Antropogeniczne przekształcenia pokrywy glebowej Brodnickiego Parku Krajobrazowego. Redaktorzy: Marcin Świtoniak Michał Jankowski Renata Bednarek

Transkrypt

1

2 Antropogeniczne przekształcenia pokrywy glebowej Brodnickiego Parku Krajobrazowego Redaktorzy: Marcin Świtoniak Michał Jankowski Renata Bednarek Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika Toruń 2014

3 Recenzent Jacek Długosz Projekt okładki Marcin Świtoniak Fotografie na okładce Marcin Świtoniak i Michał Jankowski Copyright by Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2014 ISBN Druk sfinansowany z projektu MNiSW: nr N N WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU MIKOŁAJA KOPERNIKA REDAKCJA: ul. Gagarina 5, Toruń Tel. (56) wydawnictwo@umk.pl DYSTRYBUCJA: ul. Reja 25, Toruń Tel./fax (56) books@umk.pl DRUK: Wydawnictwo Naukowe UMK ul. Gagarina 5, Toruń 4

4 PRZEKSZTAŁCENIA POKRYWY GLEBOWEJ WSKUTEK ODWODNIENIA Łukasz Mendyk, Maciej Markiewicz, Michał Jankowski, Paweł Derdzikowski WSTĘP Warunki wodne, jako jeden z głównych czynników glebotwórczych, wpływają nie tylko na tempo i charakter rozkładu materii organicznej. Bardzo często decydują również o powstawaniu zarówno skał macierzystych, jak i samych gleb (Okruszko i Piaścik 1990; Bednarek i Prusinkiewicz 1999). Wyraża się to szczególnie w przypadku gleb organicznych powstających z torfów i/lub osadów jeziornych. Zmiany stosunków wodnych związane z odwodnieniem (zarówno w wyniku procesów naturalnych, jak i antropogenicznych) wywołują szereg przekształceń w glebach. Podlegają im nie tylko gleby, których powstanie jest ściśle związane z wysokim poziomem wód gruntowych (gleby hydrogeniczne i semihydrogeniczne), lecz również towarzyszące im gleby autogeniczne (Okruszko i Piaścik 1990). Wiele z tych zmian określanych jest mianem zarówno fizycznej, jak i chemicznej degradacji gleb. Powstają również gleby zupełnie nowe, wytworzone z odsłoniętych osadów jeziornych, które także ulegają dalszej ewolucji determinowanej przez ich odwodnienie. W wyniku odwodnienia gleb organicznych dochodzi do uruchomienia procesu murszenia, polegającego na biochemicznym przetwarzaniu materii organicznej (humifikacji, częściowej mineralizacji). Charakterystyczny jest także zanik pierwotnej struktury włóknisto-gąbczastej, która zostaje zastąpiona przez strukturę agregatową (Okruszko i Piaścik 1990; Prusinkiewicz 1999). W wyniku tych przekształceń gleby torfowe ewoluują w kierunku gleb murszowych. Również gleby murszowe ulegają procesom degradacji i rozpyleniu wskutek nadmiernego ich odwodnienia (Okruszko i Piaścik 1990; Bednarek i Prusinkiewicz 1999). Tempo mineralizacji materii organicznej i związany z nią ubytek masy gleb organicznych są zróżnicowane w zależności od warunków klimatycznych i głębokości odwodnienia (Gonet 2007; Tan 2003). Torfowiska niskie użytkowane ekstensywnie jako łąki obniżają się średnio o 1 cm/rok. W przypadku intensywnie użytkowanych łąk wartość ta dochodzi nawet do 1,5 cm/rok (Karczewska 2008). Przekształcenia pokrywy glebowej następujące w wyniku odwodnienia są ściśle powiązane z działalnością człowieka. Najczęściej występującymi formami terenu związanymi z gospodarką wodną są kanały i rowy melioracyjne oraz niecki osuszonych zbiorników. Melioracja polegająca na budowaniu obiektów odwadniających ma zwykle na celu uzyskanie nowych obszarów pod użytkowanie rolnicze, bądź też polepszenie sto- 85

5 Przekształcenia pokrywy glebowej wskutek odwodnienia sunków wodnych niekorzystnych dla rolnictwa na terenach już użytkowanych. Zjawisko to obserwowane jest w krajobrazach młodoglacjalnych całej Europy (m.in. Berglund 1995). Według Karczewskiej (2008, za Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi) powierzchnia zmeliorowanych gruntów rolnych w Polsce wyniosła w 2003 r. 6,65 mln ha. W skali całego kraju zdrenowanych jest około 4 mln ha gruntów ornych i 0,4 mln ha trwałych użytków zielonych. Na terenie Brodnickiego Parku Krajobrazowego zjawiska związane z odwodnieniem gleb występują głównie w krajobrazach rozległych obniżeń wytopiskowych (np. zlewnia zanikających Jezior Sumowskich) i dolin rzecznych (Bagienna Dolina Drwęcy). W mniejszym stopniu dotyczy to zagłębień występujących w obrębie wysoczyzn morenowych i pól sandrowych. GLEBY ZLEWNI ZANIKAJĄCYCH JEZIOR Zanikanie jezior, związane m.in. z obniżaniem zwierciadła wody, zarastaniem czy spłycaniem w wyniku akumulacji osadów, zachodzi w zasadzie od momentu ich powstania i występuje we wszystkich strefach klimatycznych (m.in. Churski 1988; Marszelewski 2005; Smith i in. 2005; Liu i in. 2006; Radatz i in. 2010; Ptak 2013). Tempo tych procesów uzależnione jest od wielu czynników naturalnych, ale nie bez znaczenia pozostaje działalność człowieka (Liu i in., 2006; Marszelewski 2005). Już w neolicie rozpoczął się proces wylesiania i wykorzystania ziemi pod uprawę roli, które zmieniły obieg wody i materii w zlewniach rzecznych (Starkel 2008). Natomiast okres silnej antropopresji na obszarze Niżu Polskiego został zapoczątkowany około X w. naszej ery (Podgórski 1996; Sinkiewicz 1998). Obecnie obserwuje się znaczny wpływ człowieka na procesy sedymentacyjne, głównie poprzez modyfikację warunków panujących w zlewniach bezpośrednich zanikających zbiorników. Wpływ ten objawia się najczęściej w postaci przyśpieszenia i zwiększenia skali procesów sedymentacyjnych. Zbiorniki takie wypełniają się osadami o wiele szybciej niż w przeszłości (Gąsiorowski 2008). Według Marszelewskiego (2005) wzrost tempa sedymentacji powiązany jest z szybkim wzrostem ilości substancji biogenicznych i trofii. Na terenie Polski północnej, a szczególnie Prus Wschodnich, pod koniec XVIII i w XIX w. intensywnie osuszano zbiorniki wodne w celu uzyskania obszarów do wykorzystania rolniczego (Srokowski 1930). Prace melioracyjne objęły cały obszar Pojezierza Brodnickiego. Przyczyniły się one do obniżenia poziomu wód w jeziorach, prowadząc do zmniejszenia ich powierzchni (poza nielicznymi spiętrzonymi zbiornikami). Działania te przebiegały wieloetapowo, skupiając się początkowo na obszarach mokradeł oraz cieków odwadniających jeziora, później obejmując również grunty orne otaczające obszary podmokłe (Churski 1988). Szacuje się, że na tym obszarze od ostatniego zlodowacenia uległa zanikowi około połowa jezior (Kalinowska 1961; Marszelewski 2005). 86

