Skład pokarmu puszczyka Strix aluco na wybranych stanowiskach Lubelszczyzny

Transkrypt

1 Wiącek J., Polak M., Kucharczyk M., Grzywaczewski G., Jerzak L. (red.) Ptaki Środowisko ZagroŜenia Ochrona Wybrane aspekty ekologii ptaków LTO, Lublin 2009 Skład pokarmu puszczyka Strix aluco na wybranych stanowiskach Lubelszczyzny The diet composition of the Tawny Owl Strix aluco in selected localities of the Lublin region JAROSŁAW WIĄCEK 1, MARIUSZ NIEDŹWIEDŹ 2, SYLWIA KOWALCZUK 1, MICHAŁ PISKORSKI 2 1 Zakład Ochrony Przyrody, 2 Zakład Anatomii Porównawczej i Antropologii, Instytutu Biologii UMCS, ul. Akademicka 19, Lublin Abstract: The diet of the Tawny Owl was studied in Lublin region placed in eastern part of Poland. The pellets, was collected in forest, agriculture landscape, suburban forest and center of biggest city in eastern Poland Lublin. The main component of the food in all studied habitats, were small mammals (from 54 to 94%). The birds were important in the diet of urban Tawny Owls. Food from the center of Lublin contained 26% of birds. Similarly bats consisted more than 7% of food in the city while in other habitat bats were rather a random prey. Key words: Strix aluco, diet composition, urbanization gradient Wstęp Puszczyk Strix aluco jest najpospolitszym gatunkiem sowy występującej na Lubelszczyźnie (Wójciak et al. 2005) oraz w Polsce (Tomiałojć & Stawarczyk 2003, Domaszewicz & Kowalski 2007). Gatunek ten moŝna spotkać w róŝnego typu lasach i zadrzewieniach, parkach oraz w miastach (Jabłoński 1991, Luniak 1996, Mikusek 2004, Grzywaczewski & Szczepaniak 2007). Pokarm puszczyka był przedmiotem wielu prac w róŝnych częściach kraju (Kowalski & Lesiński 1990, Jędrzejewski et al. 1994, 1996, śmihorski & Osojca 2006, Wiącek et al. 2007) oraz w Europie (Galeotti 2001). Prace te bazują na analizie wypluwek i resztek pokarmu tych sów zebranych w budkach lęgowych i dziuplach. Wiele

2 116 J. Wiącek et al. danych pochodzi z Anglii (Southern 1954, 1969), Niemiec (Wendland 1980), Skandynawii (Mikkola 1983), czy Litwy (Balciauskiene 2005, Balciauskiene et al. 2005, 2006). Prac związanych z opisem pokarmu tego gatunku w róŝnych miastach Polski jest jednak stosunkowo niewiele (Bogucki 1967, Goszczyński et al. 1993, Wiącek & Niedźwiedź 2008). RównieŜ w Europie skład pokarmu puszczyków gnieŝdŝących się w duŝych miastach wydaje się być zbadany niedostatecznie (Beven 1964, Manganaro et al. 1990). Niniejsza praca jest próbą pokazania róŝnic w składzie pokarmu puszczyków gnieŝdŝących się w róŝnych częściach duŝego miasta oraz porównanie go ze składem pokarmu puszczyków związanych z obiektami sakralnymi i parkami w krajobrazie rolniczym oraz kompleksów leśnych połoŝonych z dala od ośrodków miejskich. Teren badań Badania prowadzono na ośmiu stanowiskach puszczyka połoŝonych na Lubelszczyźnie. Cztery stanowiska zlokalizowane były w róŝnych częściach Lublina. Wypluwki zbierano z rewirów puszczyka w lesie Stary Gaj połoŝonym na peryferiach miasta, oraz trzech stanowisk w centrum miasta: Ogrodu Saskiego (park), kościoła ewangelickiego (zadrzewienia w centrum miasta) i prawosławnej kaplicy na cmentarzu przy ulicy Lipowej, obiektu o wybitnie parkowym charakterze. Kolejne stanowiska to kościoły w małych miejscowościach otoczone przez typowy krajobraz rolniczy (Abramów, Rudno), podworski park w miejscowości RóŜanka oraz las nad Sołokiją przy granicy z Ukrainą. Zebrany materiał pochodził z trzech zasadniczych siedlisk eksploatowanych przez puszczyki na Lubelszczyźnie: lasu (Stary Gaj, nad Sołokiją), obszarów krajobrazu rolniczego (Abramów, Rudno, RóŜanka) oraz terenu wielkomiejskiego (kościół ewangelicki, cmentarz na ul. Lipowej i Ogród Saski wszystkie stanowiska poło- Ŝone w Lublinie). Metodyka Materiał kostny do analizy gromadzono w trakcie trwania sezonów lęgowych począwszy od lutego do kwietnia w latach oraz w sezonie Zebrany materiał w postaci wypluwek oraz szczątków ofiar poddano analizie w laboratorium według standardowej metody (Raczyński & Ruprecht 1974). Na wszystkich analizowanych stanowiskach pozyskano łącznie 753 ofiary, które zidentyfikowano przy pomocy klucza Pucka (1981) oraz materiału porównawczego Muzeum Zoologicznego, Instytutu Biologii UMCS w Lublinie. Przy oznaczaniu szczątków ptasich posługiwano się kluczem Moreno (1985). Masę ofiar określano według Pucka (1981) i Bussego (1991). Szerokość niszy pokarmowej określano według wzoru Levinsa (1968).

