MORFOLOGIA I ROZWÓJ OŚRODKÓW CHŁONNYCH JAMY KLATKI PIERSIOWEJ U ŚWINI W OKRESIE PRENATALNYM 1

Transkrypt

1 Acta Sci. Pol., Medicina Veterinaria 12 (1) 2013, ISSN (print) ISSN (on-line) MORFOLOGIA I ROZWÓJ OŚRODKÓW CHŁONNYCH JAMY KLATKI PIERSIOWEJ U ŚWINI W OKRESIE PRENATALNYM 1 Monika Wojnar Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Streszczenie. Badania przeprowadzono na 117 płodach świni pochodzących z różnych okresów życia płodowego. Analiza morfologiczna wykazała, iż najbardziej nieregularny kształt przyjmowały węzły chłonne tchawiczo-oskrzelowe lewe. Stwierdzono zwiększanie się liczby węzłów chłonnych w badanych ośrodkach chłonnych, co jest częściowo związane ze zjawiskiem rozchodzenia się węzłów chłonnych. Badanie mikroskopowe i immunohistochemiczne pozwoliło na prześledzenie stopniowego kształtowania się struktur histologicznych oraz potwierdziło obecność limfocytów T i B od 60. dnia ciąży, przy czym liczba komórek T wzrastała między 82. a 103. dniem ciąży. Słowa kluczowe: węzły chłonne, rozwój, świnia WSTĘP Węzły chłonne, jako narządy włączone w przebieg naczyń chłonnych, stanowią miejsce reakcji obronnych organizmu. Na wysokie znaczenie wpływa ich rola jako filtra zatrzymującego szkodliwe czynniki znajdujące się w organizmie. Z drugiej jednak strony mogą one uczestniczyć w szerzeniu procesu nowotworowego. Dlatego w każdym przypadku zmian patologicznych w węźle chłonnym należy liczyć się z faktem, że jest to proces wtórny, spowodowany procesem chorobowym w obszarze, z którego chłonka spływa do węzła. W skład układu chłonnego wchodzą narządy limfatyczne, zbudowane z tkanki limfatycznej oraz naczynia chłonne, którymi przepływa chłonka. W ujęciu funkcjonalnym możemy mówić o układzie immunologicznym, który jest pojęciem szerszym. Składają się bowiem na niego, oprócz narządów i naczyń limfatycznych, także limfocyty krążące (i inne komórki układu odpornościowego) oraz immunoglobuliny i cytokiny uwalniane przez limfocyty. Tkanki, narządy i komórki układu chłon- Copyright by Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Adres do korespondencji Corresponding author: Monika Wojnar, Katedra Biostruktury i Fizjologii Zwierząt, ul. Kożuchowska 1/3, Wrocław, monika.wojnar@up.wroc.pl

2 30 M. Wojnar nego stanowią materialną bazę układu immunologicznego [Ostrowski 1995, Jakóbisiak 1996, Buczek i in. 1999, Kuryszko i Zarzycki 2000]. W celu ujednolicenia mianownictwa Baum [1938] wprowadził pojęcie ośrodka chłonnego (lymphocentrum). Dotyczy ono grupy węzłów chłonnych, położonych u różnych gatunków w tej samej okolicy ciała, w przebiegu jednakowych dróg odpływu chłonki. U zwierząt opisano 19 limfocentrów [Spira 1962, NAV 1994]. Świnia jest interesującym obiektem badawczym ze względu na swoją wysoką plenność (możliwość uzyskania większej ilości materiału badawczego w krótkim czasie), a także perspektywy, jakie niesie ze sobą biotechnologia w dziedzinie wykorzystania transgenicznych zwierząt w medycynie [Jakóbisiak 1996, Storck i in. 1998, Van Cott i in. 2001]. MATERIAŁ I METODY Do badań wykorzystano 117 płodów świni, w wieku od 40. do 114. dnia życia płodowego. Badane płody stanowiły zawartość 13 macic. Materiał płodowy pochodził z jednego ośrodka hodowlanego (zbliżone warunki hodowlano-weterynaryjne) oraz był jednolity pod względem genetycznym (lochy mieszańce rasy polska biała zwisłoucha i wielka biała polska, kryte knurami rasy duroc i hampshire lub też mieszańcami tych ras z rasą pietrain). Węzły chłonne jamy piersiowej u badanych płodów poddano badaniom morfologicznym, morfometrycznym i histologicznym. Pomiarów długości płodów dokonano za pomocą miarki metrycznej (z dokładnością do 1 mm). Wiek płodów określono na podstawie udokumentowanych dat krycia loch. W celu potwierdzenia wieku płodów posłużono się metodą opracowaną przez Marrable [1971] oraz Latshaw [1987]. Płody były uprzednio utrwalone w 10% roztworze formaliny oraz podzielono je na pięć grup wiekowych. W każdej grupie wiekowej badaniu poddano następujące płody: w I grupie płody pochodzące z 3 miotów: 40., 42., 50. dzień ciąży, w II grupie płody pochodzące z 3 miotów: 56., 60., 61. dzień ciąży, w III grupie płody pochodzące z 3 miotów: 70., 78., 82. dzień ciąży, w IV grupie płody pochodzące z 2 miotów: 92., 97. dzień ciąży, w V grupie płody pochodzące z 2 miotów: 103., 114. dzień ciąży. Metody morfologiczne Badania morfologiczne przeprowadzone były według metody przekrojów populacyjnych [Bożiłow i Sawicki 1980]. Posługiwano się mikroskopem stereoskopowym przy powiększeniu Ustalano topografię badanych węzłów chłonnych, z wykorzystaniem metod anatomii topograficznej: skeletotopii, holotopii i syntopii. Oceniano liczbę, kształt, barwę oraz zaopatrzenie układem krwionośnym i nerwowym węzłów chłonnych. Obserwowano położenie węzłów chłonnych względem okolicznych struktur anatomicznych klatki piersiowej w trakcie kolejnych etapów rozwoju płodowego zarówno w fazie allo-, jak i izometrycznej (oceniano biodynamikę zachodzących zmian). Zwrócono uwagę na zjawiska symetrii i asymetrii. Acta Sci. Pol.

