Recenzenci: prof. dr hab. Ewa Drabik prof. dr hab. Bogdan Stefanowicz Redakcja : Leszek Plak Projekt okładki: Aleksandra Olszewska

Transkrypt

1

2 Recenzenci: prof. dr hab. Ewa Drabik prof. dr hab. Bogdan Stefanowicz Redakcja : Leszek Plak Projekt okładki: Aleksandra Olszewska copyright by: Tadeusz A. Grzeszczyk 2012 Wszelkie prawa zastrzeżone. Publikacja ani jej części nie mogą być w żadnej formie i za pomocą jakichkolwiek środków technicznych reprodukowane bez zgody właściciela copyright. Wydanie ebook Wydawca: Wydawnictwo PLACET ul. Mickiewicza 18a/ Warszawa tel.: (0-22) fax: (0-22) redakcja@placet.pl ISBN Skład i łamanie: PLACET

3 3 Spis treści WYKAZ OZNACZEŃ WSTĘP ROZDZIAŁ 1 EWALUACJA PROJEKTÓW EUROPEJSKICH 1.1. ZAGADNIENIA TERMINOLOGICZNE 1.2. SPECYFIKA PROJEKTÓW Z DOFINANSOWANIEM UE 1.3. EWALUACJA W PROCESIE ZARZĄDZANIA PROJEKTAMI Zarządzanie projektami Ewaluacja projektów Wskaźniki i kryteria oceny 1.4. METODY EWALUACJI PROJEKTÓW EUROPEJSKICH Klasyczny system metod oceny projektów europejskich Ważniejsze metody ewaluacji efektywności projektów Analiza wielokryterialna 1.5. WNIOSKI Z PRZEGLĄDU STANU WIEDZY ROZDZIAŁ 2. PODEJŚCIE SYSTEMOWE W PROCESIE OCENY PROJEKTÓW EUROPEJSKICH 2.1. PRZESŁANKI WYKORZYSTANIA PODEJŚCIA SYSTEMOWEGO 2.2. ISTOTA PODEJŚCIA SYSTEMOWEGO Wątki integracyjne w badaniach systemowych Projekt jako system 2.3. INSTRUMENTY WSPOMAGAJĄCE DECYZJE I SYSTEMY WIEDZY Szkoła systemowa na tle innych koncepcji w zarządzaniu Zarządzanie informacją i wiedzą Systemy zarządzania wiedzą projektową i ewaluacyjną 2.4. SYSTEMY UCZĄCE SIĘ Inteligencja obliczeniowa Pozyskiwanie wiedzy w wyniku uczenia się systemu Systemy z regułowymi bazami wiedzy Zbiory przybliżone w doskonaleniu wielokryterialnych systemów wiedzy 2.5. WNIOSKI Z PRZEGLĄDU SYSTEMOWYCH UWARUNKOWAŃ PROCESU OCENY PROJEKTÓW ROZDZIAŁ 3. MODELOWANIE DOSKONALENIA EWALUACJI 3.1. WSTĘPNA CHARAKTERYSTYKA PROCESU MODELOWANIA 3.2. ZINTEGROWANE PODEJŚCIE METODYCZNE 3.3. KONCEPCJA MODELU DOSKONALENIA EWALUACJI System ocen Elementy systemu oceny Procesy informacyjno-decyzyjne 3.4. SFORMALIZOWANA POSTAĆ MODELU ITERACYJNEGO Proces konstruowania sformalizowanego modelu Gromadzenie informacji i wiedzy w tablicy decyzyjnej Wykorzystanie regułowej reprezentacji wiedzy 3.5. WNIOSKI Z PROCESU BUDOWANIA MODELU ROZDZIAŁ 4. WERYFIKACJA ITERACYJNEGO MODELU DOSKONALENIA EWALUACJI 4.1. CHARAKTERYSTYKA DANYCH ZASTOSOWANYCH W PROCESIE WERYFIKACJI

4 ZAŁOŻENIA IMPLEMENTACYJNE MODELU 4.3. GROMADZENIA WIEDZY EWALUACYJNEJ W TABLICY DECYZYJNEJ 4.4. ORGANIZOWANIE PROCESU UCZENIA SYSTEMU I BUDOWY MIERNIKÓW EWALUACJI 4.5. ZASTOSOWANIE MIERNIKÓW DO PODEJMOWANIA DECYZJI KLASYFIKACYJNYCH 4.6. ANALIZA WYNIKÓW I OCENA JAKOŚCI MODELOWANIA 4.7. WNIOSKI Z PRZEPROWADZONYCH BADAŃ EMPIRYCZNYCH PODSUMOWANIE ANEKSY ANEKS 1. FORMALNY JĘZYK MODELOWANIA A.1.1. KLASYCZNA TEORIA ZBIORÓW PRZYBLIŻONYCH A.1.2. RELACJA DOMINACJI A.1.3. TABLICA DECYZYJNA I SKUMULOWANE KLASY DECYZYJNE A.1.4. PROCES BUDOWANIA I DOSKONALENIA SYSTEMU WIEDZY ANEKS 2. PROJEKTY WYKORZYSTANE W PROCESIE UCZENIA SYSTEMU ANEKS 3. REGUŁY WYSTĘPUJĄCE W BAZIE WIEDZY ANEKS 4. PROJEKTY TESTOWE ANEKS 5. WAŻNIEJSZE WYNIKI PROCESU KLASYFIKACJI PROJEKTÓW TESTOWYCH ANEKS 6. NARZĘDZIA INFORMATYCZNE WYKORZYSTANE W PROCESIE WERYFIKACJI MODELU 308 BIBLIOGRAFIA 313 SPIS RYSUNKÓW 329 SPIS TABEL 329

5 Wykaz oznaczeń Ł UD SD e n p o PD DZ K u SI Łańcuch działania Układ działania System działania Podmiot działania ewaluator Pośrednik działania narzędzie Przedmiot działania projekt Stanowisko działania (oceny projektu) Problem decyzji Zbiór potencjalnie możliwych działań Zbiór możliwych stanów, które powodują konsekwencje podjętych działań Użyteczność działań, funkcja wartościująca ich konsekwencje Tablica informacyjna nazywana także systemem informacyjnym w większości publikacji o zbiorach przybliżonych Uniwersum (zbiór obiektów, przestrzeń poznania) U X, Y Zbiory x, y Elementy zbiorów A, B, C, E, F Zbiory atrybutów warunkowych a, b Atrybuty warunkowe (kryteria oceny) k n V a V d n-te kryterium oceny projektu Dziedzina atrybutu warunkowego a Dziedzina atrybutu decyzyjnego d f(a,x) Funkcja informacyjna IND Relacja nierozróżnialności S a Relacja przewyższania (ze względu na kryterium a) D B Relacja dominacji (ze względu na zbiór atrybutów B) Cl Zbiór klas decyzyjnych Cl t Klasa decyzyjna Cl t, Gt Cl t, Dt Skumulowane klasy decyzyjne w górę Skumulowane klasy decyzyjne w dół Zbiór projektów (opisanych zbiorem kryteriów B) D B ( p) zdominowanych przez projekt p + Zbiór projektów (opisanych zbiorem kryteriów B) D B ( p) dominujących projekt p B ( Cl t ) Dolne przybliżenie skumulowanych klas decyzyjnych w dół