6 Łukasz Mendyk i inni Na Pojezierzu Brodnickim najlepszymi przykładami zaniku zbiorników jeziornych w wyniku działalności ludzkiej są zrenaturyzowany obecnie zbiornik w Mścinie, położony w centralnej części Pojezierza oraz system Jezior Sumowskich w jego zachodniej części, których powierzchnia zmniejszyła się w ciągu ostatnich 100 lat o około 130 ha (Churski 1988) (ryc. 1). Ryc. 1. Osuszone dno północnej części zanikających Jezior Sumowskich (fot. M. Świtoniak) Jeziora Sumowskie należą do zbiorników wytopiskowych, będących w przeszłości jednym akwenem. Powierzchnia tych jezior wynosi obecnie około 15,1 ha w przypadku większego, północnego jeziora i około 10,3 ha dla mniejszego, południowego (ryc. 2). Długości ich linii brzegowych wynoszą odpowiednio 1,7 km i 1,8 km (obliczenia w Arc- GIS 9.3). Średnia głębokość jeziora północnego wynosi około 1,2 metra. Oba jeziora są silnie zeutrofizowane, ich brzeg jest w całości zaliczony do typu bagiennego, porośniętego roślinnością wynurzoną. Pod względem gospodarki rybackiej zostały one zaklasyfikowane jako jeziora typu karpiowego (Burak 1994; Burak i in. 2005). Pokrywa glebowa zlewni Jezior Sumowskich charakteryzuje się bardzo dużym urozmaiceniem. Wykazuje ona nieregularnie plamisty typ struktury pokrywy glebowej (Bednarek i Prusinkiewicz 1999). Gleby limnowe powstałe z osadów dennych odznaczają się specyficznymi właściwościami odróżniającymi je od innych gleb, zarówno mineralnych, jak i organicznych (Uggla 1969; 1971; 1976). Bardzo rzadko powstają one w wyniku procesów naturalnych, gdyż do ich powstania niezbędny jest nagły spadek poziomu wód zbiornika, prowadzący do wynurzenia się gytii będących osadami głębokowodnymi. W naturalnym procesie zarastania i wypłycania się zbiorników fazę całkowitego wynurzenia się osadów poprzedza najczęściej stosunkowo długo trwająca faza torfotwórcza, co prowadzi do powstania gleb torfowych na gytiach. Gytie także podlegają procesom murszenia prowadzącego do powstania gleb limnowo-murszowych. Do najistotniejszych cech tych gleb należy bardzo duże zróżnicowanie w obrębie profilu, będące skutkiem częstego warstwowania osadów płytko- i głębokowodnych. Warstwy te różnią 87

7 Przekształcenia pokrywy glebowej wskutek odwodnienia się pomiędzy sobą zawartością trzech podstawowych substratów budujących gytie, tj. materii organicznej, węglanów i pozostałych części mineralnych. Związane jest to ze zróżnicowaniem warunków sedymentacyjnych, w których tworzą się wspomniane osady. W literaturze polskiej najczęściej pojawiającym się podziałem gytii jest klasyfikacja Markowskiego (1980) dzieląca je ze względu na udział (wyrażony w % wagowych) wyżej wymienionych trzech podstawowych składników. Ryc. 2. Sieć melioracyjna w zlewni bezpośredniej Jezior Sumowskich Pełny profil osadów jeziornych tworzących się w warunkach naturalnych obejmuje utwory od piasków i iłów jeziornych, poprzez gytie ilaste, węglanowe ku organicznym, często z warstwą torfu, bądź murszu torfowego na powierzchni. Wzajemne przenikanie się środowisk sedymentacyjnych i przejściowość procesów w nich zachodzących powoduje największe zróżnicowanie właściwości osadów w strefach brzeżnych zbiorników 88

8 Łukasz Mendyk i inni wodnych (Tobolski 1995; 2000). Równolegle do procesów sedymentacyjnych zachodzą intensywne procesy diagenezy modyfikujące właściwości tych osadów (Maćkowska 2011). Gleby spotykane w obrębie dawnego dna Jezior Sumowskich powstały zarówno z ubogich w materię organiczną gytii węglanowych i ilasto węglanowych, jak i gytii detrytusowych stanowiących ich poziomy organiczne (ryc. 3 i 4). Przy ustalaniu ich pozycji systematycznej w pierwszej kolejności pod uwagę brano występowanie i miąższość poziomów organicznych. W zależności od zawartości węgla organicznego i miąższości poziomów murszowych obecnych we wszystkich odwodnionych glebach reprezentowały one gleby organiczne limnowe typowe, limnowomurszowe oraz gleby mur- Ryc. 3. Gytia węglanowa poziom Lm w profilu 2 szowo-glejowe (tab. 1 i 2). Gytie mineralne i utwory limno-glacjalne, które je podścielają, cechują się uziarnieniem od gliny pylastoilastej, przez glinę zwykłą do piasku gliniastego (tab. 1). Poziom Au w profilu 1 o uziarnieniu piasku słabo gliniastego powstał najprawdopodobniej w wyniku namywania materiału mineralnego z okolicznych wzniesień kemowych, bądź nadsypywania materiałem mineralnym pobranym z dna nieodległego rowu melioracyjnego. Podobna sytuacja została opisana przez Pawluczuka (2005) oraz Smólczyńskiego i Orzechowskiego (2009). Badane przez nich gleby limnowe na Ryc. 4. Struktury klinowe w profilu 6 89

