ROZWÓJ PRZEPISÓW O OCHRONIE PRZYRODY W POLSCE ROZDZIAŁ

Transkrypt

1

2

3 Spis treści Wykaz skrótów 13 Wstęp 19 Część pierwsza historyczna ROZWÓJ PRZEPISÓW O OCHRONIE PRZYRODY W POLSCE ROZDZIAŁ 1. Zalążki prawnej ochrony przyrody w systemie regaliów panującego 29 ROZDZIAŁ 2. Elementy prawnej ochrony przyrody od połowy XIV do połowy XIX wieku Statuty Kazimierza Wielkiego Statut Warcki Statuty Litewskie Akty sejmowe Ochrona turów na Mazowszu Ordynacje i instruktarze Uniwersał leśny Stanisława Augusta Poniatowskiego i inne akty Podsumowanie 52 ROZDZIAŁ 3. Prawna ochrona przyrody w okresie konserwatorskim Powstanie ruchu ochrony przyrody Podstawy ideologiczne i naukowe Obejmowanie ochroną Stowarzyszenia ochronne Ustawodawstwo ochronne Państwowa organizacja ochrony przyrody Prawna ochrona przyrody w Galicji w latach Koncepcja kultury krajowej Ochrona kozic i świstaków 60 5

4 Spis treści Ochrona ptaków Inne ustawy galicyjskie Ochrona Tatr Prawna ochrona przyrody na ziemiach polskich od 1903 r. do I wojny światowej Reskrypt austriackiego Ministerstwa Oświaty Polskie Towarzystwo Krajoznawcze Sekcja Ochrony Tatr 73 ROZDZIAŁ 4. Prawna ochrona przyrody w okresie międzywojennym Początki zorganizowanej działalności ochronnej Pierwsze akty normatywne Tymczasowa Państwowa Komisja Ochrony Przyrody Zalążki parków narodowych Normy ochronne w innych ustawach Państwowa Rada Ochrony Przyrody Koncepcja prawa ochrony przyrody Liga Ochrony Przyrody Normy ochronne w kolejnych ustawach Na drodze do ustawy o ochronie przyrody Nowe koncepcje teoretyczne Podsumowanie Pierwsza polska ustawa o ochronie przyrody z 1934 r Założenia ustawy o ochronie przyrody Realizacja ustawy o ochronie przyrody Konflikt Państwowej Rady Ochrony Przyrody z władzami państwowymi Treści ochronne w innych ustawach Nowe koncepcje teoretyczne Park Przyrody w Tatrach Podsumowanie Ochrona przyrody w czasie II wojny światowej 119 ROZDZIAŁ 5. Prawna ochrona przyrody w Polsce Ludowej Wznowienie działalności ochronnej Zapowiedź zmian organizacyjnych XIX zjazd Państwowej Rady Ochrony Przyrody Realizacja ochrony przyrody w latach 40. XX wieku Planowanie przestrzenne i gospodarcze XX zjazd Państwowej Rady Ochrony Przyrody Wzmocnienie organizacyjne ochrony przyrody

5 Spis treści XXI zjazd Państwowej Rady Ochrony Przyrody XXII i XXIII zjazd Państwowej Rady Ochrony Przyrody Rozwój ustawodawstwa Podsumowanie Druga polska ustawa o ochronie przyrody z 1949 r Założenia ustawy Konsekwencje ustawy Odchodzenie od założeń ustawy o ochronie przyrody Rozwój ustawodawstwa ochronnego do roku Sesja Państwowej Rady Ochrony Przyrody w 1956 r Podsumowanie Ochrona przyrody w systemie prawnym ochrony środowiska Zalążki ochrony środowiska Prawna ochrona krajobrazu Nowa ustawa o ochronie dóbr kultury Koncepcja prawnej ochrony środowiska i jej wpływ na ochronę przyrody Dopracowanie koncepcji ochrony środowiska Nowelizacja Konstytucji PRL Prace nad projektem ustawy o ochronie środowiska Rozszerzenie koncepcji ochrony krajobrazu Postanowienia o ochronie przyrody w ustawie o ochronie i kształtowaniu środowiska Zagadnienia organizacyjne Ochrona krajobrazu w okresie obowiązywania ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska 168 ROZDZIAŁ 6. Prawna ochrona przyrody w Trzeciej Rzeczypospolitej Transformacja ustrojowa i jej wpływ na prawną ochronę przyrody Trzecia polska ustawa o ochronie przyrody z 1991 r Charakterystyka ustawy Pojęcie i cele ochrony przyrody Organy ochrony przyrody Szczególne formy ochrony przyrody Charakterystyka ogólna Krajowy system obszarów chronionych Ochrona gatunkowa Formy ochrony indywidualnej Model ochrony Straż Ochrony Przyrody Środki finansowe ochrony przyrody 183 7

