ZASTOSOWANIE ULTRASZYBKIEJ KAMERY OPTYCZNEJ DO WYZNACZANIA WARTOŚCI IMPULSU SIŁY GENEROWANEGO PRZEZ EKSPLOZJE MAŁYCH ŁADUNKÓW WYBUCHOWYCH

Transkrypt

1 MODELOWANIE INŻYNIERSKIE nr 52, ISSN X ZASTOSOWANIE ULTRASZYBKIEJ KAMERY OPTYCZNEJ DO WYZNACZANIA WARTOŚCI IMPULSU SIŁY GENEROWANEGO PRZEZ EKSPLOZJE MAŁYCH ŁADUNKÓW WYBUCHOWYCH Piotr Saska 1a, Jerzy Czmochowski 2b, Artur Iluk 2c, Damian Pietrusiak 2d 1 Wydział Zarządzania, Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych imienia generała Tadeusza Kościuszki 2 Katedra Konstrukcji i Badań Maszyn, Wydział Mechaniczny, Politechnika Wrocławska a p.saska@wso.wroc.pl, b jerzy.czmochowski@pwr.wroc.pl c artur.iluk@pwr.wroc.pl, d damian.pietrusiak@pwr.wroc.pl Streszczenie W pracy zaprezentowano wyniki badań eksperymentalnych, przeprowadzonych na specjalnie do tego celu zaprojektowanym stanowisku badawczym. Zasadniczymi elementami stanowiska badawczego były osłony o różnym kształcie, przeznaczone do zabudowy na wojskowych pojazdach wysokiej mobilności, mające zapewnić im zwiększoną odporność na oddziaływanie wybuchu. Do wyznaczenia impulsu siły obciążającego osłony wykorzystano sygnał wizyjny z ultraszybkiej kamery optycznej. Parametrem, który podlegał analizie, było przemieszczenie pionowe osłony, będące efektem oddziaływania fali uderzeniowej, generowanej eksplozją o masie 150 g. Dzięki wyznaczeniu jego wartości możliwe było określenie prędkości bariery wraz z kompletnym stanowiskiem, a w konsekwencji impulsu siły. Słowa kluczowe: impuls siły, ultraszybka kamera optyczna, osłony przeciwwybuchowe, fala uderzeniowa APPLICATION OF HIGH SPEED CAMERA TO DETERMINE THE BLAST IMPULSE GENERATED BY A SMALL EXPLOSIVE CHARGES Summary In this paper are presented the results of experimental studies carried out on a specially designed. The essential elements of the test stand were deflectors of different shape, designed for installation on military high mobility vehicles, to ensure their protection from the effects of the explosion. To determine the impulse loading deflectors was used high speed camera. The parameter which was subject to analysis was vertical displacement of the deflector, which result from the interaction of the shock wave, generated by the explosion of charge with a mass of 150 g. With the appointment of his values was possible to determine the speed of barrier with complete test stand, and as a consequence of a force impulse. Keywords: impulse force, high speed camera, explosion proof shields, shock wave 186

2 Piotr Saska, Jerzy Czmochowski, Artur Iluk, Damian Pietrusiak 1. WSTĘP Fale uderzeniowe stanowią główne źródło opisu zja- oddziaływaniu wisk towarzyszących wybuchom oraz ich na otoczenie. W wyniku procesu detonacji materiału wybuchowego wokół źródła wybuchu tworzy się strefa nagrzanych produktów gazowych o ciśnieniu znacznie (od kilkudziesięciu do kilkuset razy) przewyższającym wartości ciśnienia panującego w środowisku przed deto- ponaddźwię- nacją. Gazy te, poruszając się z prędkością kową, rozprzestrzeniają się w kierunku od centrum wybuchu w postaci fal o wysokiej temperaturze, gęstości i ciśnieniu [11]. Podstawowymi parametrami fali uderze- oddzia- niowej wybuchu, określającymi jej mechaniczne ływanie na otoczenie, są: nadciśnienie, impuls ciśnienia oraz czas jego trwania [1, 7, 8, 10]. Wyznaczenie warto- utrudnione ści wymienionych charakterystyk jest wysoce ze względu na przebieg samego zjawiska, jak i możliwość uszkodzenia aparatury pomiarowej, znajdującej się w