Konwencja o prawach dziecka ONZ Uwagi o realizacji konwencji przez Rzeczpospolitą Polską

Transkrypt

1 Konwencja o prawach dziecka ONZ Uwagi o realizacji konwencji przez Rzeczpospolitą Polską Jolanta Szymańczak Informacja 684 Konwencja o prawach dziecka została uchwalona przez Organizację Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989 roku, weszła w życie 2 września 1990 roku. Konwencja - ratyfikowana przez 192 państwa - to umowa międzynarodowa z zakresu praw człowieka, która uzyskała najwięcej ratyfikacji. W Polsce konwencja obowiązuje od 7 lipca 1991 roku. Rząd RP pierwszy raport z jej wykonania złożył w 1993 roku, kolejny opracowany pod kierunkiem Pełnomocnika Rządu ds. Rodziny został przesłany do Komitetu Praw Dziecka ONZ w sierpniu br. W opracowaniu zaprezentowano informacje: - o ochronie prawnej dziecka, - o Konwencji o prawach dziecka, jako jednym z istotniejszych elementów tej ochrony, - o realizacji konwencji przez Rzeczpospolitą Polską. Spis treści: 1. Prawna ochrona dziecka 2. Konwencja o prawach dziecka 3. Realizacja Konwencji o prawach dziecka przez Polskę 4. Aneks: Tekst Konwencji o prawach dziecka 1. Prawna ochrona dziecka Trwający do dziś proces rozszerzania zakresu prawnej ochrony dziecka zasadniczo rozpoczął się w drugiej połowie XIX wieku. Do XVIII wieku nie rozumiano odrębności i specyfiki dzieciństwa. Uważano, iż dzieciństwo jest mało istotnym okresem życia człowieka, pełnym słabości umysłowej i fizycznej. Dziecko podlegające absolutnej władzy ojca traktowano jako zadatek na człowieka, wymagający surowego wychowania. 1 Dzieciństwo jako specyficzny i istotny etap życia człowieka "odkryto" w Oświeceniu; J. J. Rousseau w opublikowanym w 1762 roku traktacie "Emil czyli o wychowaniu" po raz pierwszy sformułował i opisał pojęcie dzieciństwa. Jednakże dopiero w drugiej połowie XIX dostrzeżono położenie społeczne dziecka i uznano, iż wymaga ono odrębnego traktowania, opieki i wychowania. Sformułowano wówczas pojęcie "ochrona dzieciństwa" rozumiane jako działania państwa, samorządów i organizacji społecznych, których celem jest zapewnienie dziecku niezbędnych warunków do prawidłowego rozwoju. Tym samym dziecko zostało uznane za pełnowartościowego, aczkolwiek niedojrzałego człowieka, za istotę ludzką, której przynależą prawa. Pierwsze stowarzyszenia międzynarodowe i krajowe, które wyznaczały za cel swojej działalności ochronę dzieci przed wyzyskiem, okrucieństwem, poniżającym traktowaniem, opuszczeniem, demoralizacją zaczęły powstawać pod koniec XIX wieku. Dla przykładu, w 1874 roku w USA powstało Towarzystwo Zapobiegania Cierpieniu Dzieci, w 1892 roku Międzynarodowe Stowarzyszenie Opieki nad Dzieckiem, w 1919 roku w Anglii i w Szwecji, działające do dziś organizacje chroniące dzieci (Save the Children, Radda Barnen). Działalność tych międzynarodowych i krajowych organizacji w znacznej mierze przyczyniła się do biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm 1/26

2 sformułowania obowiązków państwa wobec najmłodszych obywateli oraz do wprowadzenia stosownych regulacji prawnych zarówno w prawie międzynarodowym, jak i w prawie wewnętrznym poszczególnych krajów. Po raz pierwszy w historii ludzkości prawa dziecka określono w Deklaracji Genewskiej, przyjętej przez Ligę Narodów w 1924 roku. Oto jej treść: Niniejszą deklaracją, nazwaną Deklaracją Genewską, mężczyźni i kobiety wszystkich narodowości uznają, iż ludzkość powinna dać dziecku wszystko, co posiada najlepszego i stwierdzają, że ciążą na nich, bez względu na rasę, narodowość i wyznanie, następujące obowiązki: 1. Dziecku powinno się dać możność normalnego rozwoju fizycznego i duchowego. 2. Dziecko głodne powinno być nakarmione, dziecko chore pielęgnowane, dziecko wykolejone wrócone na właściwą drogę, sierota i dziecko opuszczone - wzięte w opiekę i wspomagane. 3. Dziecko powinno przed innymi otrzymać pomoc w czasie klęski. 4. Dziecko powinno być przygotowane do zarobkowania na życie i zabezpieczone przed wszelkim wyzyskiem. 5. Dziecko winno być wychowane w wierze, że jego najlepsze cechy powinny być oddane na usługi współbraci. W 1959 roku Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych przyjęło Deklarację Praw Dziecka, dokument, który wyznaczał - bardziej szczegółowe niż Deklaracja Genewska - kierunki ochrony prawnej dziecka ze strony państwa, nie mniej nie był aktem obligującym państwa do jego pełnego przestrzegania (nie wprowadzał mechanizmu kontroli). Deklaracja Praw Dziecka zawiera 10 następujących zasad: 1. prawa zawarte w Deklaracji dotyczą wszystkich dzieci bez żadnego wyjątku, 2. dziecko musi korzystać ze szczególnej ochrony prawnej, 3. wszystkie dzieci mają prawo do nazwiska i obywatelstwa bez względu na urodzenie, 4. wszystkie dzieci powinny mieć zapewnione warunki do życia i możliwość korzystania z opieki socjalnej, 5. dzieci niepełnosprawne powinny być otoczone szczególną troską i opieką, 6. dzieci do harmonijnego rozwoju potrzebują miłości i zrozumienia; powinny wychowywać się i wyrastać głównie pod opieką swoich rodziców, 7. każde dziecko ma prawo do nauki; nauka powinna być bezpłatna i obowiązkowa przynajmniej w zakresie szkoły podstawowej, 8. dzieciom przysługuje pierwszeństwo do wszelkiej ochrony i pomocy, szczególnie we wszystkich sytuacjach katastrofalnych i w czasie wojny, 9. dorośli mają obowiązek chronić dziecko przed zaniedbaniem, okrucieństwem i wyzyskiem, 10. dzieci powinny być wychowywane w duchu pokoju, braterstwa, zrozumienia, tolerancji i przyjaźni między narodami. Koncepcja ochrony prawnej dziecka przez ten ponad stuletni okres uległa oczywistej ewolucji - od postrzegania praw dziecka wyłącznie jako prawa do szczególnej ochrony i opieki ze strony dorosłych, do uznania, iż dziecko jako istota ludzka posiada pełnię praw i wolności, z których korzysta stosownie do osiąganej dojrzałości i samodzielności. Tak więc współcześnie, gdy mówimy o prawach dziecka jako o zagadnieniu mieszczącym się w koncepcji praw człowieka, 2 to mówimy o indywidualnych prawach dziecka-człowieka, jakie winny być chronione przez państwo i możliwościach egzekwowania tych praw. Pomijamy sferę wychowawczą, w której mieszczą się różne koncepcje i strategie pedagogiczne (przyjmowane i stosowane przez rodziców, szkołę i instytucje opiekuńcze) oraz wynikające z nich obowiązki nakładane na dziecko. Jednocześnie warto zaznaczyć, iż dziecko-obywatel z racji swej niedojrzałości ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych oraz podlega władzy (pieczy) rodzicielskiej. Uprawnienia dziecka, jego status prawny nie są tożsame z uprawnieniami i statusem osoby dorosłej. Dziecko nie może więc w pełni i samodzielnie wysuwać roszczeń w stosunku do państwa. Dlatego - zależnie od okoliczności - w egzekucji należnych mu biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm 2/26

3 praw dziecko jest wspierane przez rodziców (opiekunów) lub odpowiednie instytucje (np. ombudsmen). Współcześnie prawną ochronę dziecka na zasadzie pewnej autonomii tworzą - prawo międzynarodowe i prawo krajowe poszczególnych państw. W skład prawnomiędzynarodowej ochrony praw dziecka wchodzą nie tylko dokumenty wyraźnie dotyczące praw dzieci, ale również dokumenty ogólne zawierające postanowienia, które pośrednio lub bezpośrednio odnoszą się do dzieci. Należą do nich m.in.: * Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1948 r. * Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (inicjatywa państw zachodnioeuropejskich, przyjęta przez Radę Europy, weszła w życie w 1953 r.), * Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, przyjęty rezolucją Zgromadzenia Ogólnego ONZ w 1966 r. * Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, przyjęty rezolucją Zgromadzenia Ogólnego ONZ w 1966 r. * Europejska Karta Socjalna, inicjatywa członków Rady Europy, weszła w życie w 1965 r. * Konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy. * Konwencje, Rekomendacje i Zalecenia Rady Europy. Podstawę ochrony praw dziecka stanowią krajowe akty ustawowe (ustawa zasadnicza, ustawy-kodeksy, ustawy) i podustawowe (rozporządzenia, zarządzenia). Prawo międzynarodowe wyznacza pewien minimalny katalog praw i wolności dziecka, poniżej którego nie wolno obniżyć poziomu ochrony krajowej; ponadto prawo międzynarodowe wykształciło mechanizmy kontrolne, zmierzające do zapewnienia wymaganego przez nie poziomu ochrony. Uznanie podmiotowości dziecka, wyspecyfikowanie należnych mu praw i wolności, poprzez sformułowanie katalogu tych praw znalazło najpełniejszy wyraz w Konwencji o prawach dziecka ONZ. Konwencja ta wyznacza uniwersalne normy prawne ochrony dzieci przed zaniedbaniem, złym traktowaniem i wyzyskiem, jednocześnie dając dzieciom gwarancje podstawowych praw człowieka. Dokument ten jest największym dotychczasowym osiągnięciem społeczności międzynarodowej w zakresie ochrony praw dziecka, stanowi bowiem aksjologiczną i normatywną podstawę działań na rzecz dzieci zarówno na szczeblu globalnym i regionalnym, jak też narodowym i lokalnym. Konwencja o prawach dziecka została uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989 roku, weszła w życie 2 września 1990 roku. Prace nad konwencją zostały podjęte z inicjatywy Polski i trwały blisko 11 lat. Prawna ochrona dziecka stanowi proces, w którym uchwalenie Konwencji o prawach dziecka jest niewątpliwym osiągnięciem, ale nie jego zakończeniem. Artykuł 4 Konwencji o prawach dziecka, zobowiązuje państwa-strony do podejmowania wszelkich działań ustawodawczo-administracyjnych i innych dla realizacji praw uznanych w tej konwencji. W niespełna rok po uchwaleniu konwencji o prawach dziecka przez Organizację Narodów Zjednoczonych, we wrześniu 1990 roku w Nowym Jorku odbył się Światowy Szczyt w Sprawach Dzieci. Dokumenty końcowe Światowego Szczytu w Sprawach Dzieci - Światowa deklaracja w sprawach dzieci, ich przeżycia, ochrony i rozwoju oraz Plan działań w celu realizacji światowej deklaracji w sprawach dzieci, ich przeżycia, ochrony i rozwoju w latach dziewięćdziesiątych zawierają dziesięciopunktowy program, wokół którego powinny się koncentrować działania na szczeblu krajowym i międzynarodowym: 1. upowszechnianie i wdrażanie konwencji o prawach dziecka, 2. zdrowie dzieci, 3. wyżywienie i odżywianie, 4. rola kobiet, zdrowe macierzyństwo i planowanie rodziny, 5. rola rodziny, 6. kształcenie podstawowe i alfabetyzacja, 7. dzieci żyjące w szczególnie ciężkich warunkach, 8. ochrona dzieci w czasie konfliktów zbrojnych, biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm 3/26