3 Ptaki Środowisko ZagroŜenia Ochrona. Wybrane aspekty ekologii ptaków 117 Wyniki W analizowanych zrzutkach puszczyka zidentyfikowano 753 ofiary. Dominującym składnikiem diety na wszystkich badanych stanowiskach były ssaki. Stanowiły od 54 do ponad 97% składu pokarmu (tab. 1). Drugim zasadniczym komponentem diety były ptaki, które stanowiły od 1,3% do 44% składu pokarmu. Uzupełniającym składnikiem w pokarmie były płazy Rana sp., które stanowiły 5,1% składu pokarmu w parku w RóŜance i 2% na cmentarzu przy ulicy Lipowej w Lublinie. Owady stwierdzono tylko na jednym stanowisku w Ogrodzie Saskim na terenie Lublina (2,7%). Wśród ssaków na typowo leśnych stanowiskach (Stary Gaj i las nad Sołokiją) dominowała nornica ruda Myodes glareolus (odpowiednio 16,4% oraz 35%) oraz leśne gatunki myszy z rodzaju Apodemus stanowiące od 22 do 30% zdobyczy (tab. 3). Na stanowiskach związanych z krajobrazem rolniczym (Rudno i Abramów) wykazano znaczny udział polnika Microtus arvalis stanowiący od 24 do 56% schwytanych ofiar (tab. 2). Znaczny udział (28%) myszy polnej Apodemus agrarius w pokarmie puszczyka zanotowano w podworskim parku w RóŜance. Na tym samym stanowisku odnotowano równieŝ duŝy odsetek (24%) typowo leśnych nornic rudych (tab. 3). WiąŜe się to z mozaiką obszaru zarastającego parku oraz terenów rolniczych stanowiących terytorium tej pary puszczyków. Występowanie nietoperzy w pokarmie puszczyków jest związane prawie wyłącznie z obszarem miejskim. Na trzech stanowiskach połoŝonych w Lublinie udział tych ssaków wahał się od 2 do 27%. Wszystkie osobniki naleŝały do jednego gatunku, był to mroczek późny Eptesicus serotinus. Dwa mroczki późne stwierdzono równieŝ w parku w Ró- Ŝance. Ptaki jako składnik pokarmu puszczyka odgrywają duŝą rolę w środowisku miejskim (tab. 1). Na trzech stanowiskach połoŝonych w Lublinie odnotowano znaczny udział ptaków w diecie stanowiący od 21 do 44 %. Na stanowiskach leśnych udział ptaków był znacznie niŝszy (6 14%). W krajobrazie rolniczym, czyli na stanowiskach w Rudnie i Abramowie otrzymano dość skrajne wyniki udziału ptaków w diecie, odpowiednio 2,8 oraz 27,6% co moŝe być efektem róŝnic siedliskowych w łowisku na tych dwóch stanowiskach. Porównanie składu pokarmu na wszystkich stanowiskach przedstawiono na rycinie 1.