3 Morfologia i rozwój ośrodków chłonnych Morfometria Mierzono długość, szerokość oraz grubość węzłów chłonnych. Pomiarów tych dokonano za pomocą suwmiarki elektronicznej (z dokładnością do 0,01 mm). Na podstawie otrzymanych wartości obliczono objętość węzłów chłonnych, wykorzystując wzór na objętość elipsoidy obrotowej z uwzględnieniem współczynnika korekcji (π/6). a b c π/6, gdzie: a długość, b szerokość, c grubość [Brunn i in. 1981, Klima 1997]. W przypadku zbytniego odbiegania kształtem węzłów chłonnych od elipsoidy dzielono go na części wtórne, a następnie sumowano ich objętości. Wyniki zestawiono z płcią płodów, z ułożeniem w rogach macicznych oraz ze stroną ciała. Iniekcje donaczyniowe Posługiwano się lateksem LBS. Masę wypełniającą deponowano do tętnicy pępkowej. Umożliwiło to dokładną obserwację unaczynienia badanych węzłów chłonnych. Badanie histologiczne Preparaty histologiczne wykonano, pobierając całe węzły chłonne od jednego osobnika z każdego przebadanego miotu. Ponieważ badanie histologiczne jest jedyną metodą, pozwalającą na obserwację węzłów chłonnych u najmłodszych płodów, nie przeprowadzano w tej grupie obserwacji topograficznych. Na potrzeby badania histologicznego pobrano wycinki tkankowe z miejsc, w których w późniejszym czasie rozwiną się węzły chłonne. Zastosowano barwienie rutynowe H E mikroskrawków. Preparaty obserwowano pod mikroskopem świetlnym Zeiss Jena, pod powiększeniem 5, 10, 40, 100. Badanie immunohistochemiczne Posługiwano się surowicami: poliklonalną króliczą przeciw ludzkim CD3 oraz monoklonalną mysią przeciw ludzkim CD20, w celu zidentyfikowania i zróżnicowania oraz oszacowania ilościowego populacji limfocytów T i B w badanych węzłach chłonnych. Analiza statystyczna Otrzymane wyniki opracowano za pomocą programu Microsoft Excel 2000 oraz programu do analizy danych i obrazu: Microcal Origin 6.0. Medicina Veterinaria 12 (1) 2013

4 32 M. Wojnar WYNIKI Analiza morfologiczna Ośrodek chłonny piersiowy dogrzbietowy (lymphocentrum thoracicum dorsale) Węzły chłonne piersiowe aorty (lymphonodi thoracici aortici) U płodów dniowych układały się dogrzbietowo od aorty piersiowej, a dobrzusznie od żyły nieparzystej lewej, po obu stronach ciała, od Th 6 7 do Th 13. Przyjmowały one różnorodny kształt: okrągły, owalny bądź nieregularny dopasowany kształtem do okolicznych tworów anatomicznych. Węzły te leżały pojedynczo lub część z nich tworzyła zbite szeregi, układające się w podłużne pasma (fot. 1). Łączna ich objętość była większa po stronie lewej niż po prawej. W dniu ciąży badane węzły chłonne lokalizowały się podobnie jak poprzednio, dogrzbietowo wzdłuż aorty i żyły nieparzystej lewej od Th 5 6 do końca odcinka piersiowego kręgosłupa. Po stronie lewej miały mniejszą objętość niż po prawej. U płodów w oraz dniu ciąży układały się dogrzbietowo od aorty piersiowej. Widoczne były po obu stronach ciała, przy czym nieznacznie większą łączną objętość miały po stronie prawej ciała. Występowały w liczbie Miały kształt wydłużonych owali lub wałków i wtedy lokalizowały się tylko po prawej stronie. Mogą też być szerokie i wówczas były widoczne po obu stronach ciała. Ośrodek chłonny piersiowy dobrzuszny (lymphocentrum thoracicum ventrale) Węzły chłonne mostkowe (lymphonodi sternales) U płodów dniowych tworzyły jeden, zwarty węzeł. Układał się on na rękojeści mostka, przy wpuście doczaszkowym klatki piersiowej, między początkowym odcinkiem tętnicy i żyły piersiowej wewnętrznej lewej a początkiem tętnicy i żyły piersiowej wewnętrznej prawej. Doogonowo graniczył z płatem piersiowym grasicy. Przyjmował on nieregularny kształt. Cechą charakterystyczną był sposób jego ułożenia względem grasicy. Mianowicie u większości osobników otaczał on dogłowową, najwęższą część płata piersiowego grasicy, na kształt jakby paciorka czy pierścionka (ryc. 1). Zaobserwowano, że większa jego część, przylegająca do najwęższej części płata piersiowego grasicy, leżała na prawo od płaszczyzny pośrodkowej. Przyjmował średnio rozmiary 0,92 ml. W oraz dniu ciąży tworzył się ściśle upakowany, spłaszczony zespół. Można w nim było wyróżnić 2 3 węzły. Układały się na wewnętrznej powierzchni mostka podobnie jak w poprzedniej grupie, z tym że najczęściej nie otaczały one grasicy. Do powierzchni doogonowo-dobrzusznej przylegał płat piersiowy (fot. 2). Osiągały łączną objętość średnio 10,87, a następnie 22,46 ml. U płodów dniowych występowały w liczbie 1 4. Tworzyły spłaszczony pakiet. Poszczególne węzły w pakiecie nie zawsze dawało się rozdzielić, w związku z czym obserwowano je w postaci podobnej do kalafiora. Układały się one podobnie jak poprzednio. Ich objętość wynosiła średnio 45,87 ml. Acta Sci. Pol.

5 Morfologia i rozwój ośrodków chłonnych Fot. 1. Węzły chłonne ośrodka chłonnego piersiowego dogrzbietowego płodu z 60. dnia ciąży (lewa strona ciała). A węzły chłonne piersiowe aorty, B aorta piersiowa, C żyła nieparzysta lewa, D żyła międzyżebrowa dogrzbietowa, E przepona Pic. 1. Lymph nodes of the dorsal thoracic lymph centre of fetus from 60. day of gestation (left side of the body). A thoracic aortic lymph nodes, B thoracic aorta, C left azygos vein, D dorsal intercostal vein, E diaphragm Ryc. 1. Typowy kształt węzłów chłonnych mostkowych w II grupie wiekowej. A węzeł chłonny mostkowy, B grasica Fig. 1. The typical shape of sternal lymph nodes in II age group. A sternal lymph node, B Thymus Fot. 2. Węzły chłonne ośrodka chłonnego piersiowego dobrzusznego płodu z 97. dnia ciąży (prawa strona ciała). A węzły chłonne mostkowe, B tętnica i żyła piersiowa wewnętrzna, C mostek, D grasica, E nerw przeponowy, F serce Pic. 2. Lymph nodes of the ventral thoracic lymph centre of fetus from 97. day of gestation (right side of the body). A sternal lymph nodes, B internal thoracic artery and vein, C sternum, D thymus, E phrenic nerve, F heart Medicina Veterinaria 12 (1) 2013