9 Przekształcenia pokrywy glebowej wskutek odwodnienia Poziom genetyczny Tab. 1. Wybrane właściwości fizyczne gleb zlewni zanikających Jezior Sumowskich Głębokość [cm] Procentowy udział frakcji [mm] 2 0,05 0,05 0,002 < 0,002 Grupa granulometryczna Barwa (stan wilgotny) Gęstość obj. [gcm -3 ] Wilgotność aktualna 28 i [% wag.] [% obj.] Profil 1 - gleba organiczna limnowo-murszowa Au ps 10YR 1,7/1 0,68 93,8 63,8 M YR 2/ Lcm YR 4/ C 120 (140) gz 5Y 4/ Profil 2 - gleba murszowo-glejowa M YR 1,7/1 0,48 184,8 88,8 Lm pyi 2,5Y 4/2 0,59 125,3 74,3 G G2 120 (140) gpyi 2,5Y 4/ Profil 3 - gleba deluwialna czarnoziemna typowa na kopalnej glebie organicznej limnowej typowej Ap gl 2,5Y 4/1 2, ,1 A(p) gl 2,5Y 2/1 2,49 26,3 33,2 Mb YR 1,7/1 0,55 93,3 51,2 Lc Y 3/2 0,40 170,0 68,5 Lc YR 1,7/1 0,29 212,9 61,3 Lm gpyi 2,5YR 4/3 0,69 96,2 66,7 Lm pyi 2,5YR 4/2 0,73 99,3 72 C pg 5Y 4/ C2 140 (160) gpyi 5Y 3/1 0,9 76,4 68,7 Profil 4 - czarna ziemia glejowa Ap gl 5 Y 3/1 1,67 17,5 29,2 G (glina) 28 (60) gz 5YR 4/2 G (piasek) 28 (60) psg 5Y 5/3 1,76 12,4 21,8 Profil 5 - pararędzina typowa Ap gp 10YR 5/2 1,45 10,5 15,2 C pg 10YR 6/2 1,44 6,0 8,6 C gp 10YR 7/ C pg 10YR 4/6 1,57 5,8 9,1 C pg 2,5Y 5/4 1,64 5,1 8,4 C5 80 (95) pl 2,5Y 6/2 1,53 5,6 8,6 Profil 6 - gleba organiczna limnowa typowa M YR 1,7/1 0,34 217,8 74,7 M KLIN YR 1,7/ Lcm YR 3/2 0,38 220,2 83 Lc YR 2/1 0,30 299,3 89,8 L pyi 2,5Y 3/ C gl 2,5Y 3/ C2 180 (200)

10 Łukasz Mendyk i inni Gytiowisku Gązwa (Pojezierze Mrągowskie) oraz torfowe z okolic miejscowości Lutry (Pojezierze Olsztyńskie) odznaczały się wysoką zawartością części mineralnych (do około 70%) w poziomach powierzchniowych do 10 cm. Gleby słabiej odwodnione, o płytszym występowaniu poziomu wód gruntowych (30 40 cm) (profile 1 i 2) mają poziomy murszowe o większej miąższości (30 60 cm) w porównaniu do gleb bardziej odwodnionych, w których poziom wód gruntowych występuje głębiej ( cm) (profile 3 i 6; cm) (tab. 1, ryc. 5). Ryc. 5. Gleby dawnego dna Jezior Sumowskich 91

11 Przekształcenia pokrywy glebowej wskutek odwodnienia Skutkiem wyższego poziomu wód gruntowych jest spowolnienie tempa mineralizacji wpływające na wyższą zawartość zhumifikowanej materii organicznej i większą miąższość poziomów powierzchniowych gleb słabiej odwodnionych. Kolejną różnicą morfologiczną w glebach silniej odwodnionych jest obecność klinów powstających w wyniku przesuszenia i spękania pionowego gytii. Powstawanie tych charakterystycznych, klinowych i poligonalnych struktur wywołane jest dużą kurczliwością tych osadów (profile 3 i 6); (ryc. 4 i 5). Na niewielką miąższość poziomów powierzchniowych gleb bardziej odwodnionych, oprócz wspomnianego wyżej szybkiego tempa mineralizacji, mogą mieć wpływ także inne czynniki. W przypadku profilu 6 materiał poziomu murszowego osypuje się w głębokie kliny, natomiast w profilu 3 pierwotny organiczny poziom powierzchniowy kopalnej gleby wytworzonej z osadów jeziornych był stopniowo worywany w nadległe deluwia, o czym świadczy wyższa zawartość węgla organicznego w poziomie A(p)2 gleby deluwialnej w tym profilu (tab. 2). Charakterystyczną cechą badanych gleb jest zagęszczenie partii stropowych gytii leżących bezpośrednio pod murszem. Warstwy te, często małej miąższości, zostały włączone do poziomów zalegających niżej, a nie wydzielane jako osobne poziomy genetyczne. O wspomnianych wyżej warunkach sprzyjających procesom humifikacji i mineralizacji materii organicznej oraz dużej biologicznej aktywności tych gleb świadczy między innymi stosunkowo niska wartość wąski stosunku C/N 11 i 12 w poziomach powierzchniowych gleby limnowej typowej w profilu 6 w północnej części dawnego dna Jezior Sumowskich (tab. 2). W pozostałych poziomach murszowych wartości te wynosiły od 15 do 17. Wysokie wartości stosunku C/N w profilu 3 mimo odwodnienia tej gleby spowodowane są pogrzebaniem jej pod glebą deluwialną (ryc. 5 i 6). Wartości w zakresie wskazują na mieszaninę detrytusu budującego część organiczną gytii zbudowaną zarówno z części roślin naczyniowych, jak i glonów. Jest to charakterystyczne dla większości osadów jeziornych (Nakai i Koyama 1987; Meyers i Lallier-Vergès 1999; Cieślewicz 2007; Cieślewicz i in. 2008). Gleby limnowe i limnowo-murszowe charakteryzują się słabo kwaśnym bądź obojętnym odczynem w powierzchniowych poziomach (tab. 2). W poziomach zbudowanych z gytii odczyn jest słabo i umiarkowanie zasadowy. Jest on ściśle związany z obecnością węglanu wapnia będącego jednym z komponentów budujących osady gytiowe. Niższe wartości ph poziomów murszowych (6,0 7,0 ph w H 2O) w porównaniu do wartości w poziomach zbudowanych z osadów jeziornych (7,4 8,0 w H 2O) w profilach 1, 2 i 6 wynika z tego, że zmurszałym substratem mógł być torf niski i zatorfiona gytia grubodetrytusowa zalegające na gytiach o wysokiej zawartości CaCO 3. Efektem wysokiej zawartości węglanu wapnia w utworach mineralnych i gytiach, z których wytworzyły się gleby w tej części zlewni Jezior Sumowskich, poza odczynem są bardzo wysokie wartości wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami o charakterze zasadowym. Zawierają się one w przedziale od 86% do 99% (Mendyk 2012). Podobne wyniki, związane z tłem geochemicznym, jakie stanowią gytie, uzyskali w glebach gytiowo-murszowych Łachacz i in. (2009). 92