6 Spis treści Nowe parki narodowe oraz inne obszary i obiekty chronione Uwaga końcowa Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej Kodeks karny z 1997 r Nowelizacje ustawy z 1991 r. o ochronie przyrody Ustawa Prawo ochrony środowiska Starania o członkostwo w Unii Europejskiej i ich wpływ na prawną ochronę przyrody Czwarta polska ustawa o ochronie przyrody z 2004 r Charakterystyka ustawy Pojęcie i cele ochrony przyrody Założenia podstawowe Ochrona przyrody a ochrona środowiska Powszechna, wzmożona i szczególna ochrona przyrody Polskie organy ochrony przyrody Formy ochrony przyrody Charakterystyka ogólna Obszarowe formy ochrony przyrody Obiektowe formy ochrony przyrody Formy obszarowej i obiektowej ochrony przyrody w świet le danych statystycznych Ochrona gatunkowa Ochrona gatunkowa w dyrektywach europejskich Podstawowe założenia ustawy polskiej Odpowiedzialność za szkody wyrządzane przez zwierzęta objęte ochroną gatunkową Międzynarodowa ochrona gatunków Ochrona ex situ Modele ochrony Wprowadzenie Model sankcyjny Model planistyczny Środki finansowo-prawne ochrony przyrody Organizacje społeczne działające na rzecz ochrony przyrody Pojęcie organizacji ekologicznej Organizacje ekologiczne w prawie administracyjnym Organizacje ekologiczne w prawie cywilnym

7 Spis treści Część druga problemowa NATURA 2000, LEŚNICTWO, ŁOWIECTWO, RYBACTWO ROZDZIAŁ 7. Instytucje polskiej ochrony przyrody a Natura Wprowadzenie Planowanie ochrony Reżim prawny Zróżnicowanie reżimów prawnych Procedury oceny oddziaływania na obszar Natura Rekompensaty za ograniczenia Sankcje administracyjne Stosowanie art. 37 ustawy o ochronie przyrody Niestosowanie art. 37 ustawy o ochronie przyrody Odpowiedzialność karna za naruszenie obszarów Natura ROZDZIAŁ 8. Prawna ochrona przyrody a leśnictwo Wprowadzenie Ochrona gruntów leśnych Ewolucja historyczna Obowiązujący stan prawny Założenia podstawowe Zgoda na przeznaczenie gruntów leśnych na cele nieleśne lub nierolnicze Zmiana lasu na użytek rolny Powszechna ochrona lasów Trwale zrównoważona gospodarka leśna Planowanie leśne Instrumenty powszechnej ochrony lasów Ochrona lasów na obszarach specjalnych Lasy ochronne Ewolucja historyczna Obowiązujący stan prawny Rezerwaty przyrody i parki narodowe Obszary objęte ochroną zabytków Obszary Natura Ochrona lasów przed zamachami zewnętrznymi Ewolucja historyczna Obowiązujący stan prawny Groźba prywatyzacji lasów? 310 9

8 Spis treści ROZDZIAŁ 9. Prawna ochrona przyrody a łowiectwo Wprowadzenie Łowiectwo i myślistwo Zwierzęta łowne zwierzyna Gatunki obce Cele łowiectwa Założenia ogólne Polowanie i kłusownictwo Tworzenie warunków bezpiecznego bytowania zwierzyny Polepszanie warunków środowiska zwierzyny Dokarmianie zwierzyny Zawiadamianie o chorobach zwierząt wolno żyjących Prawne środki ochrony zwierzyny Czasy ochronne Reglamentacja sposobów i warunków pozyskiwania zwierzyny Wykonywanie polowania tylko przez uprawnionego Zwalczanie psów i kotów w obwodach łowieckich Kontrowersje wokół łowiectwa 341 ROZDZIAŁ 10. Prawna ochrona przyrody a rybactwo Wprowadzenie Rybactwo i rybołówstwo Wody śródlądowe i morskie Eksploatacja i ochrona zasobów wód Zasada racjonalnej gospodarki rybackiej Przemiany zasady racjonalnej gospodarki rybackiej Zakres i treść racjonalnej gospodarki rybackiej Operat rybacki Zarybienia Charakter definicji racjonalnej gospodarki rybackiej Prowadzenie racjonalnej gospodarki rybackiej przez dyrektora Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej Ocena wykonywania obowiązku prowadzenia racjonalnej gospodarki rybackiej Sankcje za niewykonywanie obowiązku prowadzenia racjonalnej gospodarki rybackiej Ochrona zasobów ryb Ochrona gatunkowa Ochrona i odbudowa innych zasobów ryb Reglamentacja wprowadzania do wód gatunków obcych 369