4 9. dzieci i środowisko naturalne, 10. walka z biedą i ożywienie wzrostu gospodarczego. Dokumenty te zobowiązały rządy państw-stron konwencji do opracowania i wprowadzenia w życie narodowych planów działania na rzecz dzieci. W założeniu plan taki powinien stanowić istotny element polityki społecznej państwa, a rząd winien przewidzieć i określić stosowne środki finansowe, umożliwiające realizację przyjętych zamierzeń. W 1995 roku Rada Europy opublikowała dokument pod nazwą "Europejska strategia na rzecz dzieci", 3 określający modelowy zakres ochrony prawnej dziecka, który powinien obowiązywać państwa członkowskie. W dokumencie tym wzywa się do przyjęcia "nowego spojrzenia" na dziecko, czyli uznania, iż dziecko jako jednostka ludzka, która posiada własne prawa i własną odpowiedzialność, chce i jest w stanie aktywnie uczestniczyć w życiu rodziny i życiu społecznym. Takie "spojrzenie" na dziecko wiąże się z poszerzeniem uprawnień dotychczas przyznawanych dzieciom. Europejską strategię na rzecz dzieci wyznaczają następujące zasady: 1. Dzieci jako obywatele dzisiejszych społeczeństw oraz przedstawiciele społeczeństw w przyszłości mają prawa, które są zasadnicze dla ochrony i zabezpieczenia najlepszych warunków ich pełnego rozwoju. 2. Prawa te są niepodważalne i powszechne. Przynależą wszystkim dzieciom na świecie, bez żadnej dyskryminacji, bez względu na płeć, rasę, niepełnosprawność, religię, status prawny lub kulturę, etc. 3. Dzieci są pełnoprawnymi obywatelami posiadającymi prawa i odpowiedzialność (osobiste, w rodzinie i w społeczeństwie). Poglądy dzieci muszą być wysłuchane i rozważone w podejmowanych decyzjach, które je dotyczą. 4. Najlepszy interes dzieci musi stanowić wiodącą zasadę wszystkich działań dotyczących dzieci pośrednio lub bezpośrednio. 5. Narastanie globalnej współzależności stanowi cechę współczesnego świata. Dlatego ze względów etycznych i praktycznych należy podjąć takie działania, aby prawa dziecka były respektowane również poza Europą. Promowanie powszechnego wdrażania konwencji, prowadzenie odpowiedniej polityki i wzrost działań pomocowych tak powinna się przejawić europejska solidarność i odpowiedzialność w stosunku do dzieci w krajach rozwijających się. 4 Jednym z rezultatów przyjęcia Strategii, kolejnym etapem tworzenia przez społeczność międzynarodową systemu prawnej ochrony dzieci jest Europejska konwencja o wykonywaniu praw dzieci (Convention on the Exercise of Children's Rights). Prace nad tą konwencją zostały podjęte w rok po uchwaleniu Konwencji o prawach dziecka ONZ, a więc w 1990 roku - przez Komitet Ekspertów ds. Prawa Rodzinnego Rady Europy. W dniu 25 stycznia 1996 roku Konwencja o wykonywaniu praw dzieci została otwarta do podpisu. Polska ratyfikowała tę konwencję w 1997 roku. 5 Konwencja ta realizuje artykuł 4 Konwencji o prawach dziecka oraz zalecenia Rekomendacji Nr 1121 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy w sprawie praw dziecka z 1990 roku. Wprowadza gwarancje dotyczące realizacji praw dziecka w postępowaniu sądowym, szczególnie w sytuacji rozwodu lub separacji rodziców. Przyznaje ona dzieciom, które nie ukończyły 18 roku życia "uprawnienia proceduralne, oraz ułatwienie ich wykonywania, w interesie dobra dziecka, poprzez zapewnienie, aby dzieci osobiście albo za pośrednictwem innych osób lub organów mogły być informowane i upoważnione do uczestniczenia w dotyczących ich postępowaniach przez organem sądowym" (art. 1 ust. 2 konwencji). Konwencja podkreśla rolę rodziców w ochronie praw i dobra dzieci, uznaje również, iż w przypadku konfliktu rodzinnego pożądana jest próba osiągnięcia porozumienia wewnątrz rodziny w drodze mediacji, zanim sprawa zostanie przedstawiona do rozstrzygnięcia organowi sądowemu. Ponadto podkreśla ona osobiste prawo dziecka do uzyskania pełnych informacji o sprawie go dotyczącej oraz gwarantuje dziecku możliwość wyrażenia własnego stanowiska bezpośrednio, albo za pośrednictwem pełnomocnika. biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm 4/26

5 Reasumując - koncepcja prawnej ochrony dziecka wypracowywana przez społeczność międzynarodową ewoluowała od uznania dziecka za przedmiot opieki ze strony dorosłych w Deklaracji Genewskiej (1924 r.) do przyznania dziecku podmiotowości prawnej w Konwencji o prawach dziecka (1989 r.), a następnie umocnienia tej podmiotowości poprzez przyznanie określonych uprawnień proceduralnych w Konwencji o wykonywaniu praw dziecka (1996 r.). 2. Konwencja o prawach dziecka ONZ Uchwalenie Konwencji o prawach dziecka jest jednym z istotniejszych osiągnięć Polski w zakresie ochrony praw dziecka. Polska w 1978 roku zaproponowała bowiem Komisji Praw Człowieka ONZ, uchwalenie tej konwencji i złożyła odpowiedni jej projekt, później dwukrotnie modyfikowany. Ideową podstawę projektu stanowiły dokonania polskiej myśli pedagogicznej, a przede wszystkim filozoficzno-wychowawcza koncepcja Janusza Korczaka, który już przed II wojną światową wcielał jej zasady w codziennej pracy wychowawczej. Projekt złożony przez Polskę był podstawą wszystkich prac nad uzgodnieniem ostatecznego tekstu konwencji. Wszystkie rezolucje i decyzje organów Narodów Zjednoczonych - Komisji Praw Człowieka, Rady Gospodarczej i Społecznej, Zgromadzenia Ogólnego - dotyczące prac nad projektem konwencji były opracowywane i przedkładane przez Polskę. Przez jedenastoletni okres prac nad projektem konwencji w Narodach Zjednoczonych delegat Polski był wybierany na przewodniczącego - sprawozdawcę Grupy Roboczej, w ramach której ustalano tekst konwencji. Konwencja o prawach dziecka została jednomyślnie przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989 roku, a po jej podpisaniu przez 20 państw weszła w życie w dniu 2 września 1990 roku. Konwencja jak dotychczas została ratyfikowana przez 192 państwa świata. Konwencja składa się z preambuły, w której określone zostały założenia ogólne oraz z trzech części postanawiających. Część pierwsza składa się z 41 artykułów dotyczących zobowiązań państwa w zakresie realizowania poszczególnych praw dzieci. Część druga (artykuły 42 do 45), dotyczy sposobów egzekwowania i kontrolowania zobowiązań państwa. Część trzecia (artykuły 46 do 54), określa zasady przystąpienia do konwencji. Konwencja ustanawia status dziecka oparty na następujących założeniach: * dziecko jest samodzielnym podmiotem, ale ze względu na swoją niedojrzałość psychiczną i fizyczną wymaga szczególnej opieki i ochrony prawnej, * dziecko jako istota ludzka wymaga poszanowania jego tożsamości, godności i prywatności, * rodzina jest najlepszym środowiskiem wychowania dziecka, * państwo ma wspierać rodzinę, a nie wyręczać ją w jej funkcjach. Konwencja - nazywana światową konstytucją praw dziecka - jest dokumentem prawnym, który - jak dotychczas - zawiera najszerszy katalog praw dzieci. Katalog sformułowano kierując się następującymi zasadami: - zasadą dobra dziecka, - zasadą równości (wszystkie dzieci są równe wobec prawa bez względu na pochodzenie, płeć, narodowość, itd.), - zasadą poszanowania praw i odpowiedzialności obojga rodziców (państwo respektuje autonomię rodziny i ingeruje tylko w szczególnie uzasadnionych przypadkach według określonych procedur), - zasadą pomocy państwa (państwo zobowiązane jest do podejmowania wszelkich działań ustawodawczoadministracyjnych dla realizacji praw uznanych w konwencji). Katalog ten obejmuje prawa cywilne, socjalne, kulturalne, polityczne i z założenia w niewielkim zakresie uwzględnia prawa ekonomiczne (dziecko winno się uczyć, a nie pracować); Prawa i wolności osobiste (art ) biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm 5/26

