Zanik populacji lęgowej dzierlatki Galerida cristata w Zielonej Górze

Transkrypt

1 FAUNA MIAST Ochronić różnorodność biotyczną w miastach P. Indykiewicz, L. Jerzak, T. Barczak (red.) SAR Pomorze, Bydgoszcz 2008 s.: Marcin Bocheński 1, Paweł Czechowski 3 Grzegorz Jędro 4, Leszek Jerzak 2 1,2 Katedra Ochrony Przyrody, Wydział Nauk Biologicznych Uniwersytet Zielonogórski ul. prof. Z. Szafrana 1, Zielona Góra 1 m.bochenski@wnb.uz.zgora.pl 3 Instytut Turystyki i Rekreacji PWSZ ul. Armii Krajowej 51, Sulechów 4 Krzesiński Park Krajobrazowy Kłopot 24, Cybinka Zanik populacji lęgowej dzierlatki Galerida cristata w Zielonej Górze Decline of the Crested Lark Galerida cristata breeding population in Zielona Góra Abstract: In Zielona Góra (W Poland) in the years , totally 13 sites with breeding pairs of the Crested Lark Galerida cristata were recorded. In the years , 10 places with breeding pairs were noticed. A hard decline of abundance was recorded in the first decade of 21 st Century. In there were only 3 breeding sites, while in the years there were no breeding pairs in Zielona Góra at all. The reasons of this disappearance are: reduction of fallows and builds places in the city, development of technical infrastructure, increasing of the traffic on the housing estates, increase of predators pressure. Keywords: Crested Lark, Galerida cristata, breeding population, Zielona Góra Wstęp Dzierlatka Galerida cristata jest szeroko, lecz nierównomiernie rozmieszczonym nielicznym ptakiem lęgowym niżu Polski. Gatunek ten zamieszkuje otwarte tereny ruderalne i przemysłowe oraz krajobraz rolniczy. Przypuszcza się, że najliczniej występuje na zachodzie i w centrum kraju (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Od lat 90. ubiegłego wieku obserwuje się zanik stanowisk dzierlatki na większości terenu kraju (Walasz i Mielczarek 1992, Śliwa i in. 2004, Chmielewski i in. 2005, Wójciak i in. 2005), w tym w wielu miastach (Luniak i in. 2001, Ptaszyk 2003, Biaduń 2004, Janiszewski i in. 2004, Misiuna 2006). W Europie dzierlatka jest gatunkiem rozpowszechnionym, ze stabilnym stanem liczebności populacji w skali globalnej. Spadek liczebności w wielu krajach Europy północnej i środkowej jest rekompensowany wzrostem liczebności w Europie południowowschodniej (BirdLife International 2004). Z Zielonej Góry do tej pory brakowało jakichkolwiek danych na temat liczebności i rozmieszczenia tego gatunku. Bardziej szczegółowe obserwacje rozpoczęto dopiero

2 Zanik populacji lęgowej dzierlatki Galerida cristata w połowie lat 90. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie zmian stanu i zaniku populacji dzierlatki w Zielonej Górze w ostatnich 13 latach. Teren badań Zielona Góra (51 o 55 N, 15 o 29 E) jest miastem średniej wielkości (około mieszkańców). Obszar administracyjny miasta zajmuje powierzchnię 58,3 km 2, tereny zabudowane stanowią ok. 32% obszaru, tereny zielone i lasy pokrywają blisko 68% obszaru miasta, a wody zajmują mniej niż 1%. W centrum miasta znajduje się Starówka, otoczona gęstą zabudową z 19. wieku, a dalej przez starsze lub młodsze osiedla mieszkaniowe. Obszary przemysłowe skoncentrowane są głównie w północno- -zachodniej części miasta. Lasy otaczają tereny zabudowane niemal z każdej strony, a niewielkie obszary o charakterze rolniczym znajdują się głównie w północnej i południowej części miasta. Materiał i metody badań W latach notowano wszystkie stwierdzenia dzierlatek w Zielonej Górze. Oprócz podstawowych danych (data, miejsce obserwacji, liczebność) zapisywano także informacje o zachowaniu ptaków (np. śpiew, żerowanie) i siedlisku, w jakim występują. W latach przeprowadzono nastawione na wykrycie tego gatunku kontrole wszystkich dotychczasowych i potencjalnych stanowisk. Analizie poddano blisko 200 obserwacji dzierlatek. Cały cykl badań podzielono na trzy okresy, tj. lata: , i Wyniki badań Stanowiska lęgowe i liczebność populacji W kolejnych okresach cyklu badań stwierdzono odpowiednio: w latach stanowisk (15-16 par lęgowych), (12-15 par) oraz (3 pary), (ryc. 1). Między pierwszymi dwoma okresami 2 stanowiska zanikły, a pojawiły się trzy nowe, związane z powstawaniem hipermarketów i nowego osiedla. Ponadto, w trzech miejscach nastąpił spadek liczebności dzierlatki z dwóch na jedną parę. Gwałtowny spadek liczby stanowisk i par stwierdzono w trzecim okresie (lata ). W latach 2004 i 2005 przetrwały tylko 3 stanowiska. Obserwacje przeprowadzone w 2006 i 2007 roku nie wykazały ptaków na żadnym z istniejących w latach wcześniejszych stanowisk. Zajmowane środowiska Stanowiska lęgowe dzierlatek w Zielonej Górze stwierdzane były zasadniczo w trzech rodzajach środowiska miejskiego. Sześć z nich związanych było z pochodzącymi z lat 70. i 80. osiedlami bloków mieszkalnych. Trzy stanowiska lęgowe zlokalizowane były na obszarach ruderalnych strefy przemysłowej. Dalsze trzy (efemeryczne) stanowiska istniały na placach budów dwóch hipermarketów i jednego osiedla mieszkaniowego. Poza tym jedna para dzierlatek przystępowała do lęgów na terenie boisk sportowych.