bliskiej odległości od. Dlatego w celu otrzymania miarodajnych przebiegów niezwykle ważne jest stworzenie odpowiednich warunków, z któ- rych najistotniejszy to dobór właściwego sprzętu pomiaparametrów. rowego i metody rejestracji pożądanych Podczas przeprowadzonych badań eksperymentalfali uderzeniowej nych dotyczących pochłaniania energii przez osłony przeciwwybuchowe przeznaczone do zabu- jednym dowy na pojazdach wysokiej mobilności z mierzonych parametrów był impuls siły. Zasadniczym powodem, który zdecydował o jego wyborze, były przy- na jęte warianty zabudowy osłon przeciwwybuchowych pojeździe jako oddzielnych deflektorów. W tego typu układach konstrukcyjnych obok prześwitu i kąta ustadziałania osłony wienia osłony duży wpływ na sposób ma jej masa. Jest to związane z faktem, że oddziaływa- nie fali polega na przekazaniu na osłonę impulsu ciśnieosłony staje się nia, który dla określonej powierzchni impulsem siły. Ilość przejętej energii przez osłonę, po- jest odwrotnie chodzącej od fali uderzeniowej wybuchu proporcjonalna do masy deflektora. Stosowanie lekkich osłon powoduje, że pojazd przejmie od fali więcej energii niż przy osłonach ciężkich [4, 5, 9]. Niniejsza praca przedstawia wyniki badań eksperymentalnych pomiaru wartości impulsu siły z użyciem ultraszybkiej kamery optycznej, przeprowadzone na oryginal badawczym z wykorzystaniem małych chowych. 2. OPIS OBIEKTU BADAŃ lnym stanowisku ładunków wybu- Badania eksperymentalne zrealizowano z trzema typami osłon, w kształcie liter V, U oraz osłony płaskiej, zgodnie, z przyjętym założeniem, według którego należało dokonać pomiarów wybranych charak- wariantach terystyk fali uderzeniowej wybuchu o trzech ich zabudowy na chronionym obiekciee w celu wyboru najlepszego. W pierwszym założono, że wszystkie osłony znajdują się w tej samej odległości 400 mm od środka (rys. 1). Dystans ten odpowiada prześwitowi, jaki posiada większość rozważanych pojaz- dów wysokiej mobilności. Rys. 1. Wariant I ustawienia osłon na stanowisku badawczym W kolejnym rozpatrywanym wariancie zabudowy osłony typu V i U, umieszczono w odległości 300 mm, zaś osłonę płaską 400 mm od centrum materia- takiego ustawienia łu wybuchowego (rys. 2). Koncepcję przyjęto z myślą o stworzeniu tzw. wersji pośredniej zabudowy ustroju nośnego analizowanych pojazdów, czyli montażu barier V i U w taki sposób, aby ich wierzchołki znajdowały się na wysokości dwóch trzecich prześwitu chronionego obiektu. Rys. 2. Wariant II ustawienia osłon na stanowisku badawczym W ostatniej analizowanej wersji zabudowy osłony tyodległości 200 mm, zaś pu V i U umieszczono w osłonę płaską 400 mm od centrum materiału wybuchowe- go (rys. 3). Decyzję o takim montażu barier podjęto z uwagi na potrzebę wyznaczenia parametrów fali uderzei U, umieszczonych niowej wybuchu barier V w połowie wysokości prześwitu i porównaniu ich z charak- terystykami fali, obciążającej osłonę płaską. Rys. 3. Wariant III ustawienia osłon na stanowisku badawczym Badanie eksperymentalne na modelach chronionych obiektów i osłon rozpoczęto od określenia przebiegów parametrów fali uderzeniowej wybuchu obciążających deflektor w kształcie litery V. Następnie analizowana była osłona U oraz jako ostatnia osłona płaska. Wy- konano po dwie próby w każdym położeniu deflektora, który kolejno umieszczany był w odległościach: 400, 300 i 200 mm (rys. 4). Zgodnie z przyjętymi założeniami jedynym badanym usytuowaniem osłony płaskiej była wysokość 400 mm. 187