6 34 M. Wojnar Ośrodek chłonny śródpiersiowy (lymphocentrum mediastinale) Węzły chłonne śródpiersiowe doczaszkowe (lymphonodi mediastinales craniales) (ryc. 2, 3) W dniu ciąży po lewej stronie ciała nie stwierdzono ich u wszystkich osobników. Przyjmowały zmienną lokalizację w położeniu 1, 2 lub 5: 1) na tętnicy podobojczykowej lewej, Th 2 3 ; 2) na pniu ramienno-głowowym, w miejscu jego odejścia od łuku aorty, Th 2 3, dobrzusznie od nerwu błędnego lewego; 3) przylegały do żyły głównej doczaszkowej, Th 2 3, w okolicy nerwu przeponowego lewego. Po prawej stronie stwierdzono je u wszystkich zbadanych osobników. Lokalizowały się w czterech miejscach: 1) między tętnicą a żyłą żebrowo-szyjną prawą, na tchawicy, dogrzbietowo od nerwu błędnego prawego; przyjmowały różnorodne kształty owalny, nieregularny; 2) przyśrodkowo od żyły żebrowo-szyjnej prawej, w miejscu jej ujścia do żyły głównej doogonowej, dobrzusznie-bocznie na tchawicy (Th 2 3 ); przyjmowały nieregularne kształty; 3) na tchawicy dogrzbietowo-bocznie, doogonowo od żyły żebrowo-szyjnej prawej, dogrzbietowo od nerwu błędnego prawego; 4) na dogrzbietowej ścianie tchawicy, w okolicy odejścia oskrzela tchawiczego, przyśrodkowo od nerwu błędnego prawego; przyjmowały postać wąskiego pasma lub osobnych, drobnych węzłów, ułożonych w szereg, Th 4 5. Węzły chłonne w wymienionych miejscach leżały samodzielnie lub łączyły się między sobą oraz z węzłami tchawiczo-oskrzelowymi doczaszkowymi (T) w różnoraki sposób (ryc. 4): a. 1+2+T, b T, c T. Ich łączna objętość po stronie lewej była znacznie mniejsza niż po prawej. W oraz dniu ciąży znajdowały się w klatce piersiowej tchawicy, przełyku oraz dużych naczyniach, przyjmowały podobny układ jak w poprzedniej grupie. Zaobserwowano następujące miejsca lokalizacji: Po stronie lewej występowały nie zawsze: 1) i 2) przy tętnicach odchodzących od łuku aorty, bocznie od tych tętnic; 3) pomiędzy tymi naczyniami; 4) przyśrodkowo od żyły żebrowo-szyjnej lewej; 5) przy żyle głównej doogonowej, na długości od granicy dogłowowej łuku aorty do tętnicy piersiowej wewnętrznej. Po stronie prawej występowały stale: 1) między tętnicą a żyłą żebrowo-szyjną prawą; 2) przykryte przez początkowy odcinek żyły głównej doczaszkowej; 3) na tchawicy, a częściowo na przełyku, doogonowo od żyły żebrowo-szyjnej prawej; 4) na tchawicy, przyśrodkowo od nerwu błędnego prawego, w okolicy miejsca odejścia oskrzela tchawiczego. Acta Sci. Pol.

7 Morfologia i rozwój ośrodków chłonnych Ryc. 2. Typy lokalizacji węzłów chłonnych lewa strona ciała. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 położenie węzłów chłonnych śródpiersiowych doczaszkowych. a, a1, b, b1, c, d, d1 części węzłów chłonnych tchawiczo-oskrzelowych lewych, A żyła główna doczaszkowa, B tętnica i żyła piersiowa wewnętrzna, C pień ramienno-głowowy, D tętnica podobojczykowa lewa, E tchawica, F przełyk, G łuk aorty, H aorta piersiowa, I przewód tętniczy, J żyła nieparzysta lewa, K nerw błędny, L nerw krtaniowy powrotny, M serce, N oskrzele główne Fig. 2. The types of localizations of lymph nodes left side of the body. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 location of cranial mediastinal lymph nodes. a, a1, b, b1, c, d, d1 parts of the left tracheobronchial lymph nodes, A cranial vena cava, B internal thoracic artety and vein, C brachiocephalic trunk, D left subclavia artety, E trachea, F oesophagus, G aortic arch, H thoracic aorta, I arterious duct, J left azygos vein, K vagus nerve, L recurrent laryngeal nerve, M heart, N main bronchus Ryc. 3. Typy lokalizacji węzłów chłonnych prawa strona ciała. 1, 2, 3, 4 położenie węzłów chłonnych śródpiersiowych doczaszkowych, 1, 2, 3 położenie węzłów chłonnych tchawiczo- -oskrzelowych prawych, A tętnica i żyła piersiowa wewnętrzna, B żyła główna doczaszkowa, C pień żebrowo-szyjny, D żyła żebrowo-szyjna, E zwój nerwowy współczulny, F nerw błędny, G nerw sercowy szyjny, H tchawica, I oskrzele tchawicze, J oskrzele główne, K tętnice i żyły płucne płatów Fig. 3. The types of localization of lymph nodes right side of the body. 1, 2, 3, 4 location of cranial mediastinal lymph nodes, 1, 2, 3 location of right tracheobronchial lymph nodes, A thoracic artery and vein, B cranial vena cava, C costocervical trunk, D costocervical vein, E sympathetic ganglion, F vagus nerve, G cervical cardiac nerve, H trachea, I tracheal bronchus, J main bronchus, K pulmonary artery and vein of the lobs Medicina Veterinaria 12 (1) 2013

8 36 M. Wojnar Łączyły się ze sobą podobnie jak w poprzedniej grupie. Po lewej stronie ciała zajmowały mniejszą przestrzeń niż po prawej. U płodów dniowych leżały po obu stronach klatki piersiowej, doczaszkowo od łuku aorty, w kilku skupiskach. Po stronie lewej, jeśli występowały, układały się: 1) dobocznie od tętnicy podobojczykowej lewej; 2) od pnia ramienno-głowowego; 3) między tymi naczyniami, w okolicy miejsca ich odejścia od łuku aorty, na wysokości Th 2 ; 4) przyśrodkowo od żyły żebrowo-szyjnej lewej; 5) na żyle głównej doczaszkowej; 6) dobrzusznie od pnia ramienno-głowowego; 7) w okolicy początkowego odcinka aorty piersiowej. Po stronie prawej: 1) Na tchawicy, pomiędzy tętnicą oraz żyłą żebrowo-szyjną prawą (Th 1 Th 2 ), jako jeden duży węzeł, rzadziej dwa mniejsze, wyjątkowo trzy drobne. Przylegały do zwoju nerwowego współczulnego. Węzły te na ogół nie osiągały w kierunku dobrzusznym poziomu nerwu błędnego prawego. Występowały w każdym przypadku. 2) Pod żyłą żebrowo-szyjną, dobrzusznie od miejsca jej ujścia do żyły głównej doogonowej, dobrzusznie od nerwu błędnego prawego. Przyjmował on nieregularne kształty. 3) Doogonowo od żyły żebrowo-szyjnej. Układały się na wysokości przełyku lub tchawicy (Th 2 Th 3 ). Były drobne, nie występowały stale. 4) Na tchawicy, w towarzystwie nerwu błędnego prawego (po obu jego stronach częściej po stronie prawej), sięgając swoją doogonową granicą poziomu węzłów chłonnych tchawiczo-oskrzelowych prawych (lymphonodi tracheobronchales dextri). Były one drobne, występowały nie zawsze. Węzły te miały po lewej stronie ciała około 2 mniejszą objętość niż po prawej. Węzły chłonne śródpiersiowe doogonowe (lymphonodi mediastinales caudales) (ryc. 5) U płodów dniowych towarzyszyły przełykowi, doogonowo od łuku aorty. Występowały nie zawsze, jako drobny, pojedynczy węzeł. Stwierdzono dwa typy lokalizacji: 1) dogrzbietowo lub 2) doogonowo od miejsca podziału nerwu błędnego lewego na gałąź dogrzbietową i dobrzuszną, Th 8 9. W dniu stwierdzono, w następujących lokalizacjach: 1) dogrzbietowo od miejsca podziału nerwu błędnego lewego na gałąź dogrzbietową i dobrzuszną, 2) doogonowo od tego miejsca, 3) dogłowowo od miejsca utworzenia pnia błędnego dogrzbietowego, węzeł widoczny po lewej stronie ciała. U płodów dniowych układały się podobnie jak poprzednio, niestale, w następujących typach lokalizacji: 1), 2) i 3). Acta Sci. Pol.