6 Prawa i wolności osobiste (art ) * prawo do życia i rozwoju, * prawo do tożsamości i identyczności (nazwisko, imię, obywatelstwo, wiedza o własnym pochodzeniu, prawo do wolności, godności, szacunku, nietykalności osobistej), * prawo do swobody myśli, sumienia i wyznania, * prawo do wyrażania własnych poglądów i występowania w sprawach dziecka dotyczących, w postępowaniu administracyjnym i sądowym, * prawo do wychowywania w rodzinie i kontaktów z rodzicami w przypadku rozłączenia z nimi, * prawo do wolności od przemocy fizycznej lub psychicznej, wyzysku, nadużyć seksualnych i wszelkiego okrucieństwa, * prawo nierekrutowania do wojska poniżej 15 roku życia. Prawa socjalne * prawo do odpowiednie standardu życia, * prawo do ochrony zdrowia, * prawo do zabezpieczenia socjalnego, * prawo do wypoczynku i czasu wolnego. Prawa kulturalne * prawo do nauki (bezpłatnej i obowiązkowej w zakresie szkoły podstawowej), * prawo do korzystania z dóbr kultury, * prawo do informacji, * prawo do znajomości swoich praw, Prawa polityczne * prawo stowarzyszania się i zgromadzeń w celach pokojowych. Konwencja ta wprowadza mechanizm kontroli stanu jej przestrzegania przez państwo-stronę poprzez obowiązek składania cyklicznych sprawozdań z wykonywania konwencji (art. 44). Sprawozdania rządów rozpatrywane są przez Komitet Praw Dziecka (art. 43), czyli zespół ekspertów, którego celem jest "badanie postępów dokonywanych przez państwa-strony w realizacji zobowiązań przewidzianych w konwencji". Komitet Praw Dziecka po rozpatrzeniu sprawozdań (raportów) rządowych z wykonania konwencji może "czynić sugestie i ogólne zalecenia w oparciu o otrzymywane informacje". Sugestie i ogólne zalecenia Komitetu przekazywane są zainteresowanemu państwu-stronie i podawane do wiadomości Zgromadzenia Ogólnego, łącznie z ewentualnymi uwagami państw-stron. Według wytycznych Komitetu Praw Dziecka raport każdego państwa powinien zawierać: * informację o podjętych środkach w celu zharmonizowania prawa krajowego i polityki z przepisami konwencji, * informację o działaniach podjętych w celu propagowania i przestrzegania konwencji, * informację o sposobie realizacji ogólnych zasad (niedyskryminacji, najlepszego zabezpieczenia interesów dziecka, prawa do życia i rozwoju, szacunek dla poglądów dziecka), * informację o realizacji postanowień szczegółowych: - prawa i swobody obywatelskie: prawo do nazwiska, i narodowości, zachowania tożsamości, wolności wypowiadania się, dostępu do informacji, swobody myśli, sumienia i wyznania, prawo zrzeszania się i pokojowych zgromadzeń, ochrona prywatności, ochrona przed torturami oraz nieludzkim, poniżającym traktowaniem i karaniem. - środowisko rodzinne i opieka alternatywna, - zdrowie i opieka zdrowotna, - oświata i działalność kulturalna, - środki stosowane w sytuacjach szczególnych: ochrona niepełnosprawnych, uchodźców, mniejszości, dzieci w konflikcie z prawem, ochrona przed narkomanią i alkoholizmem, wykorzystywaniem dzieci do prostytucji i pornografii oraz nielegalny handel dziećmi. Przyjęcie i ocena raportu rządowego państwa - strony konwencji przez Komitet Praw dziecka ONZ odbywa biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm 6/26

7 się według następującej procedury: * przyjęcie raportu rządowego, * przedłożenie propozycji sporządzenia komentarza, uzupełnienia lub napisania alternatywnego raportu, według ściśle określonych zasad, wybranym organizacjom pozarządowym danego kraju, * spotkanie członków Komitetu z przedstawicielami organizacji pozarządowych, przedstawicielami WHO, UNICEF, UNHCR w celu omówienia przedłożonego komentarza, * analiza zebranego materiału i ewentualne zapytania dodatkowe do rządu, * spotkanie Komitetu z członkami rządu państwa-strony konwencji, * sformułowanie oceny raportu zawierającej zalecenia i rekomendacje do realizacji przez rząd państwastrony konwencji. 3. Realizacja Konwencji o prawach dziecka przez Rzeczpospolitą Polską Polska podpisała Konwencję o prawach dziecka 26 stycznia 1990 roku. Sejm ustawą z dnia 27 września 1990 r. o ratyfikacji Konwencji o prawach dziecka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych z dnia 20 listopada 1989 r. (Dz. U. z dnia 27 lutego 1991 r., Nr 16 poz. 71) wyraził zgodę na jej ratyfikację przez Prezydenta. Konwencja weszła w życie z dniem 7 lipca 1991 roku. Została opublikowana w Dzienniku Ustaw z dnia 23 grudnia 1991 r., Nr 120, poz Polska przystępując do konwencji na podstawie art. 51 ustęp 1 złożyła 2 zastrzeżenia oraz 2 deklaracje. Zastrzeżenia brzmią następująco: 1. W odniesieniu do artykułu 7 konwencji: Rzeczpospolita Polska zastrzega, że prawo dziecka przysposobionego do poznania naturalnych będzie podlegało ograniczeniu poprzez obowiązywanie rozwiązań prawnych umożliwiających przysposobionemu zachowanie tajemnicy pochodzenia dziecka. 2. O granicy wieku, od której dopuszczalne jest powoływanie do służby wojskowej lub podobnej oraz uczestnictwo w działaniach zbrojnych, rozstrzyga prawo Rzeczpospolitej Polskiej. Granica ta nie może być niższa niż przewidziana w artykule 38 konwencji. Deklaracje brzmią następująco: 1. Rzeczypospolita Polska uważa, że wykonania przez dziecko jego praw określonych w konwencji, w szczególności praw określonych w artykułach od 12 do 16, dokonuje się z poszanowaniem władzy rodzicielskiej, zgodnie z polskimi zwyczajami i tradycjami dotyczącymi miejsca dziecka w rodzinie i poza rodziną. 2. W odniesieniu do artykułu 24 ustęp 2 litera f) konwencji Rzeczpospolita Polska uważa, że poradnictwo dla rodziców oraz wychowanie w zakresie planowania rodziny powinno pozostawać w zgodzie z zasadami moralności. Zgodnie z Konstytucją konwencja jako ratyfikowana umowa międzynarodowa stanowi integralną część wewnętrznego polskiego porządku prawnego. Polski system prawny według generalnych ocen uwzględnia zalecenia Konwencji o prawach dziecka, jednak szczegółowe analizy pokazują, iż istnieją obszary prawa rodzinnego, cywilnego, karnego i prawa pracy, które należy dostosować do zmieniającej się rzeczywistości społeczno-gospodarczej Polski i standardów prawnych konwencji. Ekspertyzy takie dokonywane były w kilku ośrodkach uniwersyteckich (Wrocław, Warszawa, Poznań) i przez organizacje pozarządowe (Helsińska Fundacja Praw Człowieka). Niezgodność naszych przepisów prawnych z wymogami konwencji zauważa się zwłaszcza w regulacjach dotyczących: * prawa dziecka do znajomości swojego pochodzenia genetycznego i naturalnego, * prawa dziecka do wyrażania własnej woli, * prawa dziecka do ochrony przed wyzyskiem, * praw i wolności politycznych dziecka. W 1993 roku Polska złożyła pierwsze sprawozdanie z wykonania Konwencji o prawach dziecka do biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm 7/26

8 Komitetu Praw Dziecka ONZ, odpowiedzialnego za badanie postępów dokonywanych przez państwastrony w realizacji zobowiązań przewidzianych w konwencji (art.43). Kolejny raport z wykonania Konwencji o prawach dziecka opracowany pod kierownictwem Pełnomocnika Rządu ds. Rodziny, rząd złożył w sierpniu 1999 roku. Po rozpatrzeniu pierwszego sprawozdania rządu RP został sporządzony Raport Komitetu Praw Dziecka ONZ (przyjęty na 209 spotkaniu w dniu 27 stycznia 1995 r.), który następnie przesłano rządowi RP. Raport ten zawierał oceny pozytywne, negatywne oraz zalecenia. Uwagi o stanie przestrzegania praw dziecka w Polsce, jakie poczynił Komitet Praw Dziecka ONZ po przyjęciu pierwszego raportu rządu RP z jej wykonania dotyczą głównie stanu przestrzegania przez państwo: * praw osobistych dziecka w świetle obowiązujących i wprowadzanych przepisów prawa, * praw socjalnych i kulturalnych w aspekcie realizowanej polityki społecznej. W raporcie Komitetu Praw Dziecka m.in. stwierdzono co następuje: Komitet jest zaniepokojony tym, iż tradycyjne postawy, wciąż przeważające w kraju mogą nie sprzyjać realizacji generalnych zasad Konwencji, w tym, w szczególności, artykułu 2 (zasada niedyskryminacji), artykułu 3 (zasada najwyższego dobra dziecka) i artykułu 12 (szacunek dla poglądów dziecka).... Komitet zachęca Rząd Polski do uwzględnienia możliwości ponownego rozważenia zgłoszonych przez siebie zastrzeżeń, jak również deklaracji mającej na względzie odstąpienie od realizacji praw sformułowanych w artykule od 12 do Komitet żałuje, iż nie przyjęto krajowej strategii w dziedzinie praw dziecka, jak również nie stworzono szczegółowych programów, ukierunkowanych na dzieci z grup słabszych w tym Krajowego Planu działania mającego za cel zapewnienia funkcjonowania pewnych bezpiecznych sfer mających zapobiegać pogarszaniu się przestrzegania ich praw....komitet jest zaniepokojony skutkiem, jaki ma na dzieci trudna sytuacja gospodarcza panująca w kraju. W związku z tym Komitet jest szczególnie zatroskany o to, czy zostały przedsięwzięte odpowiednie kroki, mające na celu ochronę dzieci, szczególnie tych, które należą do najsłabszych grup, tych które najwięcej ucierpiały w wyniku reform gospodarczych, w świetle artykułów 3 i 4 Konwencji. Komitet Praw Dziecka ONZ zachęca Rząd Polski do: * rozważenia przyjęcia Krajowego Planu działania na polu praw dziecka, jak również stworzenia szczegółowych programów mających za cel ochronę dzieci i zapewnienie funkcjonowania pewnych bezpiecznych sfer, mających zapobiegać pogarszaniu się sytuacji przestrzegania ich praw w kontekście gospodarczym. * poświęcenia szczególnej uwagi pełnemu wdrożeniu art. 4 Konwencji" 6 oraz zapewnieniu sprawiedliwego rozdziału środków na szczeblu centralnym, regionalnym i lokalnym. Alokacje budżetowe na wdrożenie praw ekonomicznych, socjalnych i kulturowych powinny być zapewnione w stopniu maksymalnym w stosunku do środków znajdujących się w dyspozycji, mając na względzie przede wszystkim dobro dziecka. * poszukiwania międzynarodowego wsparcia eksperckiego i pomocy od m.in. Centrum Praw Człowieka i UNICEF w swoich wysiłkach mających na celu wdrożenie Konwencji i w szczególności harmonizowanie krajowej legislacji z Konwencją, rozwijanie mechanizmu monitorowania praw dziecka i przyjęcie kompleksowej polityki społecznej określającej prawa dziecka jako jasny priorytet. Aczkolwiek opinia Komitetu Praw Dziecka ONZ o realizacji konwencji przez rząd RP była w znacznej części krytyczna, a rząd nie podjął jak dotychczas stosownych kroków, aby zrealizować zalecenie Komitetu Praw Dziecka o odstąpieniu od zastrzeżeń zgłoszonych przy ratyfikacji konwencji, to jednak należy zaznaczyć, iż podjęto działania, które zdecydowanie poszerzyły zakres prawnej ochrony dziecka w Polsce. W latach dziewięćdziesiątych w zakresie praw osobistych dziecka wprowadzono szereg przepisów, które dają pełniejsze gwarancje ich respektowania przez organy publiczne. Zmianie uległy niektóre przepisy prawa biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm 8/26