9 Spis treści Rybactwo i amatorski połów ryb Uprawniony do rybactwa Amatorski połów ryb Zakazy i ograniczenia połowowe Rybackie obszary specjalne Odpowiedzialność represyjna w rybactwie i rybołówstwie Ewolucja historyczna Odpowiedzialność za kłusownictwo Odpowiedzialność represyjna za naruszenie przepisów ochronnych 381 Podsumowanie 385 Bibliografia 391

10 Wykaz skrótów Akty prawne Konstytucje Konstytucja z 1921 r. Ustawa z 17 marca 1921 r. Konstytucja Rzeczypospolitej (Dz.U. Nr 44, poz. 267 z późn. zm.) Konstytucja z 1935 r. Ustawa konstytucyjna z 23 kwiet nia 1935 r. (Dz.U. Nr 30, poz. 227) Konstytucja PRL Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy 22 lipca 1952 r. (tekst jedn.: Dz.U. z 1976 r. Nr 7, poz. 36 z późn. zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwiet nia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) Kodeksy k.c. ustawa z 23 kwiet nia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz.U. z 2014 r. poz. 121 z późn. zm.) k.k. z 1932 r. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 11 lipca 1932 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 60, poz. 571 z późn. zm.) k.k. z 1969 r. ustawa z 19 kwiet nia 1969 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 13, poz. 94 z późn. zm.) k.k. z 1997 r. ustawa z 6 czerw ca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) k.p.a. ustawa z 14 czerw ca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz.U. z 2013 r. poz. 267 z późn. zm.) k.p.c. ustawa z 17 lis topada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn.: Dz.U. z 2014 r. poz. 101 z późn. zm.) k.p.k. ustawa z 6 czerw ca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) k.p.w. ustawa z 24 sierp nia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (tekst jedn.: Dz.U. z 2013 r. poz. 395 z późn. zm.) k.w. ustawa z 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn.: Dz.U. z 2013 r. poz. 482 z późn. zm.) 13

11 Wykaz skrótów Ustawy o ochronie przyrody pierwsza ustawa ustawa z 10 marca 1934 r. o ochronie przyrody (Dz.U. o ochronie przyrody Nr 31, poz. 274) druga ustawa ustawa z 7 kwiet nia 1949 r. o ochronie przyrody (Dz.U. o ochronie przyrody Nr 25, poz. 180 z późn. zm.) trzecia ustawa ustawa z 16 października 1991 r. o ochronie przyrody o ochronie przyrody (tekst jedn.: Dz.U. z 2001 r. Nr 99, poz z późn. zm.) czwarta ustawa ustawa z 16 kwiet nia 2004 r. o ochronie przyrody (tekst o ochronie przyrody jedn.: Dz.U. z 2013 r. poz. 627 z późn. zm.) Inne ważniejsze akty obowiązujące dyrektywa ptasia dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z 30 lis topada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (Dz. Urz. UE L 20 z , s. 7, z późn. zm.) dyrektywa dyrektywa Rady 92/43/EWG z 21 maja 1992 r. w sprawie siedliskowa ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dz. Urz. WE L 206 z , s. 7 z późn. zm.; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, Rozdz. 15, Tom 2, s. 102) Prawo budowlane ustawa z 7 lipca 1989 r. Prawo budowlane (tekst jedn.: Dz.U. z 2013 r. poz z późn. zm.) Prawo łowieckie ustawa z 13 października 1995 r. Prawo łowieckie (tekst jedn.: Dz.U. z 2013 r. poz z późn. zm.) Prawo ochrony ustawa z 27 kwiet nia 2001 r. Prawo ochrony środowiska środowiska (tekst jedn.: Dz.U. z 2013 r. poz z późn. zm.) Prawo wodne ustawa z 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (tekst jedn.: Dz.U. z 2012 r. poz. 145 z późn. zm.) ustawa o lasach ustawa z 28 wrześ nia 1991 r. o lasach (tekst jedn.: Dz.U. z 2014 r. poz z późn. zm.) ustawa o obszarach ustawa z 21 marca 1991 r. o obszarach morskich Rzeczymorskich pospolitej Polskiej i administracji morskiej (tekst jedn.: Dz.U. z 2013 r. poz. 934 z późn. zm.) ustawa o ocenach ustawa z 3 października 2008 r. o udostępnianiu informaoddziaływania cji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (tekst jedn.: Dz.U. z 2013 r. poz z późn. zm.) ustawa o ochronie ustawa z 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśgruntów nych (tekst jedn.: Dz.U. z 2013 r. poz z późn. zm.) ustawa o planowaniu ustawa z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaprzestrzennym niu przestrzennym (tekst jedn.: Dz.U. z 2012 r. poz. 647 z późn. zm.) ustawa o rybołówstwie ustawa z 19 lutego 2004 r. o rybołówstwie (Dz.U. Nr 62, poz. 574 z późn. zm.) ustawa o szkodach ustawa z 13 kwiet nia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku w środowisku i ich naprawie (tekst jedn.: Dz.U. z 2014 r. poz. 210 z późn. zm.) 14