12 Łukasz Mendyk i inni Ryc. 6. Sekwencja gleb dawnego dna Jezior Sumowskich i przyległego plateau kemowego 93

13 Przekształcenia pokrywy glebowej wskutek odwodnienia Tab. 2. Wybrane właściwości fizykochemiczne i chemiczne gleb zlewni zanikających Jezior Sumowskich Poziom genetyczny Głębokość [cm] Corg N ph C/N [gkg -1 ] H2O KCl Profil 1 - gleba organiczna limnowo-murszowa Au ,6 5, ,3 6,1 - M ,8 16 6,0 5,7 - CaCO3 [gkg -1 ] Lcm ,2 14 8,0 7,8 490 C 120 (140) 6,59 0, ,8 7,3 125 Profil 2 - gleba murszowo-glejowa M ,1 15 6,4 6,2 - Lm ,4 3, ,9 7,6 225 G G2 120 (140) 1,33 0, ,8 7,3 164 Profil 3 - gleba deluwialna czarnoziemna typowa na kopalnej glebie organicznej limnowej typowej Ap ,4 2, ,5 7,0 164 A(p) ,6 3, ,4 6,9 16,0 Mb ,7 15 7,6 7,2 4,0 Lc ,5 16 7,5 7,0 3,0 Lc ,9 15 7,4 6,9 8,0 Lm ,7 3, ,6 7,4 241 Lm ,0 3, ,8 7,4 394 C ,6 0, ,0 7,8 131 C2 140 (160) 14,4 0, ,5 7,2 95,0 Profil 4 - czarna ziemia glejowa Ap ,7 1, ,8 7,2 59,0 G (glina) 28 (60) 4,45 0, ,3 7,3 96,0 G (piasek) 28 (60) 1,19 0, ,6 8,0 132 Profil 5 - pararędzina typowa Ap ,3 0, ,1 7,6 78,0 C ,73 0, ,7 7,9 94,0 C ,53 0, ,5 8,1 456 C ,64 0,07 9 8,6 7,9 159 C ,86 0, ,4 7,9 104 C5 80 (95) 0,3 0, ,8 8,1 62,0 Profil 6 - gleba organiczna limnowa typowa M , ,8 5,0 M KLIN ,3 12 6,7 6,5 - Lcm ,1 13 7,8 7,6 272 Lc ,1 15 7,4 7,3 7,0 L ,8 2, ,6 7,1 61,0 C ,5 0, ,8 7 6,0 C2 180 (200)

14 Łukasz Mendyk i inni W najbliższym otoczeniu dawnego dna jeziora znajdują się gleby mineralnoorganiczne i mineralne: gleby deluwialne, czarne ziemie i pararędziny (ryc. 5 7). Wykształciły się one głównie z glin wytopiskowych i zdeponowanych na nich piaszczystych osadów budujących pagórki i plateau kemowe górujące nad obniżeniami wytopisk. Poziomy deluwialne przykrywające gleby organiczne wykazują uziarnienie piasków gliniastych. Deluwia te powstały z przemieszczonych w dół stoku poziomów próchnicznych wyżej leżących czarnych ziem. Dowodem na to jest zbliżone uziarnienie (gliny lekkiej) w poziomie Ap w profilu 4. Użytkowanie rolnicze wzniesienia kemowego, w obrębie którego zlokalizowany jest profil 5, doprowadziło do całkowitego ogłowienia poziomów genetycznych pierwotnej gleby (Świtoniak 2014). Denudacja antropogeniczna doprowadziła do odsłonięcia warstwowanych osadów limnoglacjalnych. Ze względu na dużą zawartość węglanu wapnia gleba ta została zaklasyfikowana jako pararędzina. Intensywne procesy stokowe wiążą się z intensyfikacją użytkowania rolniczego obszarów młodoglacjalnych Polski północnej od średniowiecza (najdalej 1000 lat temu); (Sinkiewicz 1998; Karasiewicz i in. 2014; Świtoniak 2014). Generalnie w glebach rozwiniętych u podnóży i na stoku wzniesienia kemowego zauważa się tendencję zwiększania się gęstości zarówno objętościowej, jak i właściwej w głąb profilu, co wynika ze spadku zawartości materii organicznej. Wyjątek stanowią gleby deluwialne, w których gęstość objętościowa i właściwa jest często wyższa w poziomach powierzchniowych w stosunku do leżących niżej poziomów. Wynika to z faktu worywania kopalnych poziomów organicznych znajdujących się kiedyś na powierzchni. Ryc. 7. Gleby plateau kemowego 95