3 ZASTOSOWANIE ULTRASZYBKIEJ KAMERY OPTYCZNEJ DO WYZNACZANIA w odległości 31 m od podstawy modelu chronionego obiektu. Dzięki temu możliwe było wykonanie pełnego i niezakłóconego zapisu przemieszczenia pionowego tarcz, będącej wynikiem eksplozji. Rys. 4. Pomiar odległości od środka ładunkuu wybuchowego do dolnej powierzchni osłony Do wygenerowania fali uderzeniowej wybuchu użyto trotylu prasowanego w postaci dwóch nabojów wiertni- takich czych o łącznej masie 150 g. W celu zachowania samych warunków dla wszystkich prób każdorazowo ustawiano je na stalowej płycie. 3. WYNIKI BADAŃ Wartość impulsu siły obciążającego osłony wyznaczo- no tzw. metodą Vertically Launched Impulse Plate (VLIP). Metoda ta polega na określeniu wielkości prze- mieszczenia pionowego osłony, na którą oddziałuje fala uderzeniowa wybuchu. Do obliczenia impulsu wymagana jest również znajomość prędkości oraz masy bariery wraz z kompletnym stanowiskiem badawczym [2, 3, 6]. Całość można zapisać następującym równaniem: Rys. 5. Schemat stanowiska badawczego podczas wyznaczania impulsu metodą VLIP Rejestrację sygnału realizowano za pomocą ultraszyb- kiej kamery optycznej Phantom V12.1 firmy Vision Research (rys. 6). Kamera ta zapewnia rejestrację obrazu monochromatycznego i kolorowegoo z szybkością do 1 miliona klatek na sekundę z rozdzielczością pikseli przy czułości 6400 ISO/ASAA z minimalnym czasem naświetlania (zadziałania migawki) 300 ns [4]. (1) gdzie: masa stanowiska i bariery ochronnej [kg]; prędkość stanowiska podczas pionowego przemiesz- wybuchowego czenia, wywołanego eksplozją ładunku [m/s]. Prędkość stanowiska wraz z barierą w trakcie jego przemieszczenia można obliczyć, gdy znana jest maksy- malna wysokość, jaką osiągnęło ono po detonacji. Równanie to wówczas przybiera postać: 2 gdzie: przyspieszenie ziemskie [m/s 2 ]; maksymalna wysokość jaką osiągnęła osłona i stanowisko [m]. (2) W celu przeprowadzenia pomiarów wysokości prze- prób na mieszczenia się modeli osłon podczas kolejnych stanowisku badawczym zamontowanoo trzy maszty z tarczami oraz maszt bazy za nim (rys. 5). Warunkiem prawidłowego wykonania eksperymentu było zainstalowa- ich wierzchołki nie masztów na ramie w taki sposób, aby tworzyły trójkąt równoboczny. Kamerę ustawiono Rys. 6. Ultraszybka kamera optyczna Phantom V 12.1 podczas badań poligonowych Obróbkę i wyznaczenie wysokości, na jakie wyrzucane były osłony w różnych odległościach od środka ładunku wybuchowego, przeprowadzono poprzez analizę obrazu przemieszczenia pionowego tarcz, zarejestrowanego pod- oprogramowania czas kolejnych prób z zastosowaniem TEMA, przeznaczonego do obróbki sygnału wizyjnego z ultraszybkich kamer optycznych OSŁONA TYPU V Zgodnie z przyjętymi wariantami zabudowy osłon na pojeździe, pierwszym położeniem, na którym przeprowa- jej w odległości dzano badania, było umieszczenie 400 mm od centrum. Na rys. 7 przedstawiono średnią wartość przemieszczenia pionowego. Średnia wartość przemieszczenia pionowego zmierzona w osłonie w kształcie litery V, usytuowanej w odległości 400 mm od centrum materiału, wyniosła 0,030 m. Dzięki temu prędkość bariery wraz ze stanowi- 188

