w Czechach ( przypadków) i na Słowacji ( przypadków) [Food: From farm, 2011, s. 149]. Rysunek 2. Obszary tematyczne związane z tematyką rolną, na które konsument z Unii Europejskiej (27 krajów członkowskich) chciałby otrzymywać więcej informacji (w %)* *Respondenci mogli maksymalnie udzielić trzech odpowiedzi Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych przez TNS Opinion and Social na zlecenie Komisji Europejskiej (próba respondentów w 27 krajach członkowskich UE, w wieku powyżej 15 lat, badanie przeprowadzone w dniach 13 listopada - 9 grudnia 2009 r.) [Food: From farm, 2011, s. 151, Europeans, agriculture, 2010, s. 87]. Ponad 50% konsumentów na rynku unijnym chce otrzymywać więcej informacji z zakresu bezpieczeństwa i jakości żywności (rysunek 2), przy czym 80% konsumentów słyszało informacje na temat zagrożeń związanych z żywnością w mediach. Natomiast przeciętnie 50% konsumentów zmienia nawyki konsumpcyjne i żywieniowe po usłyszeniu informacji dotyczącej bezpieczeństwa żywności, bądź kwestii związanych z dietą i zdrowiem [Food-related risks, 2010, s. 10]. Jeden konsument na trzech unika niebezpiecznej żywności wspomnianej w przekazie medialnym, z kolei 11% konsumentów zmienia na stałe swoje nawyki żywieniowe na skutek informacji medialnej na temat konkretnego produktu żywnościowego, bądź producenta żywności. Potrzeba otrzymywania informacji na temat żywności związana jest z troską o własne zdrowie konsumenta oraz wyso-

7 90 Małgorzata Szymańska-Brałkowska kiej świadomości wpływu zagrożeń związanych z żywnością na zdrowie człowieka. Około 11% populacji Unii Europejskiej uważa, iż jest wysokie prawdopodobieństwo, że spożywana żywność ma negatywny wpływ na zdrowie i w przyszłości może wpłynąć na jego pogorszenie [Food-related risks, 2010, s. 15]. Z badań przeprowadzonych w marcu 2011 r. na grupie studentów niemieckich (46 osób w wieku lat, w tym 31 mężczyzn i 15 kobiet) dotyczących powodów, dla których decydują się oni na zakup ekologicznej żywności, wynika, iż kwestie zdrowotne odgrywają kluczową rolę w podejmowaniu decyzji konsumpcyjnych w zakresie spożywanej żywności. Rysunek 3. Przyczyny zakupu żywności ekologicznej (%)* *Respondenci mogli udzielić więcej niż jedną odpowiedź Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych przez autorkę w marcu 2011 r. na grupie studentów niemieckich (46 osób w wieku lat, w tym 31 mężczyzn i 15 kobiet). Analizując rysunek 3 nasuwa się wniosek, iż około 70% respondentów wskazało kwestie zdrowotne jako główny czynnik, jakim kierują się decydując się na zakup żywności ekologicznej. Żywność ekologiczna została wskazana przez badane osoby jako wyprodukowana bez nawozów sztucznych i środków chemicznych, naturalna, sezonowa oraz przyja-

8 Konsument wobec zagrożeń bezpieczeństwa żywności w Unii Europejskiej 91 zna dla środowiska naturalnego. Wśród badanych osób 10% nie potrafiło określić jej definicji. Osoby decydujące się na zakup żywności ekologicznej kierują się głównie przesłankami zdrowotnymi, nie chcą, aby ich zdrowie w przyszłości zostało osłabione ze względu na niewłaściwą dietę. Decyzja dotycząca zakupu żywności ekologicznej spowodowana jest również walorami smakowymi, stylem życia, odpowiedzialnością społeczną oraz chęcią wsparcia lokalnych producentów żywności, rolników oraz lokalnych punktów sprzedaży żywności. Zakończenie Bezpieczeństwo żywności stanowi jedno z najbardziej kluczowych aspektów związanych z zakupem i konsumpcją żywności na rynku Unii Europejskiej. Jak pokazują badania ponad 37% populacji UE zaniepokojona jest problematyką bezpieczeństwa spożywanej żywności, natomiast zaledwie 5% nie przywiązuje wagi do tego zagadnienia. Ponad 50% populacji wskazuje potrzebę otrzymywania większej ilości informacji na temat bezpieczeństwa żywności, a jeden na trzech konsumentów unika konkretnych produktów żywnościowych po usłyszeniu na ich temat negatywnego przekazu w mediach. Ponad połowa konsumentów zmienia nawyki żywieniowe po usłyszeniu negatywnej informacji dotyczącej kwestii bezpieczeństwa żywności, bądź bezpośrednio związanych z dietą i zdrowiem. Do głównych zagrożeń wpływających na bezpieczeństwo żywności wskazanych przez konsumentów na rynku unijnym zalicza się; pestycydy, toksyny, środki chemiczne, zatrucia pokarmowe wywołane bakteriami (m.in. Salmonella, Listeria), nieświeżą żywność, dodatki do żywności (środki konserwujące, barwniki), niską jakość żywności. Pestycydy zostały wskazane przez konsumentów m.in. w Niemczech, Belgii, Grecji, na Węgrzech i w Luxemburgu, natomiast jakość i świeżość żywności ma duże znaczenie w Danii, Estonii, Irlandii, Hiszpanii, na Łotwie, w Portugalii i na Malcie. Według konsumentów w Polsce i w Rumunii na bezpieczeństwo żywności wpływają dodatki do żywności, w tym zwłaszcza środki konserwujące i barwniki. Kwestie zdrowotne stanowią główny czynnik wpływający na decyzje o zakupie żywności ekologicznej, rozumianej jako żywność wyprodukowana bez nawozów sztucznych i środków chemicznych oraz żywność naturalna, sezonowa. Ze względu na fakt, iż 11% Europejczyków jest zdania, że spożywana żywność może w przyszłości przyczynić się do pogorszenia stanu zdrowia, zakup żywności pozbawionej dodatków chemicznych oraz dbałość o zdrową i urozmaiconą dietę może zmniejszyć

9 92 Małgorzata Szymańska-Brałkowska ryzyko pogorszenia stanu zdrowia wywołanego niewłaściwym odżywianiem. Literatura 1. EFSA: About EFSA, data wejścia Europeans, agriculture and the Common Agricultural Policy (2010), Special Eurobarometer 336/Wave 72.5 European Opinion Research Group EEIG, March 2010, European Commission, TNS Opinion and Social, Brussels. 3. Food: From farm to fork statistics edition (2011), Eurostat Pocketbooks, Eurostat, European Commission, Publication Office of the European Union, Luxembourg. 4. Food-related risks (2010), Special Eurobarometer 354, November 2010, European Comission, TNS Opinion and Social, Brussels. 5. Hamrol A. (2008), Zarządzanie jakością z przykładami. Nowe wydanie, PWN, Warszawa. 6. Nierzwicki W. (2010), Jakość żywności. Wydanie II zmienione, WSTiH, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. 7. Wiśniewska M., Malinowska E. (2011), Zarządzanie jakością żywności. Systemy. Koncepcje. Instrumenty, Difin, Warszawa. Streszczenie W artykule zostały przedstawione podstawowe zagrożenia wpływające na bezpieczeństwo żywności z punktu widzenia konsumenta na rynku Unii Europejskiej. Celem badań jest ukazanie czynników determinujących zakup żywności na rynku unijnym. Autorka przedstawia analizę sytuacji konsumentów w zakresie zagrożeń bezpieczeństwa żywności, wskazując na podstawowe zagrożenia określane przez konsumentów w poszczególnych krajach Unii Europejskiej. Słowa kluczowe bezpieczeństwo żywności, jakość żywności, konsument, Unia Europejska Consumer and food related risks in the area of food safety in the European Union (Summary) The paper presents main food related risks and problems that have effect on food safety from consumer s point of view in EU market. The aim of the research is to indicate the principal factors of food purchase in European Union and to define the consumer attitude towards the safety of food while purchasing and consuming food products. The authoress makes the analysis of con-

10 Konsument wobec zagrożeń bezpieczeństwa żywności w Unii Europejskiej 93 sumer s situation in the area of food safety, indicating the main risks and problems associated with food safety in different EU Member States. Keywords food safety, food quality, consumer, European Union