15 Przekształcenia pokrywy glebowej wskutek odwodnienia W profilach zlokalizowanych w obrębie wzniesień kemowych i u ich podnóży największą zawartością węgla charakteryzują się poziomy deluwialne. Wynika to zarówno ze spływu materiału bogatego w próchnicę z gleb leżących w wyższych partiach stoku, jak i z wysokiego poziomu wód gruntowych mających wpływ na zmniejszenie tempa rozkładu materii organicznej. Niskie zawartości węgla organicznego w glebach mineralnych wykształconych na stokach i szczytach wzniesień otaczających dawne dno jeziora związane są z brakiem oddziaływania wód gruntowych na profil i stałym napowietrzeniem łatwo przepuszczalnych, piaszczystych utworów, prowadzącym do szybkiej mineralizacji materii organicznej. Głównym czynnikiem jest jednak użytkowanie rolnicze tych gleb. Prowadzi ono bezpośrednio do ubytku węgla wynoszonego z obiegu w postaci plonów oraz pośrednio do przemieszczania się poziomów próchnicznych w dół stoku na skutek denudacji antropogenicznej (ryc. 6 i 7); (Sinkiewicz 1998; Świtoniak 2014). Na zachód od zanikających Jezior Sumowskich, ale jeszcze w obrębie ich zlewni bezpośredniej, i na północ od wsi Tomki, położone jest rozległe torfowisko (ryc. 2). Występujące tam gleby organiczne w wyniku obniżenia poziomu wody w jeziorze znalazły się w specyficznej sytuacji. W wielu miejscach z powodu obniżenia się poziomu wód gruntowych spowolniony lub zahamowany został proces odkładania się torfu, do którego powstawania niezbędne są warunki beztlenowe. Masa torfowa zaczęła ulegać szybkiej mineralizacji, doprowadzając do murszenia poziomów torfu. W wyniku postępującej decesji powierzchnia torfowiska zaczęła się powoli obniżać. Poziom genetyczny Głębokość [cm] Tab. 3. Wybrane właściwości fizyczne gleb torfowiska w Tomkach Procentowy udział frakcji [mm] 2 0,05 0,05 0,002 < 0,002 Grupa granulometryczna Profil 7 - gleba murszowata Barwa (stan wilgotny) Gęstość obj. [gcm -3 ] Wilgotność aktualna 8 i [% wag.] [% obj.] Ol YR 4/ Ofh YR 2/ Au/M YR 1,7/1 0,94 21,2 20 Cg 40 (80) pl 2,5Y 5/2 1,5 5,7 8,6 Profil 8 gleba organiczna torfowa hemowo-fibrowa Ol YR 3/ M YR 1,7/1 0,25 322,3 80,1 Oi YR 2/3 0, ,4 Oe YR 3/3 0,10 937,5 93,7 Oi YR 2/3 0, ,4 C 150-(170) pl 2,5Y 4/

16 Łukasz Mendyk i inni Poziomy mineralne gleb znajdujących się na obrzeżach wspomnianego torfowiska zbudowane są z piasków fluwioglacjalnych. Stanowią one podłoże gleby murszowatej (profil 7) i podłoże torfów w profilu 8 (ryc. 8). Wszystkie zbadane próbki mineralne cechowały się jednolitym uziarnieniem piasków (tab. 3). Niewielkiej miąższości poziom murszowy M (12 cm) w profilu 8 powstał w wyniku zmeliorowania całej powierzchni torfowiska, co doprowadziło do zahamowania procesu bagiennego i uruchomienia procesów murszenia materii organicznej. Największą zawartością węgla organicznego odznaczają się poziomy leśnej próchnicy nadkładowej na torfowisku (profil 7): 47,6% i 48,6% dla podpoziomów Ol oraz 28,8% dla podpoziomu Ofh. Niewiele mniejszą zawartość węgla organicznego wykazały torfy niskie (44,7 50,4%). Najszersza wartość stosunku C/N (45 w poziomie Oi i 26 w Oe w profilu 7 oraz 24 w Oi w profilu 8) występuje w poziomach próchnicy nadkładowej w glebach zlokalizowanych na wytopisku w Tomkach. Najwęższe wartości stosunku C/N wykazano w poziomach C w profilu 7 (13) oraz w podłożu mineralnym pod torfem w profilu 8 (18). Ryc. 8. Gleby torfowiska w Tomkach Gwałtowny spadek wartości ph w profilu 8 z 6,4 w najniżej leżącej warstwie torfu do 3,7 w podłożu mineralnym należy wiązać z zakwaszeniem materiału glebowego następującego w wyniku utleniania siarczków. W wyniku procesu bagiennego dochodzi do akumulacji zredukowanych form siarki pochodzących z rozkładu materii organicznej. 97

17 Przekształcenia pokrywy glebowej wskutek odwodnienia Formy te utleniają się bardzo szybko w warunkach laboratoryjnych do form siarczanowych i powodują spadek ph poniżej 4 (Urbańska i in. 2012). Zaburzenia poziomu próchnicznego w profilu 7 objawiające się nieregularnym rozkładem zawartości węgla organicznego są wynikiem działalności człowieka polegającej na przygotowaniu gleby do nasadzeń leśnych. Potwierdzają to badania Sewerniaka i in. (2011, 2012). Tab. 4. Wybrane właściwości fizykochemiczne i chemiczne gleb torfowiska w Tomkach Poziom genetyczny Głębokość [cm] Corg N ph C:N [gkg -1 ] H2O KCl Profil 7 - gleba murszowata Ol ,8 45 5,1 4,6 Ofh ,9 26 4,6 4,1 Au ,4 3, ,1 3,6 M ,0 15 4,2 3,6 Au ,0 2, ,6 3,9 Au ,8 2, ,1 4,5 Cg 40 (80) 3,63 0, ,9 5,2 Profil 8 gleba organiczna torfowa hemowo-fibrowa Ol ,6 24 5,2 4,8 M ,9 13 4,1 3,5 Oi ,3 15 5,8 5,4 Oe ,5 15 6,3 5,9 Oi ,2 16 6,4 5,9 C 150 (170) 6,76 0, ,7 3,8 GLEBY BAGIENNEJ DOLINY DRWĘCY W 2006 roku doszło do powiększenia Brodnickiego Parku Krajobrazowego (BPK) o jezioro Bachotek i tzw. Bagienną Dolinę Drwęcy (BDD) o powierzchni około 3134 ha (ryc. 8). Znajduje się ona w środkowej części Doliny Drwęcy, pomiędzy przecinającą dolinę drogą Jajkowo Głęboczek, a miastem Brodnica (ryc. 9 11). Obszar ten jest częścią Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, czyli sieci obszarów będących pod ochroną na terenie Unii Europejskiej. Powodem wyznaczania takich obszarów jest ochrona cennych pod względem przyrodniczym i zarazem zagrożonych składników zróżnicowania biologicznego. Przeważającymi siedliskami Bagiennej Doliny Drwęcy są bagna i łąki stanowiące 41% powierzchni obszaru. Roślinność jest bardzo zróżnicowana i charakterystyczna dla naturalnych dolin rzecznych. Spotkać tu można m.in. liczne zbiorowiska łąkowe turzycowiskowe czy szuwarowe. Lasy łęgowe i zarośla wierzbowe zajmują stosunkowo niewielkie powierzchnie. 98

18 Łukasz Mendyk i inni Ryc. 9. Bagienna Dolina Drwęcy (fot. M. Świtoniak) Ryc. 10. Kanał melioracyjny odwadniający dolinę rzeki Samionki część Bagiennej Doliny Drwęcy (fot. M. Świtoniak) 99