9 wewnętrznego dotyczące dzieci, przyjęto nowe regulacje stanowiące rozwinięcie przepisów konwencyjnych, a także ratyfikowano kilka umów międzynarodowych regulujących szczegółowe kwestie z zakresu prawnej ochrony dzieci. W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku wprowadzono bardzo istotne przepisy dotyczące praw dziecka: * art. 40 Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych. * art Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania. 2. Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu. * art Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją. 2. Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych. 3. W toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka. 4. Ustawa określa kompetencje i sposób powoływania Rzecznika Praw dziecka. Ustawą z dnia 7 stycznia 1993 roku (Dz. U z 1999 r., Nr 5 poz. 32) o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży rozszerzono zakres prawnej ochrony życia dziecka. Zgodnie z art. 1 ustawy prawo do życia podlega ochronie, w tym również w fazie prenatalnej w granicach określonych w ustawie. Nowelizacją ustawy kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz ustawy o aktach stanu cywilnego w 1995 roku (ustawa z 26 maja 1995 r. o zmianie ustawy kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. z 1995 r., Nr 83, poz. 417) znacznie poszerzono uprawnienia dziecka przysposobianego. Zgodnie z nowymi przepisami dziecko, które nie ukończyło 13 lat życia, jeśli jest w stanie pojąć znaczenie przysposobienia powinno być wysłuchane przez sąd opiekuńczy. Może ono wypowiedzieć się w sprawie zmiany nazwiska i imienia. Dziecko, które ukończyło 13 lat musi wyrazić zgodę na przysposobienie, a sąd opiekuńczy w orzeczeniu o przysposobieniu może zmienić imię i nazwisko dziecka tylko za jego zgodą. Po osiągnięciu pełnoletności dziecko przysposobione może żądać udostępnienia księgi stanu cywilnego w części dotyczącej aktu urodzenia i dotrzeć tym samym do pierwszego aktu urodzenia. Ponadto sąd opiekuńczy, jeżeli uzna, że dziecko przysposabiane rozumie swoją sytuację może zapytać dziecko o zgodę na sporządzenie nowego aktu urodzenia. W ustawie z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 1997 r. Nr 141, poz. 943) wprowadzono art. 4, który zobowiązuje każdego pedagogicznego pracownika oświaty do szanowania godności podopiecznego; Nauczyciel w swoich działaniach dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych ma obowiązek kierowania się dobrem uczniów, troską o ich zdrowie, postawę moralną i obywatelską z poszanowaniem godności osobistej ucznia. 7 W ustawie z dnia 26 października 1995 r. o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz. U. z 1995 r., Nr 138 poz. 682.) przyjęto precedensowe dla dotychczasowego ustawodawstwa polskiego rozwiązanie, a mianowicie ustawa ta gwarantuje małoletniemu, który ukończył 13 lat życia bezpośrednie wyrażenie własnego poglądu przed sądem opiekuńczym. Sąd opiekuńczy ma obowiązek wysłuchania małoletniego, który ukończył 13 lat życia w sytuacji, gdy małoletni ma zostać ewentualnym dawcą szpiku (art. 9 ust. 4). biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm 9/26

10 Natomiast małoletni, który ukończył 16 lat życia może wyrazić sprzeciw przeciwko pobraniu komórek, tkanek i narządów po jego ewentualnej śmierci (art. 4 ust. 3), może również wystąpić z wnioskiem do sądu opiekuńczego o wyrażenie zgody na to, aby mógł zostać dawcą szpiku. Zgodnie z ustawą z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. z 1999 r., Nr 11 poz. 95) małoletniemu, który ukończył 16 rok życia i jest zdolny do wyrażenia zgody, musi wyrazić zgodę na przyjęcie do szpitala psychiatrycznego (art. 22 ust. 4). W przypadku sprzecznych oświadczeń małoletniego i jego przedstawiciela ustawowego sprawę rozstrzyga sąd opiekuńczy. Również w myśl przepisów ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza (Dz. U. z 1998 r. Nr 106, poz. 668) małoletni, który ukończył 16 rok życia musi wyrazić zgodę na badania i udzielanie świadczeń zdrowotnych przez lekarza (art. 32 ust. 5). Na zabieg operacyjny oraz diagnostykę i metodę leczenia stwarzającą podwyższone ryzyko winien wyrazić zgodę pisemną (art. 34 ust. 4). W przypadku braku zgody małoletniego lub jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego wymagana jest zgoda sądu opiekuńczego. W latach dziewięćdziesiątych Polska ratyfikowała następujące umowy międzynarodowe dotyczące dzieci: 1. Konwencję dotyczącą cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę (obowiązuje od 1 listopada 1992 r.), 2. Europejską konwencję o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń dotyczących pieczy nad dzieckiem oraz przywracania pieczy nad dzieckiem (obowiązuje od 1 marca 1995 r.), 3. Konwencję o ochronie dzieci i współpracy w dziedzinie przysposobienia międzynarodowego (obowiązuje od 1 października 1995 r.) 4. Europejską konwencję o przysposobieniu dzieci (obowiązuje od 22 października 1996 r.), 5. Europejską konwencję o statusie prawnym dziecka pozamałżeńskiego (obowiązuje 22 października 1996 r.), 6. Europejską konwencję o wykonywaniu praw dzieci (nie weszła w życie). Warto również zaznaczyć, iż po ratyfikacji Konwencji o prawach dziecka podjęto inicjatywy legislacyjne, które nie zakończyły się wprowadzeniem nowych przepisów w życie. W Senacie III Kadencji zgłoszono projekt nowelizacji przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz niektórych innych ustaw, którego celem była pełniejsza ochrona prawna dzieci. W projekcie tym proponowano zgodnie z Rekomendacją Nr 874 (z 1979 r.) Rady Europy 8 wprowadzenie do prawa polskiego terminu piecza rodzicielska zastępującego termin władza rodzicielska oraz wprowadzenie zakazu stosowania kar fizycznych wobec dzieci. Projekt ten został odrzucony w pierwszym czytaniu. W Senacie III kadencji i Sejmie II Kadencji rozpatrywano senacki projekt ustawy o rzeczniku praw dziecka. Jednakże dopiero w Sejmie III Kadencji dobiegają końca prace nad ustawą o rzeczniku praw dziecka, która powstała na bazie dwóch projektów - poselskiego i rządowego. O ile w zakresie praw osobistych dziecka dokonano określonych postępów, o tyle w zmienianych regulacjach z zakresu prawa socjalnego nie wprowadzono istotnych przepisów poszerzających katalog uprawnień osób niepełnoletnich, a krąg uprawnionych do korzystania z różnego typu świadczeń socjalnych systematycznie był zawężany. Jednocześnie znacznie ograniczono możliwości korzystania z różnego typu usług opiekuńczych. Zmniejszanie wydatków państwa na cele społeczne, przeniesienie niektórych uprawnień i zadań na samorządy, rezygnacja zakładów pracy z prowadzonych usług socjalnych spowodowało likwidację lub komercjalizację wielu placówek opieki pozaszkolnej. Tym sposobem żłobki, przedszkola, placówki prowadzące zajęcia kulturalno-oświatowe stały się dostępne dla rodzin lepiej sytuowanych. Stałe niedofinasowanie resortu oświaty spowodowało rezygnację szkół z pełnienia funkcji opiekuńczych. Większość szkół przestała prowadzić świetlice, stołówki, zajęcia pozalekcyjne. Z braku środków znacznie ograniczono fundusz stypendialny, pomoc socjalną dla uczniów, likwidowano bursy i internaty szkolne. Placówki opiekuńczo-wychowawcze dla dzieci pozbawionych opieki rodziców naturalnych miały zapewnione środki tylko na bieżące utrzymanie i pensje dla personelu. Dopiero reforma administracyjna kraju i reforma systemu edukacji spowodowały podjęcie kroków mających na celu przekształcenie niewydolnego systemu opieki nad dzieckiem. Zadanie to powierzono resortowi pracy i opieki socjalnej; pierwszym efektem biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm 10/26