6 6 B ( Cl t ) Górne przybliżenie skumulowanych klas decyzyjnych w dół BN ( ) Obszar B-brzegowy skumulowanych klas decyzyjnych w górę B Cl t BN ( ) Obszar B-brzegowy skumulowanych klas decyzyjnych w dół B Cl t TD Tablica decyzyjna d Atrybut decyzyjny D Zbiór atrybutów decyzyjnych E Zbiór przykładów uczących Clt r R P Q supp TD (P, Q) l AS RS Cl RS T T D PT PU Cl PT Cl PU W q I B (x) Reguła decyzyjna tablicy informacyjnej SI Zbiór reguł decyzyjnych Część warunkowa reguły decyzyjnej Część decyzyjna reguły decyzyjnej Wsparcie reguły decyzyjnej Długość reguły decyzyjnej Bezwzględna siła reguły decyzyjnej Względna siła reguły decyzyjnej Klasa siły reguły decyzyjnej Zbiór projektów testowych Zbiór projektów testowych nienaruszających zasady dominacji Projekt testowy Projekt uczący Klasa decyzyjna projektu testowego Klasa decyzyjna projektu uczącego Baza wiedzy Relacja dwuelementowa B-elementarne pojęcie B X Dolne B-przybliżenie pojęcia X B X Górne B-przybliżenie pojęcia X BN B (X) Obszar B-brzegowy pojęcia X POS B (X) B-pozytywny obszar pojęcia X NEG B (X) B-negatywny obszar pojęcia X α B (X ) Współczynnik dokładności przybliżenia (inaczej: dokładności zbioru) RED(B) Rodzina wszystkich reduktów zbioru atrybutów B CORE(B) Rdzeń zbioru atrybutów B M(SI) Macierz odróżnialności tablicy informacyjnej SI B C Całkowita zależność zbioru atrybutów C od zbioru atrybutów B γ (C) B Współczynnik zależności między zbiorami atrybutów

7 7 X v F(SI) δ n b n t η n p Klasa decyzyjna odpowiadająca wartości v atrybutu decyzyjnego Zbiór formuł języka logiki decyzyjnej tablicy informacyjnej SI Całkowity błąd klasyfikowania Liczba projektów testowych błędnie sklasyfikowanych Całkowita liczba projektów testowych Dokładność (trafność) klasyfikowania Liczba projektów testowych poprawnie sklasyfikowanych C (δ ) Całkowity koszt błędnej klasyfikacji n ij c ij := Liczba projektów testowych należących do klasy i-tej, błędnie zaklasyfikowanych do klasy j-tej Jednostkowy koszt błędnej klasyfikacji Równoważnik terminu nieznanego oraz terminów znanych występujący w definicjach

8 Wstęp Rosnące znaczenie ewaluacji 1 w naukach o zarządzaniu wynika zarówno z dorobku teoretycznego i praktycznego dotyczącego m.in. zarządzania jakością oraz doskonalenia organizacji, jak i zwiększającego się zainteresowania dziedziną zarządzania projektami europejskimi (z dofinansowaniem UE). Sprawna realizacja badań ewaluacyjnych służy doskonaleniu systemu wykorzystania funduszy europejskich finansowanych przez ogół obywateli UE. Wyniki tych badań winny stanowić wiarygodne i obiektywne uzasadnienie dla podejmowanych decyzji dotyczących alokacji coraz trudniej dostępnych zasobów. Dodatkowo, system ewaluacji wymaga systematycznego dostosowywania do ciągłych zmian następujących w otoczenia projektów i organizacji, wewnątrz przedsięwzięć i organizacji oraz modyfikacji przepisów i uregulowań prawnych. W ramach badań ewaluacyjnych projektów europejskich dokonuje się predykcji lub pomiaru uzyskanych efektów o wieloaspektowym charakterze. System ewaluacji projektów europejskich, oprócz ekonomiczno-finansowych czynników ilościowych, winien uwzględniać również inne aspekty trudno wymiernego, trwałego i zrównoważonego rozwoju społeczno-ekonomicznego kraju oraz jego regionów. Badania ewaluacyjne wiążą się także z innymi aspektami: społecznymi, ekologicznymi, ekonomicznymi, technicznymi, badawczymi, organizacyjnymi, kulturowymi, politycznymi prawnymi i in. Kryteria oceny poszczególnych projektów europejskich mogą znacznie różnić się od siebie i zależą od zapisów w dokumentach programowych, zgodnie z którymi ogłaszane są konkursy na unijne dofinansowanie. Dotyczą one np. efektywności, skuteczności, trwałości, użyteczności, trafności oraz długookresowego wpływu oddziaływania na obszar realizacji projektu. Podstawowe znaczenie ma kryterium efektywności społeczno-ekonomicznej i środowiskowej. W rachunku efektywności projektów europejskich, znaczna część ko- 1 W pracy stosuje się zamiennie określenia ewaluacja i ocena. Zostało to wyjaśnione w pkt. 1.1.