19 Przekształcenia pokrywy glebowej wskutek odwodnienia Ryc. 11. Sieć melioracyjna Bagiennej Doliny Drwęcy Omawiany fragment Doliny Drwęcy, zawierający się w granicach Brodnickiego Parku Krajobrazowego, ma szerokość wynoszącą od 600 m do 3 km. Rzeka ma tu charakter wybitnie naturalny i silnie meandruje (ryc. 11). Jej korytu towarzyszą liczne starorzecza. Wczesną wiosną bardzo często dochodzi do wylewów tworzących liczne rozlewiska, które nierzadko zajmują całą szerokość doliny i utrzymują się przez wiele tygodni. W tych specyficznych warunkach siedliskowych, na równinie zalewowej Drwęcy, występują zarówno gleby mineralne jak i organiczne. W ich powstawaniu, podobnie jak w przypadku gleb tworzących się w zlewniach zanikających jezior, ogromną rolę odgrywa woda gruntowa. Występują tu charakterystyczne dla terenów nadrzecznych mady 100

20 Łukasz Mendyk i inni rzeczne (głównie w obrębie wałów brzegowych), gleby organiczne hemowo-fibrowe bądź limnowe typowe oraz gleby murszowo-glejowe (ryc. 12, tab. 5). W porównaniu do zlewni zanikających zbiorników wodnych gleby limnowe wytworzone są nie tylko z osadów jeziornych, ale także z ciemno zabarwionych mułów (materiałów organicznych o stosunkowo małej zawartości węglanu wapnia i dużym udziale bezwęglanowych części mineralnych, jakie tworzą się w obrębie powszechnych w dolinach rzecznych mułowisk (Okruszko 1969). Poziom genetyczny Głębokość [cm] Tab. 5. Wybrane właściwości fizyczne gleb Bagiennej Doliny Drwęcy Procentowy udział frakcji [mm] 2 0,05 0,05 0,002 Wilgotność aktualna Grupa gra- Gęstość 28 i nulo- metryczna [gcm -3 ] [% wag.] [% obj. < 0,002 obj.] Profil 9 - gleba organiczna hemowo-fibrowa Ol M ,23 325,5 74,9 Oi ,15 556,3 83,4 Oe ,14 626,0 87,6 Oi 58 (103) ,20 440,2 88,0 Profil 10 - gleba organiczna limnowa typowa ALcm ,58 116,1 67,3 Lcm ,38 209,3 79,5 Lcm2 45 (100) ,22 398,5 87,7 Profil 11 - gleba murszowo-glejowa Mp ,45 160,5 72,2 Cg 27 (79) ps 1,63 22,0 35,9 Profil 12 - mada właściwa A pg 0,55 105,7 58,1 C ps 1,48 24,3 36,0 C pg 1,27 34,7 44,1 C ps 1,48 24,3 36,0 C / pg 1,27 34,7 44,1 C5 33/40 (70) pg 1,13 47,8 54,0 Podobnie jak w przypadku obszarów podmokłych położonych w obrębie wysoczyzn, czy w krajobrazie wytopiskowym, na obecny charakter występujących tu gleb miały wpływ prace melioracyjne polegające na ich odwodnieniu. Duże powierzchnie Bagiennej doliny Drwęcy zostały zmeliorowane w celu poprawienia warunków wodnych na obszarach użytkowanych obecnie głównie jako łąki i pastwiska (ryc. 9 i 11). Przekształcenia spowodowane obniżeniem wód gruntowych wyrażają się w zmianach w morfologii gleb, przede wszystkim w powszechnej obecności powierzchniowych poziomów murszowych. 101

21 Przekształcenia pokrywy glebowej wskutek odwodnienia Tab. 6. Wybrane właściwości fizykochemiczne i chemiczne gleb Bagiennej Doliny Drwęcy Poziom genetyczny Głębokość [cm] Corg N ph C:N [gkg -1 ] H2O KCl Profil 9 - gleba organiczna torfowa hemowo-fibrowa CaCO3 [gkg -1 ] Ol ,3 17 6,3 6,0 - M ,2 15 8,0 7,6 320 Oi ,5 16 7,6 7,2 34,0 Oe ,3 14 7,6 7,0 - Oi2 58 (103) ,9 11 7,8 7,4 32,0 Profil 10 - gleba organiczna limnowa typowa ALcm ,0 11 7,9 7,4 426 Lcm , ,1 7,7 461 Lcm2 45 (100) ,8 18 8,0 7,6 209 Profil 11 - gleba murszowo-glejowa Mp ,7 11 7,1 6,7 - Cg 27 (79) 2,8 0,17-7,6 6,5 - Profil 12 - mada właściwa A , ,1 5,5 - C ,0 0, ,6 5,8 - C ,4 1, ,4 4,3 - C ,0 0, ,6 5,8 - C /40 14,4 1, ,4 4,3 - C5 33/40 (70) 16,8 1, ,2 5,4 - Charakterystyczną cechą wszystkich gleb występujących na terenie Bagiennej Doliny Drwęcy, podobnie jak i gleb spotykanych w zlewniach zanikających jezior, jest niewielka gęstość objętościowa poziomów powierzchniowych, co jest skutkiem wysokiej zawartości materii organicznej (tab. 5 i 6). Miąższość gleb organicznych jest jednak wyraźnie mniejsza w porównaniu z tymi z najbliższego otoczenia Jezior Sumowskich. Odczyn gleb występujących poza bezpośrednim wpływem Drwęcy (profile 9 11), czyli znajdujących się powyżej równiny zalewowej, jest zasadowy. Z kolei najniższe wartości ph w H 2O występują w madach rzecznych znajdujących się na równinie zalewowej (profil 4). Gleby te charakteryzują się szerokim zakresem odczynu od kwaśnego do obojętnego. Występowanie węglanu wapnia stwierdzono w glebie organicznej fibrowohemowej (profil 9), gdzie jego zawartość zawiera się w granicach od 32 g kg -1 w poziomach głębiej położonych do 320 g kg -1 w poziomie murszowym (M) oraz w glebie organicznej limnowej typowej, gdzie odnotowano jego największe zawartości dochodzące do 462 g kg -1 (profil 10 - tab. 6). Zawartość węgla organicznego w badanych glebach waha się od 2,8 g kg -1 w poziomie mineralnym Cg profilu 11 do ponad 400 g kg -1 w poziomach organicznych zbudowanych z torfu. 102

22 Łukasz Mendyk i inni Ryc. 12. Gleby Bagiennej Doliny Drwęcy (Fot. M. Jankowski) 103