3 126 Marcin Bocheński i in. Rycina 1. Stanowiska lęgowe dzierlatki Galerida cristata w poszczególnych okresach w latach w Zielonej Górze Dyskusja W Polsce dzierlatka rozprzestrzeniła się na przełomie 90. i 20. wieku. Wzrost ten jednak był krótkotrwały. Bardzo silny spadek liczebności i wycofywanie się z wielu regionów (Pomorze, Mazury, Lubelszczyzna) nastąpił w latach 70. (Kuźniak i Tryja-

4 Zanik populacji lęgowej dzierlatki Galerida cristata nowski 2008). Na początku lat 90. populacje dzierlatki w kraju oszacowano na 4-8 tys. par (Gromadzki i in. 1992). Rejonem najliczniejszego występowania była Wielkopolska, gdzie liczebność szacowana była na par. Duże populacje zamieszkiwały w tamtym czasie Poznań 220 par i Leszno par (Bednorz i in. 2000). W miastach innych regionów Polski zanotowano m.in.: w Lublinie 10 par (Biaduń 2004), Siedlcach ok. 10 par, Toruniu ok par (Tomiałojć i Stawarczyk 2003), Warszawie 53 pary (Lesiński 1988). W całej Małopolsce pod koniec lat 80. liczebność oszacowano na par (Walasz i Mielczarek 1992). W wielu miejscach już w tamtych latach była bardzo nieliczna, np. w Krainie Gór Świętokrzyskich gniazdowało pary (Chmielewski i in. 2005). Na Śląsku rozmieszczona była nierównomiernie. Tylko 1-2 pary podawane były z Wrocławia, 4 pary z Rybnika, ale w dużo mniejszym Miliczu 8 par (Dyrcz i in. 1991). Na Ziemi Lubuskiej dokładne liczebności pod koniec lat 80. uzyskano w trzech miastach, w: Gorzowie Wlkp par, Świebodzinie 6-9 par i Sulechowie 6 par (Jermaczek i in. 1995). Dane te jednak mogą już być nieaktualne. Na podstawie ostatniej oceny liczebności gatunku (w latach ) populację szacuje się na 3,5-4,5 tys. par (Chylarecki i Sikora 2008). Wyniki uzyskane w Zielonej Górze zbieżne są z ostatnimi informacjami z innych części kraju, wskazującymi na dalszy zanik populacji dzierlatki w wielu regionach i miastach. Spadek liczebności zanotowano m.in. w: Warszawie (do 9-10 par), (Luniak i in. 2001), Poznaniu (Ptaszyk 2003), Kielcach (do 1 pary w 2005 roku), (Misiuna 2006). Dzierlatka przestała gniazdować w Olsztynie w latach (Nowakowski i in. 2006), a w Lublinie po 2001 roku (Wójciak i in. 2005). Wskazuje się wiele przyczyn spadku liczebności niektórych populacji tego gatunku. W skali globalnej podaje się m.in.: zmiany klimatyczne, chemizację środowiska, intensyfikację rolnictwa i zanik transportu konnego (Donald i in. 2006, Kuźniak i Tryjanowski 2008). Z kolei stopniowa utrata siedlisk lęgowych związana z zagospodarowywaniem obszarów ruderalnych, sukcesją roślinności oraz efemerycznością zajmowanych biotopów (budowy) spowodowała zanik lokalnych stanowisk dzierlatki na większości terenu kraju (Walasz i Mielczarek 1992, Janiszewski i in. 2004, Śliwa i in. 2004, Chmielewski i in. 2005, Wójciak i in. 2005). Najbardziej prawdopodobną przyczyną zaniku dzierlatki w Zielonej Górze są zmiany, jakie zaszły na terenach zajmowanych przez ptaki. Wśród nich są m.in.: zagospodarowywanie nieużytków, zanik wielu placów budowlanych, rozwój infrastruktury oraz wzmożony ruch na osiedlach. Ponadto, znaczenie mogą też mieć inne czynniki, specyficzne dla tego miasta. Niemal z każdej strony Zielona Góra otoczona jest lasami. To z kolei znacznie utrudnia (lub nawet uniemożliwia) napływ osobników z zewnątrz, które mogłyby zasilić populację miejską. Negatywny wpływ otoczenia leśnego na miejską populację dzierlatki opisano także w Kielcach (Misiuna 2006). Nie bez znaczenia może okazać się także presja drapieżników, wywierana na populację dzierlatki. Zieloną Górę zasiedla silna populacja sroki Pica pica (Bocheński i in. 2001). Coraz częściej obserwowane jest gniazdowanie lub penetrowanie terenu miasta przez sójki Garulus glandarius i wrony siwe Corvus corone (dane własne). Podobnie oddziaływać mogło zwiększanie się liczebności populacji drapieżników naziemnych, m.in. zdziczałych kotów domowych Felis catus czy kuny domowej Martes foina.