12 Wykaz skrótów ustawa rybacka Organy i instytucje ustawa z 18 kwiet nia 1985 r. o rybactwie śródlądowym (tekst jedn.: Dz.U. z 2009 r. Nr 189, poz z późn. zm.) ANR Agencja Nieruchomości Rolnych AWRSP b. Agencja Włas ności Rolnej Skarbu Państwa CUG b. Centralny Urząd Geologii CUGW b. Centralny Urząd Gospodarki Wodnej CUP b. Centralny Urząd Planowania GDOŚ w zależności od kontekstu: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska lub Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska GUPP b. Główny Urząd Planowania Przestrzennego LOP Liga Ochrony Przyrody MAGTiOŚ b. Minister Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska MGTiOŚ b. Minister Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska MGŻ b. Minister Gospodarki Żywnościowej ML b. Minister Leśnictwa MLiPD b. Minister Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego MOś b. Minister Oświaty MOŚiZN b. Minister Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych MOŚZNiL b. Minister Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa MPiH b. Minister Przemysłu i Handlu MR b. Minister Rolnictwa MRiDP b. Minister Rolnictwa i Dóbr Państwowych MRiRR Minister Rolnictwa i Reform Rolnych MRiRW Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi MRLiGŻ b. Minister Rolnictwa, Leśnictwa i Gospodarki Żywnościowej MRP b. Minister Robót Publicznych MSW Minister Spraw Wewnętrznych MŚ Minister Środowiska MWRiOP b. Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego NSA Naczelny Sąd Administracyjny PGLLP Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe PKWN Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego PROP Państwowa Rada Ochrony Przyrody PROŚ Państwowa Rada Ochrony Środowiska PSŁ Państwowa Straż Łowiecka PSR Państwowa Straż Rybacka PTTK Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze PZŁ Polski Związek Łowiecki PZW Polski Związek Wędkarski RDOŚ w zależności od kontekstu: Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska lub Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska 15

13 Wykaz skrótów RDLP RM RZGW SL SN SOP SP TK TPKOP TSUE UOŚiGW WSA Organy publikacyjne Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych Rada Ministrów Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej Straż Leśna Sąd Najwyższy Straż Ochrony Przyrody Straż Parku (Narodowego) Trybunał Konstytucyjny b. Tymczasowa Państwowa Komisja Ochrony Przyrody Trybunał Sprawied liwości Unii Europejskiej b. Urząd Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Wojewódzki Sąd Administracyjny Dz.P.P.P. Dziennik Praw Państwa Polskiego Dz.U. Dziennik Ustaw (w latach Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, w latach Dziennik Ustaw Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, od 1989 r. ponownie Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej) Dz.U.kraj. Dziennik ustaw i rozporządzeń krajowych Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim Dz. Urz. UE Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej Dz. Urz. WE Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich M.P. Monitor Polski Czasopisma i zbiory orzeczeń ChPO Chrońmy Przyrodę Ojczystą EL Echa Leśne GP Gazeta Prawnicza KBI Kwartalny Biuletyn Informacyjny Delegata Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego do Spraw Ochrony Przyrody KR Komunikaty Rybackie ONSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego OP Ochrona Przyrody OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych OŚPiP Ochrona Środowiska. Prawo i Polityka OTK-A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego; zbiór urzędowy, Seria A PH Przegląd Historyczny PiP Państwo i Prawo PiŚ Prawo i Środowisko PiŻ Prawo i Życie PNiL Przegląd Naukowy i Literacki 16