23 Przekształcenia pokrywy glebowej wskutek odwodnienia Azot zaliczany jest do składników, które w glebach występują w znacznych ilościach. Gleba torfowo-murszowa (profil 9) odznacza się znacznie większą w stosunku do pozostałych gleb zawartością azotu ogółem. W poziomach mineralnych zawartość azotu jest niewielka. Wartość stosunku węgla do azotu uznawana jest za ważny wskaźnik zachodzących w glebie przemian biologicznych. Świadczy o możliwościach przyswajania azotu oraz szybkości rozkładu materii organicznej (Kaunisto Aro 1996). Dostępność dla roślin azotu uwalnianego podczas rozkładu szczątków organicznych zależy od wartości stosunku C/N rozkładającej się materii organicznej. W analizowanych glebach Bagiennej Doliny Drwęcy wartość ta mieści się w przedziale od 10 do 21. OBSZARY WYSTĘPOWANIA PRZEKSZTAŁCEŃ ZWIĄZANYCH Z ODWOD- NIENIEM GLEB Na podstawie bazy danych powstałej w wyniku kartowania pokrywy glebowej Brodnickiego Parku Krajobrazowego podjęto próbę wydzielenia obszarów, w których dominującą rolę w przekształceniu gleb pełni odwodnienie (ryc. 13). Są to głównie gleby hydroi semihydrogeniczne. Jednym z czynników determinujących rozmieszczenie tych wydzieleń jest obecność gleb o potencjalnie wysokiej wartości użytkowej, ale cechujących się niekorzystnymi właściwościami wodnymi (głównie zbyt wysoki poziom wód gruntowych). Odwodnieniami objęte zostały przede wszystkim tereny, których osuszenie pozwoliło uzyskać nowe areały użytków zielonych. Dotyczy to zanikających jezior w krajobrazach wytopiskowych i rozległych dolin rzecznych. Największe powierzchnie gleb dotkniętych tego typu przekształceniami występują w następujących częściach Parku: 1) na terenach przylegających od zachodu i południowego zachodu do jeziora Prątynia, w okolicach wsi Ostrowite (północno-zachodni kraniec Parku); 2) w zlewni zanikających Jezior Sumowskich, w okolicach wsi Sumowo, Sumówko i Tomki; 3) w centralnej części Parku, w obrębie wyspy morenowej wsi Ciche; 4) na terenie torfowiska Ryte Błota, na północny wschód od jeziora Zbiczno; 5 ) na północ od jeziora Strzemiuszczek, w miejscowości Gaj-Grzmięca; 6) w południowo-wschodniej części Parku, obejmując obszar Bagiennej Doliny Drwęcy. Należy podkreślić, że zaniedbanie urządzeń melioracyjnych w części wymienionych obszarów spowodowało zahamowanie procesów związanych z odwodnieniem. Dotyczy to przede wszystkim rozległych areałów gleb organicznych. 104

24 Łukasz Mendyk i inni Ryc. 13. Obszary występowania przekształceń związanych z odwodnieniem PODSUMOWANIE Jednym z walorów przyrodniczych Brodnickiego Parku Krajobrazowego są licznie występujące obszary podmokłe związane z rozległymi obniżeniami wytopisk (np. zlewnie zanikających jezior) i dolin rzecznych (Bagienna Dolina Drwęcy). W mniejszym stopniu 105

25 Przekształcenia pokrywy glebowej wskutek odwodnienia dotyczy to zagłębień występujących w obrębie wysoczyzn morenowych i pól sandrowych. W przeszłości obszary te znajdowały się pod ogromną presją człowieka dążącego do uzyskania nowych obszarów do wykorzystania rolniczego. Intensywnie prowadzone melioracje doprowadziły do częściowego osuszenia wielu obszarów podmokłych (w tym także jezior czy doliny Drwęcy). Odsłonięcie osadów jeziornych spowodowało powstanie nowych typów gleb. Z kolei gleby organiczne w wyniku odwodnienia zaczęły murszeć w efekcie mineralizacji. Wylesienia i zmiana użytkowania na rolnicze spowodowały uruchomienie procesów stokowych i powstanie gleb deluwialnych w obszarach silniej urzeźbionych. W przypadku renaturyzacji i podniesienia do pierwotnego poziomu wody w zanikłych bądź zanikających jeziorach można spodziewać się powstania rozległych, silnie zeutrofizowanych, płytkich zbiorników porośniętych szuwarami w obrębie dzisiejszych łąk i pastwisk. W miejscu występowania dzisiejszych gleb deluwialnych doprowadziłoby to do powstania silnie oglejonych gleb, a zbyt wysoki poziom wód gruntowych spowodowałby najprawdopodobniej wyłączenie tych gleb z areałów gruntów ornych. LITERATURA Bednarek R., Prusinkiewicz Z., 1999, Geografia gleb, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Berglund K., 1995, Properties of cultivated gyttja soils, Int. Peat Journal, 6, Burak S. (red.), 1994, Stan środowiska w województwie toruńskim w 1993 roku, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Toruń. Burak S., Flanz S., Kurowska I., Pawski A., 2005, Ekosystemy wodne, [w:] Plan Ochrony BPK do roku 2020, cz. 2, Toruń, Cieślewicz J., 2007, Materia organiczna osadów dennych jezior, [w:] Rola materii organicznej w środowisku, red. Gonet S., Markiewicz M., PTSH, Wrocław. Cieślewicz J., Gonet S. S., Marszelewski W., 2008, Differences in the properties of the bottom sediments in the system of Wdzydze Lakes (Northern Poland), Soil & Water Res., 3, 1, Churski Z., 1988, Wpływ gospodarczej działalności człowieka na zmiany jezior i mokradeł na Pojezierzu Brodnickim, [w:] Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior i mokradeł w Polsce, red. Churski Z., Wyd. UMK, Toruń, Gąsiorowski M., 2008, Deposition rate of lake sediments under different alternative stable states, Geochronometria, 32, Gonet S. S., 2007, Ochrona zasobów materii organicznej gleb, [w:] Rola materii organicznej w środowisku, red. Gonet S. S., Markiewicz M., PTSH, Wrocław, Kalinowska K., 1961, Zanikanie jezior w Polsce, Przegląd Geograficzny, 23,3,