9 9 rzyści wynikających z ich realizacji ma zwykle trudnomierzalny charakter jakościowy związany z aspektami społecznymi i środowiskowymi. Nie jest możliwe zapisanie ich w postaci wartości pieniężnych. W literaturze z obszaru badawczego nauk o zarządzaniu można znaleźć pozycje dotyczące problematyki rachunku efektywności różnego rodzaju przedsięwzięć. Są propozycje metod oceny efektywności przedsięwzięć techniczno-organizacyjnych 2, projektów publicznych 3, przedsięwzięć inwestycyjnych 4, inwestycji informatycznych 5. Z uwagi na wieloaspektowość efektów przedsięwzięć, znaczne zróżnicowanie kryteriów ewaluacji i celów projektów europejskich będących przedmiotem oceny, istnieje wiele metod ich ewaluacji. 6 Są one często dostosowywane do danej sytuacji. W publikacjach z tego obszaru niewiele miejsca poświęca się zastosowaniom nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych (Information and Communication Technologies ICT) umożliwiających implementację systemów obliczeniowych przeznaczonych do analizy złożonych, wieloaspektowych oraz interdyscyplinarnych, społeczno-ekonomicznych problemów badawczych dotyczących ewaluacji projektów znajdujących się w otoczeniu charakteryzującym się szybkimi zmianami i niepewnością. W szczególności warte uwagi są technologie związanych z metodami sztucznej inteligencji (Artificial Intelligence AI), np. sieci neuronowych. 7 Analiza systemowa w połączeniu z wybranymi metodami sztucznej inteligencji umożliwia uwzględnienie czynników jakościowych i aspektów społecznej natury projektów. 8 W przypadku projektów europejskich dokonuje się m.in. analiz finansowych, ekonomicznych i ryzyka. Podstawowe metody oceny finansowej projektów bazują na prostych miernikach nieuwzględniających zmiany wartości pieniądza w czasie (np. prostej stopie zwrotu) oraz bardziej złożonych wskaźnikach dyskontowych biorących pod uwagę te zmiany, np. bieżąca, zaktualizowana wartość netto NPV Net Present Value, wewnętrzna stopa zwrotu IRR Internal Rate of Return. Tego typu metody ewaluacji są dosyć dokładnie zbadane i scharakteryzowane w wielu publikacjach z dziedziny finansów. 9 Prowadzenie analiz tylko na płaszczyźnie 2 Marciniak S., Zespolona metoda oceny efektywności przedsięwzięć techniczno- organizacyjnych, Prace Naukowe PW, Organizacja i zarządzanie przemysłem, z. 4, Warszawa Drobniak A., Ocena projektów publicznych, Prace Naukowe, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Katowice 2005, s Rogowski W., Rachunek efektywności inwestycji, Wolters Kluwer Business, Kraków 2008, s Lech P., Metodyka ekonomicznej oceny przedsięwzięć informatycznych wspomagających zarządzanie organizacją, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2008, s Grzeszczyk T. A., Metody oceny projektów z dofinansowaniem Unii Europejskiej, PLACET, Warszawa 2006, s Ibidem, s ; Grzeszczyk T. A., Application of Neural Networks for Prior Appraisal of Structural Funds Project Proposals, In: Seruca I., Filipe J., Hammoudi S., Cordeiro J. (ed.), Enterprise Information Systems, Vol. 2, Portucalense University, Porto, Portugal 2004, s Kisielnicki J., Zarządzanie projektami, Ludzie procedury wyniki, Wolters Kluwer Business, Warszawa 2011, s Jakubczyc J., Metody oceny projektu gospodarczego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s ; Jajuga K., Jajuga T., Inwestycje. Instrumenty finansowe, aktywa niefinansowe, ryzyko finansowe, inżynieria finansowa, WN PWN, Warszawa 2009, s ; Manikowski A., Ilościowe metody wspomagania oceny projektów gospodarczych, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010, s

10 10 finansowej i stosowanie mierników ilościowych, np. wskaźników finansowych, metod matematycznych, ilościowych metod wielokryterialnych, nie jest wystarczające w przypadku społeczno-ekonomicznej ewaluacji projektów europejskich. Wynik finansowy tego typu przedsięwzięć nie stanowi jedynego kryterium wyboru. Dokonuje się szacowania korzyści mierzonych w szerszej, społecznej i środowiskowej perspektywie. Istotne jest też występowanie długotrwałych pozytywnych skutków oddziaływania projektów na ich otoczenie. Użyteczne są zatem pieniężne i niepieniężne metody oraz uniwersalne wielokryterialne metody ewaluacji. 10 W praktyce, szczególnie w przypadku wstępnej oceny projektów europejskich, wykorzystuje się przede wszystkim wielokryterialną analizę ekspercką. Oznacza to konieczność bazowania na wiedzy, doświadczeniu oraz systemach wartości wyznawanych przez specjalistów z komitetów oceniających, tzw. paneli ekspertów. Wywodzą się oni zwykle z rozmaitych środowisk o różnych doświadczeniach i postawach. Metody eksperckie odznaczają się szeregiem niedoskonałości. Mogą występować podejrzenia o subiektywizm (stronniczość) ekspertów. Dodatkowo, nie jest łatwo skompletować grupę ekspertów o odpowiednich kwalifikacjach i dyspozycyjną. Wiedza ekspercka jest ukryta, trudno jest niekiedy znaleźć obiektywne uzasadnienie dla decyzji specjalistów zaangażowanych do oceniania oraz intuicyjnie identyfikować czytelne reguły odzwierciedlające ich tok rozumowania. Często mamy trudności z dostępem do wiedzy z poprzednich procesów oceny. Wiedza ta nie jest zazwyczaj wykorzystywana. Ponadto, dotychczas występują ograniczone możliwości zastosowania na szerszą skalę nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych w wielokryterialnej ocenie jakościowej i zarządzaniu wiedzą o projektach. Zagadnienie oceny projektów europejskich należy do słabo ustrukturalizowanych problemów dotyczących podejmowania decyzji w warunkach wysokiej niepewności. Wynika ona z wielu czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Społeczno-gospodarcze i polityczne otoczenie projektu jest zmienne i turbulentne. Wytyczne zapisane w różnych dokumentach programowych są często stosunkowo mało czytelne i wieloznaczne oraz ulegają zmianom. Oprócz kryteriów ilościowych konieczne jest uwzględnianie także często niewymiernych kryteriów jakościowych. Dodatkowym źródłem niepewności są zasoby wiedzy posiadanej przez ekspertów wywodzących się z różnych środowisk społecznych, odznaczających się różnymi przekonaniami i postawami. Decyzje podejmowane przez ekspertów mogą wynikać z uwarunkowań osobistych, kulturowych, społecznych, psychologicznych i innych niemierzalnych czynników. Geneza badań scharakteryzowanych w pracy wynika ze stwierdzenia konieczności i możliwości prowadzenia interdyscyplinarnych badań metodologicznych dotyczących procesu ciągłego doskonalenia wieloaspektowej i kompleksowej ewaluacji projektów europejskich. Kluczowym problemem jest permanentne, wieloaspektowe i kompleksowe doskonalenie ewaluacji projektów. Proces ciągłego doskonalenia 10 Nijkamp P., Environmental Economics and Evaluation, Vol. 4, Edward Elgar Publishing Limited, Cornwall 2004, s. 228.