11 tych zmian jest przyjęcie nowych warunków tworzenia i finansowania rodzin zastępczych (w budżecie na 1999 r. nie zagwarantowano na ten odpowiednich środków finansowych). Problemy społeczne, charakterystyczne dla Polski okresu przemian; ubóstwo, bezrobocie, brak mieszkań, bariery w dostępie do edukacji i ochrony zdrowia, szczególnie mocno dotknęły dzieci. Rozwarstwienie społeczne na wąską elitę o wysokich dochodach i liczną grupę ubogich determinuje losy młodego pokolenia Polaków. Czynniki, które decydują o takim podziale, to: pozycja ekonomiczna rodziny i status społecznozawodowy rodziców. W populacji dzieci i młodzieży można wskazać grupę "wyposażonych", którym rodzina zapewnia dobry start życiowy i znacznie liczniejszą grupę "upośledzonych", pochodzących z małych miast i wsi z rodzin o średnim i niskim statusie, z rodzin wielodzietnych. Według badań GUS w 1997 roku co 20 osoba żyła w rodzinach, w których poziom spożycia był niższy niż minimum egzystencji; 1/2 tych osób stanowiły dzieci w wieku do lat 14, prawie połowa tych osób nie miała ukończonych 19 lat. 9 Około 4,7 mln dzieci żyje na poziomie poniżej minimum socjalnego. Marginalizacja młodego pokolenia, opisywana w licznych opracowaniach, raportach i doniesieniach z badań socjologów i polityków społecznych nadal nie jest w pełni zidentyfikowanym problemem społecznym, a jej skutki wydają być niedoceniane i nie uwzględniane w planowanych działaniach państwa. Ubóstwo, które dotyczy kilku milionów dzieci to problem wymagający podjęcia rozwiązań systemowych. Ani doraźne próby pomocy rodzinom najbiedniejszym (wprowadzenie jednorazowego zasiłku szkolnego), ani planowane zmiany w systemie opieki nad dzieckiem nie stanowią elementu jednolitego programu, którego celem byłoby wyrównywanie szans życiowych młodego pokolenia. W ostatnich latach żaden z kolejno zmieniających się rządów nie opracował narodowego planu na rzecz dzieci. 10 Plan taki, uwzględniający specyficzne problemy dzieci pozostających pod bezpośrednia opieką rodziców oraz dzieci wychowywanych w zastępczych środowiskach rodzinnych, musiałby stanowić element przyjętej przez państwo polityki rodzinnej. Realizowana przez państwo polityka społeczno-gospodarcza nie rozwiązuje nawarstwionych problemów społecznych, nie jest również prowadzona jasno określona polityka wobec rodziny, rozumiana jako komplementarny system działań różnych podmiotów. 11 W świetle powyższych faktów należy stwierdzić, iż normy konwencji o prawach dziecka w zakresie praw socjalnych i kulturalnych nie są w zadowalającym stopniu respektowane w prowadzonej polityce społecznej państwa. Polska zainicjowała uchwalenie konwencji, ratyfikowała ją, delegacja pod przewodnictwem premiera uczestniczyła w Światowym Szczycie w Sprawach Dzieci, ale zarówno same obrady, jak i ustalenia podjęte podczas Szczytu znalazły słaby oddźwięk w kraju. Działania podejmowane przez władze w ciągu lat dziewięćdziesiątych trudno uznać za ukierunkowane i konsekwentnie realizujące przyjęte zobowiązania. Należy jednak stwierdzić, iż ratyfikowanie konwencji, wywołało pewien rezonans społeczny oraz, że podjęto jednak szereg - mniej lub bardziej skutecznych działań - na rzecz implementacji konwencji. Od tego momentu przestrzeganie praw dzieci w Polsce stanowi przedmiot okazjonalnego lub stałego zainteresowania zarówno instytucji państwowych: rządu, parlamentu, Rzecznika Praw Obywatelskich, lokalnych władz oświatowych, jak i organizacji pozarządowych, ośrodków naukowych, środków masowego przekazu. To zainteresowanie przejawiało się w konkretnych działaniach rządu (m.in. wspieranie organizacji pozarządowych), inicjatywie ustawodawczej parlamentu, monitoringu prowadzonym przez biuro RPO i wystąpieniach Rzecznika Praw Obywatelskich w sprawach dzieci, innowacyjnych projektach wypracowywanych przez organizacje pozarządowe (szkolenia, publikacje, projekty zmian instytucjonalnej opieki nad dziećmi), badaniach ośrodków naukowych (m.in. analizy prawne, badania opinii publicznej). Jednocześnie prawa dziecka stanowią przedmiot publicznego zainteresowania i dyskusji, co przejawia się w postaci konferencji organizowanych przez różne środowiska (m.in. parlament, ośrodki naukowe, organizacje pozarządowe), ale również w postaci artykułów, audycji i polemik prezentowanych w środkach masowego przekazu. biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm 11/26

12 Materiały źródłowe: 1. Balcerek M., Prawa dziecka, PWN, Warszawa Czyż E., Prawa dziecka, (w:) Szkoła Praw Człowieka. Teksty wykładów, Zeszyt 5, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa Gronowska B., Jasudowicz T., Mik C., O prawach dziecka, Toruń Informacja na temat przestrzegania praw dziecka w Rzeczypospolitej Polskiej uwzględniająca zakres określony przez Konwencję o prawach dziecka, Druk Sejmowy nr 1349 z 1995 r. 5. Konwencja o Prawach Dziecka. Dz. U. z 1991 r. Nr 120, poz Łopatka A. (red.), Konwencja o prawach dziecka a prawo polskie, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa Report on a European Strategy for Children, Council of Europe, As/Soc. (1995) 21 rev. 3., Strasbourg, 10 November Safjan M. (red.), Standardy Prawne Rady Europy. Teksty i komentarze, Tom I. Prawo Rodzinne, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa Przypisy 1. Patrz: Philippe Aries, Historia dzieciństwa. Dziecko i rodzina w dawnych czasach, Wydawnictwo Marabut, Gdańsk 1995; Janusz Tazbir, Okrucieństwo w nowożytnej Europie, Wydawnictwo Sic!, Warszawa Prawa człowieka to powszechne prawa moralne o charakterze podstawowym, przynależne każdej jednostce w jej kontaktach z państwem; patrz - Wiktor Osiatyński, Wprowadzenie do pojęcia praw człowieka, s. 14 (w:) Szkoła praw człowieka. Teksty wykładów, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa Report on a European Strategy for Children, Social, Health and Family Affairs Committee, Strasbourg, 10 November 1995, AS/Soc (1995) 21 rev Report on a European Strategy for Children, Social Health and family Affairs Commitee, Strasbourg, 10 November 1995, As/Soc (1995) 21 rev.3. s Konwencja o wykonywaniu praw dzieci została ratyfikowana przez Grecję i Polskę, wejdzie w życie w momencie jej ratyfikacji przez trzecie państwo. 6. Art. 4 Konwencji o prawach dziecka brzmi: Państwa-Strony podejmą wszelkie właściwe działania ustawodawczo-administracyjne oraz inne dla realizacji praw uznanych w niniejszej konwencji. Odnośnie do praw ekonomicznych, socjalnych oraz kulturalnych Państwa-Strony będą podejmowały takie działania przy maksymalnym wykorzystaniu środków będących w ich dyspozycji oraz - gdy okaże się to konieczne - w ramach współpracy międzynarodowej. 7. W rozumieniu art. 3 ust. 9 ustawy "nauczyciel", to wychowawca i inny pracownik pedagogiczny szkoły, placówki oraz zakładu kształcenia i placówki doskonalenia nauczycieli. 8. Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy w Rekomendacji Nr 874 (1979) w sprawie Europejskiej Karty Praw Dziecka zajęło się pozycją prawną dziecka i uznało, iż instytucja "władzy rodzicielskiej" powinna zostać zastąpiona przez instytucję "odpowiedzialności rodzicielskiej". W Rekomendacji Nr R(84)4 w sprawie odpowiedzialności rodzicielskiej pojęcie "władza rodzicielska" zostało zdefiniowane w następujący sposób: odpowiedzialność rodzicielska obejmuje obowiązki i prawa mające na celu zapewnienie moralnego i materialnego dobra dziecka, w szczególności poprzez sprawowanie pieczy nad jego osobą, utrzymywanie z nim bezpośrednich związków, zapewnienie wychowania, dostarczanie środków utrzymania, reprezentację prawną i zarządzanie jego majątkiem. 9. Patrz: A. Szukiełojć-Bieńkowska, Zasięg ubóstwa materialnego przy zastosowaniu różnych granic ubóstwa (w:) Sytuacja dzieci w Polsce w okresie przemian, materiały konferencyjne, Biuro Studiów i Ekspertyz,Warszawa, 8-9 marca 1999 r. 10. Prace nad takim programem podjął Pełnomocnik Rządu ds. Dzieci. Działanie tego urzędu z formalnych względów nie mogło być efektywne, ponieważ funkcjonował od lipca do września 1997 r. biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm 12/26

13 11. W 1997 r. Pełnomocnik Rządu ds. Rodziny opracował program polityki rodzinnej, ale nie został on formalnie przyjęty do realizacji. Aktualnie Pełnomocnik ds. Rodziny zakończył prace nad programem polityki prorodzinnej, który wkrótce ma być zaprezentowany publicznie. Aneks Dz. U. z 1991r. Nr 120, poz. 526 KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. (Dz. U. z dnia 23 grudnia 1991 r.) W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej PREZYDENT RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ podaje do powszechnej wiadomości: W dniu 20 listopada 1989 r. została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych Konwencja o prawach dziecka w następującym brzmieniu: KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA PREAMBUŁA Państwa-Strony niniejszej konwencji, uważając, że zgodnie z zasadami zawartymi w Karcie Narodów Zjednoczonych uznanie wrodzonej godności oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków rodziny ludzkiej jest podstawą wolności, sprawiedliwości oraz pokoju na świecie, mając na uwadze, że ludy Narodów Zjednoczonych potwierdziły w Karcie swą wiarę w podstawowe prawa człowieka oraz w godność i wartość jednostki ludzkiej i postanowiły sprzyjać postępowi społecznemu oraz osiąganiu lepszego poziomu życia w warunkach większej wolności, uznając, że Narody Zjednoczone w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz w Międzynarodowych Paktach Praw Człowieka zgodziły się i proklamowały, iż każdy człowiek uprawniony jest do korzystania z zawartych w nich praw i wolności, bez względu na jakiekolwiek różnice wynikające z przynależności rasowej, koloru skóry, płci, języka, religii, poglądów politycznych lub innych, narodowego lub społecznego pochodzenia, cenzusu majątkowego, urodzenia oraz jakichkolwiek innych, przypominając, że w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka Narody Zjednoczone proklamowały, iż dzieci mają prawo do szczególnej troski i pomocy, wyrażając przekonanie, że rodzina jako podstawowa komórka społeczeństwa oraz naturalne środowisko rozwoju i dobra wszystkich jej członków, a w szczególności dzieci, powinna być otoczona niezbędną ochroną oraz wsparciem, aby mogła w pełnym zakresie wypełniać swoje obowiązki w społeczeństwie, uznając, że dziecko dla pełnego i harmonijnego rozwoju swojej osobowości powinno wychowywać się w środowisku rodzinnym, w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia, uważając, że dziecko powinno być w pełni przygotowane do życia w społeczeństwie jako indywidualnie ukształtowana jednostka, wychowana w duchu ideałów zawartych w Karcie Narodów Zjednoczonych, a w szczególności w duchu pokoju, godności, tolerancji, wolności, równości i solidarności, mając na uwadze, że potrzeba otoczenia dziecka szczególną troską została wyrażona w Genewskiej Deklaracji Praw Dziecka z 1924 r. oraz Deklaracji Praw Dziecka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne 20 listopada 1959 r. i uznanej w Ogólnej Deklaracji Praw Człowieka, w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych (w szczególności w artykułach 23 i 24), w Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (w szczególności w artykule 10), jak również w statutach i stosownych dokumentach wyspecjalizowanych agencji i międzynarodowych organizacji zajmujących się biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm 13/26