9 Morfologia i rozwój ośrodków chłonnych Ryc. 4. Sposoby łączenia się węzłów chłonnych śródpiersiowych doczaszkowych i tchawiczo- -oskrzelowych. 1, 2, 3 węzły chłonne śrópiersiowe doczaszkowe, 4 węzły chłonne tchawiczo-oskrzelowe prawe, A pień żebrowo-szyjny, B żyła żebrowo-szyjna, C tętnica i żyła piersiowa wewnętrzna, D nerw błędny, E oskrzele tchawicze Fig. 4. Ways of the connection of cranial mediastinal and tracheo-bronchial lymph nodes. 1, 2, 3 cranial mediastinal lymph nodes, 4 right tracheobronchial lymph nodes, A costocervical trunk, B costocervical vein, C internal thoracic artery and vein, D vagus nerve, E tracheal bronchus Ryc. 5. Rodzaje lokalizacji węzłów chłonnych śródpiersiowych doogonowych (lewa strona ciała). 1 6 położenie węzłów chłonnych, A nerw błędny, B gałąź dogrzbietowa nerwu błędnego, C gałąź dobrzuszna nerwu błędnego, D pień błędny dogrzbietowy, E pień błędny dobrzuszny, F gałęzie łączące nerwu błędnego, G przełyk Fig. 5. The types of locations of caudal mediastinal lymph nodes (left side of the body). 1 6 location of lymph nodes, A vagus nerve, B dorsal ast of vagus nerve, C ventral ast of vagaus nerve, D dorsal vagal trunk, E ventral vagal trunk, F communicatings branches of vagus nerve, G esophagus Medicina Veterinaria 12 (1) 2013

10 38 M. Wojnar W dniu ciąży okolica występowania była podobna jak w poprzednich grupach wiekowych doogonowo od łuku aorty, po lewej stronie ciała, w towarzystwie nerwu błędnego lewego tuż przed (lokalizacja 1) lub za (lokalizacja 2) rzadziej, miejscem podziału nerwu błędnego na gałązkę dogrzbietową i dobrzuszną, bądź (lokalizacja 3) przy początkowym odcinku pnia błędnego dogrzbietowego. Mogą również lokalizować się przy gałęzi dogrzbietowej nerwu błędnego lewego (lokalizacja 4), przy gałęzi dobrzusznej (lokalizacja 5) lub też w pewnym oddaleniu od nerwu błędnego, a mianowicie na bocznej ścianie przełyku (Th 7 Th 9 ) (lokalizacja 6). Ośrodek chłonny oskrzelowy (lymphocentrum bronchale) Węzły chłonne tchawiczo-oskrzelowe prawe (lymphonodi tracheobronchales dextri) (ryc. 3) W grupie płodów dniowych reprezentowane były przez jeden okrągły, wydłużony lub nieregularny węzeł, który układał się na dobrzuszno-bocznej ścianie tchawicy, pomiędzy oskrzelem tchawiczym a oskrzelem głównym prawym, w miejscu rozwidlenia tętnicy płucnej prawej na gałąź płata doczaszkowego i gałąź płata środkowego i doogonowego (Th 6 ); dobrzusznie leżały jednoimienne żyły (położenie 1 ryc. 3). U niektórych osobników zaobserwowano dodatkowo jeden, względnie dwa drobne węzły. Lokalizowały się one na dogłowowo-dogrzbietowej ścianie początkowego odcinka oskrzela głównego prawego (Th 6 7 ), przy gałęzi odchodzącej od nerwu błędnego prawego w kierunku oskrzela głównego prawego przylegając do niej bądź układając się w pewnej od niej odległości (położenie 2 i 3 ryc. 3). Średnia łączna objętość wynosiła 0,92 ml. W oraz dniu ciąży występowały w postaci jednego okrągłego lub wydłużonego. Lokalizowały się podobnie jak poprzednio. Dodatkowy, pojedynczy, drobny węzeł w obu przypadkach przylegał do gałęzi nerwu błędnego, leżącej na oskrzelu głównym prawym. Średnia objętość wynosiła odpowiednio 6,73 oraz 15,2 ml. W dniu ciąży lokalizowały się bocznie i lekko dobrzusznie od rozwidlenia tchawicy. Przyjmowały kształt owalny lub okrągły. Przeważnie był tylko jeden węzeł, wyjątkowo mogą być dwa lub trzy mniejsze, które lokalizowały się dogłowowo od nasady oskrzela głównego prawego, w okolicy gałęzi nerwu błędnego, odchodzących w kierunku oskrzela głównego prawego. Łączna objętość wynosiła średnio 33,64 ml. Węzły chłonne tchawiczo-oskrzelowe lewe (lymphonodi tracheobronchales sinistri) (ryc. 2) W dniu ciąży układały się dogłowowo od oskrzela głównego lewego, przyśrodkowo od łuku aorty, żyły nieparzystej lewej, rozciągały się od Th 4 5 do Th 7. Występowały w postaci jednego węzła o nieregularnym kształcie. Można wyróżnić trzy części: a. Część dogłowowa leżała na bocznej ścianie tchawicy, przykryta całkowicie przez łuk aorty, początkowy odcinek tętnicy płucnej lewej. Dogłowowo dochodził do połowy szerokości łuku aorty, dobrzusznie przylegał do niej nerw krtaniowy wsteczny lewy, doogonowo przechodził w środkową część (b), zaś dogrzbietowo nie przekraczał dogrzbietowej ściany tchawicy. b. Część doogonowa leżała doogonowo-przyśrodkowo od początkowego odcinka żyły nieparzystej lewej, u nasady oskrzela głównego lewego. Nerw błędny lewy przebiegał początkowo bocznie, a potem dogrzbietowo. Była to jedyna część węzła tchawiczo-oskrzelowego lewego nie przykryta przez duże naczynia. Acta Sci. Pol.