4 Piotr Saska, Jerzy Czmochowski, Artur Iluk, Damian Pietrusiak skiem oszacowano na poziomie 0,771 m/s. Impuls siły osiągnął wartość 128,4 Ns. 1,35 1,345 1,34 1,335 1,33 1,325 1,32 1,315 1,31 1,305 y = -3E-06x 2 + 0,0004x + 1,3248 R² = 0,7817 1, Wielob. () Rys. 7. Przebieg średniej wartości przemieszczenia pionowego zarejestrowany w osłonie V, umieszczonej 400 mm od środka W ostatnim położeniu bariery ochronnej V, tj. w odległości 200 mm od centrum, nastąpił dalszy wzrost wartości przemieszczenia pionowego, które w tym wypadku wyniosło 0,088 m. Wartość ta była wyższa o 0,030 m od wskazań, kiedy osłonę umieszczono na wysokości 300 mm i o 0,057 m, gdy znajdowała się 200 mm od miejsca eksplozji. Prędkość bariery równała się 1,310 m/s i była wyższa o 0,252 m/s od tej, jaką uzyskała osłona w odległości 300 mm od ładunku oraz o 0,54 m/s od prędkości osiągniętej przez barierę umieszczoną na wysokości 400 mm. Impuls siły wyniósł 218,3 Ns i był wyższy odpowiednio o 42 Ns i o 89,9 Ns od wcześniejszych ustawień osłony. Na rys. 10 zestawiono wartości impulsu siły w funkcji przemieszczenia wszystkich rozpatrywanych położeń osłony V. Na rys. 8 przedstawiono przebiegi przemieszczenia pionowego osłony V w odległości 300 mm od materiału wybuchowego ,3 218,3 1,4 1,39 1,38 1,37 1,36 I [Ns] ,4 1,35 1,34 1,33 1,32 1,31 y = -4E-06x 2 + 0,0007x + 1,3481 R² = 0,9303 1, Wielob. () Rys. 8. Przebieg średniej wartości przemieszczenia pionowego zarejestrowany w osłonie V, umieszczonej 300 mm od środka W odległości 300 mm od centrum eksplozji osłona V przemieściła się na wysokość 0,057 m, czyli o 0,027 m wyżej niż w poprzednim ustawieniu. Prędkość bariery wraz ze stanowiskiem była wyższa o 0,288 m/s i wyniosła 1,059 m/s. Impuls siły osiągnął wartość 176,3 Ns, i był on wyższy od wcześniejszego o 47,9 Ns. Na rys. 9 przedstawiono przebiegi przemieszczenia pionowego ostatniego rozpatrywanego położenia osłony V, czyli odległości 200 mm od centrum. 1,32 1,3 1,28 1,26 1,24 1,22 1,2 y = -4E-06x 2 + 0,001x + 1,2435 R² = 0,9823 1, Wielob. () Rys. 9. Przebieg średniej wartości przemieszczenia pionowego zarejestrowany w osłonie V, umieszczonej 200 mm od środka , , ,08762 Rys. 10. Impuls siły w funkcji przemieszczenia wszystkich ustawień bariery V 3.2. OSŁONA TYPU U Podobnie jak w przypadku osłony V badanie deflektora typu U rozpoczęto od ustawienia go na wysokości 400 mm nad centrum. Na rys. 11 przedstawiono przebieg średniej wartości przemieszczenia pionowego. 1,64 1,63 1,62 1,61 1,6 1,59 y = -4E-06x 2 + 0,0006x + 1,6075 R² = 0,8961 1, Wielob. () Rys. 11. Przebieg średniej wartości przemieszczenia pionowego zarejestrowany w osłonie U, umieszczonej 400 mm od środka Średnia wartość przemieszczenia pionowego zmierzona w osłonie w kształcie litery U, znajdującej się w odległości 400 mm od centrum materiału, wyniosła 0,037 m. Dzięki temu prędkość bariery wraz ze stanowiskiem oszacowano na poziomie 0,853 m/s. Impuls siły osiągnął wartość 140,7 Ns. 189

5 ZASTOSOWANIE ULTRASZYBKIEJ KAMERY OPTYCZNEJ DO WYZNACZANIA Następnym położeniem osłony U, było usytuowanie jej w odległości 300 mm od centrum. Na rys. 12 przedstawiono przebieg przemieszczenia pionowego zanotowany dla tego ustawienia bariery. 1,56 1,55 1,54 1,53 1,52 1,51 w czasie do 280 ms Wielob. () odpowiednio o 22,5 Ns i o 52,2 Ns od wcześniejszych ustawień osłony. Na rys. 14. przedstawiono wartości impulsu siły w funkcji przemieszczenia wszystkich rozpatrywanych położeń osłony U ,7 170,4 192,9 1,5 1,49 1,48 y = -3E-06x 2 + 0,001x + 1,4748 R² = 0,9121 I [Ns] 100 1, Rys. 12. Przebieg średniej wartości przemieszczenia pionowego zarejestrowany w osłonie U, umieszczonej 300 mm od środka W odległości 300 mm od centrum eksplozji osłona U przemieściła się na wysokość 0,054 m, czyli o 0,017 m wyżej niż w poprzednim ustawieniu. Prędkość bariery wraz ze stanowiskiem była wyższa o 0,179 m/s i wyniosła 1,033 m/s. Impuls siły osiągnął wartość 170,4 Ns, i był wyższy od wcześniejszego o 29,6 Ns. Na rys. 13 przedstawiono przebieg przemieszczenia pionowego ostatniego rozpatrywanego położenia osłony U, czyli odległości 200 mm od centrum. 