5 128 Marcin Bocheński i in. Bibliografia Bednorz J., Kupczyk M., Kuźniak S., Winiecki A., 2000: Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. Biaduń W., 2004: Ptaki Lublina. Akademia Medyczna w Lublinie, Lublin. BirdLife International 2004: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Cambridge, UK: BirdLife International. BirdLife Conservation, Series 12. Bocheński M., Jerzak L., Czechowski P., 2001: Liczebność i zagęszczenie sroki Pica pica w Zielonej Górze w 2001 r. [w:] P. Indykiewicz, T. Barczak (red.) Bioróżnorodność i ekologia populacji zwierzęcych w środowiskach zurbanizowanych. Wydaw. NICE, Bydgoszcz: Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak M., Sułek J., Tabor J., Wilniewczyc P., 2005: Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Kielce-Poznań. Chylarecki P., Sikora A., 2008: Ocena liczebności gatunków lęgowych w Polsce. [w:] A. Sikora, Z. Rohde, M. Gromadzki, G. Neubauer, P. Chylarecki (red.) Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: Donald P.F., Sanderson F.J., Burfield I.J., van Bommel F.P.J., 2006: Further evidence of continent-wide impacts of agricultural intensification on European farmland birds, Agriculture, Ecosystems and Environment, 116: Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J., 1991: Ptaki Śląska. Monografia faunistyczna. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław. Gromadzki M., Chylarecki P., Sikora A., 1992: Ptaki lęgowe i zimujące w Polsce: wielkość populacji, trendy i wybiórczość siedliskowa. Maszynopis. Stacja Orn. IE PAN, Gdańsk. Jermaczek A., Czwałga T., Jermaczek D., Krzysków T., Rudawski W., Stańko R., 1995: Ptaki Ziemi Lubuskiej. Monografia faunistyczna. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin. Kuźniak S. Tryjanowski P., 2008: Dzierlatka Galerida cristata. [w:] A. Sikora, Z. Rohde, M. Gromadzki, G. Neubauer, P. Chylarecki (red.) Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: Lesiński G., 1988: Rozmieszczenie i liczebności dzierlatki Galerida cristata w Warszawie. Not. Orn., 38: Luniak M., Kozłowski P., Nowicki W., Plit J., 2001: Ptaki Warszawy Atlas Warszawy. IGiPZ PAN, Warszawa. Misiuna Ł., 2006: Zanik populacji lęgowej dzierlatki Galerida cristata w Kielcach w latach Not. Orn., 47: Nowakowski J.J, Dulisz B., Lewandowski K., 2006: Ptaki Olsztyna. Pracownia Wydawnicza ElSet, Olsztyn. Ptaszyk J., 2003: Ptaki Poznania. Stan jakościowy i ilościowy oraz jego zmiany w latach Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. Śliwa P., Wylegała P., Mizera T., Winiecki A., 2004: O wielkopolskich ptakach. PTOP Salamandra, Poznań. Tomiałojć L., Stawarczyk T., 2003: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. Walasz K., Mielczarek P. (red.), 1992: Atlas ptaków lęgowych Małopolski Biologia Silesiae, Wrocław. Wójciak J., Biaduń W., Buczek T., Piotrowska M., 2005: Atlas ptaków lęgowych Lubelszczyzny. LTO, Lublin.