14 zapewnieniem dobrobytu dzieciom, mając na uwadze, że - jak wskazano w Deklaracji Praw Dziecka - "dziecko, z uwagi na swoją niedojrzałość fizyczną oraz umysłową, wymaga szczególnej opieki i troski, w tym właściwej ochrony prawnej, zarówno przed, jak i po urodzeniu", przypominając postanowienia Deklaracji Zasad Społecznych i Prawnych odnoszących się do ochrony i dobra dziecka, ze szczególnym odniesieniem do umieszczania w rodzinie zastępczej oraz adopcji w wymiarze krajowym i międzynarodowym, podstawowe minimum zasad Narodów Zjednoczonych odnośnie do wymierzania sprawiedliwości wobec nieletnich ("Zasady Pekińskie") oraz Deklarację o ochronie kobiet i dzieci w sytuacjach nadzwyczajnych i w czasie konfliktów zbrojnych, uznając, że we wszystkich krajach świata są dzieci żyjące w wyjątkowo trudnych warunkach i że wymagają one szczególnej troski, biorąc w należyty sposób pod uwagę znaczenie tradycji i wartości kulturowych każdego narodu dla ochrony i harmonijnego rozwoju dziecka, uznając wagę międzynarodowej współpracy dla poprawy warunków życia dzieci w każdym kraju, szczególnie w krajach rozwijających się, uzgodniły, co następuje: CZĘŚĆ I Artykuł 1 W rozumieniu niniejszej konwencji "dziecko" oznacza każdą istotę ludzką w wieku poniżej osiemnastu lat, chyba że zgodnie z prawem odnoszącym się do dziecka uzyska ono wcześniej pełnoletność. Artykuł 2 1. Państwa-Strony w granicach swojej jurysdykcji będą respektowały i gwarantowały prawa zawarte w niniejszej konwencji wobec każdego dziecka, bez jakiejkolwiek dyskryminacji, niezależnie od rasy, koloru skóry, płci, języka, religii, poglądów politycznych, statusu majątkowego, niepełnosprawności, cenzusu urodzenia lub jakiegokolwiek innego tego dziecka albo jego rodziców bądź opiekuna prawnego. 2. Państwa-Strony będą podejmowały właściwe kroki dla zapewnienia ochrony dziecka przed wszelkimi formami dyskryminacji lub karania ze względu na status prawny, działalność, wyrażane poglądy lub przekonania religijne rodziców dziecka, opiekunów prawnych lub członków rodziny. Artykuł 3 1. We wszystkich działaniach dotyczących dzieci, podejmowanych przez publiczne lub prywatne instytucje opieki społecznej, sądy, władze administracyjne lub ciała ustawodawcze, sprawą nadrzędną będzie najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka. 2. Państwa-Strony działają na rzecz zapewnienia dziecku ochrony i opieki w takim stopniu, w jakim jest to niezbędne dla jego dobra, biorąc pod uwagę prawa i obowiązki jego rodziców, opiekunów prawnych lub innych osób prawnie za nie odpowiedzialnych, i w tym celu będą podejmowały wszelkie właściwe kroki ustawodawcze oraz administracyjne. 3. Państwa-Strony czuwają, aby instytucje, służby oraz inne jednostki odpowiedzialne za opiekę lub ochronę dzieci dostosowały się do norm ustanowionych przez kompetentne władze, w szczególności w dziedzinach bezpieczeństwa, zdrowia, jak również dotyczących właściwego doboru kadr tych instytucji oraz odpowiedniego nadzoru. Artykuł 4 Państwa-Strony podejmą wszelkie właściwe działania ustawodawczo-administracyjne oraz inne dla realizacji praw uznanych w niniejszej konwencji. Odnośnie do praw ekonomicznych, socjalnych oraz kulturalnych Państwa-Strony będą podejmowały takie działania przy maksymalnym wykorzystaniu środków będących w ich dyspozycji oraz - gdy okaże się to konieczne - w ramach współpracy międzynarodowej. Artykuł 5 Państwa-Strony będą szanowały odpowiedzialność, prawo i obowiązek rodziców lub, w odpowiednich przypadkach, członków dalszej rodziny lub środowiska, zgodnie z miejscowymi obyczajami, opiekunów biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm 14/26

15 prawnych lub innych osób prawnie odpowiedzialnych za dziecko, do zapewnienia mu, w sposób odpowiadający rozwojowi jego zdolności, możliwości ukierunkowania go i udzielenia mu rad przy korzystaniu przez nie z praw przyznanych mu w niniejszej konwencji. Artykuł 6 1. Państwa-Strony uznają, że każde dziecko ma niezbywalne prawo do życia. 2. Państwa-Strony zapewnią, w możliwie maksymalnym zakresie, warunki życia i rozwoju dziecka. Artykuł 7 1. Niezwłocznie po urodzeniu dziecka zostanie sporządzony jego akt urodzenia, a dziecko od momentu urodzenia będzie miało prawo do otrzymania imienia, uzyskania obywatelstwa oraz, jeśli to możliwe, prawo do poznania swoich rodziców i pozostawania pod ich opieką. 2. Państwa-Strony zapewnią, aby te prawa stały się zgodne z ich prawem wewnętrznym oraz z ich międzynarodowymi zobowiązaniami w tej dziedzinie, w szczególności w przypadkach, gdyby brak tych uregulowań spowodował, iż dziecko zostałoby bezpaństwowcem. Artykuł 8 1. Państwa-Strony podejmują działania mające na celu poszanowanie prawa dziecka do zachowania jego tożsamości, w tym obywatelstwa, nazwiska, stosunków rodzinnych, zgodnych z prawem, z wyłączeniem bezprawnych ingerencji. 2. W przypadku gdy dziecko zostało bezprawnie pozbawione części lub wszystkich elementów swojej tożsamości, Państwa-Strony okażą właściwą pomoc i ochronę w celu jak najszybszego przywrócenia jego tożsamości. Artykuł 9 1. Państwa-Strony zapewnią, aby dziecko nie zostało oddzielone od swoich rodziców wbrew ich woli, z wyłączeniem przypadków, gdy kompetentne władze, podlegające nadzorowi sądowemu, zdecydują zgodnie z obowiązującym prawem oraz stosowanym postępowaniem, że takie oddzielenie jest konieczne ze względu na najlepiej pojęte interesy dziecka. Taka decyzja może być konieczna szczególnie w przypadkach nadużyć lub zaniedbań ze strony rodziców, gdy każde z rodziców mieszka oddzielnie, a należy podjąć decyzję odnośnie do miejsca pobytu lub zamieszkania dziecka. 2. W każdym postępowaniu podejmowanym stosownie do ustępu 1 niniejszego artykułu należy umożliwić wszystkim zainteresowanym stronom uczestnictwo w tym postępowaniu oraz wyrażenie przez nie swoich opinii. 3. Państwa-Strony będą szanowały prawo dziecka odseparowanego od jednego lub obojga rodziców do utrzymywania regularnych stosunków osobistych i bezpośrednich kontaktów z obojgiem rodziców, z wyjątkiem przypadków, gdy jest to sprzeczne z najlepiej pojętym interesem dziecka. 4. W przypadku gdy tego rodzaju separacja jest wynikiem działania podjętego przez Państwo-Stronę, takiego jak zatrzymanie, uwięzienie, wygnanie, deportacja lub śmierć (w tym śmierć spowodowana jakąkolwiek przyczyną podczas zatrzymania przez państwo) jednego lub obojga rodziców dziecka lub dziecka, państwo zapewni, na żądanie, rodzicom dziecka, dziecku lub - jeżeli będzie to właściwe - innemu członkowi rodziny podanie istotnych informacji dotyczących miejsca pobytu nieobecnego(ych) członka(ów) rodziny, jeśli treść tej informacji nie przyniesie szkody dobru dziecka. Ponadto Państwa-Strony zapewnią, aby wniesienie takiej prośby samo przez się nie pociągało żadnych ujemnych następstw dla osoby (osób), której(ych) dotyczy. Artykuł Zgodnie z wynikającym z postanowienia artykułu 9 ustęp 1 obowiązkiem Państw-Stron wnioski składane przez dziecko lub przez jego rodziców odnośnie do wjazdu lub opuszczenia Państwa-Strony w celu łączenia rodziny będą rozpatrywane przez Państwa-Strony w sposób przychylny, humanitarny i w szybkim trybie. Państwa-Strony ponadto zapewnią, aby złożenie takiego wniosku nie pociągało za sobą ujemnych skutków dla wnioskodawców oraz członków ich rodzin. 2. Dziecko, którego rodzice przebywają w różnych państwach, będzie miało prawo do utrzymywania regularnych, z wyjątkiem okoliczności nadzwyczajnych, osobistych stosunków i bezpośrednich kontaktów z biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm 15/26