1, ,037 0,0543 0,0696 Rys. 14. Impuls siły w funkcji przemieszczenia dla wszystkich ustawień bariery U 3.3. OSŁONA PŁASKA USTAWIONA RÓWNOLEGLE DO PODŁOŻA Jedynym położeniem bariery płaskiej, w którym przeprowadzono badania, było umieszczenie jej w odległości 400 mm od środka. Na rys. 15 przedstawiono przebieg średniej wartości przemieszczenia pionowego zarejestrowanego, gdy osłona była usytuowana 400 mm od centrum wybuchu. 1,5 1,48 1,48 1,46 1,46 1,44 średnia tarcz Wielob. (średnia tarcz) 1,44 1,42 1,4 y = -4E-06x 2 + 0,001x + 1,4155 R² = 0,9541 średnia tarcz Wielob. (średnia tarcz) 1,42 1,38 1,4 y = -3E-06x 2 + 0,0007x + 1,4172 R² = 0,8685 1, Rys. 13. Przebieg średniej wartości przemieszczenia pionowego zarejestrowany w osłonie U, umieszczonej 200 mm od środka W ostatnim rozpatrywanym położeniu osłony U, tj. w odległości 200 mm od centrum, analogicznie jak w przypadku bariery V, nastąpił dalszy wzrost wartości przemieszczenia pionowego, które wyniosło 0,070 m. Wartość ta była wyższa o 0,015 m od wskazań, kiedy osłona umieszczana była na wysokości 300 mm i o 0,033 m, gdy znajdowała się 400 mm od miejsca eksplozji. Prędkość bariery równała się 1,169 m/s i była wyższa o 0,136 m/s od tej, jaką uzyskała osłona w odległości 300 mm od ładunku oraz o 0,316 m/s od prędkości osiągniętej przez barierę umieszczoną na wysokości 400 mm. Impuls siły wyniósł 192,9 Ns i był wyższy 1, Rys. 15. Przebieg średniej wartości przemieszczenia pionowego zarejestrowany w osłonie płaskiej, umieszczonej 400 mm od środka Średnia wartość przemieszczenia pionowego zmierzona w osłonie płaskiej, znajdującej się w odległości 400 mm od centrum materiału, wyniosła 0,105 m. Prędkość bariery wraz ze stanowiskiem była równa 1,436 m/s. Impuls siły osiągnął wartość 230,0 Ns PORÓWNANIE OTRZYMANYCH WYNIKÓW IMPULSÓW SIŁY Podczas badań eksperymentalnych dowiedziono, że impuls siły oraz pozostałe analizowane parametry osłony typu V w odległościach 200 i 300 mm od źródła eksplozji osiągnęły wyższe wartości niż w przypadku osłony U. Przy dystansie 400 mm sytuacja była odmienna, tzn. wyższe wartości badanych charakterystyk uzyskano dla 190

6 Piotr Saska, Jerzy Czmochowski, Artur Iluk, Damian Pietrusiak osłony V. W zestawieniu z barierą płaską, która umiesz- od miejsca czona była tylko w najdalszym położeniu detonacji, osłony V i U posiadały lepsze właściwości rozpraszania energii wybuchu we wszystkich położeniach. Czas, po którym osłony osiągały maksymalną wartość przemieszczenia pionowego, podobnie jak pozostałe charak- je od środka terystyki, zależny był od dystansu dzielącego. W przypadku osłon V i U, zlokalizowanych w odległościach 400 mm, 300 mm i 200 mm wynosił on kolejno, ms, 100 ms i 110 ms. W tabeli 1 zestawiono wartości przemieszczeń pionowszystkich typów wych, prędkości oraz impulsów siły analizowanych osłon oraz wariantów ich ustawienia. Rys. 17. Zestawienie szacowanej wartości impulsu siły przy II wariancie zabudowy barier ochronnych na pojeździe 300 mm Tabela 1. Zbiorcze zestawienie szacowanych wartości prze- w rozpa- mieszczeń, prędkości oraz impulsów siły obliczonych trywanych wariantach ustawieniaa barier ochronnych Lp. Typ bariery - odległość od ładunku [mm] Przemieszczenie [m] Prędkość osłony [m/s] Impuls siły [Ns] 1. V , V , V , U , U ,054 0, ,4 1, ,3 1, ,3 