26 Łukasz Mendyk i inni Karasiewicz M. T., Hulisz P., Noryśkiewicz A. M., Krześlak I., Świtoniak M., 2014, The record of hydroclimatic changes in the sediments of a kettle-hole in a young glacial landscape (north-central Poland, Quaternary International, , Karczewska A., 2008, Ochrona gleb i rekultywacja terenów zdegradowanych, Wyd. UWP we Wrocławiu, Wrocław, Kaunisto S., Aro L., 1996, Forestry use of cut away peatlands, [w:] Peatlands in Finland, Finish Peat Society, Helsinki. Liu Ch., Xie G., Huang H., 2006, Shrinking and drying up of Baiyangdian Lake wetland: a natural or human cause?, Chinese Geographical Sci. 16, 4, Łachacz, A., Nitkiewicz, M., Pisarek, W., 2009, Soil conditions and vegetation on gyttja lands in the Masurian Lakeland, [w:] Wetlands their functions and protection, red. Łachacz A., Department of Land Reclamation and Environmental Management, University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Maćkowska R., 2011, Diageneza kredy jeziornej i gytii w osadach holoceńskich północnozachodniej Polski, Biuletyn PIG-u, 444, Markowski S., 1980, Struktura i właściwości podtorfowych osadów jeziornych rozprzestrzenionych na Pomorzu Zachodnim jako podstawa ich rozpoznawania i klasyfikacji, [w:] Kreda jeziorna i gytie, Materiały pokonferencyjne, Lubniewice 8 10 XI 1979 r., Urząd Wojewódzki w Gorzowie Wlkp., Marszelewski W., 2005, Zmiany warunków abiotycznych w jeziorach Polski Północno- Wschodniej, Wyd. UMK, Toruń, Mendyk Ł., Ewolucja gleb w wyniku zanikania jezior na Pojezierzu Brodnickim w świetle badań gleboznawczych i interpretacji zdjęc lotniczych. Manuskrypt pracy magisterskiej wykonanej w Zakładzie Gleboznawstwa UMK w Toruniu pod kierunkiem prof. dr hab. Renaty Bednarek. Meyers, P. A., Lallier-Vergès, E., 1999, Lacustrine sedimentary organic matter records of Late Quaternary paleoclimates, J. of Paleolimnology, 21, Nakai N., Koyama M., 1987, Reconstruction of paleoenvironment from the view-points of the inorganic constituents, C/N ratio, and Carbon isotopic ratio in the 1400 m core taken from Lake Biwa, [w:] History of Lake Biwa, red. Horie S., Kyoto University, Okruszko H., 1969, Powstawanie mułów i gleb mułowych. Pojęcie mułów i gleb mułowych, Rocz. Glebozn., 20, 1. Okruszko H., Piaścik H., 1990, Charakterystyka gleb hydrogenicznych, Wyd. ART., Olsztyn. 107

27 Przekształcenia pokrywy glebowej wskutek odwodnienia Pawluczuk J., 2005, Mineralizacja połączeń azotu w glebach gytiowo-murszowych Pojezierza Mrągowskiego, Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 505, Podgórski Z., 1996, Antropogeniczne zmiany rzeźby terenu województwa toruńskiego, Studia Societaris Scientarum Torunensis,Vol. X, nr 4 sectio C (Geographia et Geologia), Prusinkiewicz Z., 1999, Środowisko i gleby w definicjach, Oficyna Wyd. Turpress, Toruń. Ptak M., 2013, Lake evolution in the Żnin region in the years (central Poland), Questiones Geographicae, 32, 1, Radatz A., Lowery B., Bland W., Naber M., Weisenberer D., 2010, Disappearing lakes: groundwater levels in central Wisconsin, Proc. of the 2010 Wisconsin Crop Management Conference, 49, Sewerniak P., Gonet S. S., Quaium M., Słomiński W., 2011, Przygotowanie gleby do odnowienia drzewostanu jako czynnik kształtujący pokrywę glebową na przykładzie leśnictwa Zielona w Kotlinie Toruńskiej, [w:] Wybrane problemy genezy, systematyki, użytkowania i ochrony gleb regionu kujawsko-pomorskiego, red. Jankowski M., PTSH, PTG, Warszawa, Sewerniak P., Gonet S. S., Quaium M., 2012, Wpływ przygotowania gleby frezem leśnym na wzrost sadzonek sosny zwyczajnej w warunkach ubogich siedlisk Puszczy Bydgoskiej, Sylwan, 156,1, Sinkiewicz M., 1998, Rozwój denudacji antropogenicznej w środkowej części Polski Północnej, Wyd. UMK, Toruń. Smith L. C., Sheng Y., MacDonald G. M., Hinzman L. D., 2005, Disappearing Arctic Lakes, Science, 308, Smólczyński S., Orzechowski M., 2009, Przebieg mineralizacji związków azotu w glebach torfowo-murszowych o różnym stopniu zamulenia w krajobrazie młodoglacjalnym, Woda Środowisko Obszary Wiejskie, 9 (1/25), Srokowski S., 1930, Jeziora i moczary Prus Wschodnich, Wojskowy Instytut Naukowo- Wydawniczy, Warszawa, 137. Starkel L., 2008, Wstęp, [w:] Współczesne przemiany rzeźby Polski, red. Starkel L., Kostrzewski A., Kotarba A., Krzemień K., Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Warszawskiego. Świtoniak M., 2014, Use of soil profile truncation to estimate influence of accelerated erosion on soil cover transformation in young morainic landscapes, North-Eastern Poland, Catena 116,

28 Łukasz Mendyk i inni Tan K. H., 2003, Humic matter in soil and the environment. Principles and controversies, Georgia, 386. Tobolski K., 1995, Osady denne, [w:] Zarys limnologii fizycznej Polski, red. Choiński A., Wyd. Naukowe UAM, Poznań, Tobolski K., 2000, Przegląd ujęć klasyfikujących torfy i osady jeziorne, [w:] Przewodnik do oznaczania torfów i osadów jeziornych, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, Uggla H., 1969, Gleby gytiowe Pojezierza Mazurskiego, Zeszyty Naukowe WSR w Olsztynie 25, Uggla H., 1971, Charakterystyka gytii i gleb gytiowych Pojezierza Mazurskiego w świetle dotychczasowych badań Katedry Gleboznawstwa WSR w Olsztynie, Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 107, Uggla H., 1976, Rędziny Pojezierza Mazurskiego, Rocz. Glebozn. 27,2, Urbańska E., Hulisz P., Bednarek R., 2012, Effect of sulphide oxidation on selected soil properties, J. of Elementology 17,3,

29 110