16 obojgiem rodziców. W tym celu oraz zgodnie z obowiązkiem Państw-Stron wynikającym z postanowienia artykułu 9 ustęp 2 Państwa-Strony będą respektowały prawo dziecka oraz jego rodziców do opuszczenia każdego kraju, w tym własnego, oraz powrotu do ich własnego kraju. Prawo do opuszczenia dowolnego kraju będzie podlegać tylko takim ograniczeniom, które są określone przez prawo i które są niezbędne dla ochrony bezpieczeństwa narodowego, porządku publicznego, zdrowia i moralności społecznej lub praw i swobód innych osób, zgodnych z pozostałymi prawami uznanymi w niniejszej konwencji. Artykuł Państwa-Strony będą podejmowały kroki dla zwalczania nielegalnego transferu dzieci oraz ich nielegalnego wywozu za granicę. 2. W tym celu Państwa-Strony będą popierały zawieranie odpowiednich umów dwustronnych lub wielostronnych albo przystępowanie do istniejących już umów. Artykuł Państwa-Strony zapewniają dziecku, które jest zdolne do kształtowania swych własnych poglądów, prawo do swobodnego wyrażania własnych poglądów we wszystkich sprawach dotyczących dziecka, przyjmując je z należytą wagą, stosownie do wieku oraz dojrzałość dziecka. 2. W tym celu dziecko będzie miało w szczególności zapewnioną możliwość wypowiadania się w każdym postępowaniu sądowym i administracyjnym, dotyczącym dziecka, bezpośrednio lub za pośrednictwem przedstawiciela bądź odpowiedniego organu, zgodnie z zasadami proceduralnymi prawa wewnętrznego. Artykuł Dziecko będzie miało prawo do swobodnej wypowiedzi; prawo to ma zawierać swobodę poszukiwania, otrzymywania i przekazywania informacji oraz idei wszelkiego rodzaju, bez względu na granice, w formie ustnej, pisemnej bądź za pomocą druku, w formie artystycznej lub z wykorzystaniem każdego innego środka przekazu według wyboru dziecka. 2. Wykonywanie tego prawa może podlegać pewnym ograniczeniom, lecz tylko takim, które są przewidziane przez prawo i które są konieczne: a) dla poszanowania praw lub reputacji innych osób albo b) do ochrony bezpieczeństwa narodowego lub porządku publicznego, bądź zdrowia albo moralności społecznej. Artykuł Państwa-Strony będą respektowały prawo dziecka do swobody myśli, sumienia i wyznania. 2. Państwa-Strony będą respektowały prawa i obowiązki rodziców lub, w odpowiednich przypadkach, opiekunów prawnych odnośnie do ukierunkowania dziecka w korzystaniu z jego prawa w sposób zgodny z rozwijającymi się zdolnościami dziecka. 3. Swoboda wyrażania wyznawanej religii lub przekonań może podlegać tylko takim ograniczeniom, które są przewidziane prawem i są konieczne do ochrony bezpieczeństwa narodowego i porządku publicznego, zdrowia lub moralności społecznej bądź podstawowych praw i wolności innych osób. Artykuł Państwa-Strony uznają prawa dziecka do swobodnego zrzeszania się oraz wolności pokojowych zgromadzeń. 2. Na wykonywanie tych praw nie mogą być nakładane jakiekolwiek ograniczenia, z wyjątkiem tych, które są zgodne z prawem i które są konieczne w społeczeństwie demokratycznym do zapewnienia interesów bezpieczeństwa narodowego, porządku publicznego, ochrony zdrowia bądź moralności społecznej lub ochrony praw i wolności innych osób. Artykuł Żadne dziecko nie będzie podlegało arbitralnej lub bezprawnej ingerencji w sferę jego życia prywatnego, rodzinnego lub domowego czy w korespondencję ani bezprawnym zamachom na jego honor i reputację. biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm 16/26

17 2. Dziecko ma prawo do ochrony prawnej przeciwko tego rodzaju ingerencji lub zamachom. Artykuł 17 Państwa-Strony uznają ważną rolę spełnianą przez środki masowego przekazu i zapewnią, aby dziecko miało dostęp do informacji oraz materiałów pochodzących z różnorodnych źródeł krajowych i międzynarodowych, szczególnie do tych, które mają na uwadze jego dobro w wymiarze społecznym, duchowym i moralnym oraz jego zdrowie fizyczne i psychiczne. W tym celu Państwa-Strony będą: a) zachęcały środki masowego przekazu do rozpowszechniania informacji i materiałów, korzystnych dla dziecka w wymiarze społecznym oraz kulturalnym, zgodnie z duchem artykułu 29; b) zachęcały do rozwoju współpracy międzynarodowej w dziedzinie wytwarzania, wymiany oraz rozpowszechniania tego rodzaju informacji i materiałów, pochodzących z różnorodnych kulturowych źródeł krajowych oraz międzynarodowych; c) zachęcały do wydawania i rozpowszechniania książek dla dzieci; d) zachęcały środki masowego przekazu, aby w szczególny sposób uwzględniały potrzeby językowe dzieci należących do mniejszości narodowych lub do rdzennej społeczności; e) zachęcały do rozwijania odpowiednich kierunków działalności dla ochrony dzieci przed informacjami i materiałami szkodliwymi z punktu widzenia ich dobra, mając na względzie postanowienia artykułów 13 i 18. Artykuł Państwa-Strony podejmą wszelkie możliwe starania dla pełnego uznania zasady, że oboje rodzice ponoszą wspólną odpowiedzialność za wychowanie i rozwój dziecka. Rodzice lub w określonych przypadkach opiekunowie prawni ponoszą główną odpowiedzialność za wychowanie i rozwój dziecka. Jak najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka ma być przedmiotem ich największej troski. 2. W celu zagwarantowania i popierania praw zawartych w niniejszej konwencji Państwa-Strony będą okazywały odpowiednią pomoc rodzicom oraz opiekunom prawnym w wykonywaniu przez nich obowiązków związanych z wychowywaniem dzieci oraz zapewnią rozwój instytucji, zakładów i usług w zakresie opieki nad dziećmi. 3. Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie właściwe kroki dla zapewnienia dzieciom pracujących rodziców prawa do korzystania z usług instytucji i zakładów w zakresie opieki nad dziećmi, do których są one uprawnione. Artykuł Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie właściwe kroki w dziedzinie ustawodawczej, administracyjnej, społecznej oraz wychowawczej dla ochrony dziecka przed wszelkimi formami przemocy fizycznej bądź psychicznej, krzywdy lub zaniedbania bądź złego traktowania lub wyzysku, w tym wykorzystywania w celach seksualnych, dzieci pozostających pod opieką rodzica(ów), opiekuna(ów) prawnego(ych) lub innej osoby sprawującej opiekę nad dzieckiem. 2. Tego rodzaju środki ochronne powinny obejmować, tam gdzie jest to właściwe, skuteczne przedsięwzięcia w celu stworzenia programów socjalnych dla realizacji pomocy dziecku oraz osobom sprawującym opiekę nad dzieckiem, jak również innych form działań prewencyjnych dla ustalania, informowania, wszczynania i prowadzenia śledztwa, postępowania, notowania wymienionych wyżej przypadków niewłaściwego traktowania dzieci oraz tam, gdzie jest to właściwe - ingerencję sądu. Artykuł Dziecko pozbawione czasowo lub na stałe swego środowiska rodzinnego lub gdy ze względu na swoje dobro nie może pozostawać w tym środowisku, będzie miało prawo do specjalnej ochrony i pomocy ze strony państwa. 2. Państwa-Strony zgodnie ze swym prawem wewnętrznym zapewnią takiemu dziecku opiekę zastępczą. 3. Tego rodzaju opieka może obejmować, między innymi, umieszczenie w rodzinie zastępczej, Kafala w prawie islamskim, adopcję lub - gdy jest to niezbędne - umieszczenie w odpowiedniej instytucji powołanej do opieki nad dziećmi. Przy wyborze odpowiednich rozwiązań należy w sposób właściwy uwzględnić wskazania w zachowaniu ciągłości w wychowaniu dziecka oraz jego tożsamości etnicznej, religijnej, kulturowej i językowej. biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm 17/26

18 kulturowej i językowej. Artykuł 21 Państwa-Strony uznające i/lub dopuszczające system adopcji zapewnią, aby dobro dziecka było celem najwyższym, i będą: a) czuwać, aby adopcja dziecka odbywała się tylko z upoważnienia kompetentnych władz, które będą decydować - zgodnie z obowiązującym prawem i postępowaniem oraz na podstawie wszelkich stosownych i wiarygodnych informacji - o tym, że adopcja jest dopuszczalna ze względu na sytuację dziecka w odniesieniu do rodziców, krewnych i opiekunów prawnych, oraz - w przypadku gdy jest to wymagane - aby osoby zainteresowane świadomie wyraziły zgodę na adopcję po przeprowadzeniu z nimi niezbędnych konsultacji; b) traktować adopcję związaną z przeniesieniem dziecka do innego kraju jako zastępczy środek opieki nad dzieckiem, jeżeli nie może być ono umieszczone w rodzinie zastępczej lub adopcyjnej albo nie można mu zapewnić w żaden inny odpowiedni sposób opieki w kraju jego pochodzenia; c) dbać o to, aby dziecko adoptowane do innego kraju miało zabezpieczenie gwarancyjne i poziom życia odpowiednie do tych, które byłyby zapewnione w przypadku adopcji krajowej; d) podejmować wszelkie właściwe kroki dla zapewnienia, aby w przypadku adopcji do innego kraju osoby w niej zaangażowane nie uzyskały z tego powodu niestosownych korzyści finansowych; e) sprzyjać osiąganiu celów niniejszego artykułu, tam gdzie jest to stosowne, przez zawieranie dwustronnych lub wielostronnych porozumień lub umów, a także dążyć w ich ramach do zapewnienia, aby umieszczenie dziecka w innym kraju odbywało się za pośrednictwem kompetentnych władz lub organów. Artykuł Państwa-Strony podejmą właściwe kroki dla zapewnienia, aby dziecko, które ubiega się o status uchodźcy bądź jest uważane za uchodźcę w świetle odpowiednich przepisów prawa międzynarodowego lub wewnętrznego stosowanego postępowania, w przypadku gdy występuje samo lub towarzyszą mu rodzice bądź inna osoba, otrzymało odpowiednią ochronę i pomoc humanitarną przy korzystaniu z odpowiednich praw zawartych w niniejszej konwencji lub innych międzynarodowych aktach dotyczących praw człowieka oraz innych dokumentach w sprawach humanitarnych, których wspomniane Państwa są Stronami. 2. W tym celu Państwa-Strony zapewnią, w stopniu, jaki uznają za właściwy, współdziałanie w wysiłkach podejmowanych przez Narody Zjednoczone i inne kompetentne organizacje międzyrządowe oraz pozarządowe, współpracujące z Narodami Zjednoczonymi, dla udzielenia ochrony i pomocy takiemu dziecku oraz odnalezienia jego rodziców lub innych członków rodziny dziecka uchodźcy w celu uzyskania informacji niezbędnych do ponownego połączenia go z rodziną. W przypadkach gdy nie można odnaleźć rodziców ani innych członków rodziny, dziecko zostanie otoczone taką samą opieką, jak dziecko pozbawione stale bądź czasowo swojego otoczenia rodzinnego z jakichkolwiek przyczyn, zgodnie z postanowieniami niniejszej konwencji. Artykuł Państwa-Strony uznają, że dziecko psychicznie lub fizycznie niepełnosprawne powinno mieć zapewnioną pełnię normalnego życia w warunkach gwarantujących mu godność, umożliwiających osiągnięcie niezależności oraz ułatwiających aktywne uczestnictwo dziecka w życiu społeczeństwa. 2. Państwa-Strony uznają prawo dziecka niepełnosprawnego do szczególnej troski i będą sprzyjały oraz zapewniały, stosownie do dostępnych środków, rozszerzanie pomocy udzielanej uprawnionym do niej dzieciom oraz osobom odpowiedzialnym za opiekę nad nimi. Pomoc taka będzie udzielana na wniosek tych osób i będzie stosowna do warunków dziecka oraz sytuacji rodziców lub innych osób, które się nim opiekują. 3. Uznając szczególne potrzeby dziecka niepełnosprawnego, pomoc, o której mowa w ustępie 2 niniejszego artykułu, będzie udzielana bezpłatnie tam, gdzie jest to możliwe, z uwzględnieniem zasobów finansowych rodziców bądź innych osób opiekujących się dzieckiem, i ma zapewnić, aby niepełnosprawne dziecko posiadało skuteczny dostęp do oświaty, nauki, opieki zdrowotnej, opieki rehabilitacyjnej, przygotowania zawodowego oraz możliwości rekreacyjnych, realizowany w sposób prowadzący do osiągnięcia przez biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm 18/26