0, ,7 1, ,4 6. U , płaska 0,105 1, ,9 1, ,0 Zgodnie z przyjętymi wariantami zabudowy osłon na chronionym obiekcie, na rysunkach porównano wartości impulsu siły w funkcji przemieszczenia piono- zabudowy. wego dla rozpatrywanych konfiguracjach Stwierdzono, że każdy przypadek rozwiązania konstruk- do podwozia cyjnego polegającego na montażu osłon pojazdu wpływa korzystnie na minimalizację obciążenia go impulsem siły. Rys. 16. Zestawienie szacowanej wartości impulsu siły przy I wariancie zabudowy barier ochronnych na pojeździe 400 mm Rys. 18. Zestawienie szacowanej wartości impulsu siły przy III wariancie zabudowy barier ochronnych na pojeździe 200 mm 4. PODSUMOWANIE Na podstawie otrzymanych wyników impulsów siły dowiedziono, że wraz ze wzrostem odległości od ładunku spada maksymalna wartość tego parametru. Równie istotnym czynnikiem mającym na to wpływ jest geomewariantów zabudowy tria osłon. Spośród przyjętych barier ochronnych na pojeździee najbardziej korzystny jest wariant I, w którym przewidziano ich zabudowę w taki sposób, aby prześwit był równy wartości 400 mm. W tej odległości wartość impulsu siły była najniższa w osłonie V. Z kolei w następnych odległościach 300 i 200 mm mniejsze wartości impulsu siły wystąpiły podczas prób z osłoną U. Powodem tego mogła być jej mniejsza masa niż osłony V, co wpłynęło na końcową wartość impulsu siły w tych ustawieniach. Uzyskane wyniki dowiodły, że eksperymentalne badania poligonookreślania wpływu cha- we są miarodajnym sposobem rakterystyk fali uderzeniowej wybuchu na konstrukcje pojazdów, przewidziane do zabudowy w osłony chronią- różnego rodzaju ce je przed oddziaływaniem eksplozji ładunków wybuchowych. 191

7 ZASTOSOWANIE ULTRASZYBKIEJ KAMERY OPTYCZNEJ DO WYZNACZANIA Literatura 1. Barnat W., Panowicz R., Niezgoda T.: Wybrane zagadnienia dynamicznego obciążenia falą uderzeniową płyty stalowej wywołaną dużym ładunkiem wybuchowym. Górnictwo Odkrywkowe, 2010, nr 3, s De Koker P., Pavkovic N., van Dyk J., Stecker I.: Measurement of impulse generated by the detonation of antitank mines by using the VLIP technique. In: Humanitarian Demining Symposium, Sibenik Zurich: International Relations and Security Network, Iluk A.: Using the high-speed camera as measurement device in the dynamic material tests. Journal of Vibroengineering, 2012, No. 14, Issue 1, p Iluk A.: Wybrane aspekty bezpieczeństwa biernego w pojazdach narażonych na eksplozje min. Wrocław: Ofic. Wyd. Pol. Wrocł., Iluk A.: Wybrane aspekty kształtowania odporności przeciwminowej terenowego pojazdu opancerzonego. Zesz. Nauk. WSOWL 2010, 4, 158, s Jacinto A., Ambrosini R. i Danesi R.: Experimental and computional analysis of plates under air blast loading. International Journal of Impact Engineering, 2001, No. 25, p Mostert F., du Toit C.: Measuring the blast output of aluminized explosive charges in a semi-confined environment. Insensitive Munitions & Energetic Materials Technology Symposium, Munich 2010, p Krzystała E., Kciuk S., Mężyk A.: Identyfikacja zagrożeń załogi pojazdów specjalnych podczas wybuchu. Radom: Wyd. Nauk. Inst. Technologii I Eksploatacji, Smith P., Mostert F., Snyman I.: Comparison of methods to measure the blast impulse loading of an explosive charge. In: 24th International Symposium on Ballistics, New Orleans National Defense Industrial Association (NDIA), p Smith P. D., Hetherington J. G.: Blast and ballistic loading of structures. Oxford: Elsevier Science Ltd., Włodarczyk: Podstawy fizyki wybuchu. Warszawa: Wyd. WAT,