14 Wykaz skrótów PP Przyroda Polska PPOŚ Przegląd Prawa Ochrony Środowiska PZ Przegląd Zoologiczny ST Samorząd Terytorialny UBI Urzędowy Biuletyn Informacyjny Delegata Ministra Oświaty do Spraw Ochrony Przyrody WŚ Wędkarski Świat

15 Wstęp Kiedy przed osiemdziesięciu z górą laty znakomity polski uczony i wielkiego formatu działacz ochrony przyrody, profesor Władysław Szafer ( ) w redagowanej przez siebie pierwszej w Polsce dużej pracy poświęconej ochronie przyrody zamieszczał rys historyczny, rozpoczął go słowami: Utarło się przekonanie, że idea ochrony przyrody jest wytworem kultury końca XIX i początku XX wieku. Zdanie to jest o tyle słuszne, że istotnie dopiero w tym czasie stała się ochrona przyrody jednym z twórczych czynników współczesnej kultury narodów i państw całego niemal świata. Niesłuszne natomiast jest takie zapatrywanie, gdy chodzi o jej początki, gdyż te sięgają historycznie daleko w przeszłość. Każdy kraj ma na tym polu włas ną kartę historyczną, często jeszcze nieznaną, a raczej zapomnianą, która nieraz dopiero przez żmudne badania archiwalne zostanie kiedyś odkryta i należycie zużytkowana. Dlatego też napisanie historii ochrony przyrody jest dzisiaj zadaniem niewykonalnym i nikt też jeszcze nie pokusił się o jego podjęcie 1. Prezentowane opracowanie nie stanowi kolejnej 2 próby wykonania tego niewykonalnego zdaniem W. Szafera zadania, przede wszystkim dlatego, że nie będąc historykiem, nigdy bym się nie ośmielił pisać o historii ochrony przyrody. Piszę o historii prawnej ochrony przyrody, a to nie jest to samo. Z tematem tym spróbowałem po raz pierwszy się zmierzyć u progu lat 90. ubiegłego stulecia, kiedy Oddział Akademicki PTTK w Krakowie 1 W. Szafer, Z dziejów ochrony przyrody (w:) W. Szafer (red.), Skarby przyrody i ich ochrona, Warszawa 1932, s Do najbardziej udanych szkiców historycznych należy dwuczęściowe dzieło Antoniny Leńkowej, Karty z historii ochrony przyrody, część I. Zaczęło się od świętego gaju, część II. Aby świat nie stał się pustynią, Warszawa