4 118 J. Wiącek et al % ssaki ptaki płazy owady stanowiska według numerów opisano w tabeli 1 Rycina 1. Porównanie składu pokarmu puszczyka Strix aluco na badanych stanowiskach. Figure 1. The diet composition of Tawny Owl Strix aluco in the studied areas (1, 2, 7 farmland, 3, 4, 8 urban zone, 6 suburban forest, 5 forest). Tabela 1. Procentowy udział głównych kategorii ofiar w diecie puszczyka Strix aluco oraz szerokość niszy pokarmowej B na badanych stanowiskach (Levins 1968). Table 1. The main prey categories in the Tawny Owl Strix aluco diet in the studied habitats (1, 2, 7 farmland, 3, 4, 8 urban zone, 6 suburban forest, 5 forest). Stanowisko Abramów Rudno kościół ewangelicki (3) cmentarz Lipowa (4) las nad Sołokiją (5) Stary Gaj (6) RóŜanka Ogród Saski (8) Kategoria (1) (2) (7) Insectivora 3,4 12, ,5 1,3 3,7 Rodentia 69 84, , Chiroptera ,3 7,3 Mammalia 72,4 97, ,4 93,6 71 (razem) Aves 27,6 2, ,6 1,3 26,3 Amphibia 2 5,1 Insecta 2,7 szerokość niszy B 6,76 2,89 5,97 10,24 5,29 12,98 6,25 10,03

5 Ptaki Środowisko ZagroŜenia Ochrona. Wybrane aspekty ekologii ptaków 119 Tabela 2. Pokarm puszczyka Strix aluco z badanych stanowisk w obiektach sakralnych połoŝonych w krajobrazie rolniczym i miejskim. Table 2. The food of Tawny Owl Strix aluco from the churches placed in agricultural landscape (Abramów, Rudno) and urban zone ( Ewangelicki, Lipowa). Stanowisko Kategoria Abramów krajobraz rolniczy Rudno krajobraz rolniczy Ewangelicki Lublin Lipowa Lublin Sorex araneus 1 Neomys fodiens 4 Crocidura leucodon Talpa europea 1 Microtus arvalis 7 40 Microtus oeconomus Microtus agrestis Microtus subterraneus 2 1 Myodes glareolus Microtidae Mus musculus 3 6 Apodemus sylvaticus Apodemus flavicollis Apodemus sylvaemus 1 1 Apodemus agrarius Apodemus sp Micromys minutus 1 Rattus rattus 2 Rattus norvegicus 2 Rattus sp. 1 Muridae Rodentia Micromammalia 1 1 Chiroptera 13 1 Columba sp. 1 Paridae 2 Sturnus vulgaris 4 Turdus pilaris 4 C.coccothraustes 1 Fringillidae 4 Passer sp Passeriformes Rana sp. 1 RAZEM

6 120 J. Wiącek et al. Tabela 3. Skład pokarmu z leśnych i parkowych stanowisk puszczyka Strix aluco. Table 3. The food of Tawny Owl Strix aluco from gardens (1, 2) and forests (3, 4). Stanowisko Kategoria Park podworski w RóŜance (1) Ogród Saski w Lublinie (2) las nad Sołokiją (3) Stary Gaj w Lublinie (4) Sorex araneus 1 10 Sorex minutus 5 Crocidura leucodon Talpa europea Muscardinus avellanarius 1 Microtus arvalis Microtus oeconomus 4 2 Microtus agrestis 4 Microtus subterraneus Myodes glareolus Arvicola terrestris 3 Arvicolidae 3 4 Mus musculus Micromys minutus 17 Apodemus sylvaticus Apodemus flavicollis Apodemus sylvaemus Apodemus agrarius Apodemus sp Rattus norvegicus 1 5 Rattus rattus 1 Rattus sp. 2 Muridae 1 1 Rodentia 4 1 Micromammalia Chiroptera 2 8 Columba livia urbana 3 Streptopelia decaocto 1 Paridae Sturnus vulgaris 2 Turdus pilaris 1 2 Turdidae 1 Fringillidae 1 Carduelis carduelis 1 Pyrrhula pyrrhula 3 Passer sp Passeriformes Rana sp. 8 Carabidae 3 RAZEM