19 dziecko jak najwyższego stopnia zintegrowania ze społeczeństwem oraz osobistego rozwoju, w tym jego rozwoju kulturalnego i duchowego. 4. Państwa-Strony będą sprzyjać, w duchu współpracy międzynarodowej, wymianie odpowiednich informacji w zakresie profilaktyki zdrowotnej oraz leczenia medycznego, psychologicznego i funkcjonalnego dzieci niepełnosprawnych, w tym rozpowszechnianiu i umożliwianiu dostępu do informacji dotyczących metod rehabilitacji oraz kształcenia i przygotowania zawodowego, w celu umożliwienia Państwom-Stronom poprawy ich możliwości i kwalifikacji oraz w celu wzbogacenia ich doświadczeń w tych dziedzinach. W związku z tym potrzeby krajów rozwijających się będą uwzględniane w sposób szczególny. Artykuł Państwa-Strony uznają prawo dziecka do jak najwyższego poziomu zdrowia i udogodnień w zakresie leczenia chorób oraz rehabilitacji zdrowotnej. Państwa-Strony będą dążyły do zapewnienia, aby żadne dziecko nie było pozbawione prawa dostępu do tego rodzaju opieki zdrowotnej. 2. Państwa-Strony będą dążyły do pełnej realizacji tego prawa, a w szczególności podejmą niezbędne kroki w celu: a) zmniejszenia śmiertelności wśród noworodków i dzieci; b) zapewnienia udzielania koniecznej pomocy oraz opieki zdrowotnej wszystkim dzieciom, ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju podstawowej opieki zdrowotnej; c) zwalczania chorób i niedożywienia, w tym - w ramach podstawowej opieki zdrowotnej - przez wykorzystanie między innymi łatwo dostępnych technik oraz przez dostarczanie odpowiednich pożywnych produktów żywnościowych i wody pitnej, z uwzględnieniem niebezpieczeństwa oraz ryzyka zanieczyszczenia środowiska naturalnego; d) zapewnienia matkom właściwej opieki zdrowotnej w okresie przed i po urodzeniu dziecka; e) zapewnienia, aby wszystkie grupy społeczne, w szczególności rodzice oraz dzieci, były informowane i posiadały dostęp do oświaty oraz otrzymywały wsparcie w korzystaniu z podstawowej wiedzy w zakresie zdrowia dziecka i karmienia, korzyści z karmienia piersią, higieny i warunków zdrowotnych otoczenia, a także zapobiegania wypadkom; f) rozwoju profilaktycznej opieki zdrowotnej, poradnictwa dla rodziców oraz wychowania i usług w zakresie planowania rodziny. 3. Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie właściwe i skuteczne kroki na rzecz zniesienia tradycyjnych praktyk przynoszących szkodę zdrowiu dziecka. 4. Państwa-Strony zobowiązują się działać na rzecz sprzyjania i zachęcania do rozwoju współpracy międzynarodowej w celu stopniowego osiągania pełnej realizacji praw uznanych w niniejszym artykule. W związku z tym szczególna uwaga będzie zwrócona na potrzeby krajów rozwijających się. Artykuł 25 Państwa-Strony uznają prawo dziecka, umieszczonego przez kompetentne władze w zakładzie w celach opieki, ochrony bądź leczenia w zakresie zdrowia fizycznego lub psychicznego, do okresowego przeglądu leczenia dziecka i wszelkich innych okoliczności odnoszących się do jego umieszczenia w zakładzie. Artykuł Państwa-Strony będą uznawać prawo każdego dziecka do korzystania z systemu zabezpieczenia społecznego, w tym ubezpieczeń socjalnych, oraz będą podejmowały niezbędne kroki do osiągnięcia pełnej realizacji tego prawa zgodnie z ich prawem wewnętrznym. 2. Tam gdzie jest to możliwe, powyższe świadczenia powinny być zabezpieczone z uwzględnieniem zasobów i warunków życia dziecka oraz osób odpowiedzialnych za jego utrzymanie, jak również wszelkich innych okoliczności, odnoszących się do stosowania realizacji świadczeń wnioskowanych przez dziecko lub w jego imieniu. Artykuł Państwa-Strony uznają prawo każdego dziecka do poziomu życia odpowiadającego jego rozwojowi fizycznemu, psychicznemu, duchowemu, moralnemu i społecznemu. biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm 19/26

20 2. Rodzice (rodzic) lib inne osoby odpowiedzialne za dziecko ponoszą główną odpowiedzialność za zabezpieczenie, w ramach swych możliwości, także finansowych, warunków życia niezbędnych do rozwoju dziecka. 3. Państwa-Strony, zgodnie z warunkami krajowymi oraz odpowiednio do swych środków, będą podejmowały właściwe kroki dla wspomagania rodziców lub innych osób odpowiedzialnych za dziecko w realizacji tego prawa oraz będą udzielały, w razie potrzeby, pomocy materialnej oraz innych programów pomocy, szczególnie w zakresie żywności, odzieży i mieszkań. 4. Państwa-Strony podejmą wszelkie właściwe kroki dla zapewnienia łożenia na utrzymanie dziecka ze strony rodziców lub innych osób ponoszących odpowiedzialność finansową za dziecko, zarówno na terenie Państwa- Strony, jak i za granicą. W szczególnych wypadkach, gdy osoba ponosząca odpowiedzialność finansową za dziecko mieszka w państwie innym niż dziecko, Państwa-Strony będą dążyły do przystąpienia do umów międzynarodowych lub do zawarcia takich umów, jak również do zawierania odpowiednich porozumień. Artykuł Państwa-Strony uznają prawo dziecka do nauki i w celu stopniowego realizowania tego prawa na zasadzie równych szans, w szczególności: a) uczynią nauczanie podstawowe obowiązkowym i bezpłatnym dla wszystkich; b) będą popierać rozwój różnorodnych form szkolnictwa średniego, zarówno ogólnokształcącego, jak i zawodowego, uczynią je dostępnymi dla każdego dziecka oraz podejmą odpowiednie kroki, takie jak wprowadzenie bezpłatnego nauczania oraz udzielanie w razie potrzeby pomocy finansowej; c) za pomocą wszelkich właściwych środków uczynią szkolnictwo wyższe dostępnym dla wszystkich na zasadzie zdolności; d) udostępnią wszystkim dzieciom informacje i poradnictwo szkolne i zawodowe; e) podejmą kroki na rzecz zapewnienia regularnego uczęszczania do szkół oraz zmniejszenia wskaźnika porzucania nauki. 2. Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie właściwe środki zapewniające, aby dyscyplina szkolna była stosowana w sposób zgodny z ludzką godnością dziecka i z niniejszą konwencją. 3. Państwa-Strony będą popierały i rozwijały międzynarodową współpracę w dziedzinie oświaty, w szczególności w celu przyczyniania się do zlikwidowania ignorancji i analfabetyzmu na świecie oraz ułatwienia dostępu do wiedzy naukowo-technicznej i nowoczesnych metod nauczania. W tym zakresie należy w szczególności uwzględnić potrzeby krajów rozwijających się. Artykuł Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na: a) rozwijanie w jak najpełniejszym zakresie osobowości, talentów oraz zdolności umysłowych i fizycznych dziecka; b) rozwijanie w dziecku szacunku dla praw człowieka i podstawowych swobód oraz dla zasad zawartych w Karcie Narodów Zjednoczonych; c) rozwijanie w dziecku szacunku dla jego rodziców, jego tożsamości kulturowej, języka i wartości, dla wartości narodowych kraju, w którym mieszka dziecko, kraju, z którego dziecko pochodzi, jak i dla innych kultur; d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami, grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia; e) rozwijanie w dziecku poszanowania środowiska naturalnego. 2. Żadne postanowienie niniejszego artykułu lub artykułu 28 nie może być interpretowane w sposób naruszający wolność osób fizycznych lub ciał zbiorowych do zakładania i prowadzenia instytucji oświatowych, z zastrzeżeniem przestrzegania zasad wyrażonych w ustępie 1 niniejszego artykułu oraz wymogów, aby kształcenie w tego typu instytucjach odpowiadało minimalnym standardom, które określi biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm 20/26