16 Wstęp wydał w niewielkim nakładzie mój krótki szkic 3. Po ćwierćwieczu postanowiłem do tych zagadnień wrócić, ale w nieco innej koncepcji. Przede wszystkim pomijam to, co w ochronie środowiska ma znaczenie fundamentalne, mianowicie problematykę zanieczyszczeń wód, powietrza i ziemi, postępowanie z odpadami, ochronę przed hałasem, wibracjami i promieniowaniem. Rozważania ograniczam do prawnej ochrony przyrody rozumianej nie tyle tradycyjnie jako konserwacja najpierw tworów przyrody, następnie ochrona większych obszarów przyrodniczo cennych, ile nowocześnie jako przede wszystkim ochrona różnorodności biologicznej. Samo pojęcie ochrony przyrody nie ma raz na zawsze ustalonego znaczenia. Kierowałem się nader trafnym poglądem L. Jastrzębskiego, który publikując w 1980 r. jedną z nielicznych wówczas monografii naukowych poświęconych prawnej ochronie przyrody, wybrał do badań pewną część zasobów przyrodniczych pozostających w bliskim związku ze sobą lub których rodzaj ochrony jest podobny: 1) najcenniejsze twory przyrody żywej i nieożywionej okreś lone w obowiązującej wtedy ustawie z 1949 r. o ochronie przyrody, 2) lasy i zadrzewienia, na których ochronę ustawa z 1949 r. zwracała szczególną uwagę, 3) wszelkie dzikie zwierzęta oraz ryby i raki 4. Kierując się tą inspiracją, wprowadziłem dwojakie pojęcie ochrony przyrody: sensu stricto, obejmujące to, co unormowano w ustawie z 2004 r. o ochronie przyrody, sensu largo, uwzględniające także normy ochronne prawa leśnego, łowieckiego i rybackiego 5. Przesadą byłoby zaliczanie do prawa ochrony przyrody wszystkich przepisów leśnych, łowieckich i rybackich, ale niewątp liwie do prawa ochrony przyrody można zaliczać przepisy ochronne leśne, łowieckie i rybackie. Opracowanie podzieliłem na dwie części. W pierwszej zajmuję się historią prawnej ochrony przyrody w Polsce od czasów najdawniejszych do dziś, przy czym szczególną wagę przywiązuję do Drugiej Rzeczypospolitej, Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i Trzeciej Rzeczypospolitej. Materiał histo- 3 W. Radecki, Zarys dziejów prawnej ochrony przyrody i środowiska w Polsce, Kraków L. Jastrzębski, Prawne zagadnienia ochrony przyrody, Warszawa 1980, s W. Radecki, Ustawa o ochronie przyrody. Komentarz, Warszawa 2012, s

17 Wstęp ryczny, ograniczony, rzecz jasna, do materiału normatywnego, gdyż tylko taki materiał może przedstawić prawnik, a nie historyk, służy mi jako punkt wyjścia do przedstawienia czterech istotnych problemów prawnych w części drugiej. Te cztery problemy to: 1) relacje między tradycyjnymi, wypracowanymi przez dziesięciolecia polskimi instytucjami prawnymi ochrony przyrody a europejską siecią obszarów chronionych pod nazwą Natura 2000, przy czym motywem przewodnim rozważań jest pytanie, czy i w jakim stopniu uzasadnione są obawy, że troska o obszary europejskie spycha na daleki plan tradycyjne polskie instytucje prawne ochrony przyrody; 2) relacje między ochroną przyrody a leśnictwem, przy czym motyw przewodni rozważań stanowi pytanie, czy leśnictwo jest nadal naturalnym sojusznikiem ochrony przyrody, czy też zachodzą między nimi konflikty wymagające rozwiązania środkami prawnymi; 3) relacje między ochroną przyrody a łowiectwem, przy czym motywem przewodnim rozważań jest pytanie, czy okreś lenie łowiectwa mianem elementu ochrony środowiska przyrodniczego naprawdę coś znaczy i jakie są tego konsekwencje; 4) relacje między ochroną przyrody a rybactwem, przy czym motywem przewodnim rozważań jest pytanie, czy stanowiące element racjonalnej gospodarki rybackiej dążenie do wykorzystania produkcyjnych możliwości wód da się pogodzić z ochroną ryb i innych organizmów wodnych oraz ochroną naturalnych konkurentów rybaka. Nie jest moim zamiarem pełne przedstawienie prawa ochrony przyrody, leśnego, łowieckiego i rybackiego, co wymagałoby wielotomowego dzieła. Ograniczam się do zagadnień podstawowych, pozwalających na ujęcie relacji między ochroną przyrody a leśnictwem, łowiectwem i rybactwem. Podejmując badania historyczne, ograniczone do problematyki prawnej, należy na wstępie odpowiedzieć na pytanie, od kiedy można mówić o prawnej ochronie przyrody. Gdyby przyjąć założenie, że pojęcie ochrony przyrody we właś ciwym znaczeniu jest wytworem nowożytnym, a rozumie się przez nie chronienie przyrody dla niej samej, bez względu na jej wartości gospodarcze i użytkowe 6, to sprawa byłaby stosunkowo prosta. Początków prawnej ochrony przyrody należałoby szukać w drugiej połowie XIX wieku, a na ziemiach polskich dokładnie w 1868 r., kiedy Sejm Galicyjski uchwalił dwie ustawy: o ochronie kozic i świstaków oraz 6 Tak J.G. Pawlikowski, Prawo ochrony przyrody, Kraków 1927, s

18 Wstęp o ochronie ptaków śpiewających i owadożernych. Z tą datą wiąże się pojęcie nowoczesnej ochrony przyrody 7, a użycie tego przymiotnika nie jest przypadkowe. Dziś wszakże samo założenie, że ochrona przyrody oznacza chronienie przyrody dla niej samej, trudne jest do przyjęcia, skoro obejmuje ona ochronę zasobów i organizowana jest także z motywów utylitarnych (co znowu może być bardzo różnie rozumiane), ale że tak jest, żadnych wątp liwości nie pozostawia Światowa Strategia Ochrony Przyrody 8. Zresztą motywy dwóch wskazanych wyżej ustaw z 1868 r. były nieco odmienne; tylko co do pierwszej z nich można utrzymywać, że została wydana głównie z motywów idealnych, w wydaniu drugiej znaczącą rolę odegrały motywy utylitarne, chodziło bowiem nie tylko o ptaki śpiewające, lecz i owadożerne, a więc pożyteczne dla rolnictwa. Jednak nawet gdyby ograniczyć się do ochrony z motywów idealnych, to i tak początki ochrony przyrody należałoby cofnąć mniej więcej o trzy wieki. Można bowiem utrzymywać, że nie względy łowieckie zadecydowały o ochronie turów Polsce w wiekach XVI i XVII, lecz świadome dążenie, dobitnie wykazywane przez królów polskich, do zachowania gatunku, przysparzającego jako ówcześnie unikat famam Regni 9. Nie sądzę także, aby jakimś wyznacznikiem początków ochrony przyrody miało być uświadomienie sobie wartości chronionego obiektu przyrodniczego. Ale nawet jeśli przyjąć takie założenie, to i tak w pełni uświadomione, podyktowane wartością obiektu przyrodniczego postanowienia ochronne znajdujemy już w Statucie Warckim Władysława Jagiełły z 1423 r., w którym ustanawia on ochronę cisa jako drzewa cennego. I z tego punktu widzenia należałoby prawną ochronę przyrody umiejscawiać jeszcze o sto lat wcześ niej. Nie jest, moim zdaniem, istotne, czy motywem wprowadzenia pewnych prawnych instrumentów ochronnych była wartość idealna czy wartość użytkowa obiektu przyrodniczego. Jeżeli ustanowienie prawnego środka ochronnego obiektywnie służyło ochronie zwierzęcia, rośliny czy innego obiektu przyrodniczego, to możemy mówić o prawnej ochronie przyrody, choćby rzeczywistym motywem wprowadzenia środka ochronnego była ochrona interesów majątkowych panującego, okreś lonej warstwy społecz- 7 Z. Kawecki, Stulecie nowoczesnej ochrony przyrody w Polsce ( ), PZ 1968, nr 3, s Zob. Światowa Strategia Ochrony Przyrody. Ochrona żywych zasobów dla trwałego rozwoju, w przekładzie R. Olaczka, Warszawa Tak zwłaszcza K. Heymanowski, Jaktorów i jego okolice w historii turów, OP 1974, Rocznik 40, s

19 Wstęp nej czy pewnych osób. Jeśli przyjąć takie założenie, to zalążków prawnej ochrony przyrody można dopatrywać się już w systemie regaliów panującego, zwłaszcza w regale łowieckim i rybołówczym, gdyż ograniczenie polowania i rybołówstwa obiektywnie służyło ochronie zwierzyny i ryb przed nadmiernym i niekontrolowanym pozyskiwaniem, aczkolwiek bezpośredni cel regale był inny ochrona interesów panującego i osób obdarzonych przez niego okreś lonym przywilejem. Nie można jednak iść jeszcze dalej i szukać początków prawnej ochrony przyrody w czci oddawanej świętym drzewo czy skałom (można je traktować jako pierwowzory pomników przyrody) czy świętym gajom (pierwowzorom rezerwatów przyrody) 10. Niewątp liwie były to początki ochrony przyrody, ale nie prawnej ochrony przyrody, gdyż wierzenia religijne to jeszcze nie prawo. Dlatego początków prawnej ochrony przyrody będę szukał w instytucji regale panującego. Przyjęcie takiego założenia skłania do zaproponowania jakiejś periodyzacji prawnej ochrony przyrody. Przyjmuję dwa kryteria periodyzacji: akty normatywne dotyczące ochrony przyrody oraz rozwiązania organizacyjne. Przed przedstawieniem stanowiska włas nego chciałbym odnieść się do periodyzacji proponowanych przez Adama Wodziczkę i Ludwika Jastrzębskiego. Pierwszy z tych autorów jeszcze w międzywojniu wyróżnił trzy okresy ruchu ochrony przyrody: propagandowy (druga połowa XIX wieku), konserwatorski (lata ) i biocenotyczny (współczesny) 11. Nieco odmienną koncepcję przedstawił A. Wodziczko po II wojnie światowej, wyróżniając także trzy okresy: 1) konserwatorski obejmujący lata , w którym starano się zachować resztki pierwotnej przyrody dla ich wartości idealnych, przede wszystkim naukowych, jako tzw. pomniki i zabytki przyrody, gdy szło o indywidualne okazy przyrody bądź rzadkie, ginące gatunki roślin i zwierząt, albo rezerwaty przyrody i parki narodowe, gdy ochrona odnosiła się do większych obszarów; 2) biocenotyczny po roku 1925, w którym to okresie chodzi o ochronę całego świata roślinnego i zwierzęcego tworzącego w przyrodzie wysoko zorganizowane zespoły, tzw. biocenozy, będące podstawą różnych gałęzi gospodarki ludzkiej; 10 A. Leńkowa, Zaczęło się od świętego gaju, Warszawa 1981, s. 10 i n. 11 A. Wodziczko, Ochrona przyrody wczoraj, dziś i jutro, OP 1936, Rocznik 16, s

20 Wstęp 3) planistyczny, w który wkraczaliśmy już przed II wojną światową, kiedy całość przyrody na danym fragmencie powierzchni ziemi, to jest krajobraz, stała się głównym przedmiotem zainteresowań. W tym okresie nowa nauka biologia krajobrazu, czyli fizjocenotyka wykazuje, że nie wystarcza już, jak w okresie biocenotycznym, poprawa metod gospodarowania w niektórych dziedzinach działalności ludzkiej, ale konieczne jest wszechstronne działanie na całość krajobrazu oraz wszystkie jego składniki, związane w jedną całość i wzajemnie na siebie wpływające 12. Później jeszcze autor zmodyfikował swoją periodyzację, przesuwając okres planistyczny na czas po II wojnie światowej 13. Zastanawiające jest, dlaczego A. Wodziczko rozpoczyna periodyzację od początku XX wieku, pomijając drugą połowę XIX wieku, skoro zdaje się nie ulegać wątp liwości, że galicyjska ustawa o ochronie kozic i świstaków musi być umieszczona w nurcie ochrony przyrody i to ochrony nowoczesnej. Zapewne powoływanemu autorowi chodziło o ochronę przyrody jako pewną zorganizowaną działalność, co wiązać można zwłaszcza z utworzeniem w Prusach w 1906 r. Państwowego Urzędu Ochrony Zabytków Przyrody. Przy takim założeniu istotnie o prawnej ochronie przyrody można mówić dopiero w XX wieku, ale jeśli za kryterium przyjmiemy istnienie aktów normatywnych lub innych instrumentów prawnych stosowanych w tej dziedzinie, wtedy początki prawnej ochrony przyrody należy cofnąć, i to o wiele wieków. Ludwik Jastrzębski, przyjmując za punkt odniesienia wykształcenie się specyficznych instytucji prawnych typu ochronnego, głównie w dziedzinie prawa administracyjnego, wydziela cztery okresy: pierwszy trwający do 1934 r. (tj. do pierwszej ustawy o ochronie przyrody), drugi w latach , trzeci w latach , czwarty rozpoczynający się w 1969 r. 14 Myślę, że ta periodyzacja jest zbyt uproszczona i nie oddaje rozwoju prawnej ochrony przyrody. Przyjmując wskazane wcześ niej krzyżujące się kryteria aktów normatywnych i organizacji, zaproponowałbym następującą periodyzację dziejów prawnej ochrony przyrody w Polsce: 12 A. Wodziczko, Ochrona przyrody jako nauka i jej potrzeby, ChPO 1946, z. 1 2, s A. Wodziczko, Na straży przyrody. Wiadomości i wskazania z dziedziny ochrony przyrody, Kraków 1948, s L. Jastrzębski, Ochrona środowiska w PRL. Zagadnienia administracyjne, Warszawa 1983, s