7 Ptaki Środowisko ZagroŜenia Ochrona. Wybrane aspekty ekologii ptaków 121 Dyskusja Wiele prac dotyczących składu pokarmu puszczyka podkreśla silny oportunizm w strategii polowania tego gatunku (Glutz & Bauer 1980, Galeotti 2001, Jędrzejewska & Jędrzejewski 2001). Zdecydowana większość autorów uwaŝa ten gatunek za typowego generalistę pokarmowego, którego zdobycze odzwierciedlają skład gatunkowy dostępny w eksploatowanym łowisku. Te znane i opisane tendencje w zwyczajach łowieckich puszczyków pozwalają porównać w oparciu o skład diety zasobność eksploatowanych rewirów w róŝnych typach siedliska. Szerokość niszy pokarmowej tego gatunku jest zwykle duŝa, co podkreśla większość autorów (Mikkola 1983, Gramsz 1991, Jędrzejewski et al. 1996). Wiele prac pokazuje jednak zdecydowane róŝnice w składzie pokarmu puszczyków gnieŝdŝących się w lasach i terenach zurbanizowanych. W pokarmie puszczyków analizowanym w niniejszej pracy podobnie jak u innych autorów dominują ssaki. Widać to wyraźnie na stanowiskach typowo leśnych oraz w zadrzewieniach krajobrazu rolniczego. Podobne dane pochodzące z większych kompleksów leśnych z całej Polski wskazują na dominujący udział tej grupy w diecie (Goszczyński et al. 1993, Jędrzejewski et al. 1996, śmihorski & Osojca 2006, Wiącek et al. 2007). Otrzymane wyniki wskazują równieŝ na duŝy udział ptaków w diecie, szczególnie na stanowiskach z centrum Lublina. DuŜy udział ptaków w pokarmie (21 do 44%) jest podobny do wyników podawanych przez innych autorów badających pokarm puszczyków wyprowadzających lęgi w miastach (Bogucki 1967, Goszczyński et al. 1993, Zalewski 1994, Wiącek & Niedźwiedź 2008). Wyniki z duŝych metropolii europejskich jak Londyn czy Rzym, równieŝ wskazują na duŝy udział ptaków sięgający nawet 50 90% pokarmu (Beven 1964, Manganaro et al. 1990). Dane z centrum Lublina nie były aŝ tak wysokie, jednak 44% składu pokarmu w rejonie parkowego cmentarza przy ulicy Lipowej stanowi wartość porównywalną z danymi europejskimi. Ze zurbanizowanymi terenami łowieckimi puszczyków wiąŝe się równieŝ obecność nietoperzy w ich pokarmie. Podczas analizy zrzutek nietoperze stwierdzono na trzech miejskich stanowiskach w Lublinie oraz nielicznie (2 mroczki późne) w podworskim parku w RóŜance koło Włodawy nad Bugiem. Nietoperze w diecie puszczyków pojawiają się równieŝ w terytoriach leśnych (Kowalski & Lesiński 1990, Wiącek et al. 2007a) jednak w mieście są znacznie częstszą ofiarą puszczyków (Wiącek & Niedźwiedź 2008). Inne składniki pokarmu takie jak płazy z rodzaju Rana są zdobyczą dość przypadkową pojawiającą się w pokarmie w terytoriach z ciekami wodnymi (RóŜanka). Podobne zaleŝności wykazano podczas badań składu pokarmu puszczyka w Lasach Kozłowieckich na Lubelszczyźnie (Wiącek et al. 2007a). W terytoriach z terenami podmokłymi lub z ciekami wodnymi występowały płazy, natomiast w rewirach suchych płazów nie znaleziono. W trakcie badań stwierdzono róŝne szerokości niszy pokarmowej na poszczególnych stanowiskach (tab. 1). Dość zaskakujący jest fakt dość duŝych współczynników szerokości niszy w terenie miejskim Lublina (5,9 10,24) w porównaniu ze stanowiskami w krajobrazie rolniczym (2,9 6,7) czy leśnym