11 Morfologia i rozwój ośrodków chłonnych c. Część środkowa leżała na boczno-dobrzusznej ścianie tchawicy, wchodząc pod nią, na wysokości granicy między doogonową ścianą przewodu tętniczego a przednią żyły nieparzystej lewej. Bocznie-dobrzusznie od tej części znajdowało się miejsce odejścia nerwu krtaniowego wstecznego lewego od nerwu błędnego lewego. d. Część dogrzbietowa występująca u niektórych osobników, na doogonowej ścianie żyły nieparzystej lewej. U dwóch osobników części a, b i c występowały oddzielnie. Średnia objętość wynosiła 2,67 ml. W i dniu ciąży część dogłowowa leżała na tchawicy, pod łukiem aorty oraz początkowym odcinkiem aorty zstępującej, dobrzusznie przylegał nerw krtaniowy wsteczny lewy. Część środkowa lokalizowała się przyśrodkowo od żyły głównej doogonowej. Wciskała się między podstawę serca a łuk aorty oraz przewód tętniczy. Część doogonowa wystawała w kierunku doogonowym za żyłę nieparzystą lewą, od strony dogrzbietowej przylega nerw błędny lewy, który w swym dalszym przebiegu układał się na naczyniach i oskrzelach, aby potem przejść na przełyk. Średnia objętość wynosiła odpowiednio 18,99 i 29,13 ml. U płodów dniowych leżą przy podstawie serca, przyśrodkowo od żyły nieparzystej lewej i łuku aorty. Miały one kształt wydłużony, kalafiorowaty i nieregularny dopasowany do struktur, z którymi graniczą. W swej doogonowej części, która wystaje poza żyłę nieparzystą lewą, widoczne były już po odsunięciu płuca. Ta część spoczywa na tętnicy płucnej lewej oraz na oskrzelu głównym lewym. Część środkowa przykryta jest całkowicie przez żyłę nieparzystą lewą i częściowo przewód tętniczy. Część środkowa wciskała się między ścianę dobrzuszną i przyśrodkową przewodu tętniczego, ścianę boczną i częściowo dobrzuszną tchawicy oraz podstawę serca. Część dogłowowa spoczywała na bocznej ścianie tchawicy, przyśrodkowo od łuku aorty i przewodu tętniczego. Swoim zasięgiem dogłowowym dochodziła aż do ściany dogłowowej łuku aorty, przylegając od strony dogrzbietowej do nerwu krtaniowego wstecznego lewego. U kilku osobników przednia część dogłowowej części występowała pod postacią 2 3 drobnych, oddzielnych węzłów chłonnych. Nerw błędny lewy przylega do części środkowej od strony dobrzuszno-dobocznej, a w części doogonowej od strony dogrzbietowo-przyśrodkowej. Występowały w każdym przypadku w ciasno upakowanym pakieciku, który nie dawał się rozdzielić. Objętość wynosiła średnio 54,96 ml. Węzły chłonne tchawiczo-oskrzelowe środkowe (lymphonodi tracheobronchales medii) U płodów dniowych reprezentowane były przez jeden węzeł, położony doogonowo-dogrzbietowo od rozwidlenia tchawicy. Dobocznie i dogrzbietowo przylegał do niego nerw błędny prawy i lewy, zaś dobrzusznie żyły płucne płata doogonowego prawego i lewego. U połowy osobników stwierdzono dodatkowo drugi węzeł. Nerw błędny prawy dzielił się na gałęzie dobrzuszną i dogrzbietową dogłowowo lub dogrzbietowo albo doogonowo od obserwowanych węzłów. Przyjmowały one kształt okrągły lekko owalny bądź wydłużony. W i dniu ciąży układały się na rozwidleniu tchawicy, doogonowo- -dogrzbietowo. Dobocznie kontaktowały się z nerwem błędnym prawym i lewym. Dobrzusznie przylegały do nich żyły płucne, przeznaczone dla płatów doogonowych, zaś dogrzbietowo znajdował się przełyk. Medicina Veterinaria 12 (1) 2013

12 40 M. Wojnar U płodów dniowych znajdowały się doogonowo-dogrzbietowo od rozwidlenia tchawicy. Mogą być owalne, okrągłe lub bardziej wydłużone (wówczas ich doogonowa część leżała niżej niż pozostała, układając się pomiędzy oskrzelami głównymi. Dobocznie do węzłów przylegały nerwy błędne lewy i prawy, w przypadkach gdy węzły te były węższe, nerwy błędne nie stykały się z nimi. Węzły chłonne tchawiczo-oskrzelowe doczaszkowe (lymphonodi tracheobronchales craniales) W dniu ciąży występowały jako jeden zwarty węzeł, o nieregularnym kształcie, dostępny do obserwacji po prawej stronie ciała. Układał się ukośnie, na boczno-dobrzusznej ścianie tchawicy. Występował jako samodzielny węzeł lub łączył się z węzłami śródpiersiowymi doczaszkowymi. W kierunku dogłowowo-dogrzbietowym przykrywał on nerw błędny prawy, kontaktując się z węzłami chłonnymi śródpiersiowymi doczaszkowymi: w kierunku dogrzbietowym łączył się z węzłami w położeniu 3+4 albo bądź łączył się z węzłami śródpiersiowymi doczaszkowymi w położeniu U osobników, u których występował samodzielnie, nerw błędny prawy stanowił jego ograniczenie. Jego dobrzuszno-doogonowy koniec kierował się pod początkowy odcinek oskrzela tchawiczego, przy czym albo nie dochodził do tego oskrzela, albo je osiągał, albo też je przekraczał a wówczas dochodził aż do naczyń tętniczych i żylnych zaopatrujących płat doczaszkowy płuca prawego gałęzie płata doczaszkowego. U płodów w dniu ciąży oraz dniowych przylegał do tchawicy dogłowowo od oskrzela tchawiczego, dobrzusznie od nerwu błędnego prawego, doogonowo od żyły żebrowo-szyjnej, dogrzbietowo od żyły głównej doczaszkowej. Układał się ukośnie, przyjmował kształt wydłużony, wyjątkowo owalny. Nawiązywał łączność z sąsiednimi węzłami w sposób uprzednio opisany. W dniu ciąży leżały na ścianie bocznej tchawicy, w obszarze między pniem żebrowo-szyjnym, a miejscem odejścia oskrzela tchawiczego. Miały kształt owalny lub lekko nieregularny i swoją długą osią układały się skośnie do osi długiej tchawicy. Swą doogonową częścią wchodziły często aż pod tchawicę i początkową część oskrzela tchawiczego. Od strony dogrzbietowej ograniczał je nerw błędny prawy. Występował jako samodzielny węzeł; bardzo rzadko można stwierdzić dodatkowo mały. Unaczynienie i unerwienie węzłów chłonnych Zaopatrzenie układem krwionośnym badanych węzłów chłonnych pochodziło głównie od aorty. Węzły chłonne tchawiczo-oskrzelowe unaczyniane były przez gałązki od tętnicy oskrzelowej lewej i prawej. Węzły chłonne w badanych ośrodkach chłonnych zaopatrywane były układem nerwowym autonomicznym. Ze strony układu parasympatycznego były to gałązki odchodzące od części piersiowej nerwu błędnego. Unerwienie sympatyczne pochodziło z pnia współczulnego, włókien zazwojowych, wychodzących ze zwoju szyjnego doogonowego, szyjno-piersiowego, które przechodziły jeszcze przez lokalne sploto-zwoje, leżące przy odejściu dużych naczyń. Acta Sci. Pol.

13 Morfologia i rozwój ośrodków chłonnych Analiza histologiczna W I grupie płodów: w badanych wycinkach tkankowych obserwowano nagromadzenie komórek mezenchymy. Były to komórki embrionalnej, niewykształconej tkanki łącznej. Występowało zasiedlanie nielicznymi komórkami limfoidalnymi, które znajdowały się wśród utkania pierwotnej (embrionalnej) tkanki łącznej siateczkowej. Nie stwierdzono torebki węzła (fot. 4). W II grupie płodów: stwierdzono niski stopień zróżnicowania tkanki limforetikularnej. Wyrażało się to obecnością licznych komórek limfoidalnych, tkwiących wśród utkania tkanki siateczkowej. Układały się one równomiernie lub tworzyły skupiska w postaci pasm i wysp. Po raz pierwszy stwierdzono torebkę węzła chłonnego, od której w utkanie miąższu wnikają beleczki. Naczynia krwionośne widoczne były w miąższu, jak również w obszarze zrębu. W III grupie płodów: było coraz więcej tkanki limfatycznej, która tworzyła grudki chłonne. Początkowo były one niewyraźne 78. dzień, potem dobrze wyrażone, z widocznymi wokół przestrzeniami chłonnymi 82. dzień. Grudki chłonne układały się zarówno w centrum, jak i na obwodzie węzła chłonnego. Zaobserwowano także przestrzenie chłonne nie związane z grudkami. W IV grupie płodów: następował dalszy rozwój węzłów chłonnych. Komórki limfoidalne grupowały się, tworząc pierwotne grudki chłonne, co wyrażało się brakiem zróżnicowania na strefę peryferyczną i centralną (fot. 5). Lokalizowały się one w centrum węzła chłonnego. Tkanka łączna ulegała dalszemu rozwojowi. Wnikając w utkanie węzła, nadawała mu kształt kalafiorowaty. W V grupie płodów obserwowano wyższy stopień zróżnicowania grudek chłonnych z obecnymi ośrodkami przejaśnienia 114. dzień (fot. 6). Grudki chłonne pierwotne i wtórne układały się w centrum węzła chłonnego. Wśród utkania limfatycznego znajdowały się już wykształcone limfocyty. Zatoki węzła chłonnego były dobrze rozwinięte. Beleczki łącznotkankowe stawały się coraz silniejsze. Ponadto w węzłach chłonnych na tym etapie rozwoju obserwowano komórki siateczki i makrofagi. Analiza immunohistochemiczna W 60. dniu ciąży stwierdzono dużą liczbę komórek B (dodatnia reakcja na CD20) oraz mniejszą liczebnie zawartość komórek T (słabo dodatnia reakcja na CD3). W 82. dniu ciąży liczba komórek B utrzymywała się na takim samym poziomie jak poprzednio (reakcja dodatnia na CD20), komórek T również (reakcja na CD3 słabo dodatnia). W 103. dniu ciąży stwierdzono wysoce dodatnią reakcję na CD3 (fot. 7), co świadczy o zwiększonej liczbie komórek T oraz dodatnią na CD20, czyli liczba komórek B utrzymywała się na podobnym poziomie. Analiza statystyczna W celu statystycznego zobrazowania uzyskanych wyników zastosowano metodę regresji krzywoliniowej. Okazało się, że najlepsze dopasowanie uzyskano w przypadku eksponencjalnej krzywej wzrostu: Y = Y o + A 1 x e N/t1, gdzie: N numer grupy wiekowej, A 1, t 1 parametry dopasowania. Medicina Veterinaria 12 (1) 2013

14 42 M. Wojnar Fot. 3. Węzły chłonne ośrodka chłonnego śródpiersiowego i oskrzelowego płodu ze 103. dnia ciąży (prawa strona ciała). A węzły chłonne środpiersiowe doczaszkowe, B węzły chłonne tchawiczo-oskrzelowe doczaszkowe, C tętnica piersiowa wewnętrzna, D zwój współczulny, E żyła żebrowo-szyjna, F nerw przeponowy, G grasica, H serce, I nerw błędny, J oskrzele tchawicze, K płuco Pic. 3. Lymph nodes of the mediastinal and bronchial lymph center of fetus from 103. day of gestation (right side of the body). A cranial mediastinal lymph nodes, B cranial tracheobronchial lymph nodes, C Internal thoracic artery, D sympathetic ganglion, E costocervical vein, F phrenic nerve, G thymus, H heart, I vagal nerv, J tracheal bronchus, K lung Fot. 4. Zawiązek węzła chłonnego płodu z 40. dnia ciąży (200x, HE). A skupisko komórek limfoidalnych Pic. 4. Germ of the lymph node of fetus from 40. day of gestation (200x, HE). A aggregation of lymphoid cells Acta Sci. Pol.

15 Morfologia i rozwój ośrodków chłonnych Fot. 5. Węzeł chłonny płodu z 92. dnia ciąży (200x, HE). A grudka chłonna pierwotna Pic. 5. Lymph node of fetus from 92. day of gestation (200x, HE). A primary lymph nodulus Fot. 6. Węzeł chłonny płodu ze 114. dnia ciąży (200x, HE). A grudka chłonna wtórna Pic.6 Lymph node of fetus from 114. day of gestation (200x, HE). A secondary lymphoid nodule Fot. 7. Węzeł chłonny płodu ze 103. dnia ciąży (200x, surowica anty-cd3) Pic. 7. Lymph node of fetus from 103. day of gestation (200x, anty-cd3 serum) Medicina Veterinaria 12 (1) 2013

16 44 M. Wojnar Wykresy sporządzono na poziomie ufności 95%. We wszystkich wykresach krzywa Y zobrazowała sposób przyrostu objętości badanych węzłów chłonnych. Stwierdzono, że wielkość węzłów chłonnych wzrastała w kolejnych grupach wiekowych. Płeć płodu ani położenie w rogu macicznym nie miały wpływu na wielkość węzłów. Zestawiając ze sobą wielkość węzłów chłonnych po obu stronach ciała, wykazano, iż w przypadku węzłów chłonnych śródpiersiowych doczaszkowych suma objętości węzłów po stronie prawej jest większa niż po stronie lewej, zaś w przypadku węzłów chłonnych tchawiczo-oskrzelowych suma ta jest większa po stronie lewej. Na podstawie przeprowadzonych analiz statystycznych można stwierdzić, że najintensywniejszy przyrost wielkości węzłów chłonnych we wszystkich badanych ośrodkach chłonnych następuje między drugą a trzecią grupą oraz w okresie okołoporodowym. PODSUMOWANIE Na podstawie badań topograficznych stwierdzono, że węzły chłonne w jamie piersiowej u świni w okresie prenatalnym lokalizują się analogicznie jak u osobników dorosłych dopiero w okresie okołoporodowym. Zanim układ taki się ustali, można stwierdzić ciekawe zjawiska rozwojowe: nie tylko morfologiczne, ale także histologiczne i biostrukturalne. W okresie od 56. do 114. dnia ciąży (faza izometryczna) następuje intensywny wzrost badanych węzłów chłonnych, który stopniowo nasila się w kolejnych grupach wiekowych. Zaobserwowano ponadto dwa okresy wyraźniejszej intensyfikacji procesów wzrostowych, a mianowicie pierwszy: między a dniem ciąży, drugi: w ostatnim okresie ciąży (w okresie okołoporodowym). O ile w fazie izometrycznej dochodzi jedynie do wzrostu narządów, to w fazie allometrycznej rozwijające się narządy dodatkowo wpływają na siebie. Szczególnej przebudowie ulegają węzły chłonne mostkowe. Ich wzajemne relacje z sąsiadującą grasicą opisali Dashinger [1978], Nickiel i in. [1984] oraz Wustinger i Pospieszny [1984]. W trakcie rozwoju płodowego przesuwają się nieznacznie w kierunku dobrzusznym, w stosunku do grasicy i żyły głównej doogonowej. Można zatem wysunąć hipotezę, że jest to spowodowane rozwijającą się grasicą, która powiększa swoją wielkość także na wysokości cieśni, więc węzły chłonne mostkowe nie byłyby w stanie otaczać jej w dalszych etapach rozwoju. Wskazuje to na zjawiska typowe dla fazy allometrycznej, które mają miejsce w fazie izometrycznej. W dniu ciąży stwierdzono łączenie węzłów chłonnych w sąsiadujących limfocentrach, obserwowane u większości osobników, z różnym nasileniem. Zrąb łącznotkankowy, w miarę rozwoju prenatalnego, przyrasta na grubość i jednocześnie penetruje utkanie rozwijającego się miąższu młodocianego węzła, formując beleczki. Prawdopodobnie niektóre z tych beleczek dają początek silniejszym przegrodom, które rozrastając się, dzielą węzeł na kilka wtórnych. W ten sposób węzły chłonne, w miarę rozwoju płodowego, mogą rozchodzić się, uzyskując z czasem każdy swoją własną torebkę i leżąc w pewnym oddaleniu od siebie. Mogą również nie rozchodzić się i w wyniku tego nadawać węzłowi chłonnemu wygląd kalafiorowaty. Na zwiększanie liczby węzłów chłonnych wraz z rozwojem prenatalnym wpływa nie tylko ich rozchodzenie się, ale także powstawanie nowych węzłów w różnym okresie życia płodowego. Dowodzi tego stwierdzenie węzłów chłonnych na różnym etapie roz- Acta Sci. Pol.

17 Morfologia i rozwój ośrodków chłonnych woju struktur histologicznych w tym samym wieku, a nawet u tego samego osobnika. Potwierdza to opinię Michela [1983]. Obecność nagromadzonych komórek mezenchymy, nielicznych transformujących limfoblastów oraz komórek siateczki jest jedynym, w I grupie wiekowej, dowodem zaistnienia procesów powstawania węzłów chłonnych. W pozostałych grupach wiekowych można zaobserwować poszczególne elementy węzła chłonnego (grudki chłonne, zatoki węzła, torebka węzła i zrąb łącznotkankowy), powstające z komórek mezenchymy. Znamienne jest, że grudki chłonne początkowo pojawiają się zarówno na obwodzie węzła, jak i w centrum, a więc inaczej niż to ma miejsce u dorosłej świni. Obecność pierwotnych grudek chłonnych w węzłach chłonnych u starszych płodów dowodzi ich zdolności do przeprowadzenia wszystkich etapów odpowiedzi immunologicznej, przy jednoczesnym dotychczasowym braku kontaktu z antygenem [Anderson 1972, Ostrowski 1995]. Biorąc jednak pod uwagę fakt, iż w okresie okołoporodowym zaobserwowano także, choć bardzo nieliczne i nie w pełni wykształcone grudki chłonne wtórne, można przypuszczać, że macica jednak nie stanowi środowiska całkiem wolnego od antygenów [Min 1972]. Stwierdzono, że asymetria zaobserwowana w przypadku węzłów chłonnych piersiowych aorty jest bilateralną asymetrią, którą można zaklasyfikować według podziału Van Valena [1962, za: Wałata i Markowski 1999] jako fluktuacyjną. Zaś asymetrię dotyczącą węzłów chłonnych tchawiczo-oskrzelowych można zaszeregować, zgodnie z podziałem według Szuby [1976], jako asymetrię występującą na poziomie narządowym, w zakresie struktur parzystych i nieparzystych oraz wymiaru objętościowego. Mimo iż użyte w badaniu immunohistochemicznym odczynniki wykorzystuje się u człowieka, zastosowano je u świni. Otrzymane wyniki (w postaci reakcji barwnej) należy interpretować z pewnym zastrzeżeniem. Co prawda świnia jest zwierzęciem bliskim antygenowo człowiekowi [Amizadeh i in. 1998, Jones i in. 1993, Sanchez i in. 1999, Soin i in. 2001, Dekel i in. 2002, Amizadeh i in. 2003], nie wiadomo jednak, w jakim dokładnie stopniu te konkretne przeciwciała wykazują reaktywność w stosunku do świni. Zastosowanie w niniejszej pracy przeciwciał ludzkich do wykrywania struktur CD na limfocytach świni jest badaniem wstępnym, sygnalizującym możliwość wykorzystania surowic ludzkich w badaniach prenatalnych układu chłonnego u świni. Wyniki uzyskane w badaniu immunohistochemicznym potwierdzają, że w drugim trymestrze ciąży w węzłach chłonnych obecne są obie populacje limfocytów, natomiast liczba komórek T wzrasta znacznie w ostatnim okresie, zaś komórki linii B utrzymują się na stałym poziomie. WNIOSKI 1. Węzły chłonne w jamie piersiowej w okresie prenatalnym u świni charakteryzują się zmiennym kształtem i wielkością, przy czym procesy wzrostowe ulegają intensyfikacji między 61. a 70. dniem ciąży oraz w okresie okołoporodowym. 2. Zwiększanie liczby węzłów w trakcie rozwoju prenatalnego spowodowane jest zarówno powstawaniem nowych, jak i zjawiskiem rozchodzenia się już istniejących węzłów chłonnych. 3. Stwierdzono bilateralną asymetrię, która szczególnie dotyczy węzłów chłonnych śródpiersiowych i tchawiczo-oskrzelowych. Medicina Veterinaria 12 (1) 2013

18 46 M. Wojnar 4. Formą wyjściową badanych węzłów chłonnych są zawiązki, które pojawiają się ok. 40. dnia ciąży (początek VII tygodnia). Dalszy rozwój polega na zmianach ilościowych i jakościowych, grupowaniu komórek limfatycznych w grudki chłonne (pierwotne) początkowo zarówno na obwodzie i w rdzeniu, potem na obszarze rdzenia, a także na penetracji tkanką łączną wraz z naczyniami krwionośnymi i nerwami. 5. Rozwój i morfologia węzłów chłonnych jamy piersiowej w okresie płodowym są ściśle skorelowane z rozwijającymi się narządami, z którymi sąsiadują i które zaopatrują. Płeć i położenie w rogach macicznych nie mają większego wpływu na rozwój badanych ośrodków chłonnych. PIŚMIENNICTWO Anderson J.C., The micro-anatomy of the lymph nodes of germ-free piglets. Br. J. Exp. Path., 53, Amizadeh A., Romain N., Vermont-Desroches C., Chenard M.P., Wijdenes J., Herve P., Jaeck D., Wolf P., Antibodies to human adhesion molecules and von Willebrandt factor: in vitro cross-species reactivity in the xenotransplantation setting. Xenotranspaltation, 5, Amizadeh A., Zorn G.L., Blair K.S., Pfeiffer S., Harrison R.A., Cozzi E., White D. J., Pierson R.N., Hyperacute lung rejection in the pid-to-human model. 2. Synergy between soluble and memrane complement inhibition. Xenotransplantation, 10, Baum H., Grau H., Das Lymphgefaessystem des Schweines. Verlag von Paul Parey. Bożiłow W., Sawicki K., Metody zmienności cech anatomicznych człowieka podczas rozwoju prenatalnego i okołoporodowego. Akademia Medyczna Wrocław. Brunn J., Block U., Ruf G., Bos I., Kunze W.P., Scriba PC., Vulometric analysis of thyroid lobes by real-time ultrasound. Dtsch. Med. Wochenschr., 106, Buczek J., Deptuła W., Gliński Z., Jarosz J., Stosik M., Wernicki A., Immunologia porównawcza i rozwojowa zwierząt. Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa Poznań. Dashinger E., Topografie und Vaskularisation des Schweinethymus beim neugeborenen und drei Wochen alten Ferkel. Inaugural-Dissertation zur Erlangung der tiermedizinischen Doktorwuerde des Fachbereichs Tiermedizin der Ludwig-Maximilian-Universitaet Muenchen. Dekel B., Burakowa T., Arditti F.D., Reich-Zeliger S., Milstein O., Aviel-Ronen S., Rechavit G., Friedman N., Kaminski N., Pasweel J.H., Reisner Y., Human and porcine early precursors as a new source for transplantation. Natura Medicina, 9, Jakóbisiak M., Immunologia. PWN Warszawa. Jones M., Cordell J.L., Beyerrs A.D., Tse A.G., Mason D.Y., Detection of the T and B cells in many animal species using cross-reactive anti-peptide Antibodies. J. Immunol., 150, Klima G., Ultrasonografia tarczycy. Urban and Partner Wrocław. Kuryszko J., Zarzycki J., Histologia zwierząt. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne Warszawa. Latshaw W.K., Veterinary developmental anatomy. B.C. Decker INC Toronto Philadelphia. Marrable A.W., The Embryonic pig; a chronogical account. Pitman Medical London. Michel G., Kompendium der Embryologie der Haustiere. VEB Gustav Fischer Verlag Jena. Min S.Y., Histological and topographical studies of "germinal centres" of rabbit lymph nodes. J. Anat. 112, Nickel R., Schummer A., Seiferle E., Lehrbuch der Anatomie der Haustiere. Bd. III. Verlag Paul Parey Berlin Hamburg. Acta Sci. Pol.

19 Morfologia i rozwój ośrodków chłonnych Nomina Anatomica Veterinaria (4 th edition), Nomina Histologica (2 nd edition), Nomina Embryologica Veterinaria. Zurich and Ithaca New York. Ostrowski K., Histologia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. Sanchez C., Domenech N., Vazquez F., Ezquerra A., Domingez J., The Porcine 2A10 Antigen Is Homologous to Human CD163 and Related to Macrophage Differentiation. J. Immunol., 162, Soin B., Smith K.G., Zaidi A., Cozzi E., Bradley J.R., Ostlie D.J., Lockhart A., White D.J., Friend P.J., Physiological aspects of pig-to-primate renal xenotranplantation. Kidney Int., 60, Spira A., Die Lymphknotengruppen (Lymphocentra) bei den Saeugern ein Homologisierungsversuch. Storck M., Abenroth D., White D.J., Pino-Chvez G., Fakler J.A., Hammer C., Transgenic swine as potential organ donors? Results of the ex-vivo hemoperfusion hdaf transgenic kidney with human blood. Zentralbl. Cir., 123, Szuba Z., Klasyfikacja bilateralnych asymetrii. Przegląd Zoologiczny, 20, Van Cott K.E., Lubon H., Gwadaukas F.C., Knight J., Drohan W.N., Velander W.H., Recombinant human C expression in the effect on endogenous milk immunoglobulin and transferrin levels. Transgenic Rs., 10, Wałata K., Markowski J., Asymetria fluktuacyjna jako wskaźnik stanu biologicznego osobników i populacji. Przegląd Zoologiczny, XLIII, Wustinger J., Pospieszny N., Die arterielle Vaskularisation des Schweinethymus in der zweiten Haelfte der praenatalaen Periode. Zbl. Vet. Med. C. Anat. Histol. Embyol., 13, MORPHOLOGY AND DEVELOPMENT OF THE LYMPH CENTERS IN PECTORAL CAVITY IN PIGS DURING THE PRENATAL PERIOD Abstract. The study was conducted on 117 pig fetuses coming from different stages of pregnancy. Morphological analysis proved that most irregular shape took the left tracheobronchial lymph nodes. It has been found an increase of lymph nodes number in the lymph centers, which is partly related to the phenomenon of lymph nodes separation. Microscopic and immunohistochemical examination allowed to trace the gradual formation of the histological structures and confirmed the presence of T and B lymphocytes since the 60th day of pregnancy, wherein the number of T cells increased between 82nd and 103th day of gestation. Key words: lymph nodes, development, pig Zaakceptowano do druku Accepted for print: For citation Do cytowania: Wojnar M., Morfologia i rozwój ośrodków chłonnych jamy klatki piersiowej u świni w okresie prenatalnym. Acta Sci. Pol. Med. Vet. 12 (1), Medicina Veterinaria 12 (1) 2013