11 11 może polegać na zastosowaniu modelu iteracyjnego. W efekcie realizacji procesu modelowania można określić sekwencję powtarzanych iteracyjnie działań pozwalających na realizację procesu doskonalenia ewaluacji projektów europejskich. Celem pracy jest wieloaspektowe i kompleksowe ujęcie ciągłego doskonalenia ewaluacji projektów europejskich w postaci modelu iteracyjnego. Sformułowany cel pracy otwiera nową i rozległą przestrzeń badawczą, której konkretyzacja wymaga znalezienia odpowiedzi na szereg pytań badawczych. 11 Ważniejsze z nich można uporządkować w postaci dwóch zbiorów. Pierwszy dotyczy problemów o charakterze teoretyczno-poznawczym, drugi zagadnień aplikacyjnych. Z problemami teoretyczno-poznawczymi pracy wiążą się m.in. następujące pytania badawcze. 1. Czy istnieje potrzeba i możliwość ciągłego doskonalenia wieloaspektowego i kompleksowego procesu ewaluacji projektów europejskich z wykorzystaniem koncepcji i teorii oddziaływujących na współczesne zarządzanie 12 oraz rozwiązań wynikających z rozwoju technologii ICT 13? 2. Czy istnieje potrzeba i możliwość zobiektywizowania, uproszczenia oraz przyśpieszenia procesu ewaluacji projektów europejskich, w efekcie zastosowania wspomaganego komputerowo analizowania i klasyfikowania wiedzy oraz uwzględniania w bieżącej ocenie projektów, empirycznej wiedzy pochodzącej od ekspertów dokonujących oceny w poprzednich procesach ewaluacji? 3. Czy istnieje potrzeba i możliwość zbudowania iteracyjnego modelu procesu doskonalenia ewaluacji projektów europejskich, polegającego na modyfikowaniu celów, zasad funkcjonowania, stosowaniu metod uczących się i adaptujących się mierników oceny w postaci reguł decyzyjnych? 4. Czy istnieje potrzeba i możliwość zbudowania modelu uwzględniającego różne poziomy dojrzałości ewaluacji projektów europejskich? Ważniejsze pytania badawcze o charakterze aplikacyjnym są m.in. następujące. 1. Czy istnieje potrzeba i możliwość zbudowania oraz implementacji modelu systemu bazującego na wiedzy, pozwalającego na generowanie reguł decyzyjnych przy wykorzystaniu projektów europejskich ze zbioru uczącego oraz przeprowadzenie procesu pozytywnej weryfikacji ewaluacji projektów ze zbioru testowego? 11 Znane od czasów Sokratesa pytania badawcze mają ogólniejszy charakter w porównaniu z hipotezami badawczymi. Pytania poszerzają przestrzeń badawczą oraz niosą informację kwerencyjną wyciągającą prawdę. Stanowią klucz do zdobywania informacji, wiedzy, a niekiedy odkryć. Stefanowicz B., Informacja, Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2010, s Wśród nich można wymienić podejścia: systemowe, sytuacyjne, behawioralne i bazujące na wiedzy. Grudzewski W. M., Hejduk I., Współczesne kierunki rozwoju nauk o zarządzaniu, w: Hopej M. (red.), Nowe tendencje w nauce o organizacji i zarządzaniu, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2006, s Bazowanie na nowych technologiach jest charakterystyczne dla nowej szkoły zarządzania informacją i wiedzą. Zdaniem J. Kisielnickiego stanowi ona podstawę współczesnego zarządzania. Podejście systemowe, szkoły behawioralna oraz klasyczna i inne koncepcje zarządzania są jej uzupełnieniem. Kisielnicki J., Zarządzanie. Jak zarządzać i być zarządzanym, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2008, s

12 12 2. Czy model systemu bazującego na wiedzy empirycznej, stanowiącej uogólnienie doświadczeń ekspertów, związanych z klasyfikacją projektów europejskich, umożliwia zarządzanie taką wiedzą 14 i wykorzystywanie w procesie ewaluacji projektów? 3. Czy iteracyjne modyfikowanie zbioru projektów uczących oraz regułowej bazy wiedzy może przyczynić się do poprawy jakości modelu wyrażającej się wzrostem trafności klasyfikowania projektów europejskich? 4. Czy istnieje potrzeba i możliwość dokonywania ewaluacji przy wykorzystaniu komputerowej reprezentacji wiedzy eksperckiej z uzasadnieniem dla podjętych decyzji dotyczących przyporządkowania projektów europejskich do określonych klas decyzyjnych w postaci wygenerowanych reguł decyzyjnych? Wybór podjętego tematu publikacji wiąże się z zapotrzebowaniem zarówno ekspertów oceniających wnioski aplikacyjne o dofinansowanie projektów, jak również potencjalnych beneficjentów ubiegających się o środki z funduszy UE. Istotne jest dostarczenie polskiej administracji rządowej i samorządowej wsparcia metodologicznego, niezbędnego także w szkoleniu kadr zarządzających funduszami strukturalnymi oraz innymi wyspecjalizowanymi funduszami UE. Zakres badań obejmuje m.in. konstruowanie oraz weryfikację iteracyjnego modelu doskonalenia ewaluacji projektów europejskich. Weryfikacja modelu wiąże się z jego implementacją oraz badaniami empirycznymi dotyczącymi kilkuletnich doświadczeń z procesami konstruowania oraz funkcjonowania systemu oraz jego rozwoju i doskonalenia w rozszerzającej się UE. Dane niezbędne do przeprowadzenia badań empirycznych przygotowywano w dwóch etapach. Pierwszy etap gromadzenia danych trwał od lutego do lipca 2003 r. Dotyczył wstępnych koncepcji projektów europejskich planowanych do realizacji w ramach ZPORR. Drugi etap obejmował zdefiniowane projekty z IW EQUAL. Realizowano go od czerwca 2004 r. do lipca 2005 r. oraz w lipcu i sierpniu 2007 r. Zgromadzono zbiór danych o projektach analizowanych pod kątem ich ewentualnego objęcia dofinansowaniem z funduszy UE, który zawierał także wyniki wielokryterialnej oceny dokonanej przez ekspertów zgodnie z kryteriami ilościowymi i jakościowymi określonymi w systemie dokumentów programowych. Wynikało z tego przyporządkowanie ocenianych projektów do trzech klas decyzyjnych: projektów odrzuconych, pozytywnie ocenionych i niezakwalifikowanych do dofinansowania oraz przyjętych do realizacji. Projekty z poszczególnych klas decyzyjnych dzielono na podzbiory: uczący i testowy. Przy wykorzystaniu projektów ze zbioru uczącego generowano reguły decyzyjne, które umożliwiały przeprowadzanie procesu ewaluacji projektów ze zbioru testowego. 14 Zarządzanie wiedzą obejmuje wiele procesów. A. Kowalczyk oraz B. Nogalski w ramach Koncepcji Zarządzania Wiedzą zaproponowali tzw. megaproces wiedzy z układem czterech procesów, tj.: pozyskiwania i rozwijania, kodyfikacji, transferu i wykorzystania wiedzy. Kowalczyk A., Nogalski B., Zarządzanie wiedzą. Koncepcja i narzędzia, Difin, Warszawa 2007, s. 86.

13 13 W badaniach scharakteryzowanych w publikacji, zastosowano następujące metody i techniki badawcze: badania literaturowe, analizę dokumentów (np. formularzy oceny projektów), obserwację procesów bez ingerencji badacza. Ponadto wykorzystano symulację i eksperymenty komputerowe bazujące na tablicach decyzyjnych, podejściu DRSA (dominance-based rough set approach) 15 oraz wnioskowanie logiczne na podstawie reguł decyzyjnych. Konstrukcja monografii wynika z przyjętego celu pracy, postawionych pytań badawczych oraz wnioskowania metodą kolejnych przybliżeń. Publikacja składa się z czterech rozdziałów i aneksów poprzedzonych niniejszym wprowadzeniem. Rozdział pierwszy zawiera opis wykorzystywanej terminologii oraz syntetyczny przegląd podstawowych problemów procesu ewaluacji projektów europejskich i jej doskonalenia. W rozdziale drugim dokonano zwięzłego przeglądu zagadnień wiążących się z systemowymi uwarunkowaniami użytecznymi w pracy. W szczególności, zaprezentowano w nim m.in. istotę instrumentów i systemów wiedzy przydatnych w procesie doskonalenia ewaluacji projektów. Stanowi to punkt wyjścia do rozpoczęcia poszukiwania odpowiedzi na pytania badawcze związane z problemami teoretyczno-poznawczymi. Przedstawiono m.in. charakterystykę procesu modelowania uczącego się systemu doskonalenia ewaluacji (rozdz. 3). Część empiryczną publikacji zaprezentowano w rozdziale czwartym. Zawiera on rozważania dotyczące ważniejszych pytań badawczych o charakterze aplikacyjnym. Rozdział ten jest poświęcony implementacji oraz weryfikacji iteracyjnego modelu doskonalenia ewaluacji z regułową bazą wiedzy. Na zakończenie zamieszczono podsumowanie wyników całego procesu badawczego, oraz syntetyczne przedstawiono efekty teoretycznopoznawcze pracy w naukach o zarządzaniu. Wskazano na istotne efekty aplikacyjne i utylitarne zaproponowanych rozwiązań. Zarysowano także możliwe kierunki dalszych prac badawczych autora. W pracy są także stosunkowo obszerne aneksy zawierające informacje, które ze względu na sformalizowany charakter lub objętość stanowiłyby utrudnienie w zrozumieniu zasadniczej części publikacji. Są to np. definicje wiążące się z procesem modelowania oraz ważniejsze szczegółowe dane liczbowe wykorzystane w badaniach lub stanowiące ich wynik. Autor dziękuje Wszystkim Osobom, których uwagi umożliwiły wyeliminowanie wielu błędów w monografii. Szczególne wyrazy wdzięczności, chciałbym przekazać recenzentom wydawniczym: prof. dr hab. inż. Ewie Drabik oraz prof. dr hab. Bogdanowi Stefanowiczowi. Ich cenne spostrzeżenia wiele wniosły do treści tej książki. Praca powstała także dzięki realizacji grantu habilitacyjnego przyznanego przez Rektora Politechniki Warszawskiej w 2009 r. 15 Podejście to zalicza się do aparatu matematycznego stanowiącego uogólnienie teorii zbiorów przybliżonych (rough set theory). Bazuje na relacji dominacji. Scharakteryzowano je np. w pracy: Pawlak Z., Słowiński R., Zbiory przybliżone we wspomaganiu decyzji, w: Kulczycki P., Hryniewicz O., Kacprzyk J. (red.), Techniki informacyjne w badaniach systemowych, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 2007, s

14 Rozdział 1 Ewaluacja projektów europejskich 1.1. Zagadnienia terminologiczne Konieczne jest wyjaśnienie pojęć, które znajdują się w tytule monografii oraz są z nimi związane. Pierwsze występujące w tytule określenie modelowanie można rozumieć, jako poszukiwanie przybliżonego i uproszczonego obrazu analizowanego fragmentu rzeczywistości. W efekcie procesu 16 modelowania uzyskuje się model umożliwiający realizowanie badań związanych z poszukiwaniem odpowiedzi na postawione we wstępie pytania badawcze. Pojęcie modelu 17 wykorzystuje się w wielu dziedzinach. Generalnie stanowi on uproszczony opis rzeczywistości, a jego właściwości tylko w przybliżeniu odzwierciedlają opisywane zdarzenia, stany, zjawiska itp. 18 Świadome dokonane uproszczenia umożliwiają pominięcie mniej istotnych cech, funkcji i in. z punktu widzenia autora modelu oraz skoncentrowanie się na cechach najistotniejszych. Dzięki tym uproszczeniom zyskuje się reprezentację wybranych i podstawowych cech opisywanej rzeczywistości istot- 16 Przez proces rozumie się powiązane relacją przyczynowo-skutkową zmiany będące etapami, fazami rozwojowymi zjawisk, obiektów i in. T. Pszczołowski definiuje proces jako fragment toku zdarzeń powiązanych przyczynowo. Pszczołowski T., Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo, Wrocław 1978, s T. Gospodarek definiuje go jako spójny lub zupełny układ argumentów werbalnych, ciągów logicznych wnioskowania, równań matematycznych lub reguł obliczeń, które odpowiadają prototypowi koncepcyjnemu opisywanego obiektu lub zdarzeniu. Gospodarek T., Modelowanie w naukach o zarządzaniu oparte na metodzie programów badawczych i formalizmie reprezentatywnym, Prace Naukowe nr 44 Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2009, s W ekonomii matematycznej dąży się do uproszenia oraz matematyzacji ilościowych modeli ekonomii i zarządzania. Kanas S., Podstawy ekonomii matematycznej, Wydawnictwa Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 1.

15 15 nych z punktu widzenia przyjętego celu badawczego. Łatwiej można też poradzić sobie ze zrozumieniem zwykle znacznie złożonych badanych zjawisk. W opisie procesu modelowania używane jest często określenie systemowe wiążące się z pojęciami: system, analiza systemowa, podejście systemowe, rozwiązanie systemowe, metody systemowe itp. 19 Problemy zarządzania projektami oraz ich ewaluacji są skomplikowane z punktu widzenia struktury oraz złożonych wewnętrznych i zewnętrznych współzależności. Modelowanie i doskonalenie systemu ewaluacji nie powinno uwzględniać tylko wybranych, cząstkowych fragmentów analizowanego przedmiotu badań. Studia powinny być prowadzone systemowo, wieloaspektowo i kompleksowo. Jest to zgodne z opinią wielu naukowców podkreślających interdyscyplinarny charakter przedmiotu nauk o zarządzaniu 20 i postulujących konieczność zwiększenia liczby tego typu badań. 21 Podkreśla to także W. M. Grudzewski zwracając uwagę na konieczność całościowego i systemowego analizowania zjawisk. Istotne są nie tylko materialne czynniki związane z innowacjami i technologiami. Ważniejsze są aspekty wynikające z udziału człowieka w procesie zarządzania. Podejście systemowe umożliwia badanie wpływu tych czynników rozpatrywanych nie tylko na poziomie jednostek, ale także grup pracowników, ekspertów itp. 22 Związane z analizą systemową badania operacyjne obrazują metodologię badań w zarządzaniu. 23 Prekursor szkoły systemowej w naukach o zarządzaniu w Polsce A. Koźmiński od lat podkreśla znaczenie podejścia systemowego w naukach o zarządzaniu. W procesie wykorzystywania mechanizmów systemowych można bazować na ogólnej teorii systemów i innych, nowszych podejściach systemowych związanych z szerszym wykorzystaniem technik komputerowych. Ich wspólną cechą jest szukanie skutecznych i efektywnych sposobów osiągania celów organizacji w wyniku systemowej identyfikacji i zarządzania wzajemnie powiązanymi procesami przedsiębiorstwa. Uzyskane modele systemowe mają nie tylko znaczenie w trakcie opisywania rzeczywistości biznesowej, ale można je wykorzystać także do jej kształtowania i doskonalenia W naukach o zarządzaniu dosyć często wynikiem procesu modelowania jest model, stanowiący kompleksowe i uproszczone odwzorowanie fragmentu rzeczywistości, zbudowany przy wykorzystaniu inspiracji wynikających z podejścia systemowego, cybernetyki, informatyki. Z takich inspiracji korzysta, np. S. Nowosielski omawiając całościowe ujęcie instrumentów (narzędzi) zarządzania. W zbiorczym ujęciu, instrumenty zarządzania stanowią: modele, koncepcje, metody, techniki (sposoby), narzędzia i systemy zarządzania. Nowosielski S., Koncepcje zarządzania organizacją. Problemy terminologiczne, w: Przybyła M. (red.), Nauki o zarządzaniu 4. Zarządzanie w teorii, Prace Naukowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010, s Sułkowski Ł., Epistomologia w naukach o zarządzaniu, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005, s Koźmiński A. K., Ekonomia a inne nauki społeczne, wykład wygłoszony na Interdyscyplinarnym Seminarium w Wyższej Szkole Przedsiębiorczości i Zarządzania, 17 października 2007 r. 22 Wojtysiak-Kotlarski M., Problemy metodologiczne w naukach o zarządzaniu rozmowa z prof. Wiesławem M. Grudzewskim, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa 3/2011, s Ibidem, s Koźmiński A. K., Piotrowski W., Zarządzanie. Teoria i praktyka, PWN, Warszawa 2007.

16 16 Podejście systemowe jest od lat obecne w różnych aspektach badań w naukach o zarządzaniu. 25 Sformułowano wiele definicji systemu. E. Deming nazwał go zbiorem elementów (działań lub funkcji) 26 w organizacji współdziałających na rzecz realizacji jej celów. 27 Z kolei, J. Kisielnicki określa go jako powiązany celowo zbiór elementów 28. A. Stabryła przyjmuje, że system informacyjny można definiować z punktu widzenia trzech perspektyw: czynnościowej, rezultatywnej oraz instytucjonalnej. W pierwszej z nich jest to proces informacyjny o trzech funkcjach: komunikacji organizacyjnej (m.in. rejestracji, gromadzenia, przetwarzania i przekazywania informacji), deskrypcyjno-generatywnej (konkretyzują zadania poznawcze systemu informacyjno-decyzyjnego) oraz pragmatyki lingwistycznej. Ta ostatnia dotyczy precyzowania relacji w systemie informacyjnym, określania ról komunikacyjnych nadawcy i odbiorcy informacji, uwzględniania aspektów społecznych i psychologicznych w procesach uczenia się oraz udostępniania i dzielenia się wiedzą. Druga perspektywa dotyczy specjalizacji przedmiotowej (dziedzinowej) zasobów informacyjnych oraz instrumentów badawczo-analitycznych oraz informatycznych (sprzętu i oprogramowania). Znaczenie instytucjonalne to powiązanie realizowanych procesów z konkretnymi jednostkami organizacyjnymi. 29 W pracy przyjęto, że ewaluacja projektów może być traktowana jako system działania, składający się z elementów koniecznych i wystarczających dla osiągnięcia celu systemu, połączonych relacją przyczynowo-skutkową. W publikacji często używa się pojęcia system ewaluacji (oceny). Stanowi on względnie wyodrębniony z otoczenia, zorganizowany zbiór, powiązanych ze sobą elementów składowych. Realizują one oddzielne funkcje, dla osiągnięcia wspólnego celu jako całości, tzn. realizacji procesu ewaluacji, w sposób zgodny z przyjętymi wcześniej założeniami. Ł. Sułkowski podkreśla duże znaczenie dla rozwoju nauk o zarządzaniu nurtu symboliczno-interpretatywnego. Wśród jego głównych założeń uwypukla m.in. duże znaczenie tzw. miękkich metodyk badawczych wykorzystujących inspiracje z nauk humanistycznych. 30 Granice między badanymi zagadnieniami związanymi z poznaniem oraz doskonaleniem są rozmyte i nieostre. 31 W tym kontekście propo- 25 Znane są, np. systemy zarządzania jakością, informacją i wiedzą, środowiskiem pracy, bezpieczeństwem i higieną pracy, ryzykiem, społeczną odpowiedzialnością i in. 26 Elementami systemu mogą być działania, procesy, podprocesy, funkcje i czynności. 27 A system is a set of functions or activities within an organization that work together to achieve organizational goals. Evans J. R., Quality & Performance Excellence, South-Western Cengage Learning, Mason 2011, s Kisielnicki J., Metody systemowe, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1986, s Stabryła A., Kierunki badań nad rozwojem systemów informacji menedżerskiej, w: Borowiecki R., Czekaj J. (red.), Zarządzanie zasobami informacyjnymi w warunkach nowej gospodarki, Difin, Warszawa 2010, s Sułkowski Ł., Rozwój metodologii w naukach o zarządzaniu, W: Czakon W. (red.), Podstawy metodologii badań w naukach o zarządzaniu, Wolters Kluwer Business, Warszawa 2011, s Sułkowski Ł., Epistomologia w naukach o zarządzaniu, op. cit., s

17 17 nowanie wykorzystywania podejść symbolicznych 32 zaliczanych do miękkich 33 i rozmytych metodologii jest zgodne z tym postulatem. Podejścia te stanowią alternatywę dla twardych, ilościowych analiz matematycznych bazujących na klasycznym rozumieniu teorii mnogości. Umożliwiają konstruowanie i doskonalenie ogólnych (ideowych) i sformalizowanych modeli uwzględniających typowych dla nauk o zarządzaniu problemów podejmowania decyzji w warunkach ryzyka, niepewności, niewiedzy decydentów oraz nieścisłości i niejednoznaczności niektórych pojęć i zależności. 34 W pracy, w kontekście modelowania, używane jest często pojęcie doskonalenia oznaczające dążenie do ciągłego ulepszania w kierunku osiągnięcia rozwiązania zbliżonego do perfekcji. 35 Doskonałość należy do pojęć złożonych, stosowanych w wielu dziedzinach i dyscyplinach naukowych. Jego sens jest zwykle intuicyjnie zrozumiały. 36 Dla nauk o zarządzaniu duże znaczenie ma prakseologia 37 stanowiąca pomost łączący teoretyczne rozważania filozoficzne w tej dziedzinie z teorią i praktyką zarządzania. 38 T. Borys zwraca uwagę na triadę pojęć o pozytywnej wymowie aksjologicznej: doskonałość (rzeczownik), doskonały (przymiotnik i cecha) oraz doskonalenie (czasownik określający zbiór działań w procesie). Realizacja tego ostatniego oznacza ciągłe (permanentne) lub skokowe realizowanie procesu zmian zmierzającego do osiągnięcia doskonałości. 39 W naukach o zarządzaniu doskonałość kojarzy się z koncepcją kompleksowego zarządzania jakością TQM (Total Quality Management) oraz sformalizowanymi systemami jakości ISO (International Organization for Standardization). Znana jest też dobrze problematyka doskonalenia procesów biznesowych przeprowadzana w celu usprawnienia funkcjonowania przedsiębiorstwa, restrukturyzacji procesów biznesowych oraz dla lepszego zaspokajania potrzeb i oczekiwań klientów. Jednym z wyznaczników doskonałości biznesowej może być dojrzałość systemu zarządza- 32 W przypadku podejść symbolicznych wiedza reprezentowana jest w postaci struktur pewnych symboli. Są one zgodne ze sposobem rozumowania ludzi i mogą być bardzo łatwo przez nich interpretowane. Wśród stosowanych symboli są np. reguły decyzyjne, drzewa decyzyjne, formuły logiczne i in. W tych badaniach bazuje się przede wszystkim na regułach decyzyjnych. 33 Więcej informacji o miękkich metodach obliczeniowych można znaleźć w rozdziale Wyjaśnienie terminologii oraz zarysowanie problemów dotyczących modelowania w warunkach niepewności, ryzyka oraz niewiedzy, z punktu widzenia teorii decyzji, zaprezentowano, np. w pracy: Peterson M., An Introduction to Decision Theory, Cambridge University Press, Cambridge, New York 2009, s Tatarkiewicz W., O doskonałości, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa Borys T., Doskonalenie i doskonałość, w: Borys T., Rogala P., Doskonalenie sformalizowanych systemów zarządzania, Difin, Warszawa 2011, s Określana jest także jako: nauka o sprawnym działaniu, teoria czynu, teoria sprawnego działania, metodologia ogólna i metodologia nauk. Stanowi odzwierciedlenie systemu filozofii praktyczności budowanego przez T. Kotarbińskiego. Gasparski W., Tadeusz Kotarbiński filozof praktyczności i jego dzieło, w: Kieżun W. (red.), Krytycznie i twórczo o zarządzaniu. Wybrane zagadnienia, Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., Warszawa 2011, s Nauki o zarządzaniu reprezentują niższy stopień uogólnienia w porównaniu z prakseologią. Kieżun W., Prakseologiczna teoria organizacji i zarządzania, w: Kieżun W. (red.), Krytycznie i twórczo o zarządzaniu. Wybrane zagadnienia, Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., Warszawa 2011, s Borys T., Doskonalenie i doskonałość, op. cit., s

18 18 nia organizacji. Dokonanie jego ewaluacji pozwala na pomiar stopnia doskonałości. Przykładowo, R. Haffer zaproponował model kompleksowego systemu kluczowych obszarów samooceny (systemu pomiaru wyników działalności) umożliwiający przedsiębiorstwom skuteczne realizowanie funkcji oceny i kontroli, doskonalenie systemów zarządzania oraz poprawę swojej efektywności. 40 Problemom dotyczącym doskonalenia procesów zarządzania projektami poświęcano sporo uwagi już od początku lat 90. ubiegłego stulecia. Dostrzegano związek wysokiej jakości tych procesów z poprawą pozycji konkurencyjnej, pozyskiwaniem nowych rynków zbytu oraz lepszym zaspokajaniem potrzeb klientów. 41 Opracowano m.in. model ewaluacji doskonałości zespołów i procesów projektowych CMM (Model of Process Maturity) składający się z pięciu poziomów: początkowego dla chaotycznych procesów (Initial level), powtarzalnych procesów (Repeatable level), dobrze zdefiniowanych procesów (Defined level), skutecznego zarządzania bazującego na skutecznym monitorowaniu procesów (Management level) oraz optymalnego i ciągłego doskonalenia procesów (Optimizing level). 42 Zagadnienia doskonalenia procesów ewaluacji projektów oraz związana z tym terminologia są mniej zbadane i obecne w literaturze. Kolejne pojęcie występujące w tytule to ewaluacja (evaluation). Jest często wykorzystywane (zamiast określenia ocena ) w kontekście projektów z dofinansowaniem Unii Europejskiej UE określanych jako projekty europejskie. Niekiedy pojęcie ewaluacja używane jest zamiennie z pojęciem ocena. 43 Ten sposób stosowania pojęć jest praktykowany także w niniejszej monografii. Niektórzy autorzy uważają, że ewaluacja jest pojęciem szerszym od oceny. Sugerują, że w odróżnieniu od oceny, ewaluacja dotyczy także poprawiania skuteczności i efektywności działań związanych z projektami. 44 Jeżeli przyjąć takie rozumowanie, to w wielu publikacjach Komisji Europejskiej występuje szersze rozumienie procesu ewaluacji oraz pojęcie węższe, elementu tego procesu: osądu (judging). Oznacza ono w pewnym sensie ocenę. W polskiej literaturze na temat zarządzania w odniesieniu do angielskiego określenia evaluation w większości używa się pojęcie ocena, 40 Haffer R., Samoocena i pomiar wyników działalności w systemach zarządzania przedsiębiorstw. W poszukiwaniu doskonałości biznesowej, Rozprawa habilitacyjna, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2011, s Kerzner H., In Search of Excellence in Project Management. Successful Practices in High Performance Organizations, Wiley, New York 1998, s Orlowski C., Methods of Building Knowledge-Based Systems Applied in Software Project Management, w: Leondes C. T., Intelligent Knowledge-Based Systems. Business and Technology in the New Millennium. Vol. 1, Knowledge-Based Systems, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht 2005, s Np., P. Jeżowski ewaluację utożsamia z analizą i oceną projektów i programów zdrowotnych oraz ekologicznych. Jeżowski P., Ewaluacja przedsięwzięć ekologicznych i zdrowotnych, w: Jeżowski P. (red.), Metody szacowania korzyści i strat w dziedzinie ochrony środowiska i zdrowia, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2009, s W Polsce (podobnie jak w USA) pierwsze doświadczenia z ewaluacją dotyczyły systemu edukacji. Wraz ze wzrostem zainteresowania oceną projektów (dofinansowywanych początkowo ze źródeł amerykańskich w latach 90.) pojawiały się tłumaczenia tamtejszych publikacji, np. Korporowicz L. (red.), Ewaluacja w edukacji, Oficyna Naukowa, Warszawa Zaczęto wtedy na szeroką skalę używać pojęcia ewaluacja.

19 19 ale te problemy terminologiczne są jeszcze przedmiotem dyskusji. 45 W wielu publikacjach dotyczących zarządzania i oceny projektów (nie tylko europejskich) jest wykorzystywane określenie ocena projektów rozumianej jako złożony proces odpowiadający ewaluacji przedsięwzięć. 46 Ewaluacja typowych przedsięwzięć biznesowych jest dziedziną procesu podejmowania decyzji 47 i zarządzania ściśle wiążącą się z zarządzaniem projektami. Z kolei, ocena projektów europejskich bazuje na wcześniej znanym słownictwie dotyczącym zarządzania i oceny projektów oraz dostarcza nowe (mniej znane) pojęcia. Istnieją różnice terminologiczne między typowymi przedsięwzięciami i projektami europejskimi. Słownictwo związane z oceną projektu europejskiego także jest specyficzne. W publikacjach podkreśla się znaczenie słowa ewaluacja oznaczającego badanie wartości projektu przez niezależnego eksperta, przy wykorzystaniu przyjętych kryteriów w celu jego lepszego poznania, zrozumienia i zaproponowania usprawnień. 48 W niektórych ośrodkach naukowych, zajmujących się problematyką zarządzania przedsięwzięciami, proponuje się stosowanie wyłącznie tego określenia w przypadku oceny projektów europejskich. Z drugiej strony w wydawanych publikacjach posługują się zamiennie określeniami: ocena i ewaluacja. 49 W przypadku oceny (ewaluacji) wniosku aplikacyjnego o dofinansowanie projektu (oceny wstępnej przedsięwzięcia) często jest używane określenie ocena exante projektu odpowiadające: ex-ante project appraisal lub ex-ante project evaluation. Angielskie określenie appraisal jest stosowane rzadziej niż drugie z wymienionych. Podobnie termin assessment coraz rzadziej występuje przy określaniu procesu ewaluacji. Jest stosowany raczej do nazywania jednego z etapów jakiegoś złożonego procesu, np. ocena ryzyka (risk assessment) lub stanowi jeden z elementów zarządzania ryzykiem (risk management). 45 W pracy: Szarfenberg R., Wprowadzenie do ewaluacji programów i projektów społecznych, Warszawa 2009, s. 4 5, są analizowane problemy terminologiczne z angielskim pojęciem evaluation. W analizie pojęcia ewaluacja autor posługując się określeniami: ocenianie, ocenianie ewaluacyjne oraz ocenianie nieewaluacyjne. W tym ujęciu ocenianie nieewaluacyjne jest rozumiane, jako ocenianie potoczne i nieprofesjonalne. 46 Drobniak A., Ocena projektów publicznych, op. cit.; Kisielnicki J., Zarządzanie projektami, op. cit., s ; Manikowski A., Ilościowe metody wspomagania oceny projektów gospodarczych, op. cit.; Pera K., Zintegrowana ocena efektywności finansowej surowcowego projektu inwestycyjnego, Prace Naukowe. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Katowice 2010; Rogowski W., Rachunek efektywności projektów europejskich, w: Trocki M., Grucza B. (red.), Zarządzanie projektem europejskim, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007, s. 192; Sierak J., Górniak R., Ocena efektywności i finansowanie projektów inwestycyjnych jednostek samorządu terytorialnego współfinansowanych funduszami Unii Europejskiej, Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2011, s Ogólnie, decyzję można zdefiniować jako: świadomy, nielosowy wybór jednego z wielu (co najmniej dwóch możliwych sposobów działania. Z kolei, decyzja menedżerska stanowi postanowienie o podjęciu określonego działania. Ma ona co najmniej trzy aspekty: poznawczy (różne warianty rozwiązań), aksjologiczny (wybór najlepszego rozwiązania na podstawie wartościowania) oraz wolicjonalny związany z postanowieniem realizacyjnym. Bolesta-Kukułka K., Decyzje menedżerskie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, s Trocki M., Grucza B. (red.), Zarządzanie projektem europejskim, op. cit., s. 223; Nadskakuła O., Ewaluacja projektów, Biblioteka Project Managera, BIZARRE, Warszawa 2010, s Trocki M., Grucza B. (red.), Zarządzanie projektem europejskim, op. cit., s. 192, 223.

20 20 W odniesieniu do oceny związanej z funduszami UE zazwyczaj przyjmuje się, że ewaluacją polityki, programu lub projektu jest osąd ich wartości, uwzględniający wcześniej przyjęte założenia i kryteria, na podstawie zgromadzonych i przeanalizowanych w tym celu informacji. 50 Środki zaangażowane w różnego rodzaju instrumenty finansowe i programy europejskie należy traktować jak pewnego rodzaju inwestycje. Powinny one zapewniać wieloaspektowy zwrot: społeczny, ekonomiczny, środowiskowy, naukowy, technologiczny, kulturowy i in. Celem procesu oceny jest badanie efektywności i skuteczności interwencji publicznej finansowanej z funduszy europejskich. Ważne jest ustalenie czy środki publiczne zaangażowane w realizację projektów przynoszą pozytywne efekty społecznogospodarcze. Informacje na temat ewaluacji działań podejmowanych przez władze publiczne powinny być gromadzone oraz rozpowszechniane w celu poddawania ich społecznej ocenie i zapewnienia przejrzystości. W literaturze spotykane są też dwa pojęcia: ocena projektu oraz ocena programu. W publikacji przyjęto, że program to zbiór wielu powiązanych ze sobą projektów, realizowanych w celu wykonania wzajemnie wspierających się celów (zadań). Mają one często jeden wspólny cel strategiczny. Zarządzanie projektami tworzącymi program odbywa się w skoordynowany sposób. Dzięki temu jest możliwe lepsze definiowanie i sterowanie ich realizacją w porównaniu z zarządzaniem osobno każdym z nich. Podobne jest rozumienie programów zgodnie z globalnym 51 standardem Project Management Institute (PMI). Czasami w literaturze instrukcyjnej (np. opracowanej przez pracowników samorządowych różnego szczebla) termin program jest rozumiany jako synonim terminu projekt, gdy nie jest on realizowany w celach komercyjnych. W takich przypadkach, pojęcia projekt i program są stosowane zamiennie. Zdarza się, że niektórzy autorzy interpretują program jako coś bardziej złożonego od projektu. Niekiedy zamiast słowa projekt używa się określenia program dla podkreślenia rangi, wagi, wielkości i znacznej złożoności zadań do wykonania. Przedmiotem zarządzania projektami europejskimi jest specjalna grupa przedsięwzięć dofinansowywanych przez UE. Są one realizowane w ramach określonego priorytetu lub działania na podstawie umowy o dofinansowanie projektu z publicznych środków wspólnotowych, pochodzących z różnego typu funduszy UE. Projekty europejskie niejednokrotnie są dofinansowane także z publicznych środków krajowych. W takim przypadku (oprócz środków wspólnotowych) wsparcie finansowe pochodzi z budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego, państwowych funduszy celowych i innych źródeł krajowych. 50 MEANS Collection, Vol. 1, Evaluating socio-economic programmes, Evaluation design and management, European Commission Structural Funds, Luxembourg 1999, s Zgodnie z PMI program zawsze stanowi zbiór projektów. Projekty mogą być przyporządkowane do określonych programów lub występować osobno. A Guide to the Project Management Body of Knowledge (PMBOK Guide). Fourth Edition, Wydanie polskie, Management Training & Development Center, Warszawa 2009, s. 10.