8 122 J. Wiącek et al. (5,2 12,9). Warunki polowania w mieście takie jak niewielkie tereny zadrzewione, mozaika trawników skutkująca niewielką bazą pokarmową spośród ssaków zmusza ptaki do atakowania kaŝdej dostępnej zdobyczy. Puszczyki kompensują to głównie polowaniem na ptaki oraz specjalizacją w chwytaniu nietoperzy czy innych związanych z człowiekiem drobnych ssaków jak myszy domowe czy szczury, ofiar niespotykanych w lesie. Swoje menu uzupełniają owadami lub płazami, które są sporadycznym składnikiem ich pokarmu. Skomplikowane uwarunkowania pokarmowe w ekosystemie miasta układają się jednak według gradientu urbanizacji, czyli szerokość niszy pokarmowej puszczyków w mieście rośnie od centrum ku peryferiom aglomeracji. Potwierdzają to wcześniejsze publikacje dotyczące pokarmu puszczyków na terenie Lublina (Wiącek & Niedźwiedź 2008). Mniej przekształcone przez człowieka siedliska jak oddalone od miast kompleksy leśne czy zadrzewienia w krajobrazie rolniczym mogą wykazywać mniejszą szerokość niszy pokarmowej. Polowanie w takich warunkach jest zapewne łatwiejsze gdyŝ dostępność ofiary jest większa niŝ w mieście i dlatego zdobywa się ją łatwiej. Składu pokarmu nie trzeba kompensować płazami, owadami czy teŝ trudniejszymi do schwytania ptakami. Dostatek poŝywienia zapewniają ssaki, często w mało zróŝnicowanym składzie gatunkowym, stąd niŝsze wartości współczynnika szerokości niszy. W krajobrazie rolniczym róŝnorodność dostępnych ofiar jest niŝsza w porównaniu z lasem, co uwidacznia się w szerokości niszy pokarmowej. Widać to na przykładzie wyników uzyskanych w tym opracowaniu (las Stary Gaj pod Lublinem czy las nad Sołokiją przy granicy z Ukrainą). Potwierdzają to równieŝ wyniki z Lasów Kozłowieckich na Lubelszczyźnie gdzie leśna szerokość niszy była większa od stanowisk w krajobrazie rolniczym analizowanych w tej pracy (Wiącek et al. 2007). Podsumowując, szerokość niszy pokarmowej puszczyka w róŝnych typach siedliska moŝe znacznie się róŝnić. Zwykle to las zapewnia największą róŝnorodność i obfitość ofiar. Jednak w warunkach miejskich, gdzie schwytanie ofiary jest teoretycznie trudniejsze to właśnie jej mniejsza dostępność zmusza ptaki do polowania na inne kategorie zdobyczy dla zaspokojenia potrzeb pokarmowych, co moŝe zwiększa szerokość ich niszy pokarmowej. Piśmiennictwo Balciauskiene L Analysis of Tawny Owl (Strix aluco) food remains as a tool for long term monitoring of small mammals. Acta Zoologica Lituanica 15: Balciauskiene L., Juskaitis R., Atkocaitis O The diet of the Tawny Owl (Strix aluco) in south western Lithuania during the breeding period. Acta Zoologica Lituanica 15: Baciauskiene L., Jovaisas A., Narusevicius V., Petraska A., Skuja S Diet of Tawny Owl (Strix aluco) and Long eared Owl (Asio otus) in Lithuania as found from pellets. Acta Zoologica Lituanica 16:

9 Ptaki Środowisko ZagroŜenia Ochrona. Wybrane aspekty ekologii ptaków 123 Beven G The food of Tawny Owl in London. London Bird Report, 29: Bogucki Z O pokarmie puszczyka Strix aluco gnieŝdŝącego się w śródmieściu Poznania. Prz. Zool., 11: Busse P Mały słownik zoologiczny. Ptaki Vol.1 i 2. Wiedza Powszechna, Warszawa. Galeotti P Strix aluco Tawny Owl. BWP Update Vol.3, No. 1: Glutz von Blotzheim U.N., Bauer K.M Handbuch der Vogel Mitteleuropas, Vol.9. Aula Verlag, Wiesbaden. Goszczyński J., Jabłoński P., Lesiński G., Romanowski J Variation in the diet of Tawny Owl Strix aluco along an urbanization gradient. Acta Ornithologica 27: Gramsz B Tawny Owl Strix aluco in an oak hornbeam forest near Oława (South western Poland). Acta Ornithologica 26: Grzywaczewski G., Szczepaniak P Sowy Polski. Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych. Kraków. Jabłoński P Distribution of Tawny Owl Strix aluco in Warsaw. Acta Ornithologica 26: Jędrzejewska B., Jędrzejewski W Ekologia zwierząt drapieŝnych Puszczy Białowieskiej. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa. Jędrzejewski W., Jędrzejewska B., Zub K., Ruprecht A., Bystrowski C Resource use by Tawny Owl Strix aluco in relation to rodent fluctuation in BiałowieŜa National Park, Poland. J. Avian Biol. 25: Jędrzejewski W., Jędrzejewska B., Szymura A., Zub K Tawny Owl Strix aluco predation in a pristine decidous forest (BiałowieŜa National Park, Poland). J. Anim. Ecol. 65: Kowalski M., Lesiński G The food of Tawny Owl Strix aluco from near a bat cave in Poland. Bonn. Zool. Beitr. 41: Levins R Evolution in changing environments. Princeton University Press. Luniak M Inventory of the avifauna of Warsaw species composition, abundance and habitat distribution. Acta Ornithologica 31: Manganaro A., Ranazzi L., Ranazzi R Diet of the Tawny Owl Strix aluco in Villa Doria Pamphili Park Rome. Riv. ital. Orn., 60: Moreno E Clave osteologica para la identificacion de los passeriformes ibericos. Ardeola 32: Mikkola H Owls of Europe. London, T&D Poyser. Mikusek R.(red.) Metody badania i ochrony sów. FWIE, Kraków. Pucek Z. (red.) Klucz do oznaczania ssaków Polski. Warszawa, PWN. Raczyński J., Ruprecht A The effect of digestion on the osteological composition of owl pellets. Acta Ornithol. 14: Sokołowski J Ptaki Polski. PZWS, Warszawa. Southern H.N Tawny Owls and their prey. Ibis 96: Southern H.N Prey taken by Tawny Owls during the breeding season. Ibis 111:

10 124 J. Wiącek et al. Southern H.N The natural control of a population of Tawny Owl. J. Zool. Lond. 162: Tomiałojć L.,Stawarczyk T The avifauna of Poland, distribution, numbers and trends. Vol.II. PTTP Pro Natura Wrocław. Wendland V., 1980: Der Waldkauz Strix aluco im bebauten Stadtgebiet von Berlin (West) Beitr.Vogelkd. 26: Wiącek J., Polak M., Grzywaczewski G The role of appropriate forest management in causing the increase of Tawny Owl Strix aluco population a case study from eastern Poland. Abstract volume World Owl Conference 2007 Groningen, Netherlands. Wiącek J., Polak M., Niedźwiedź M. 2007a. The diet of the Tawny Owl Strix aluco in Kozłówka Forest. Abstract volume World Owl Conference 2007 Groningen, Netherlands. Wiącek J, Niedźwiedź M Porównanie składu pokarmu puszczyka Strix aluco w leśnej i miejskiej strefie Lublina. W: Indykiewicz P., Jerzak L., Barczak T.(red.). Ochronić róŝnorodność biotyczną w miastach. SAR Pomorze Bydgoszcz, s Wójciak J., Biaduń W., Buczek T., Piotrowska M Atlas Ptaków Lęgowych Lubelszczyzny. Lubelskie Towarzystwo Ornitologiczne, Lublin. śmihorski M, Osojca G Diet of the Tawny Owl (Strix aluco) in the Romnicka Forest (NE Poland). Acta Zoologica Lituanica 16: