OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

Transkrypt

1

2 OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

3

4 UNIWERSYTET WROCŁAWSKI Instytut Archeologii OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17 REDAKCJA MIROSŁAW MASOJĆ WROCŁAW 2014

5 Recenzent: prof. dr hab. Michał Kobusiewicz prof. dr hab. Stanisław Pazda prof. dr hab. Jerzy Piekalski Opracowanie redakcyjne: Maria Derwich Korekta: Karol Bykowski Opracowanie techniczne i skład komputerowy: Marek J. Ba ek Tłumaczenie streszczeń i podpisów pod ryciny: Bartłomiej Madejski Projekt okładki: Nicole Lenkow ISBN Uniwersytet Wrocławski Instytut Archeologii Wydanie książki dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Copyright by Uniwersytet Wrocławski Wrocław

6 SPIS TREŚCI 1. Mirosław Masojć Wprowadzenie Janusz Badura Położenie geomorfologiczne i geologiczne stanowiska Maciej Ehlert, Mirosław Masojć Obozowiska mezolityczne. Możliwości interpretacyjne otwartych stanowisk wczesnoholoceńskich zniszczonych przez procesy podepozycyjne Mirosław Masojć Pozostałe materiały krzemienne na stanowisku Ewa Dreczko, Marta Mozgała Ślady aktywności grup ludzkich młodszej epoki kamienia Irena Lasak Materiał ruchomy z osady kultury łużyckiej Macin Bohr Zabytki ruchome kultury przeworskiej Justyna Baron Kompleks osadniczy z epoki brązu, młodszego okresu przedrzymskiego, okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów. Analiza obiektów nieruchomych Aleksandra Pankiewicz Wieś wczesnośredniowieczna oraz ślady osadnictwa późnośredniowiecznego i nowożytnego Paweł Zawadzki Relikty związane z II wojną światową Agata Hałuszko Analiza antropologiczna materiału kostnego Renata Abłamowicz Badania archeozoologiczne szczątków kostnych Agata Sady Badania archeobotaniczne Agata Sady Wyniki analizy odcisków roślinnych zachowanych na polepie

7 15. Beata Miazga Wyniki badań archeometrycznych wybranych zabytków brązowych oraz pozostałości z procesów hutniczych żelaza Michał Borowski Wyniki badań petrograficznych materiałów kamiennych Mirosław Furmanek, Marek Krąpiec, Tomasz Goslar, Mirosław Masojć Chronologia absolutna stanowiska Inwentarz obiektów odkrytych na stanowisku Plan zbiorczy stanowiska, ryc. 3 i 27 art. J. Baron (pod opaską) 6

8 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK WCZESNOHOLOCEŃSKICH ZNISZCZONYCH PRZEZ PROCESY PODEPOZYCYJNE WSTĘP Niniejsza praca ma na celu wieloaspektowe przedstawienie pozostałości osadnictwa mezolitycznego na stanowisku Wrocław-Widawa 17. Została ona podzielona na cztery główne sekcje. W pierwszej z nich przybliżono podstawowe cechy środowiska w okolicy punktu osadniczego w okresie atlantyckim. Druga poświęcona jest analizie przestrzennego rozmieszczenia materiałów krzemiennych. W kolejnej skupiono się na technologicznych, morfologicznych i funkcjonalnych aspektach artefaktów krzemiennych. Na koniec przedstawiono stanowisko Wrocław- -Widawa 17 na szerszym tle osadnictwa mezolitycznego południowo-zachodniej Polski. Podczas badań powierzchniowych poprzedzających wykopaliska nie natrafiono na żadne artefakty krzemienne (Bohr i in. 2008, s. 3). Dopiero po mechanicznym usunięciu warstwy humusu o miąższości ok cm i rozpoczęciu eksploracji nawarstwień kulturowych, w północnej części stanowiska na kilku arach zaznaczyło się rozległe skupisko krzemiennych materiałów mezolitycznych. Nazwano je roboczo obiektem 800; w jego obrębie wyznaczono siatkę metrową, a dalszą eksplorację prowadzono, namierzając odkrywane artefakty w trzech wymiarach w lokalnym układzie współrzędnych stanowiska. Luźną ziemię z metrów przesiewano przez sita o prześwicie oczek 3 mm bądź też poddawano flotacji. Dzięki temu na 339 m 2 odkryto zabytki mezolityczne zinterpretowane wstępnie jako pozostałości krzemienicy/krzemienic z okresu atlantyckiego. Niniejszy artykuł jest próbą zwięzłego, monograficznego omówienia pozostałości osadnictwa mezolitycznego na stanowisku, którego wcześniejsze analizy były już prezentowane począwszy od sprawozdania z badań (Bohr i in. 2008) i wielu wystąpień konferencyjnych, poprzez obszerne opracowanie w postaci pracy magisterskiej M. Ehlerta (2009), aż po publikację omawiającą problematykę mezolitu nadwidawskiego (Ehlert, Masojć 2010). 1. UWARUNKOWANIA ŚRODOWISKOWE I OSADNICTWO W STREFIE ZASIĘGU STANOWISKA W OKRESIE ATLANTYCKIM Podstawową metodą zastosowaną przy rozważaniach nad uwarunkowaniami środowiskowymi była w. analiza zaplecza stanowiska (site catchment analysis), w formie zaproponowanej przez Higgsa i Vitę-Finziego (1972), polegająca na szacowaniu możliwości gospodarczego wykorzystania terenów bezpośrednio przyległych do badanego stanowiska. Według jednego z jej głównych założeń przyjmuje się, na podstawie dokładnych obserwacji 19

9 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ Ryc. 1. Stanowiska epoki kamienia w rejonie Wrocławia-Widawy na tle sieci rzecznej: 1 Wrocław-Widawa 17; 2 stanowiska mezolityczne; 3 stanowiska wczesnoneolityczne; 4 stanowiska neolityczne o niesprecyzowanej chronologii. Szrafurą zaznaczono tereny wysoczyznowe, poza dolinami cieków. Rys. M. Ehlert Fig. 1. Stone Age sites near Wrocław-Widawa and the river network. Shading marks uplands, outside water course valleys: 1 Wrocław-Widawa 17; 2 Mesolithic sites; 3 early-neolithic sites; 4 Neolithic sites of undetermined chronology. Drawing by M. Ehlert etnograficznych i etnoarcheologicznych, że społeczności łowiecko-zbierackie o mobilnej gospodarce najintensywniej wykorzystują tereny w promieniu ok. 10 km od obozowiska (Higgs, Vita-Finzi 1972, s ). Pamiętając o wysuwanych wobec tego założenia zastrzeżeniach (dla rozwinięcia por. Renfrew, Bahn 2002, s ), w niniejszej pracy zastosowano ją w niezmienionej formie. Choć rzeczywisty zasięg eksploatowanego obszaru nie mógł mieć w żadnym wypadku kształtu koła, to jednak wydaje się, że ze względu na nizinną, płaską rzeźbę terenu i brak poważniejszych barier terenowych mógł być do niego w pewnym stopniu zbliżony. Jedynym czynnikiem modyfikującym kształt tego obszaru była najprawdopodobniej gęsta sieć hydrograficzna, ułatwiająca przemieszczanie się w zalesionym terenie. 20

10 OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK... ŚRODOWISKO NATUALNE W STREFIE ZASIĘGU STANOWISKA Stanowisko Wrocław-Widawa 17 położone jest na północnym skraju plejstoceńskiej wyspowej terasy erozyjnej, rozdzielającej na długości kilku kilometrów doliny Odry i Widawy. Obozowisko mezolityczne odkryto w odległości ok. 0,5 km od obecnego koryta Widawy, jednakże w jego bezpośrednim sąsiedztwie przebiegało dawne koryto tej rzeki (por. Badura w tym tomie). Zasięg stanowiska można podzielić ogólnie na dwie strefy, odmienne pod względem ukształtowania terenu i budowy geologicznej, a co za tym idzie, także szaty roślinnej i zasobów środowiska (ryc. 1). Pierwsza z nich to strefa dolin rzecznych, zajmująca środkową część badanego obszaru, z systemem teras zarówno zalewowych, jak i wyższych, suchych teras plejstoceńskich. Dane palinologiczne w postaci map pyłkowych zdają się wskazywać, że w okresie atlantyckim głównym składnikiem łęgów w dolinach rzek była olcha (Ralska-Jasiewiczowa 2004). Strefa ta odgrywała ważną rolę w gospodarce ludności mezolitycznej, dostarczając m.in. ryb, ptactwa wodnego oraz innej zwierzyny łownej związanej ze środowiskiem wodnym, a także ułatwiając poruszanie się w silnie zalesionym terenie. Drugą strefę tworzą obszary rozciągające się wyżej, poza dolinami rzecznymi, np. wysoczyzny morenowe czy równiny wodnolodowcowe, zbudowane z piasków lub żwirów i glin. Była ona związana z innymi typami siedliskowymi lasu, w których najważniejszą rolę odgrywał dąb, a oprócz niego występowały takie gatunki jak lipa, buk czy grab. Zanotowano także obecność sosny, zajmującej zapewne siedliska bardziej suche i piaszczyste. Istotnym elementem podszycia lasów była leszczyna (Ralska- -Jasiewiczowa 2004). Wśród zasobów tej strefy należy wymienić przede wszystkim zwierzynę łowną, orzechy laskowe i inne gatunki roślin związane z runem leśnym, a także surowiec kamienny. Taka lokalizacja, umożliwiająca jednoczesne korzystanie z zasobów środowisk dolin rzecznych i obszarów wyższych, była niezwykle atrakcyjna nie tyko dla ludności mezolitycznej, ale też w całym holocenie, czego najlepszym dowodem są liczne horyzonty osadnicze zadokumentowane na stanowisku podczas wykopalisk. Ma to spore znaczenie dla możliwości naszej interpretacji pozostałości osadnictwa mezolitycznego znaczne naruszenie pierwotnego układu przestrzennego związanych z nim materiałów było skutkiem wielokrotnie powracającego na to samo miejsce osadnictwa. INNE STANOWISKA Z OKRESU ATLANTYCKIEGO W STREFIE ZASIĘGU STANOWISKA WROCŁAW-WIDAWA 17 W najbliższej okolicy omawianego stanowiska znajduje się 11 stanowisk, które datować można na okres atlantycki (ryc. 1). Cztery z nich określono jako mezolityczne, pozostałe datowane są na wczesny neolit. Część stanowisk została zarejestrowana w ramach programu AZP, część zaś to stanowiska archiwalne sprzed 1945 r. Oprócz jednego stanowiska datowanego absolutnie, wszystkie pozostałe były datowane względnie, na podstawie materiałów krzemiennych bądź ceramicznych. Najbliższym stanowiskiem mezolitycznym jest Wrocław-Polanowice 8, odległe od Wrocławia-Widawy 17 o ok. 1,1 km w linii prostej. Jest to zarazem jedyne datowane absolutnie stanowisko z tego rejonu. W ramach badań ratowniczych związanych z budową obwodnicy Wrocławia w 2006 r. odkryto tam cztery koncentracje wyrobów krzemiennych. Dla jednej z nich, zawierającej kości, uzyskano dwie daty radiowęglowe: 6600±40 lat BP (5551±41 cal. BC) i 6560±40 lat BP (5520±33 cal. BC) (Dreczko i in. 2009; Masojć i in. 2009, tab. 3). Adekwatność dat potwierdzają cechy inwentarza, przede wszystkim obecność półtylczaków, w tym trapezów wykonanych z regularnego półsurowca wiórowego, w w. typie Montbani/Montclus (Masojć i in. 2009, ryc. 9). Cechy te są charakterystyczne dla ostatniego stadium mezolitu (Galiński 2002, s. 71). Pozostałe trzy stanowiska mezolityczne rozpoznane są tylko powierzchniowo. Na odległym 21

11 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ od Wrocławia-Widawy 17 o 8,4 km stanowisku Wrocław-Swojczyce 8 odkryto podczas przedwojennych prac ziemnych wyroby krzemienne określone jako mezolityczne (Demidziuk 1999, s. 318). Z odległego o 9,2 km stanowiska przy ulicy Hallera we Wrocławiu (AZP 80 28/1) znany jest zbrojnik krzemienny. Ostatnim, kontrowersyjnym co do przynależności kulturowej, stanowiskiem jest Mirków 2 (AZP 79 30/48), odległy o 9,4 km. W bazie AZP określone jest ono jako neolityczne, podczas gdy w publikacji Z. Bagniewskiego (1987, s. 63) figuruje jako stanowisko mezolityczne, co potwierdzać mają raporty z przedwojennych odkryć: mikrolitów z 1930 r. (Altschlesische Blä er 1930, s. 59) i mezolitycznych wyrobów krzemiennych z 1932 r. (Geschwendt 1932, s. 203). Drugą grupę tworzy sześć stanowisk związanych ze starszymi kulturami neolitycznymi kręgu naddunajskiego: znane z AZP Wrocław-Pawłowice 8 (AZP 79 20/40) odległa o 4,9 km osada kultury ceramiki wstęgowej i Wrocław-Kuźniki 7 (AZP 79 27/153) odległa o 8 km osada kultury ceramiki wstęgowej rytej. Podobnie interpretowane jest archiwalne stanowisko nr 4 we Wrocławiu-Nowym Dworze, odległe o 8,2 km (Demidziuk 1999, s. 94). Znane z archiwaliów stanowisko grobowe tej kultury, Wrocław-Grabiszyn 2, znajduje się w odległości 9,4 km od Wrocławia-Widawy 17 (Demidziuk 1999, s. 26). Kolejne stanowisko we Wrocławiu-Grabiszynie znajduje się w odległości jedynie ok. 1,5 km na północny zachód od wymienionego; także z Wrocławia-Żernik znany jest punkt osadniczy związany z kulturami wstęgowymi. Warto wspomnieć w tym miejscu o archiwalnym stanowisku Wrocław-Kowale 3 (Demidziuk 1999, s ). W trakcie przedwojennych badań odkryto na nim 2 topory z poroża jelenia, fragmenty ceramiki, zaostrzone kości, dłuto z poroża jelenia, liczne kości jelenia i niedźwiedzia oraz ciężarki z poroża jelenia ; materiały te datowano na środkową epokę kamienia (Geschwendt 1932, s. 17). Ze względu na obecność ceramiki, która niestety nie została dokładniej rozpoznana, datowanie tego zespołu należy raczej przesunąć na neolit same wyroby z kości i poroża, jak na przykład topory T-kształtne z okrągłym otworem, występowały zarówno w mezolicie, jak i we wczesnym, a nawet w późnym neolicie. Pozostałości wczesnoholoceńskiego osadnictwa z terenu Wrocławia znane są również z obszarów poza wyznaczonym zasięgiem stanowiska. Dobrym przykładem są tu stanowiska neolityczne i mezolityczne z Wrocławia-Oporowa (Bronowicki 2003) lub osada kultury ceramiki wstęgowej ze Smolca. W rozmieszczeniu stanowisk na omawianym obszarze można zauważyć następującą prawidłowość: większość stanowisk mezolitycznych znajduje się na północ od Odry, stanowiska wczesnoneolityczne natomiast skupiają się po jej przeciwnej stronie. Stanowiska mezolityczne ulokowane są nie tylko na terenach o podłożu piaszczystym lub żwirowym (Wrocław-Hallera), lecz także na gruntach gliniastych (Mirków 2) lub w madach (Wrocław-Polanowice 8). Pobliskie stanowiska wczesnoneolityczne zakładano na podłożu piaszczystym, piaszczysto-gliniastym lub ilastym. Jeśli chodzi o rozmieszczenie pod względem ukształtowania terenu, trzy stanowiska mezolityczne (Wrocław-Swojczyce 8, Wrocław- -Polanowice 8 i Wrocław-Hallera) położone są na terasach zalewowych Odry lub Widawy, a jedno (Mirków 2) na morenie. Większość stanowisk neolitycznych ulokowana jest na terasie nadzalewowej, z wyjątkiem stanowiska Wrocław-Pawłowice 8, znajdującego się poza doliną. Uwidacznia to pewne choć ze względu na niewielką próbkę nie wiadomo, do jakiego stopnia istotne różnice w doborze miejsc pod osadnictwo. Przy obecnym stanie badań najważniejszą kwestią pozostaje w dalszym ciągu datowanie stanowisk i odpowiedź na pytania: czy stanowiska mezolityczne w promieniu ok. 10 km od Wrocławia-Widawy 17 mogą być pozostałościami po działalności jednej czy kilku grup ludzi? Czy w okresie atlantyckim na badanym obszarze współistniały stanowiska ludności mezolitycznej i neolitycznej? Poza dobrze datowanymi inwentarzami z Wrocławia-Polanowic 8 nie dysponujemy dokładniejszą dokumentacją znalezisk. Zdawkowe informacje o odkryciu mikrolitów lub zbrojników pozwalają tylko na ogólne datowanie, co nie ułatwia wyciągania dalszych wniosków na temat struktury osadnictwa mezolitycznego. Podobne problemy stwarza odpowiedź na drugie pytanie. Jedynymi datami radiowęglowymi z badanego obszaru, jakimi dysponujemy, są dwie cytowane powyżej daty z badań we Wrocławiu-Polanowicach 8 (6600±40 lat BP i 6560±40 lat BP), współczesne najstarszej na Dolnym 22

12 OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK... Śląsku dacie radiowęglowej najmłodszej fazy osadnictwa kultury ceramiki wstęgowej rytej ze Strachowa 6535±110 lat BP (Masojć i in. 2009, tab. 3). Uważa się, że ludność neolityczna obecna była w dorzeczu Odry już od połowy VII tysiąclecia BC (Kulczycka-Leciejewiczowa 1993, s. 9). Hipotetycznie jest więc możliwe, że funkcjonowanie stanowisk KCWR we Wrocławiu- -Grabiszynie, Nowym Dworze i Kuźnikach zbiegało się w czasie z istnieniem obozowiska na stanowisku Wrocław-Widawa 17. Jednakże ze względu na brak datowania materiałów z tych stanowisk w odniesieniu do fazy KCWR nie ma możliwości weryfikacji tej hipotezy. Pomimo potwierdzenia obecności w strefie zaplecza stanowiska Wrocław-Widawa 17 innych punktów osadniczych, zarówno mezolitycznych, jak i neolitycznych, wyciąganie daleko idących wniosków o strukturze osadnictwa mezolitycznego lub też o kontaktach ludności mezolitycznej z neolityczną jest przy obecnym stanie badań dość ryzykowne. Teoretycznie na terenie dzisiejszego Wrocławia do kontaktów takich mogło dochodzić. Ponadto występowanie stanowisk mezolitycznych w dolinie Odry na obu jej brzegach sugeruje, że rzeka ta nie stanowiła dla mieszkających nad nią społeczeństw łowiecko-zbierackich bariery uniemożliwiającej zetknięcie się z ludnością KCWR czy KCWK. Odległość między stanowiskami Wrocław-Hallera i Wrocław-Grabiszyn 2 wynosi ok. 850 m. Jak już wspomniano, brak dobrze datowanych stanowisk jest tu największą przeszkodą, uniemożliwiającą obecnie rozważania o sposobach wykorzystania omawianego terenu przez grupy ludności mezolitycznej czy jej kontaktach z pierwszymi rolnikami. 2. POZOSTAŁOŚCI OSADNICTWA MEZOLITYCZNEGO W OBRĘBIE STANOWISKA WIELOKULTUROWEGO Materiały mezolityczne we Wrocławiu-Widawie 17 wystąpiły w obrębie 10 arów (K27 K31 i L27 L31) na północnym skraju stanowiska, w bardzo niewielkim zagęszczeniu. Na zdecydowanej większości eksplorowanych metrów odkryto mniej niż 5 wyrobów krzemiennych, a tylko na kilku z nich zarejestrowano ich więcej niż 20. Średnia liczba znalezisk na metr wynosiła zaledwie 3,94 (por. plan stanowiska, ryc. 2). Artefakty zalegały w piaszczystym podłożu, tuż przy skraju plejstoceńskiej terasy erozyjnej, poza centrum osad z późniejszych okresów. Największe zagęszczenie obiektów osadniczych na stanowisku znajduje się kilkanaście metrów na południe od skraju terasy. Jednak obecność zarówno warstwy kulturowej, związanej z kulturami łużycką i przeworską, jak i zagłębionych w podłoże obiektów świadczy, że strefa ta była użytkowana. Położenie materiałów mezolitycznych między ciekiem wodnym a młodszymi osadami sprawiało, że znajdowały się one w sferze codziennej aktywności zamieszkujących je już od neolitu grup ludzkich. PRZESTRZENNY ROZRZUT ARTEFAKTÓW Najbardziej rzucającą się w oczy cechą pozostałości osadnictwa mezolitycznego z Wrocławia-Widawy 17 jest duża powierzchnia ich rozprzestrzenienia materiały krzemienne wystąpiły na 31 ćwiartkach arowych, co daje niespotykaną jak dotąd na dolnośląskich stanowiskach mezolitycznych łączną powierzchnię 755 m 2. Powierzchnię tę można zredukować do ok. 600 m 2, pomijając te ćwiartki arów, na których wystąpiły tylko pojedyncze wyroby (ryc. 3). Tak duży obszar występowania artefaktów, przy jednoczesnym niewielkim ich zagęszczeniu, sugeruje, iż pierwotny układ przestrzenny zabytków został w znacznym stopniu zaburzony. Kilka dalszych obserwacji zdaje się to potwierdzać. Część materiałów mezolitycznych wystąpiła w warstwie kulturowej z młodszymi materiałami, w przemieszaniu z fragmentami ceramiki, m.in. kultury pucharów lejkowatych, kultury łużyckiej, a także nowożytnej, oraz fragmentami kości bydła i świń. Także geneza przepalenia niektórych z zabytków wydaje się związana z późniejszymi fazami zasiedlenia stanowiska. 23

13 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ Ryc. 2. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt Zasięg arbitralnie wyznaczanych koncentracji, kropkami oznaczono zagęszczenie zabytków na metrach. Rys. M. Ehlert Fig. 2. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Density of artefacts on metres and range of arbitrarily marked concentrations. Drawing by M. Ehlert POZIOMY ROZRZUT ARTEFAKTÓW Na podstawie rysujących się zagęszczeń zabytków krzemiennych w obrębie pozostałości osadnictwa mezolitycznego (określonego roboczo jako obiekt nr 800) wydzielono cztery koncentracje (ryc. 2). Ze względu na brak różnic taksonomicznych i technologicznych pomiędzy materiałem z poszczególnych koncentracji oraz na przesłanki świadczące o podepozycyjnej genezie koncentracji zdecydowano się analizować go jako całość, chociaż być może należałoby liczyć się z kilkoma fazami osadnictwa. W zachodniej części badanego obszaru koncentracje I i II przylegają do siebie. Podobnie jest z koncentracjami III i IV we wschodniej jego części. Pomiędzy parami koncentracji wyraźnie zaznacza się strefa znacznie przerzedzonego występowania artefaktów, widoczna również na przekroju na osi wschód zachód. Powierzchnie koncentracji oraz ich liczebność są wyraźnie zróżnicowane (tab. 1). Koncentracja III charakteryzowała się największym zagęszczeniem zabytków (średnio 3,7 na m 2 ). Nieco mniejsze, wynoszące ok. 3,2 zabytku na m 2 zagęszczenie stwierdzono w koncentracjach I i IV. W koncentracji II wynosiło ono 2,6 zabytku na m 2. Odnotować należy, iż na pobliskim, znacznie lepiej zachowanym stanowisku Wrocław-Polanowice 8 zagęszczenie w dwóch skupiskach osiągnęło tylko nieznacznie wyższe wartości (Masojć i in. 2009, tab. 1). Kształt wszystkich koncentracji jest zdecydowanie wydłużony. Koncentracja IV jest wyraźnie rozwleczona z południowego zachodu na północny wschód, z kolei koncentracja I od środka w obu tych kierunkach. Odmiennie przedstawia się rozciągnięcie koncentracji II i III. W wypadku pierwszej z nich wydaje się, że 24

14 OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK... Tab. 1. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Liczebność oraz szacowana powierzchnia koncentracji artefaktów Table 1. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Number and estimated area of concentrations Koncentracje I II III IV Powierzchnia w m Liczba artefaktów Ryc. 3. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Poziomy rozrzut namierzonych artefaktów. Rys. M. Ehlert Fig. 3. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Horizontal projection of recorded artefacts. Drawing by M. Ehlert nastąpiło ono z zachodu na wschód, w wypadku drugiej zaś z południa na północ. Sytuację taką można interpretować na wiele sposobów. Według modelu proponowanego przez Yorstona i współpracowników (1990) prace wykonywane na polu w cyklu rocznym, w tym orka, zarówno dwukierunkowa przy użyciu nowoczesnego pługa, jak i krzyżowa przy użyciu radła, powodują rozwlekanie materiału we wszystkich kierunkach. Podobnie przebiega zazwyczaj rozprzestrzenianie się materiału ze zwartych koncentracji w efekcie działania rozmaitych czynników postdepozycyjnych związanych z naturalnymi procesami geologicznymi (zob. np. Bowers i in. 1983; Vermeersch 1995, s. 163). Istnieją ponadto przykłady stanowisk, na których artefakty rozciągnięte były zgodnie z kierunkiem orki (Masojć 2004, s. 95, ryc. 51; Mallouf 1982, ryc. 4). Prezentowane w literaturze modelowe wzorce przemieszczania materiału były w przypadku stanowiska Wrocław-Widawa 17 w pewnych okresach uzupełniane przez dalsze zniszczenia, jakie niosło ze sobą osadnictwo. Najbezpieczniej zatem będzie poprzestać na stwierdzeniu, że zarejestrowana, nieczytelna już pierwotna struktura stanowiska jest wypadkową wielu czynników modyfikujących bioturbacji, młodszego osadnictwa czy orki. PIONOWY UKŁAD ARTEFAKTÓW Zarówno rzutowania zabytków na osi wschód zachód (ryc. 4) i północ południe (ryc. 5), jak i graficzne zestawienie ich pionowego rozrzutu (ryc. 6) wykazują, że najwięcej (62%) 25

15 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ Ryc. 4. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Rzutowanie pionowego rozkładu artefaktów widok od południa (głębokość podana w centymetrach). Rys. M. Ehlert Fig. 4. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Projection of vertical distribution of artefacts view from the south (depth in cm). Drawing by M. Ehlert zabytków wystąpiło na głębokościach od 0 do 10 cm, przy średniej głębokości 8,88 cm 1. Pamiętając o przybliżonej miąższości ściągniętej warstwy humusu, można stwierdzić, że głębokość zalegania większości zabytków mezolitycznych we Wrocławiu-Widawie 17 mieści się w zakresie typowym dla stanowisk piaskowych (por. Vermeersch 1995, s. 160). cesy zachodzące w okresach funkcjonowania osad w najbliższej okolicy, a nawet w obrębie pozostałości obozowiska, miały zróżnicowany charakter. Artefakty mezolityczne wyciągano na powierzchnię przy okazji kopania jam czy też dołków dla słupów, następnie je zadeptywano, przez co przemieszczały się z powrotem w głąb. Głęboka orka, poza poziomymi dyslokacjami, Ryc. 5. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Rzutowanie pionowego rozkładu artefaktów widok od wschodu (głębokość podana w centymetrach). Rys. M. Ehlert Fig. 5. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Projection of vertical distribution of artefacts view from the east (depth in cm). Drawing by M. Ehlert 1 Podczas eksploracji ław metrowych na stanowisku punktem zerowym przy pomiarze głębokości zalegania zabytków była powierzchnia stanowiska po odhumusowaniu. Wszystkie głębokości podawane w tej pracy, zarówno w zestawieniach, na przekrojach, jak i w tekście, liczone są od tego poziomu. Rzeczywista głębokość zalegania wyrobów pod powierzchnią dzisiejszego gruntu była zatem o ok cm większa. Za sprawą szeroko pojętych bioturbacji na stanowisku następowało zagłębianie się zabytków w luźnych, piaszczystych osadach (Crombe 1993, s. 61; Vermeersch 1995). Protakże wydobywała materiały na powierzchnię, co często pozostawiało ślad na artefaktach (patyna, fragmentacja, uszkodzenia powierzchni i krawędzi). Inaczej natomiast należy interpretować zjawisko głębszego zalegania grupy zabytków w koncentracji IV (ar K30). Średnia głębokość depozycji zabytków jest tam o ok cm większa niż na pozostałych arach (ryc. 6). Przyczyną takiego stanu rzeczy mogło być naturalne zapadnięcie się materiału na większą głębokość, wystąpienie w tym miejscu rozległego wykro- 26

16 OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK... Ryc. 6. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Średnia i mediana głębokości zalegania artefaktów poniżej humusu na poszczególnych ćwiartkach arowych (N = 853) Fig. 6. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Mean and median of the depth of deposition of artefacts below humus in individual are quarters (N = 853) ciska lub ewentualnie wykopanie zagłębienia (obiektu mieszkalnego?) przez ludność mezolityczną. Głębsze zapadanie się części artefaktów na stanowiskach piaskowych łączy się najczęściej z charakterystycznym układem stratygraficznym podłoża, nieobecnym jednak we Wrocławiu-Widawie (por. Vermeersch 1995, s , ryc. 2). Charakterystyczne cechy wykrocisk, takie jak asymetryczny przekrój, nierównomierne nasycenie zabytkami czy specyficzna stratygrafia, odróżniają je od pozostałych kategorii obiektów znajdowanych na stanowiskach mezolitycznych. Zidentyfikowano je na wielu stanowiskach mezolitycznych i schyłkowopaleolitycznych w Europie Zachodniej i Środkowej (Newell 1980, s. 241, 270, 276). W ciągu dalszych badań okazało się, że na dobrze zachowanych stanowiskach możliwe jest ustalenie kierunku upadku drzewa, a także odróżnienie wykrocisk powstałych po opuszczeniu stanowiska od tych, które istniały już przed pojawieniem się na jego powierzchni osadnictwa (Crombe 1993, s ). Jeśli uznać, że na arze K30 odkryto wykrocisko, to zastanawiająca jest jego duża powierzchnia zajmuje ono całą powierzchnię ara. Największe znane z literatury przykłady osiągały rozmiary od ok. 5 3,6 m (Crombe 1993, s. 52) do ok. 8 5,2 m (Newell 1980, s. 276). Pomimo 27

17 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ tak dużych rozmiarów wydaje się, że to właśnie wykrocisko (lub kilka wykrocisk) jest przyczyną głębszego zalegania materiałów na arze K30. Rozważając trzecią możliwość, trzeba zaznaczyć, że na stanowisku nie znaleziono żadnych innych pozostałości elementów strukturalnych, z jakich składały się zazwyczaj mezolityczne obiekty mieszkalne (por. Newell 1980, s ); podczas eksploracji metrów na arze K30 nie odnotowano żadnej zmiany w kolorze osadu czy pozostałości palenisk. Wreszcie same rozmiary zagłębienia są zbyt duże jak na pozostałości obiektu mieszkalnego. ROZMIESZCZENIE ARTEFAKTÓW Z POSZCZEGÓLNYCH FAZ PROCESU OBRÓBKI KRZEMIENIA Przestrzenny rozrzut zabytków należących do podstawowych kategorii wyróżnionych na głównej liście klasyfikacyjnej (tab. 11) ujawnia stosunkowo równomierne ich rozmieszczenie. Taką obserwację zdają się potwierdzać również zbliżone do siebie struktury inwentarzy wszystkich koncentracji (ryc. 12). Koncentracje I, II i IV były równomiernie nasycone formami związanymi z przygotowaniem rdzeni, samymi rdzeniami, półsurowcem, produktami napraw rdzenia, odpadami i narzędziami. Ze schematu tego wyłamuje się jedynie koncentracja III w jej przypadku rdzenie i produkty związane z ich zaprawą skupiały się raczej na obrzeżach, podczas gdy półsurowiec i odpady występowały na całej jej powierzchni. Być może dystrybucja taka wiąże się z oczyszczaniem terenu pod naziemny budynek mieszkalny z większych rdzeni i okruchów surowca (ryc. 7). Opisywany, dość równomierny układ zabytków różnych grup zdaje się potwierdzać słuszność przyjętego w części pracy poświęconej analizie zabytków krzemiennych podejścia polegającego na traktowaniu całego inwentarza łącznie. RELACJE MATERIAŁÓW MEZOLITYCZNYCH Z MŁODSZYMI OBIEKTAMI OSADNICZYMI W obrębie lub też w najbliższym sąsiedztwie pozostałości osadnictwa mezolitycznego na stanowisku Wrocław-Widawa 17 odkryto 39 zagłębionych w podłoże obiektów nieruchomych. Znalezione w nich materiały ceramiczne świadczą o użytkowaniu tej strefy od neolitu po czasy nowożytne. Interpretacja funkcjonalna tych zagłębień wydaje się istotna z punktu widzenia ich wpływu na zabytki mezolityczne (ryc. 8). Wyróżniono wśród nich dołki posłupowe, jamy zasobowe i odpadkowe, palenisko oraz pozostałości zagłębionych w podłoże budynków mieszkalnych. Odkryto również skupisko kamieni z kamieniem żarnowym (obiekt 1052) oraz jamę z żużlem i węglami drzewnymi (obiekt 351). Obecność dołków posłupowych wskazuje na występowanie na badanym obszarze, oprócz wspomnianych budynków zagłębionych, także zabudowań naziemnych. Pozostałością po części tego typu budynku może być widoczny na ryc. 8 układ czterech dołków posłupowych (obiekty , 1090) i jednego zagłębienia o niezidentyfikowanej funkcji (obiekt 1058). Na terenie, gdzie zdeponowane były zabytki mezolityczne, konstruowano budynki mieszkalne i wykonywano różne prace związane z produkcją i obróbką żywności (obiekt 1052), a także być może żelaza (obiekt 351). Działalność ta sprzyjała intensyfikacji zaburzeń ich układu, np. przez wdeptywanie materiałów w podłoże. Szczególnie narażone były na to zabytki, na których znajdowały się budynki naziemne. Artefakty mezolityczne mogły być wdeptywane codziennie nawet wtedy, gdy bezpośrednio na nich nie znajdowały się żadne obiekty osadnicze, gdyż jak już wspomniano leżały one na drodze między największym zagęszczeniem młodszych obiektów osadniczych a rzeką. Takie umiejscowienie mogło przyczynić się do odnotowanego dużego stopnia fragmentacji (2,3 fragmentu na każdy cały wiór i 0,7 fragmentu na każdy cały odłupek), co potwierdzają studia eksperymentalne (McBrearty i in. 1998). Spory odsetek spatynowanych artefaktów, znajdowanych zarówno blisko powierzchni, jak i głębiej, można interpretować jako efekt ich wielokrotnego wydobywania na powierzchnię. 28

18 OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK... Ryc. 7. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Rozprzestrzenienie zabytków krzemiennych poszczególnych kategorii: 1 grupa przygotowania surowca, zaprawy i wstępnej obróbki rdzenia; 2 rdzenie; 3 odłupki; 4 wióry; 5 formy techniczne związane z naprawami rdzenia; 6 odpady i nieokreślone; 7 narzędzia. Rys. M. Ehlert Fig. 7. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Distribution of flint artefacts of individual categories: 1 group of raw material preparation, core preparation and preliminary flaking; 2 cores; 3 flakes; 4 blades; 5 technical forms connected with core repair; 6 refuse and undetermined; 7 tools. Drawing by M. Ehlert 29

19 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ Ryc. 8. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Chronologia i interpretacja funkcjonalna młodszych obiektów na tle artefaktów mezolitycznych: 1 pozostałości zagłębionych w podłoże budynków mieszkalnych; 2 dołki posłupowe; 3 jamy; 4 paleniska; 5 obiekty o innej funkcji; 6 młodsze artefakty krzemienne; 7 artefakty mezolityczne; N neolit; KPL kultura pucharów lejkowatych; EB epoka brązu; KŁ kultura łużycka; KP kultura przeworska; WŚ wczesne średniowiecze; NŻ czasy nowożytne. Rys. M. Ehlert Fig. 8. Site Wrocław-Widawa 17. Chronology and functional interpretation of younger features and Mesolithic artefacts. 1 remains of dug-in residential buildings; 2 post holes; 3 pits, 4 hearths; 5 features of other functions; 6 younger flint artefacts; 7 Mesolithic artefacts; EB Bronze Age; KŁ Lusatian culture; KP Przeworsk culture; KPL Funnel Beaker culture; N Neolithic; NŻ modern times; WŚ early Middle Ages. Drawing by M. Ehlert 30

20 OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK... ROZMIESZCZENIE PRZEPALONYCH ARTEFAKTÓW Na stanowisku Wrocław-Widawa 17 nie zachowały się żadne pozostałości palenisk, które można łączyć z mezolitycznym horyzontem osadniczym. Sytuacja taka nie jest jednakże niczym niezwykłym na stanowiskach piaskowych. Z Dolnego Śląska znamy tylko kilka przykładów palenisk, m.in. ze stanowiska Bukówna 5 (Masojć 2004, s. 39, ryc. 6). Metodą pozwalającą na wykrycie miejsc niecenia i utrzymywania ognia jest analiza przestrzennego zalegania przepalonych w różnym stopniu artefaktów krzemiennych (por. Sergant i in. 2006, s ). W niniejszej pracy zastosowano czterostopniową skalę przepalenia zabytków dla krzemienia narzutowego, opartą na danych pochodzących z eksperymentów (Masson 1981; Sergant i in. 2006, s. 1000; Bobak i in. 2008). Artefakty klasyfikowano jako: nieprzepalone (stopień 0); lekko przepalone, z zaczerwienieniem i delikatnymi, miejscowymi spękaniami (stopień 1); przepalone, całkowicie spękane (stopień 2) i silnie przepalone, odbarwione na biało (stopień 3). Analiza planigrafii przepalonych artefaktów mezolitycznych (ryc. 9) umożliwia poszukiwania wyraźniejszych, zwartych skupisk przepalonych krzemieni, mogących stanowić ślady po paleniskach. Skupienia takie dostrzec można w południowej części ćwiartki A ara K29, a dwa następne na ćwiartce D ara K30 i sąsiadującej z nią ćwiartce C ara L30. Poza nimi przepalone artefakty występują w stosunkowo regularnym rozproszeniu. Interpretując ten układ, przypomnieć należy o młodszych paleniskach lub innych obiektach związanych z nieceniem ognia (1082, 351), położonych jednakże poza największym zagęszczeniem artefaktów. Także w budynkach mieszkalnych utrzymywano ogień, stąd być może to właśnie z funkcjonowaniem lub też pożarem domniemanego budynku na obszarze koncentracji III (obiekty 1058, 1060, 1061, 1090) należy łączyć powstanie tam skupiska przepalonych materiałów. Na tej samej zasadzie można dopatrywać się związku pomiędzy skupiskiem przepalonych artefaktów na ćwiartce D ara K30 a sąsiadującym z nią obiektem 804, a także ostatnim z zaobserwowanych skupisk z jamą 352. Te obserwacje pozwalają stwierdzić, że część zabytków została przepalona wtórnie, a analiza ich przestrzennej dystrybucji nie powinna być tu stosowana jako narzędzie w rekonstrukcji pierwotnego układu przestrzennego mezolitycznego obozowiska. Podsumowując uwagi dotyczące układu przestrzennego obozowiska, należy stwierdzić, iż ustalenie pierwotnego układu jest niemożliwe ze względu na jego silne zaburzenie przez procesy postdepozycyjne, zarówno naturalne, jak i związane z działalnością gospodarczą i powracającym co jakiś czas na stanowisko osadnictwem. Zarejestrowana dystrybucja mezolitycznych artefaktów jest więc zapisem raczej procesu niszczenia niż przebiegu rozplanowania obozowiska mezolitycznego, a informacje, które ze sobą niesie, są o wiele istotniejsze z punktu widzenia badań nad stanem zachowania mezolitycznych punktów osadniczych niż nad ich pierwotną strukturą. Do rozprzestrzenienia zabytków mezolitycznych na stanowisku doszło na stosunkowo dużym obszarze, w zgrupowaniu czterech niezbyt gęstych, rozwleczonych koncentracji. Większość z nich zalegała na głębokości ok cm od stropu stanowiska. Zabytki na arze K30 występowały średnio o ok cm głębiej, co najprawdopodobniej jest efektem wystąpienia tam rozległego wykrociska. 3. MATERIAŁY STAN ZACHOWANIA ARTEFAKTÓW MEZOLITYCZNYCH Przed rozpoczęciem właściwej analizy technologicznej oraz klasyfikacji mezolitycznych materiałów krzemiennych z Wrocławia-Widawy 17 należy pokrótce omówić niektóre z aspektów ich stanu zachowania fragmentację, stopień przepalenia, spatynowanie oraz zniszczenia krawędzi i powierzchni. Stosunek całego półsurowca do fragmentów wynosił 1,49 w wypadku odłupków i tylko 0,45 w wypadku o wiele bardziej podatnych na zła- 31

21 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ Ryc. 9. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Dystrybucja przepalonych artefaktów mezolitycznych: 1 stopień 0; 2 stopień 1; 3 stopień 2; 4 stopień 3. Rys. M. Ehlert Fig. 9. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Distribution of burnt Mesolithic artefacts: 1 degree 0; 2 degree 1; 3 degree 2; 4 degree 3. Drawing by M. Ehlert 32

22 OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK... manie drobnych wiórów i wiórków. Mogły one ulec fragmentacji w rozmaitych okolicznościach: intencjonalnie przy produkcji zbrojników oraz przypadkowo przy rdzeniowaniu (podczas eksperymentów okazywało się, że nawet do 50% produkowanych wiórów może pękać por. Migal, Wąs 2006, s. 181; Solberger, Pa erson 1976, tabl. 3), a także w trakcie zadeptywania, przepalania i orki. Spośród wszystkich artefaktów mezolitycznych 15,5% nosiło ślady działania wysokiej temperatury, przy czym 46,4% z nich było przepalone silnie, 40,8% słabiej, a 12,8% lekko. Zabytki wyraźnie spatynowane stanowiły aż 24,6% wszystkich materiałów, a intensywność spatynowania poszczególnych okazów znacznie się różniła. Najwięcej okazów było spatynowanych w niewielkim stopniu, umożliwiającym jeszcze rozpoznanie surowca. Postdepozycyjne wyświecenie całości bądź części powierzchni niektórych artefaktów powstało być może w wyniku tarcia o ziarenka piasku (ryc. 18:e f). Na kilkunastu artefaktach, głównie łuskach i okruchach, zaobserwowano modyfikacje krawędzi interpretowane jako pseudoretusz, powstały najprawdopodobniej w wyniku kontaktu z narzędziami rolniczymi (por. Mallouf 1982, ryc. 9). METODYKA BADAŃ. LISTA KLASYFIKACYJNA Znalezione na stanowisku Wrocław-Widawa 17 materiały mezolityczne sklasyfikowano za pomocą stworzonej dla nich listy uwzględniającej pozostałości po wszystkich możliwych do wyróżnienia na stanowisku fazach produkcji wyrobów krzemiennych. Listę zbudowano jako narzędzie do wyciągania ogólnych wniosków na temat krzemieniarstwa i punkt wyjścia do dalszych, szczegółowych analiz technologicznych. W pewnych aspektach jest ona zbliżona do w. dynamicznej klasyfikacji technologicznej, jednakże nie dokonano w niej podziału na eksploatację wiórową i odłupkową (zob. np. Schild i in. 1975, s ). Wydzielono pięć grup zabytków. Pierwsza z nich reprezentuje rozpoczynającą cały proces fazę przygotowanie i wstępną obróbkę surowca oraz wstępne rdzeniowanie. Kolejna grupa zabytków obejmuje okazy związane z samym rdzeniowaniem. Ze względu na brak czytelnych kryteriów w materiale zrezygnowano z podziału tej grupy na etapy, takie jak np. rdzeniowanie wczesne czy zaawansowane. Obie grupy reprezentują dwa z trzech podstawowych, wyróżnionych na stanowisku etapów obróbki krzemienia. Trzecią grupę, technologicznie łączącą się z poprzednią, stanowią zabytki związane z naprawą lub też zmianą sposobu eksploatacji rdzeni. W czwartej grupie znalazły się te kategorie zabytków, które mogły powstać we wszystkich pozostałych fazach, a także w wyniku działania procesów postdepozycyjnych takie jak drobne okruchy czy łuski. Zaliczono do niej także zabytki, których ze względu na stan zachowania (fragmentacja lub silne przepalenie) nie można zaliczyć do żadnej innej kategorii. Ostatnią grupę tworzą narzędzia retuszowane, wraz z charakterystycznymi odpadami po produkcji niektórych z nich (np. rylcowce). Szczegółową listę typologiczną narzędzi oraz listę główną przedstawia tab. 11. OGÓLNE ZRÓŻNICOWANIE ARTEFAKTÓW Na stanowisku Wrocław-Widawa 17 pozyskano łącznie 1269 mezolitycznych artefaktów krzemiennych (tab. 11). Najliczniej reprezentowaną kategorią zabytków były okruchy, stanowiące ok. 33% inwentarza. Drugą pod względem liczebności kategorią były odłupki i ich fragmenty (ok. 27%). Łuski stanowiły ok. 18% inwentarza, a wióry i wiórki oraz ich fragmenty ok. 14%. Inne kategorie były znacznie słabiej reprezentowane: ok. 4% stanowią narzędzia, 1,3% to rdzenie, a 0,3% rylcowce (tab. 2, ryc. 10). Frekwencja artefaktów związanych z poszczególnymi grupami z listy klasyfikacyjnej przedstawia się następująco. Okruchy, łuski oraz fragmenty nieokreślonych odłupków i rdzeni (grupa 4) stanowią ponad połowę inwentarza. Jest ich w przybliżeniu dwa razy więcej niż rdzeni, kompletnych odłupków, a także wiórów, wiórków i ich fragmentów (grupa 2). Niespełna 9% ze znalezionych zabytków wchodziło w skład grupy 1. Najmniej liczne są: grupa narzędzi (5; ok. 4%) i grupa napraw (3; mniej 33

23 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ Tab. 2. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Zróżnicowanie ilościowe inwentarza mezolitycznego Table 2. Site Wrocław-Widawa 17. Quantitative diversity of Mesolithic collection from feature 800 Grupa Rodzaj N N grupy odłupkowe 4 Rdzenie: wiórowe i wiórkowe 5 17 wiórkowo-odłupkowe 8 Odłupki: całe 207 fragmenty Wióry i wiórki całe 56 fragmenty Łuski (średnica < 15 mm) 232 Narzędzia wiórowe 24 odłupkowe Okruchy 410 Rylcowce 4 Pozostałe 35 niż 1%). Pomijając grupę odpadów i zabytków nieokreślonych (Schild i in. 1975, s. 21), najliczniejsza była grupa 2 (ryc. 11). Prześledzono również ogólną strukturę materiałów należących do poszczególnych koncentracji (ryc. 12). We wszystkich z nich rozkład zabytków poszczególnych kategorii jest zbliżony, choć nieco odmienny od ogólnego. W koncentracjach I i II najliczniejszą kategorią są odłupki wraz z fragmentami, w pozostałych dwóch okruchy. Ich dominacja jest szczególnie wyraźna w koncentracji III, co najprawdopodobniej jest wynikiem fragmentacji materiału na skutek przepalenia (zob. ryc. 9). Podobieństwa te zdają się potwierdzać słuszność założenia, że koncentracje artefaktów na stanowisku Wrocław-Widawa 17 wyznaczone są tylko przez relatywnie większe zagęszczenie artefaktów bądź też są śladami kilkukrotnego pobytu tej samej grupy ludności. Ryc. 10. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Procentowy udział grup artefaktów mezolitycznych (N = 1269) Fig. 10. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Percentage contribution of groups of Mesolithic artefacts (N = 1269) 34

24 OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK... Ryc. 11. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Procentowy udział artefaktów mezolitycznych należących do poszczególnych grup technologicznych (N = 1269) Fig. 11. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Percentage contribution of Mesolithic artefacts belonging to individual technological groups (N = 1269) Ryc. 12. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Procentowy udział grup artefaktów krzemiennych w koncentracjach I IV (N = 1101) Fig. 12. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Percentage contribution of flint artefacts in concentrations I IV (N = 1101) 35

25 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ SUROWIEC Wszystkie mezolityczne artefakty krzemienne z omawianego stanowiska zostały wykonane z lokalnego krzemienia narzutowego, bardzo zróżnicowanego pod względem tekstury i jakości (por. Ginter, Kozłowski 1990, s. 28; Masojć 2004, s. 160). Spośród wielu podejść najlepiej dostosowana do potrzeb analizy technologicznej wydaje się klasyfikacja tego surowca zaproponowana przez Dmochowskiego (2006). Wyróżniono w niej, na podstawie stopnia przydatności do obróbki, trzy podstawowe grupy krzemienia narzutowego z zachodniej Polski: dobrze łupliwą, o krzemionce błyszczącej, przejrzystej bądź też nie; grupę z krzemionką nasyconą szkieletami mszywiołów (bryozoa), charakteryzującą się też występowaniem w masie krzemionkowej niewielkich (do 1 mm), pustych pęcherzyków; oraz grupę o krzemionce matowej, suchej i o grubszych kryształach. Bazując na podobnych założeniach, na stanowisku w Świętoszynie, gm. Milicz wyróżniono pięć rodzajów krzemienia narzutowego (Lewicka 2007, s , ryc. 6). Wszystkie artefakty z Wrocławia-Widawy 17 wykonano z bardzo zbliżonych odmian krzemienia narzutowego. Z tego względu podział M. Lewickiej zastosowany został w tej pracy w niezmienionej formie (ryc. 13). Najwięcej artefaktów wykonano z odmiany 2 (ryc. 14). W przybliżeniu o połowę mniej liczne były okazy wykonane z odmiany 1. Okazy z odmiany całkowicie matowej (3) stanowiły ok. 11% całości, z pozostałych zaś odmian były reprezentowane w znacznie mniejszym stopniu. Uwagę zwraca też to, że liczebnie dominują okazy źle zachowane przepalone bądź spatynowane. Przyjrzano się również strukturze surowcowej wśród ogólnych kategorii zabytków (ryc. 15). W zestawieniu tym pominięto okazy o niezidentyfikowanej odmianie surowca. Wyraźnie zaznaczającą się we wszystkich kategoriach cechą jest dominacja drugiego wariantu. Frekwencja odmiany 1 jest relatywnie największa wśród wiórów i ich fragmentów, a także rylcowców. W przypadku okruchów i rdzeni drugim co do częstości występowania rodzajem surowca jest odmiana 3. Nieco inaczej przedstawia się frekwencja odmian wśród fragmentów konkrecji odmiana 5 jest tam niemal tak samo liczna jak druga, co można tłumaczyć m.in. przypuszczalną niechęcią do adaptacji wyraźnie niehomogenicznych bryłek na rdzenie. Sprawdzono także, czy któraś z odmian była wyraźnie preferowana przy wytwarzaniu narzędzi retuszowanych. Skorzystano w tym celu z prostego wzoru zaproponowanego przez Ortona (2008), polegającego na podzieleniu procentu zabytków retuszowanych wykonanych z danego surowca przez procent wszystkich wyprodukowanych z niego zabytków. Im mniej chętnie retuszowano dany surowiec, tym wartość tego współczynnika bliższa będzie zeru. Najczęściej retuszowany był półsurowiec z odmian 2 i 4 (tab. 3). W wypadku odmiany 2 wydaje się to odzwierciedleniem liczebnej dominacji półsurowca tego typu. Co zastanawiające, nieco mniej chętnie do retuszu wykorzystywano artefakty z najlepszej pod względem łupliwości odmiany 1. Pozostałe odmiany wykorzystywano już znacznie rzadziej. Frekwencję występowania poszczególnych odmian na stanowisku Wrocław-Widawa 17 kształtowało wiele czynników. Jednym z nich była zapewne struktura okolicznych źródeł surowca. Wydaje się jednak, że w wypadku analizowanego inwentarza równie ważna była chęć doboru jak najlepszego z dostępnych surowców artefakty wykonane z 1 i 2 odmiany stanowią 72% okazów z możliwym do określenia typem surowca. Obie te odmiany charakteryzują się elastycznością oraz dobrą łupliwością, co czyni je najdogodniejszymi do produkcji półsurowca (Dmochowski 2006, s. 221). TECHNOLOGIA KRZEMIENIARSTWA Ze względu na brak składanek głównym źródłem informacji na temat technologii krzemieniarskiej na stanowisku były cechy znalezionych tam rdzeni, narzędzi, a przede wszystkim półsurowca. W toku analizy starano się prześledzić kolejno trzy główne stadia procesu obróbki krzemienia i wykorzystania narzędzi. 36

26 OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK... Ryc. 13. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Przykłady odmian krzemienia narzutowego na stanowisku: 1 krzemionka przejrzysta; 2 krzemionka nieprzejrzysta, błyszcząca; 3 krzemionka matowa, nieprzejrzysta, sucha ; 4 krzemionka ze szkieletami fauny morskiej; 5 kombinacje powyższych albo zabytki przepalone lub silnie spatynowane. Wielkość naturalna. Fot. M. Ehlert Fig. 13. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Examples of varieties of erratic flint at the site: 1 transparent silica; 2 non-transparent, glossy silica; 3 mat, non-transparent, dry silica; 4 silica with skeletons of maritime fauna; 5 combination of the above, or burnt or considerably patinated artefacts. Natural size. Photo M. Ehlert 37

27 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ Ryc. 14. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Frekwencja artefaktów krzemiennych wykonanych z odmian 1 5 oraz niezidentyfikowanego krzemienia narzutowego (N = 1269) Fig. 14. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Frequency of flint artefacts made of varieties 1 5 and unidentified erratic flint (N = 1269) Tab. 3. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Stosunek procentowy okazów retuszowanych do pozostałych kategorii zabytków dla poszczególnych odmian krzemienia narzutowego Table 3. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Percentage proportion between retouched specimens and the remaining categories of artefacts for individual varieties of erratic flint Odmiana % całości % retuszowanych Stosunek 1 15, , , , ,21 6 0,54 4 2,92 4 1,37 5 4,34 2 0,46? 34,1 22 0,65 FAZA PRZYGOTOWANIA SUROWCA, ZAPRAWY I WSTĘPNEGO RDZENIOWANIA Jak już wspomniano, podstawową formą surowca krzemiennego wśród materiałów mezolitycznych na stanowisku Wrocław-Widawa 17 były lokalnie występujące konkrecje krzemienia narzutowego lub też ich fragmenty. Te drugie pozyskiwano dwoma sposobami: zbierając fragmenty powstałe naturalnie lub rozbijając konkrecje albo na miejscu znalezienia, albo już na stanowisku co potwierdzają składające się okruchy. Jako fragmenty konkrecji sklasyfikowano większe okruchy z zachowaną na co najmniej jednej płaszczyźnie powierzchnią naturalną. Takie blokowe okruchy, dzięki płaskim, nadającym się na pięty powierzchniom i krawędziom ułatwiającym rozpoczęcie rdzeniowania, wykorzystywano z powodzeniem jako rdzenie odłupkowe lub odłupkowo-wiórkowe, bez jakiejkolwiek zaprawy, ewentualnie po niewielkich modyfikacjach. Spośród 17 rdzeni znalezionych na stanowisku siedem powstało z fragmentów konkrecji. 38

28 OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK... Ryc. 15. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Struktura surowcowa poszczególnych kategorii artefaktów (N = 835) Fig. 15. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Raw material structure of individual categories of artefacts (N = 835) Kolejnymi produktami omawianej fazy są obłupnie i rdzenie zaczątkowe. W materiale wyróżniono tylko jeden obłupień konkrecję z surową praodłupnią oraz prapiętą ukształtowaną przez jedno boczne odbicie. W taki sam sposób ukształtowana była pięta jednego z dwóch okazów sklasyfikowanych jako rdzenie zaczątkowe. W jednym z nich pietę ukształtowano dwoma odbiciami z przeciwległych boków. Żaden nie nosi śladów jakiegokolwiek przygotowania odłupni, a odbito od nich jedynie odłupki w 100% korowe. Podczas przygotowania surowca, a także przy wstępnej eksploatacji rdzeni o surowej pradołupni odbijano odłupki oraz wióry i wiórki całkowicie korowe (kategorie z tab. 11). Na stanowisku znaleziono 38 takich odłupków, 3 wióry i 1 przypadkowy wiórek. Ze względu na produkcję narzędzi z okazów całkowicie korowych zostały one poddane analizie wraz z resztą półsurowca. Kolejnym etapem przygotowania surowca było niekiedy przygotowanie zatępiska i odbicie zatępca. Pozostałościami po tych zabiegach 39

29 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ jest 14 zatępców. Przeważają wśród nich okazy z zatępiskiem jednostronnym. Według Schilda i współpracowników (1975, s. 15) liczba zatępców na stanowisku odpowiada w przybliżeniu liczbie uformowanych na nim obłupni. W przypadku Wrocławia- -Widawy 17 wydaje się, że ze względu na prostotę schematów zaprawy i blokowy charakter surowca liczba rdzeni, przy których zaprawie przygotowywano zatępisko i odbijano zatępiec, jest znacznie mniejsza. Ponadto nie można wykluczyć także wyniesienia ze stanowiska rdzeni nadających się do dalszej eksploatacji. Fakt, że niektóre z zatępców ze stanowiska są raczej związane z naprawą, a nie przygotowaniem rdzeni, dodatkowo komplikuje ten obraz. Ostatnią z kategorii łączących się z fazą przygotowania surowca, zaprawy i wstępnego rdzeniowania tworzą łuski korowe. Zaliczono do niej 12 okazów, cechujących się średnicą pomiędzy 10 a 15 mm i powierzchnią górną pokrytą w 100% korą. Ze względu na ich rozmiary uzasadnione wydaje się wykluczenie możliwości ich powstania podczas produkcji narzędzi z odłupków korowych. FAZA PRODUKCJI PÓŁSUROWCA Pozostałościami po fazie produkcji półsurowca są stosunkowo nieliczne rdzenie oraz najliczniej, oprócz odpadów, występujące kategorie zabytków odłupki, wióry, wiórki oraz ich fragmenty. Na stanowisku wyodrębniają się dwie główne linie produkcji półsurowca. Celem jednej było uzyskiwanie większej liczby regularnych wiórów i wiórków ze specjalnie przygotowanych rdzeni. W drugiej od rdzeni zaprawionych w minimalnym stopniu bądź też od fragmentów konkrecji bez przygotowania odbijano mniejsze, nieregularne wiórki i odłupki. Linia ta była wyraźnie mniej produktywna, a proste rdzenie dość szybko porzucano; jednak, ze względu na niewielki nakład czasu i niski poziom wymaganych umiejętności była ona powszechna. W wypadku półsurowca pomiarom oraz dokładnemu określeniu cech poddano tylko całe okazy oraz fragmenty o zachowanych charakteryzowanych cechach (np. rodzaj zakończenia na fragmentach dystalnych). W analizie cech uwzględniono: rodzaj zakończenia i piętki, stopień pokrycia korą strony górnej, liczbę grani międzynegatywowych i kierunki odbić na tejże stronie, a także rodzaj sęczka. Poniższa lista przedstawia szczegółowo sposób pomiarów oraz wszystkie cechy wraz z krótkim ich opisem: 1. Rodzaj zakończenia 2 : P piórkowe (feather) strona dolna łączy się z górną pod bardzo ostrym kątem, 2 Bliższa charakterystyka por. Co erell, Kamminga najbardziej pożądane z punktu widzenia produkcji narzędzi; Z zawiaskowe (hinge) powstające w momencie, gdy siła oddzielająca odłupek od rdzenia maleje i kieruje się ku stronie górnej; S stopniowe (step) rodzaj zakończenia powstający, gdy formowanie się odłupka jest przerwane przez pęknięcie wewnątrz rdzenia lub gdy siła włożona w uderzenie jest zbyt niska. Dla uproszczenia wszystkie odłupki ze stanowiska Wrocław-Widawa 17, w których powierzchnia górna łączyła się z dolną pod kątem ok. 90, sklasyfikowano jako posiadające zakończenie stopniowe. Pr przeniesione (plunging) powstające, gdy siła oddzielająca odłupek zwraca się do wewnątrz rdzenia, oddzielając wraz z odłupkiem jego wierzchołek. Szczególnymi przykładami odłupków przeniesionych są należące do grupy trzeciej wierzchniki i dwupiętniki.? inne zakończenie niemożliwe do precyzyjnego sklasyfikowania ze względu na stan zachowania okazu. 2. Rodzaj piętki: K korowa piętka pokryta w 100% powierzchnią naturalną; P przygotowana piętka przygotowana za pomocą jednego odbicia, nie występują na niej żadne granie międzynegatywowe; Pr zaprawiona piętka, na której zaobserwowano jedną lub więcej grani międzynegatywowych; 40

30 OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK... W wygładzona; Pn punktowa; Kr krawędziowa;? inna niemożliwa do sklasyfikowania ze względu na patynę, przepalenie lub trudności w odróżnieniu powierzchni naturalnej od negatywu odbicia. 3. Kora na stronie górnej: 0 brak zachowanej powierzchni naturalnej; 1 powierzchnia naturalna zajmuje do 50% powierzchni; 2 powierzchnia naturalna zajmuje więcej niż 50% powierzchni; 3 powierzchnia naturalna zajmuje całą powierzchnię;? okazy, u których ze względu na stan zachowania lub trudności w odróżnieniu negatywu od powierzchni naturalnej stopień pokrycia korą był niemożliwy do jednoznacznego oszacowania. 4. Granie na stronie górnej: 0 brak grani powierzchnia w 100% naturalna lub 1 negatyw; 1 1 grań międzynegatywowa; 2 2 granie międzynegatywowe; 3 3 lub więcej grani międzynegatywowych;? granie nieczytelne. 5. Kierunek odbić na stronie górnej: 0 brak negatywów odbić; 1 pojedyncze lub wielokrotne odbicia, zgodne z kierunkiem fal na stronie dolnej kierunku; 2 odbicia naprzemianległe, równoległe do osi półsurowca; 3 odbicia w różnych kierunkach;? kierunki odbić nieczytelne. 6. Sęczek: 1 wyraźny; 2 rozmyty;? niezachowany lub zniszczony. RDZENIE Na stanowisku odkryto 17 mezolitycznych rdzeni. Spośród nich 4 należy określić jako rdzenie odłupkowe, 5 jako wiórowe bądź wiórkowe, od pozostałych zaś odbijano zarówno odłupki, jak i wióry czy wiórki (tab. 2). Kategorie te odpowiadają zasadniczo dwóm różnym scharakteryzowanym wcześniej liniom produkcji. W wypadku rdzeni odłupkowych częstą praktyką była adaptacja płaskiej partii powierzchni naturalnej konkrecji lub jej fragmentu na piętę zaobserwowano to u trzech okazów. Tylko jeden z takich rdzeni ma piętę uformowaną jednym odbiciem. Często stosowanym zabiegiem była zmiana orientacji rdzenia zastosowano ją w dwóch, być może trzech przypadkach (jeden z okazów miał dwie surowe pięty na przeciwległych końcach konkrecji i niemożliwe było ustalenie kolejności prowadzenia odbić). Po obróceniu rdzenia o 90 jednym odbiciem od strony odłupni kształtowano nową piętę na dotychczasowym boku i kontynuowano produkcję półsurowca z tej samej odłupni. Rozmiary negatywów ostatnich odbić wskazują, że półsurowiec uzyskiwany z tych konkrecji był raczej drobny. Rdzenie te nie były zbyt często naprawiane, lecz porzucane po kilku, maksymalnie kilkunastu odbiciach. Kolejną kategorię stanowią rdzenie używane do produkcji wyłącznie półsurowca wiórkowego i wiórowego. Wyróżniają się spośród nich trzy okazy, które przechodziły zaawansowaną zaprawę, służyły do produkcji większej ilości regularnego półsurowca i podlegały naprawom w czasie eksploatacji. Jeden określić można jako typowy jednokierunkowy rdzeń wiórowy (ryc. 19:1). Przebieg odłupni regulowano od strony wierzchołka; pietę naprawiano od boku i świeżono od strony odłupni. Jest to jedyny okaz z zaprawą tyłu. Drugi jest węższym rdzeniem wiórkowym o obłupni w zarysie zbliżonej do prostokąta (ryc. 19:5). Podobnie jak w poprzednim okazie pietę odnawiano od boku i świeżono od strony odłupni. Ponadto dokonano zmiany orientacji, przyjmując wierzchołek za piętę i prowadząc odbicia od strony odłupni w kierunku dotychczasowego tyłu. Ostatni okaz to płaski rdzeń do wiórków, z piętą ukształtowaną za pomocą dwóch odbić z boków i od strony praodłupni. Również w nim próbowano regulować przebieg odłupni odbiciami od strony wierzchołka. Na pięciskach wszystkich trzech opisanych powyżej rdzeni zaobserwowano ślady gładzenia. Pozostałe dwa rdzenie wiórkowe to okazy powtarzające schemat zaprawy i eksploata- 41

31 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ cji rdzeni odłupkowych: przygotowanie pięty jednym odbiciem, pozyskanie kilku wiórków, a następnie, w przypadku jednego z nich, zmiana orientacji. Ostatnią kategorię rdzeni tworzy kilka wariantów rdzeni wiórkowo-odłupkowych, w sumie 8 okazów. Ich cechy zbliżały je do grupy rdzeni odłupkowych; 5 z nich to rdzenie o zmienionej orientacji. Jeśli pozwalał na to kształt fragmentu konkrecji, eksploatację rozpoczynano z surowej płaszczyzny, wykorzystując krawędź bloku jako grań prowadzącą. Jeśli było to koniecznie, przygotowywano piętę odbiciem od tyłu. Po uzyskaniu kilku wiórków lub odłupków porzucano rdzeń. Ślady tak prowadzonej eksploatacji zachowały się na dwóch rdzeniach. W trzech przypadkach zastosowano zmianę orientacji po obróceniu o 90º dotychczasowy tył zaadaptowano na surową piętę i odbijano odłupki w kierunku jednego z boków rdzenia (np. ryc. 19:3 4). Inny sposób zmiany orientacji przedstawiają kolejne dwa rdzenie wiórowo- -odłupkowe. Po zaprzestaniu ściągania wiórków przeformowano w nich piętę uderzeniami od boku i dodano drugą piętę od strony wierzchołka, tym samym przekształcając je (lub przygotowując do przekształcenia) w rdzenie dwupiętowe. Rdzenie tej kategorii także nie dostarczały zbyt wiele półsurowca, który ze względu na zmiany orientacji i brak kontroli przebiegu odłupni był raczej nieregularny. PÓŁSUROWIEC ODŁUPKI Odłupki były najliczniejszą grupą półsurowca na stanowisku Wrocław-Widawa 17. Wliczając odłupki korowe, także używane do produkcji narzędzi, zebrano 207 całych okazów. Fragmentaryczność 139 odłupków spowodowała, że nie uwzględniono ich w analizie. Cechy charakteryzujące półsurowiec odłupkowy to: prawie równy stosunek długości do szerokości oraz dość nieregularny przebieg krawędzi bocznych. Dodać do tego należy również nieregularny zazwyczaj przekrój podłużny. W skrajnych przypadkach różnica szerokości między środkową a najszerszą częścią odłupka wynosiła prawie 13, a grubości 7,7 mm. Także rozmiary piętek mieszczą się w dość szerokich przedziałach. Dominującymi rodzajami piętek odłupków były: piętka przygotowana jednym odbiciem (41% okazów) i korowa (30% całych okazów), co odzwierciedla sposób zaprawy rdzeni odłupkowych (ryc. 20:1) i znajduje potwierdzenie w przewadze liczebnej okazów z piętką korową nad odłupkami całkowicie korowymi. Ponad połowę z wyprodukowanych okazów można uznać za nieudane z punktu widzenia rdzeniowania najliczniej występujące rodzaje zakończeń odłupków to okazy posiadające zakończenia zawiaskowe (39%) i piórkowe (38%); kolejne 13% okazów charakteryzowało się zakończeniem stopniowym (ryc. 20:2). Duża liczba tego typu odłupków świadczy o doraźnej i niezbyt starannej eksploatacji rdzeni. Przeważająca część odłupków ze stanowiska Wrocław- -Widawa 17 była albo zupełnie pozbawiona kory (29%), albo też pokryta nią w mniej niż 50% (35%) (ryc. 21:2). Rozkład liczby grani na stronie górnej jest dość równomierny okazów bez grani, z jedną, dwiema i trzema graniami jest w przybliżeniu tyle samo (ryc. 21:1). Dominującym rodzajem sęczka był wyraźny sęczek, zanotowany u 69% odłupków (ryc. 22:1). Ostatnią z określanych cech półsurowca były kierunki odbić na stronie górnej (ryc. 22:2). Przeważają odłupki z odbiciami w wielu kierunkach, pochodzące prawdopodobnie z rdzeni o zmienionej orientacji, przy istotnym, choć nieco mniejszym udziale okazów z odbiciami jednokierunkowymi. Oszacowanie pierwotnej liczby odłupków na stanowisku wydaje się ważne dla określenia produktywności rdzeni odłupkowych. Jak już wspominano, znaleziono 207 całych okazów, 139 fragmentów, a także 25 narzędzi odłupkowych (tab. 2). Gdyby przyjąć, że każdy z fragmentów odpowiada jednemu odłupkowi, pierwotna liczba odłupków wynosiłaby 371. Bardziej prawdopodobne jest jednak, że z jednego odłupka może pochodzić więcej fragmentów, dlatego też powszechnie stosowanym rozwiązaniem jest sumowanie liczby całych okazów z liczbą fragmentów dominującej kategorii (por. Sho 2000, s. 728). W zespole z Wrocławia-Widawy 17 znajdowały się fragmenty z zachowanym zakończeniem; minimalną ilość odłupków na stanowisku szacować można na 284. Według M. Lewickiej podobną sytuację na stanowisku Świętoszyn 8 można tłumaczyć kompletną redukcją, zabraniem rdzeni poza 42

32 OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK... stanowisko lub też istnieniem niedokopanego obszaru stanowiska (Lewicka 2007, s. 180). Ze względu na sposób prowadzenia eksploracji na stanowisku Wrocław-Widawa 17 zdecydowanie należy odrzucić ostatnią z możliwości; również ewentualność kompletnej redukcji rdzeni nie wydaje się prawdopodobna. Wobec tego problem ten najlepiej wyjaśniałoby zabranie ze stanowiska nadających się do dalszej eksploatacji rdzeni bądź też przyniesienie na nie gotowego półsurowca. PÓŁSUROWIEC WIÓROWY I WIÓRKOWY Na stanowisku Wrocław-Widawa 17 znaleziono łącznie 56 całych okazów (36 wiórów i 20 wiórków) oraz 120 fragmentów wiórów i wiórków. Podobnie jak w przypadku odłupków, dokładnej analizie poddano jedynie całe okazy. Fragmenty wyrobów charakteryzowano, gdy umożliwiał to ich stan zachowania. Średnia długość maksymalna półsurowca wiórowego była prawie trzy razy większa niż szerokość; stosunek tych parametrów jest więc w przybliżeniu dwukrotnie większy niż dla odłupków. Średnia różnica między szerokością a grubością maksymalną w połowie okazów wynosi ok. 1 mm, a zakres jej wahań jest niewielki od ok. 3,2 do 4,2 mm. Wartości te są zatem znacznie niższe niż w przypadku odłupków. Wióry i wiórki z Wrocławia-Widawy 17 cechują się także znacznie mniejszymi piętkami niż odłupki, chociaż stosunek ich grubości do szerokości jest u obu rodzajów półsurowca w pewnym stopniu zbliżony. Najczęstszym typem piętki pośród wiórów, fragmentów wiórów oraz wiórków była piętka przygotowana (ryc. 20:1; 23:1); w zakończeniach zaznacza się dominacja kształtu piórkowego (ryc. 20:2; 23:2). Taki rozkład świadczy przede wszystkim o staranniejszej produkcji półsurowca wiórowego. Okazy całkowicie bezkorowe były najliczniejsze, zarówno wśród wiórów (38%), jak i wiórków (55%). W przybliżeniu 1/3 wiórów i wiórków miała mniej niż 50% kory na stronie górnej (ryc. 21:2). Okazów z korą na ponad 50 lub 100% powierzchni strony górnej było więcej wśród wiórów (odpowiednio 17 i 8%) niż wśród wiórków (10 i 5%). Taki porządek zdaje się pozostawać w zgodzie z opisywaną wcześniej charakterystyką rdzeni. Niemały udział okazów w znacznym stopniu pokrytych korą wskazuje, że także przy produkcji tego rodzaju półsurowca istotną rolę odgrywały prostsze, doraźne rdzenie wiórowo-odłupkowe. Podobnie jak odłupków, wiórków z jedną, dwiema lub też trzema graniami jest w przybliżeniu jednakowa liczba (ryc. 21:1). Inaczej wygląda rozkład tej cechy u wiórów wyraźnie zaznaczona jest przewaga okazów z dwiema lub trzema (po 33%) graniami nad wiórami z jedną granią (11%). Całe wiórki ze stanowiska charakteryzują się dokładnie odwrotnymi proporcjami rodzajów sęczka niż odłupki 70% z nich miało sęczek rozmyty. Wśród wiórów rozkład tej cechy był równomierny: po 50% okazów obu rodzajów (ryc. 22:1). Charakterystyczną cechą wiórów i wiórków z Wrocławia-Widawy jest przewaga okazów z jednokierunkowymi negatywami odbić na stronie górnej posiada je ok. 2/3 zabytków z obu kategorii (ryc. 22:2). Wśród wiórów okazy z odbiciami w wielu kierunkach są trzy razy mniej liczne (19%), okazów z odbiciami dwukierunkowymi jest zaś 11%. Dane te wskazują, że najpopularniejszym na stanowisku sposobem redukcji rdzeni wiórowych i wiórkowych była eksploatacja jednokierunkowa. Stosowano także zmianę orientacji rdzeni, choć zabiegu tego nie dokonywano tak często jak przy produkcji odłupków. Maksymalną pierwotną liczbę wiórów i wiórków na stanowisku szacować można na 197, minimalną zaś na 154; na jeden rdzeń wiórowy przypadło zatem średnio ok wiórów. Dla porównania, na stanowisku Świętoszyn 8 analogiczny wskaźnik wynosił 21,5 (Lewicka 2007, tab. 2). Wypada w tym miejscu zaznaczyć, że obliczany w ten sposób wskaźnik produktywności rdzeni jest tylko estymacją, przydatną do porównywania zespołów, gdyż nie uwzględnia on takich okoliczności jak przynoszenie i zabieranie ze stanowiska półsurowca i rdzeni. Rozważania na temat półsurowca wiórowego można podsumować następująco: wióry i wiórki z Wrocławia-Widawy 17 odznaczają się znacznie większą niż odłupki regularnością, zarówno przebiegu krawędzi, jak i przekroju podłużnego. Większość z nich ma piętki przygotowane jednym odbiciem, rzadziej są one zaprawione. Na piętkach niektórych z nich zachowały się ślady 43

33 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ ścierania. Dominacja rozmytego sęczka u wiórków może sugerować, że przy produkcji tego rodzaju półsurowca posługiwano się głównie techniką uderzenia pośredniego lub naciskową. Rozbieżności w cechach wiórów i wiórków były zazwyczaj niewielkie, zaznaczały się w przypadku takich cech, jak: rodzaj sęczka, liczba grani i kierunki odbić na stronie górnej. Półsurowiec wiórowy ze stanowiska można ogólnie podzielić na wióry i wiórki regularne, uzyskane ze specjalnych, wydajnych i starannie eksploatowanych rdzeni wiórowych i wiórkowych, oraz okazy nieregularne, pochodzące po części być może z rdzeni wiórowo-odłupkowych. NAPRAWY RDZENI W grupie form związanych z naprawami rdzeni i będących pozostałościami po takich zabiegach, jak: odnowa i świeżenie pięt, regulacja przebiegu odłupni, zmiana sposobu eksploatacji rdzenia, znalazło się 11 zabytków 3 wierzchniki, 3 dwupiętniki, 4 odnawiaki i 1 świeżak. Także jeden z zatępców wiąże się z naprawą został odbity w trakcie eksploatacji rdzenia wiórowego jednokierunkowego. Zatępisko uformowano poniżej ukrytej wewnątrz konkrecji intruzji. Większość form technicznych pochodzi z rdzeni wiórowych lub wiórkowych; prawdopodobnie łączą się one raczej tylko z bardziej zaawansowaną spośród widocznych w materiale linią produkcji półsurowca. PRODUKCJA NARZĘDZI RETUSZOWANYCH Narzędzia retuszowane wraz z charakterystycznymi odpadkami po ich produkcji stanowią ok. 4% inwentarza (ryc. 10). Do wykonywania narzędzi używano zarówno odłupków o wszystkich stopniach pokrycia korą, jak i wiórów i wiórków, zazwyczaj bezkorowych. W kilku przypadkach retuszowano także okruchy. Na stanowisku odnotowano dwa podstawowe sposoby wykonania zbrojników. Pierwszym z nich, nieczytelnym na samych zbrojnikach, ale reprezentowanym przez 4 rylcowce, było użycie techniki rylcowczej; 3 rylcowce pochodziły z przysęczkowej części wióra, 1 zaś z dystalnej. Drugim ze sposobów było najprawdopodobniej łamanie wiórów bez specjalnego przygotowania. Zbrojniki kształtowano za pomocą delikatnego stromego bądź półstromego retuszu. Precyzję retuszowania widać szczególnie w przypadku nietypowego, mikrolitycznego przekłuwacza wiórkowego (ryc. 25:10). Półsurowiec odłupkowy przekształcano w narzędzia retuszowane, które sklasyfikować należałoby jako drapacze (ryc. 24:1 2), skrobacze (ryc. 24:3 6) lub odłupki retuszowane. Także jeden z tylczaków wykonany został z odłupka. Liczebnie przeważają odłupki retuszowane: narzędzia doraźne, z krawędzią (lub jej fragmentem) zmodyfikowaną w celu bądź też w wyniku wykonania konkretnej pracy. Dotyczy to również półsurowca wiórowego. W jednym przypadku przerobiono narzędzie retuszowane z drapiska sporego drapacza odłupkowego odbito rylczak, przekształcając go tym samym w morfologiczny rylec węgłowy (ryc. 24:7). Grupy narzędzi charakteryzują się przede wszystkim zasygnalizowaną już dominacją odłupków, wiórów i wiórków z nieciągłym retuszem krawędzi. Nieco mniej liczne są okazy półsurowca, które można określić jako mikrołuskane bądź też posiadające retusz użytkowy (ryc. 16). Narzędzia typowe stanowią 39% tej grupy. Proporcje między zbrojnikami (4 tylczaki, 3 trójkąty, 2 półtylczaki oraz 1 trapez w sumie 10 zbrojników) a narzędziami domowymi (4 skrobacze, 3 drapacze, 1 rylec i 1 przekłuwacz) są prawie równe. Wspomnieć należy również o artefakcie sklasyfikowanym jako ciosak (ryc. 24:8). Reprezentuje on osobną, rdzeniową linię produkcji narzędzi. Został wykonany najprawdopodobniej z rdzenia. Trudno rozstrzygnąć, czy uformowano go na stanowisku, czy też został przyniesiony już w formie gotowej. Trudno też w związku z tym umiejscowić go na schemacie procesu obróbki krzemienia (ryc. 17). Osobnym zagadnieniem jest kwestia napraw narzędzi uszkodzonych przy pracach szybko niszczących krawędzie i wynikającej stąd redukcji narzędzi. Wśród narzędzi retuszowanych z Wrocławia-Widawy mogły to być skrobacze, drapacze, a może także odłupki retuszowane. 44

34 OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK... Ryc. 16. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Procentowa frekwencja poszczególnych kategorii w grupie narzędzi retuszowanych. Kategorie zob. tab. 11 (N = 49) Fig. 16. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Percent frequency of individual categories in the group of retouched tools; see tab. 11 for the category codes (N = 49) Problem redukcji jest obecny w literaturze, a najbardziej znanym przykładem jest debata nad przyczynami zmienności morfologicznej zgrzebeł (Dibble 1987). Analogicznie, niewykluczone, że poszczególne podtypy skrobaczy, wyróżniane przez rozmaitych autorów (Kozłowski 1972, s. 39; Schild i in. 1975, s ; Galiński 2002, s. 43), w rzeczywistości również są okazami o różnym stopniu zużycia. Fakt, iż kolejne typologie skrobaczy opierano na tych samych zasadach co typologię zgrzebeł środkowopaleolitycznych (zob. Schild i in. 1975, s. 22; Bagniewski 1976b, s. 179; Ginter, Kozłowski 1990, s. 127), zdaje się wskazywać na pewne związki w problematyce redukcji obu typów narzędzi. W literaturze zaznaczają się dwie klasyfikacje skrobaczy: dokładna (np. Schild i in. 1975) oraz ogólna (Bagniewski 1976b, Galiński 2002). Bagniewski (1976b, s. 179) twierdził, że morfologia skrobaczy jest odzwierciedleniem raczej pierwotnego kształtu półsurowca niż chęci ukształtowania ich w odpowiedni sposób przez wytwórców. Pomimo iż w obu podejściach do klasyfikacji nie uwzględniano redukcji, zdawano sobie sprawę z istnienia tego zjawiska, i to właśnie w kontekście podziału typologicznego skrobaczy mezolitycznych (Schild i in. 1975, s. 24). Wypracowano wiele wzorów mających na celu oszacowanie na podstawie zmian geometrii lub proporcji wyrobów, w jakim stopniu zostały one zredukowane. Wzory te testowano następnie w zespołach eksperymentalnych oraz etnoarcheologicznych (zob. Sho, Weedman 2007; Hiscock, Clarkson 2005). Jednym z najprostszych i zarazem najpopularniejszych pomiarów redukcji jest pomiar znany jako geometryczny współczynnik redukcji jednostronnej 3. Pod nazwą tą kryje się prosty wzór polegający na podzieleniu grubości narzędzia przy krawędzi w miejscu zakończeń najdłuższych negatywów łuskania (t) przez jego maksymalną grubość (T) ich stosunek podaje się jako wartość t/t (Kuhn 1990). Pomimo pewnych zastrzeżeń pomiar ów jest uważany za uniwersalny, dobrze oddający stopień zużycia krawędzi pracujących (zob. Eren, Sampson 2009, s. 1247; Hiscock, Clarkson 2005, s , ). 3 Ang. GIUR Geometric Index Of Unifacial Reduction. 45

35 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ Tab. 4. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Wartość t/t retuszowanych krawędzi narzędzi odłupkowych. Krawędzie: L lewa; R prawa; P poprzeczna Table 4. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. t/t of retouched edges of flake tools. Edges: L left; R right; P crosswise Lp. Rodzaj narzędzia T Krawędzie ret. t t/t kraw. średnia t/t ,8 R 2,3 0,23 0, ,1 P 3,6 0,40 L 2,2 0,24 R 1,9 0, ,1 P 2,5 0,41 0, ,8 L 4,6 0,96 0, , ,7 P+R 4,0 0,45 L 4,1 0,46 R 2,5 0,32 L 5,5 0, ,2 R 2,6 0,36 0, ,3 R 3,2 0,51 0, ,3 L 4,2 0,34 0, , ,0 L 1 2,0 0,29 L 2 3,2 0,47 R 3,6 0,45 L 1,6 0,20 P 1,8 0, ,4 R 2,4 0,55 0, ,7 R 1,8 0,27 L 4,1 0,54 P 3,6 0, ,5 P 6,9 0,92 0,92 0,28 0,46 0,52 0,38 0,29 0,47 Pomiar t/t dla wszystkich zaretuszowanych na stronę górną krawędzi mezolitycznych narzędzi odłupkowych z Wrocławia-Widawy 17 (tab. 4) dostarczył kilku ciekawych spostrzeżeń. Wartość t/t wahała się między ok. 0,23 a 0,96. Dla porównania, w kontrolowanych eksperymentach osiągano wartości pomiędzy 0,1 a 1, a w zespołach etnoarcheologicznych od 0,5 do 0,7 (Hiscock, Clarkson 2005, s. 1019; Sho, Weedman 2007, s ). Wracając do narzędzi z Wrocławia-Widawy 17, wydaje się, że w przypadku okazów określonych jako odłupki retuszowane (5.1.9.; tab. 4, p. 1 9), ze względu na ich doraźny charakter i nieregularność półsurowca, wartości współczynnika t/t są raczej przypadkowe i nie odzwierciedlają stopnia zużycia krawędzi. Ciekawiej przedstawiają się pomiary krawędzi trzech skrobaczy i drapacza podkrążkowego (tab. 4, p ) interesujące są tu nie same wartości t/t, lecz ich względna wielkość w zależności od kształtu krawędzi. Skrobacz oznaczony w tab. 4 numerem 10 (ryc. 24:6) miał jedną retuszowaną krawędź, która w przybliżeniu na 1/3 długości (L 1 ) była prosta, następnie załamywała się w stronę osi okazu pod kątem ok. 60º (L 2 ) i stawała się nieznacznie wklęsła. Odnotowano, że t/t krawędzi L 2 jest większe o ok. 0,2 od t/t krawędzi L 1. Kolejny okaz miał trzy retuszowane krawędzie: lewą (L), poprzeczną (P) i prawą (R), przy czym pierwsza z nich była wyraźnie łukowata, druga nieco prostsza, ostatnia zaś 46

36 OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK... wklęsła (ryc. 24:4). Również i w tym wypadku widać wzrost t/t w miarę jak krawędź staje się coraz bardziej wklęsła. Takie same właściwości miały krawędzie drapacza podkrążkowego (tab. 4, p. 13; ryc. 24:1) krawędź L o najwyższym t/t była również najprostsza. Wydaje się, że w tym przypadku zaobserwowanych wahań nie tłumaczą jedynie różnice w pierwotnym kształcie półsurowca założenie, że kąt wklęsłych krawędzi odłupków jest zawsze większy, jest nieuzasadnione. Jedynym wnioskiem, jaki można wyciągnąć na podstawie tak skąpych danych, jest konieczność bliższego przyjrzenia się zagadnieniu relacji między morfologią a stopniem zużycia retuszowanych krawędzi skrobaczy. Podsumowując: narzędzia retuszowane wytwarzano z bezkorowych i korowych odłupków, wiórów i wiórków. Proporcje między narzędziami odłupkowymi i wiórowymi są niemalże równe. Narzędzi doraźnych było więcej niż formalnych, co być może ma związek z nie najlepszą jakością surowca oraz przypuszczalnie niełatwym dostępem do niego w terenie intensywnie pokrytym roślinnością (Andrefsky 1994, ryc. 2). Przy obecnym stanie badań na temat intensywności używania narzędzi krzemiennych na stanowisku, a także na obozowiskach mezolitycznych w ogóle, niewiele można powiedzieć. Problem ten zasługuje jednak na dalsze studia. ODPADY I FORMY NIEOKREŚLONE Najliczniejszą grupą mezolitycznych zabytków krzemiennych ze stanowiska Wrocław-Widawa 17 była grupa zawierająca odpady oraz niemożliwe do jednoznacznego sklasyfikowania wyroby. Zaliczono do niej łuski, okruchy, a także nieokreślone fragmenty odłupków i rdzeni (por. Schild i in. 1975, s ). Jako łuski sklasyfikowano odłupki o wszystkich wymiarach mniejszych niż 15 mm, niestanowiące z racji niewielkich rozmiarów (zwłaszcza grubości) użytecznego półsurowca. Choć okruchy powstawały we wszystkich fazach obróbki krzemienia, to geneza niektórych z nich niekoniecznie musi się łączyć z tym procesem, lecz na przykład z wpływem wysokich temperatur. Wszelkie fragmenty odłupków, na których nie zachowała się w pełni żadna z cech ani żaden z wymiarów, sklasyfikowano jako nieokreślone. Podobnie postąpiono z fragmentami rdzeni. MORFOLOGIA NARZĘDZI Oprócz zagadnień związanych z procesem produkcji, użytkowania i ewentualnych napraw narzędzi krzemiennych należy także poruszyć kwestię morfologii oraz dokładniejszej klasyfikacji typologicznej narzędzi retuszowanych. Pełna lista klasyfikacyjna narzędzi retuszowanych znajduje się w tab. 11. Klasyfikację narzędzi odłupkowych oparto na listach przedstawionych w pracach Schilda i współpracowników (1975) i Galińskiego (2002). Klasyfikację zbrojników zaczerpnięto z publikacji Kozłowskiego (1972) i Bagniewskiego (1976b; 1982a). Terminy dotyczące wielkości i proporcji zbrojników są takie same jak u Kozłowskiego (1972, s. 17). Wszystkie tylczaki znalezione na stanowisku można określić jako tylczaki lancetowate (Kozłowski 1972). Dwa spośród nich wykonane są z niewielkich wiórków (np. ryc. 25:1). Mimo uszkodzenia ich proporcje pozwalają określić je jako smukłe. Okaz wykonany z grubszego, mniej regularnego wióra (ryc. 25:4) również należy określić jako smukły i bardzo mały. Tylczak odłupkowy (ryc. 25:3) natomiast jest mały i krępy. Zachowany w całości półtylczak, sklasyfikowany jako inny, charakteryzuje się smukłymi proporcjami, pod względem zaś długości należałoby określić go jako mały (ryc. 25:2). Trójkąt z retuszem trzeciego boku (ryc. 25:5) jest również smukły, lecz mniejszy bardzo mały. Jedyny w zespole trapez pod względem rozmiarów jest mikrolityczny (ryc. 25:8). Średnie długości i szerokości odłupków, z których wykonywano narzędzia doraźne, są nieznacznie większe od średnich długości i szerokości wszystkich odłupków na stanowisku. Z kolei maksymalne długości i szerokości są wyraźnie mniejsze niż u ogółu odłupków. Do zaretuszowania wybierano zatem odłupki średniej wielkości, unikając okazów szczególnie dużych bądź też o szerokości o wiele większej niż długość (tab. 5). 47

37 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ Tab. 5. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Średnia, maksymalna i minimalna długość, szerokość i stosunek długości do szerokości odłupków retuszowanych (N = 12) Table 5. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Mean, maximum and minimum length, width and proportion of length to width in retouched flakes (N = 12) Długość Szerokość Długość / szerokość Średnia 26,6 22,8 1,2 Maksimum 36,5 36,3 1,7 Minimum 17,8 11,2 0,8 Tab. 6. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Średnia, maksymalna i minimalna długość, szerokość i stosunek długości do szerokości drapaczy i skrobaczy (N = 6) Table 6. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Mean, maximum and minimum length, width and proportion of length to width in end-scrapers and micro side-scrapers (N = 6) Długość Szerokość Długość / szerokość Średnia 23,4 20,5 1,2 Maksimum 24,7 25,0 1,5 Minimum 20,9 14,0 1,0 W rozmiarach drapaczy i skrobaczy (tab. 6) zaobserwować można jeszcze dalej idącą jednolitość. Zwłaszcza wahania długości są niewielkie nie przekraczają ok. 4 mm. Stosunek długości do szerokości drapaczy i skrobaczy jest taki sam, jak w przypadku odłupków retuszowanych i półsurowca odłupkowego. FUNKCJA NARZĘDZI Choć zastosowanie analizy śladów użycia jest najbardziej owocne, jeśli obejmuje cały badany zespół, to metoda ta sprawdza się również dobrze w odpowiedziach na szczegółowe pytania, np. o to, jakich morfologicznych typów narzędzi używano przy konkretnych pracach i jak zmieniało się to z biegiem czasu (Małecka-Kukawka 1999; Crombe i in. 2001). W przypadku zespołu z Wrocławia-Widawy metodą badania śladów użytkowania posłużono się właśnie w celu odpowiedzi na formujące się w trakcie pracy z materiałem pytania. Jedno z nich dotyczyło narzędzi retuszowanych zbrojników, skrobaczy i drapaczy. Sprawdzono, czy znalezione na stanowisku zbrojniki porzucone zostały ze względu na ich zużycie bądź zniszczenie. Ważnym problemem było również usankcjonowanie przynależności retuszowanego i mikrołuskanego półsurowca do grupy narzędzi. W myśl tradycyjnego, morfologicznego podejścia w grupie narzędzi nie powinny się znaleźć np. narzędzia użytkowane, czy też z retuszem użytkowym (Kozłowski 1971, s. 145). W praktyce stosowanie tej reguły jest dość niewygodne, czego przykładem może być istnienie w wielu typologiach kategorii ściśle funkcjonalnych, takich jak sierpaki, tłuczki, rozcieracze itp. Ponadto charakter modyfikacji krawędzi takich form jak odłupki lub wióry mikrołuskane czy odłupki lub wióry łuskane fragmentarycznie można jednoznacznie rozpoznać wyłącznie na podstawie oględzin mikroskopowych. Do analizy mikrośladów na materiałach z Wrocławia-Widawy 17 wykorzystano mikroskop metalograficzny Nikon Eclipse LV100. Operowano powiększeniami 100 i 200. Większość okazów określonych jako wióry i odłupki mikrołuskane miała wykruszenia krawędzi trudne do jednoznacznej interpretacji ze względu na brak towarzyszącego im wyświecenia. Może to wynikać ze stanu zachowania zabytków na większości z nich odnotowano początki rozwoju patyny lub postdepozycyjne zniszczenia utrudniające obserwację. Na trzech okazach udało się wyróżnić dość wyraźne ślady użycia. Na krawędzi jednego z wiórków zaobserwowano wyświecenie, powstające przy cięciu miękkich tkanek zwierzęcych mięsa lub świeżej skóry (ryc. 26). Niekompletny duży wiór nosił na jednej z krawędzi (w jej dystalnej, podgiętej partii) ślady skrobania skóry lub miękkiego drewna (ryc. 27: a b). Zaobserwowane 48

38 OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK... Ryc. 17. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Schematyczne przedstawienie sekwencji obróbki krzemienia. Rys. M. Ehlert Fig. 17. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Schematic presentation of the sequence of flint flaking. Drawing by M. Ehlert Tab. 7. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Sposoby rdzeniowania Table 7. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Ways of coring Sposób redukcji Kategoria zabytków jednokierunkowa dwukierunkowa zmiana orientacji N % N % N % Rdzenie Formy techniczne Razem Tab. 8. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Kierunki uderzeń przygotowujących lub naprawiających pięty (w rdzeniach o więcej niż jednej pięcie każdą policzono osobno) Table 8. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Directions of blows preparing or repairing striking platforms (in cores of more than one striking platform, each counted separately) Kategoria zabytków Sposób eksploatacji odłupnia bok tył N % N % N % Rdzenie Formy techniczne Razem

39 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ Tab. 9. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Rodzaje pięt rdzeni (w rdzeniach o więcej niż jednej pięcie każdą policzono osobno) Table 9. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Types of striking platforms of cores (in cores of more than one striking platform, each counted separately) Kategoria zabytków Sposób eksploatacji surowa przygotowana zaprawiona N % N % N % Rdzenie Formy techniczne Razem Ryc. 18. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800: a d przykłady postdepozycyjnych modyfikacji krawędzi (a b negatywy ściągające patynę lub wyświecenie; c d pseudoretusz powstający w wyniku kontaktu z pługiem; por. Mallouf 1982, ryc ); e f przykłady wyświecenia powierzchni odłupków. Powiększenie 40. Fot. M. Ehlert Fig. 18. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800: a d examples of post-depositional modifications of edges (a b negatives removing patination or polishing; c d pseudoretouch, resulting from contact with a plough; cf. Mallouf 1982, Fig ); e f examples of polishing of artefacts polishing of surfaces of flakes. Everything 40. Photo by M. Ehlert 50

40 OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK... Ryc. 19. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800: 1, 5, 8 rdzenie wiórowe i wiórkowe; 2 4, 6 7 rdzenie wiórkowo-odłupkowe. Rys. M. Masojć Fig. 19. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800: 1, 5, 8 blade and bladelet cores; 2 4, 6 7 cores for bladelets and flakes. Drawing by M. Masojć na nim w innych miejscach, na powierzchni i krawędziach, zapolerowania i niewielkie, różnokierunkowe rysy powstały być może podczas trzymania narzędzia w czasie pracy (ryc. 27:c). Widoczne gołym okiem wyświecenie krawędzi kolejnego okazu, niekompletnego odłupka, było efektem używania go do ścinania trzciny (ryc. 28; por. Juel-Jensen 1993). Wreszcie na jednym z wiórków stwierdzono istnienie w części wierzchołkowej odbicia pseudorylcowego, co można interpretować jako impact (ślad po uderzeniu). Na niektórych krawędziach odłupkowych narzędzi doraźnych zaobserwowano retusz użytkowy powstające podczas skrobania twardych substancji zniszczenia krawędzi w postaci wielostopniowych negatywów o schodkowych zakończeniach. Żaden spośród zbrojników nie wykazywał jednoznacznych śladów użycia, ani w charakterze grotu strzały, ani wkładki do narzędzia złożonego. Część z nich była ewidentnie nieużywana, część z kolei posiadała na krawędziach wykruszenia, lecz bez wyświeceń. Śladów użycia nie zaobserwowano też na drapaczach i ciosaku. Tylko na jednym z 4 skrobaczy (na skrobaczu z pazurem) zachowały się na wszystkich zaretuszowanych krawędziach bardzo wyraźne ślady po skrobaniu skóry. Pomimo złego stanu zachowania zabytków, stwierdzono, że używano ich do czynności takich jak: skrobanie skóry lub mokrego, miękkiego drewna, cięcie mięsa lub skóry oraz ścinanie trzciny. Obserwacje te, pomimo ograniczeń, a poniekąd także i wyrywkowego charakteru, dostarczyły informacji istotnych dla interpretacji funkcji stanowiska. 51

41 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ Ryc. 20. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800: 1 rodzaje piętek; 2 rodzaje zakończeń półsurowca. Lista cech zob. s Fig. 20. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800: 1 types of striking platforms; 2 types of ends of blanks. See pp Ryc. 21. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800: 1 liczba grani; 2 ilość kory na powierzchni górnej półsurowca. Lista cech zob. s Fig. 21. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800: 1 number of ridges; 2 amount of cortex on the upper surface of blanks. See pp

42 OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK... Ryc. 22. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800: 1 rodzaj sęczka; 2 kierunki odbić na powierzchni górnej półsurowca. Lista cech zob. s Fig. 22. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800: 1 a kind of bulb; 2 directionsof chipping on the upper surface of blanks. See pp Ryc. 23. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800: 1 rodzaje piętek zachowanych na przypiętkowych fragmentach wiórów i wiórków; 2 rodzaje zakończeń fragmentów dystalnych. Lista cech zob. s Fig. 23. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800: 1 types of striking platforms preserved on proximal fragments of blades and bladelets; 2 ends of distal fragments. See pp

43 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ Ryc. 24. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt narzędzia odłupkowe (1 4 skrobacze; 5 6 drapacze; 7 rylec); 8 ciosak. Rys. M. Masojć Fig. 24. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800: 1 7 flake tools (1 4 micro side-scrapers; 5 6 end-scrapers; 7 burin); 8 a core-axe. Drawing by M. Masojć PODSUMOWANIE Mezolityczne artefakty krzemienne ze stanowiska Wrocław-Widawa 17 reprezentują trzy podstawowe fazy obróbki: przygotowanie surowca i wstępne rdzeniowanie, produkcję półsurowca oraz produkcję i użycie narzędzi (ryc. 17). Z pierwszą z nich związane są takie zabytki, jak: fragmenty rozbitych konkrecji, 1 obłupień i 2 rdzenie zaczątkowe. Dowodów na rozbijanie spękanych wewnętrznie konkrecji na dogodne do dalszej obróbki fragmenty dostarczają składanki. W niektórych wypadkach czynność ta była jedyną czynnością wykonaną w tej fazie, a jej produkty bez żadnej zaprawy eksploatowano jako rdzenie. Zdarzało się również, choć stosunkowo rzadziej, że były one używane także w charakterze półsurowca. Kolejnym etapem tej fazy była zaprawa rdzenia. W wielu wypadkach 54

44 OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK... Ryc. 25. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt zbrojniki; 9 15 narzędzia z wiórów i wiórków (9, wióry i wiórki retuszowane; 10 przekłuwacz). Rys. M. Masojć Fig. 25. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800: 1 8 microliths; 9 15 tools from blades and bladelets (9, retouched blades and bladelets; 10 perforator). Drawing by M. Masojć ograniczała się ona jedynie do przygotowania pojedynczym odbiciem prapięty, po czym przechodzono od razu do rdzeniowania. Stosowano także bardziej zaawansowaną zaprawę, o czym świadczą znaleziska zatępców. Na jednym z rdzeni wiórowych (ryc. 19:1) zaobserwowano też zaprawę tyłu. Oprócz już wymienionych produktami tej fazy były odłupki korowe, łuski korowe oraz oczywiście, tak jak w wypadku pozostałych faz, odpady. Druga faza łączyła się z produkcją półsurowca, przy czym podobnie jak w poprzedniej zaobserwowano wiele zróżnicowanych zabiegów technologicznych. W najprostszych przypadkach ograniczano się do wykonania kilku odbić z surowej lub przygotowanej pięty. Często stosowanym zabiegiem, pozwalającym na lepsze wykorzystanie rdzenia, była zmiana orientacji (tab. 7). Do zupełnie innej kategorii należą 2 rdzenie: wiórowy i wiórkowy (ryc. 19:1, 5). Służyły one do produkcji regularnego półsurowca i nosiły ślady zabiegów odnawiających pięty i naprawiających przebieg odłupni, o czym świadczy obecność wierzchników, dwupiętników, odnawiaków i świeżaka. Pięty większości rdzeni były przygotowane jednym odbiciem, najczęściej od boku rdzenia, chociaż zdarzały się także odbicia od strony odłupni i tyłu. Potwierdzają to cechy zarówno rdzeni, jak i półsurowca. Nieco inaczej było w wypadku napraw pięty: odnawiaki częściej odbijano od tyłu rdzenia (tab. 8). Pięty surowe były prawie tak samo liczne jak przygotowane i liczniejsze niż zaprawione (tab. 9). 55

45 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ Ryc. 26. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Wiórek ze śladami po cięciu mięsa lub skóry. Powiększenie a b 200. Rys. i fot. B. Kufel-Diakowska Fig. 26. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Bladelet with traces of cu ing meat or hide. Magnification a b 200. Drawing and photo B. Kufel-Diakowska Najpopularniejszym sposobem prowadzenia eksploatacji były odbicia jednokierunkowe, choć liczba rdzeni ze zmienioną orientacją jest niemalże równa liczbie rdzeni z odbiciami jednokierunkowymi, co widać również na półsurowcu. Stosowano też niekiedy eksploatację dwukierunkową. Wśród rdzeni z Wrocławia-Widawy 17 zaznacza się, widoczna także na innych stanowiskach późnomezolitycznych z terenu Dolnego Śląska, dominacja rdzeni ze zmienioną orientacją (Bagniewski 1982a, s ). Zmiana orientacji polegająca na obróceniu rdzenia o 90º jest zresztą często spotykana w późnym mezolicie (Galiński 2002, s. 221). Półsurowiec odłupkowy można określić jako dość nieregularny i drobny (średnia długość 22,4 mm, szerokość 18,9 mm). Najwięcej odłupków pochodziło z rdzeni o zmienionej orientacji. Odbijano je z reguły za pomocą twardych tłuczków, często pojawiają się okazy o zakończeniu zawiaskowym lub stopniowym. Średnia długość półsurowca wiórowego wynosiła 26,5 mm, szerokość zaś 9,7 mm. Odznaczał się on znacznie regularniejszym przebiegiem krawędzi i przekrojem podłużnym niż odłupkowy. Pod względem morfologicznym, a być może i technologicznym, można go podzielić Ryc. 27. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Wiór ze śladami: a b po skrobaniu skóry lub miękkiego drewna; c po trzymaniu. Powiększenie: a, c 100; b 200. Rys. i fot. B. Kufel-Diakowska Fig. 27. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Blade with traces: a b of scraping hide or soft wood; c of holding. Magnification: a, c 100; b 200. Drawing and photo B. Kufel-Diakowska 56

46 OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK... Ryc. 28. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Odłupek ze śladami po ścinaniu trzciny. Powiększenie 200. Rys. i fot. B. Kufel-Diakowska Fig. 28. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Flake with traces of cu ing reed. Magnification 200. Drawing and photo B. Kufel-Diakowska na bardziej i mniej regularny. Prawdopodobnie część wiórów i wiórków, zwłaszcza tych regularnych, uzyskano za pomocą techniki naciskowej lub dzięki użyciu pośrednika (zob. Callahan 1985). Obu kategorii półsurowca używano do produkcji narzędzi retuszowanych, przy czym najliczniejsze wśród nich były odłupki i wióry z nieciągłym retuszem jednej lub więcej krawędzi. Do dzielenia wiórów i wiórków na fragmenty przy sporządzaniu zbrojników stosowano zabieg rylcowczy, a być może także łamanie wiórów na inne sposoby. Zbrojniki kształtowano następnie stromym, zatępiającym bądź też półstromym retuszem. Niejasno przedstawia się kwestia napraw i wynikającej z nich redukcji narzędzi. Zaobserwowano, że stosunek grubości wklęsłych krawędzi retuszowanych skrobaczy do ich grubości maksymalnej (t/t) jest większy aniżeli w wypadku krawędzi prostych i wypukłych, choć ze względu na zbyt małą próbkę materiału prawidłowość ta może być przypadkowa. Wśród zbrojników znalezionych na stanowisku znalazły się: 4 tylczaki lancetowate, 2 półtylczaki, w tym 1 w typie ukośnie ściętego wióra, 1 trójkąt nierównoboczny z retuszem trzeciego boku oraz 1 trapez. Liczba typowych narzędzi odłupkowych była również niewielka 3 drapacze i 4 skrobacze. Pozostałą część narzędzi określić należy jako narzędzia doraźne. Do grupy narzędzi należy dodać także artefakt interpretowany jako ciosak. Ostatnim, lecz bardzo ważnym elementem opracowania materiałów ze stanowiska była analiza mikrośladów. Zbadano pod tym kątem grupę narzędzi i najlepiej zachowanego półsurowca ok. 4% materiałów mezolitycznych. Spośród nich tylko 9% nosiło ślady użycia. Pomimo złego stanu zachowania zabytków udało się stwierdzić, że żaden ze zbrojników nie był użytkowany, niektóre z narzędzi retuszowanych fragmentarycznie nosiły ślady po skrobaniu skóry lub świeżego drewna, cięcia mięsa lub skóry i ścinania trzciny. Ślady skrobania skóry zachowały się też na jednym ze skrobaczy. 57

47 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ 4. DATOWANIE, FUNKCJA, PRZYNALEŻNOŚĆ TAKSONOMICZNA STANOWISKA Z uwagi na brak datowań bezwzględnych możliwe jest jedynie względne określenie chronologii osadnictwa mezolitycznego z Wrocławia-Widawy 17, oparte na cechach taksonomicznych materiałów krzemiennych rdzeni, półsurowca i narzędzi, w tym zbrojników. W świetle tradycyjnego, historyczno-kulturowego ujęcia głównymi jednostkami taksonomicznymi wyróżnianymi w mezolicie zachodniej Polski były kultury komornicka i chojnicko-pieńkowska. Osadnictwo pierwszej z nich miało trwać od początku mezolitu. Genezy drugiej upatrywano w przesuwaniu się od końca okresu borealnego na południe ludności maglemoskiej; wraz z nią miały przywędrować nowe wzorce kulturowe, dając początek kulturze chojnicko-pieńkowskiej (Kozłowski 1972, s ; Bagniewski 1982a, s. 83). Jednostki taksonomiczne identyfikowano zatem dosłownie z konkretnymi grupami ludności, a zmiany tłumaczono jako efekt fizycznych przesunięć ludności bądź też szeroko rozumianych wpływów i oddziaływań jednej kultury na drugą. Na Dolnym Śląsku grupy ludności kultur komornickiej i chojnicko-pieńkowskiej miały funkcjonować równolegle, każda na swoim terytorium (Bagniewski 1982a, s. 88). Wraz z rozwojem badań nad mezolitem dostrzeżono, że pewne cechy wyróżniające kulturę chojnicko-pieńkowską są elementami powszechniejszego, ogólnoeuropejskiego trendu i zarzucono używanie lokalnych nazw kultur na rzecz określeń szerszych, takich jak np. grupy postmaglemoskie (Kozłowski 1989, s. 138). Ponadto podejmowano próby całościowej interpretacji kultury mezolitycznej jako narzędzia adaptacji do środowiska (zob. np. Schild i in. 1975). W takim ujęciu czynniki kulturowe są tylko jednym z wielu elementów będących przyczyną zmienności uchwytnej w materiale archeologicznym (zob. np. Galiński 2002, s ). Zauważono, że w całej Europie, niezależnie od zróżnicowania taksonomicznego, występują trendy technologiczno-typologiczne zwane stylami. Wyróżniono cztery następujące po sobie style: A, B, C i D (Taute 1973; Galiński 2002, s. 65). W świetle prowadzonych na Dolnym Śląsku najnowszych badań wydzielanie osobnych kultur komornickiej i chojnicko-pieńkowskiej nie jest uzasadnione. Rejestrowane zmiany odzwierciedlają zapewne kolejne etapy rozwoju jednej tradycji archeologicznej, będącej częścią kompleksu Duvensee (Masojć 2004, s. 189). Pojawienie się wraz z początkiem okresu atlantyckiego elementów wiązanych z kulturą chojnicko-pieńkowską koreluje z początkami stylu C według Galińskiego (Masojć 2004, s. 196; 2007, s. 219). Pomimo że w zestawie zbrojników z Wrocławia-Widawy 17 wszystkie formy są dość uniwersalne i występują przez cały czas trwania mezolitu (np. tylczaki lancetowate) albo w całym okresie atlantyckim (trapezy), wydaje się, że poprzestać należy na określeniu ich jako należących do stylu C. Jako pasujące do tego stylu można określić: trójkąt nierównoboczny z retuszem trzeciego boku i fragment takiego trójkąta (ryc. 25:5 6), rdzeń do wiórków (ryc. 19:5), trapez (ryc. 25:8) oraz regularny półsurowiec wiórowy. Wyróżnić można także elementy najmłodszego stylu D, np. półtylczak w typie ukośnie ściętego wióra (ryc. 25:7) czy większy półsurowiec oraz rdzeń wiórowy. Wreszcie przewaga liczebna skrobaczy nad drapaczami także zdaje się wskazywać na atlantycki wiek zespołu. Podsumowując, zespół z Wrocławia-Widawy 17 można określić ogólnie jako późnokomornicki, z zaznaczającymi się wyraźnie elementami stylu C i pojedynczymi elementami stylu D. Dodać należy, że na stanowiskach interpretowanych przez Bagniewskiego jako chojnicko-pieńkowskie również występowały tego typu zbrojniki (Bagniewski 1982a, s. 76). Taki zestaw pozwala umiejscowić zespół z Wrocławia-Widawy 17 w drugiej połowie okresu atlantyckiego. FUNKCJA STANOWISKA Charakter osadnictwa mezolitycznego z Wrocławia-Widawy 17 można określić tylko ogólnie, bazując na ustaleniach dokonanych w toku analizy technologicznej oraz funkcjonalnej arte- 58

48 OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK... faktów krzemiennych. Są one głównym źródłem danych ze względu na poważne zaburzenia pierwotnego układu przestrzennego osadnictwa oraz brak znalezisk organicznych, które można łączyć z mezolitycznym horyzontem osadniczym. Jak już wspomniano, rozrzut wyrobów z poszczególnych grup na stanowisku był niewyraźny nie zaobserwowano odrębnych skupisk, które można byłoby interpretować jako strefy aktywności. Również liczba okazów z mikrośladami użycia jest niewielka. Wobec tego trzeba poprzestać na ogólnej interpretacji stanowiska jako obozowiska lub kilku obozowisk, za czym przemawiają: zróżnicowany rozrzut artefaktów, ich zestaw oraz obecność mikrośladów użytkowania. W obrębie stanowiska wyprawiano skóry, dzielono mięso, być może obrabiano drewno i kości, ścinano również rosnącą nad przepływającym ciekiem wodnym trzcinę. Wydaje się, że taki zestaw czynności może być charakterystyczny przede wszystkim dla stanowiska domowego. Zróżnicowanie zabytków krzemiennych z lokalnego surowca niewielka liczba rdzeni i duży udział półsurowca świadczy, że celem obróbki krzemienia na stanowisku były głównie narzędzia odłupkowe, w mniejszym zaś stopniu produkcja regularnych wiórów i wiórków na zbrojniki. STANOWISKO WROCŁAW-WIDAWA 17 NA TLE OSADNICTWA MEZOLITYCZNEGO W POŁUDNIOWO-ZACHODNIEJ POLSCE W trakcie intensywnych badań powierzchniowych i weryfikacyjnych prowadzonych na Dolnym Śląsku przez Zbigniewa Bagniewskiego i innych (Masojć 2004; 2007) od lat 60. XX w., a także w ramach akcji AZP, rozpoznano prawie 1000 punktów osadnictwa mezolitycznego (Bagniewski 1987, ryc. 22). W niżowej części Dolnego Śląska rozkopano (głównie częściowo), włącznie z Wrocławiem-Widawą, 49 stanowisk mezolitycznych (Masojć 2007, tab. 1). Początkowo wyróżniano cztery regionalne skupiska stanowisk: bobrzańskie, baryckie, środkowoodrzańskie i leszczyńskie (Bagniewski 1987). Dalsze badania pozwoliły także na wydzielenie osobnych regionów w Sudetach i w dorzeczu Kaczawy (Masojć 2004, ryc. 87). Nieliczne stanowiska znajdujące się poza tymi regionami interpretowano jako przejściowe punkty osadnicze, leżące w strefie osadnictwa rozproszonego (Bagniewski 1976a, ryc. 1; 1987, s. 48). W takim ujęciu obozowiska mezolityczne ze stanowiska Widawa-Widawa 17 znajdują się w tej właśnie strefie. Należy się jednak zastanowić, w jakim stopniu zarysowana koncepcja zgodna jest ze stanem rzeczywistym, a w jakim wynika ze sposobu prowadzenia badań powierzchniowych i stopnia przebadania poszczególnych obszarów (Płonka 2007, s ). Wydzielenie regionów nie wyklucza bowiem możliwości intensywnego osadnictwa również poza nimi w dolinach innych rzek, na glebach i w środowisku uznawanym do tej pory za odpowiednie raczej dla osadnictwa neolitycznego. Widawa jest średniej wielkości ciekiem nizinnym, o niewielkim spadku i dość licznych, zwłaszcza w dolnym biegu, mniejszych dopływach. Stwierdzono, że na Dolnym Śląsku właśnie takie cieki były preferowane przez ludność mezolityczną, co bardzo dobrze widać na przykładzie regionów baryckiego czy środkowoodrzańskiego, skoncentrowanych wokół Baryczy i Kopanicy rzek zbliżonych w swoim charakterze do Widawy (Bagniewski 1987). Ponadto obecność osadnictwa mezolitycznego nad Widawą w okresie atlantyckim potwierdzają nie tylko stanowiska Wrocław- -Polanowice 8 oraz Wrocław-Widawa 17. Nad rzeką Dobrą, dopływem Widawy, odnotowano istnienie mikroregionu osadniczego złożonego z 16 stanowisk, datowanych ogólnie na mezolit (Michalak 2008, s. 15; ryc. 6). Większość (13) ulokowana była w małych dolinach, pozostałe na terasach zalewowych większych dolin (Michalak 2008, s. 15). W świetle tych ustaleń należałoby zmodyfikować nieco przyjęty model niżowego osadnictwa mezolitycznego na Dolnym Śląsku. Przede wszystkim trzeba uwzględnić w nim również zasiedlenie strefy pomiędzy wyznaczonymi już regionami. Ważna wydaje się także zmiana koncepcji określającej, gdzie osadnictwo to może i powinno występować, a gdzie raczej nie (zob. np. Bagniewski 1987, s. 50). Dobrymi przykładami punktów osadniczych położonych poza regionami lub odkrytych w niespodziewanych miejscach są np. stanowiska z Wrocławia-Polanowic 8 (Masojć i in. 2009) czy góry Ślęży 59

49 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ (Domański 2004). Pokazują one, że także w głębi obszaru uważanego dotąd za domenę ludności wczesnorolniczej istniało w okresie atlantyckim osadnictwo mezolityczne. STAN ZACHOWANIA STANOWISK MEZOLITYCZNYCH Z POŁUDNIOWO-ZACHODNIEJ POLSKI Dane dostępne dla zbadanych wykopaliskowo dolnośląskich stanowisk mezolitycznych wskazują, że na większości z nich materiały krzemienne występowały w układzie rozproszonym, bezkrzemienicowym, często z domieszką młodszych materiałów (tab. 12). Problematyką przestrzennego zalegania materiałów krzemiennych na stanowiskach zajmował się m.in. Kozłowski w swojej pracy poświęconej mezolitowi na terenie ziem polskich (Kozłowski 1989). Podzielił on stanowiska mezolityczne pod względem układu przestrzennego na pięć typów. Na podstawie jego ustaleń stworzono roboczą klasyfikację rozkopanych mezolitycznych stanowisk piaskowych z niżowej partii południowo- Polski zachodniej według stanu zachowania i przestrzennego zalegania zabytków. Kluczowymi zmiennymi były tu przede wszystkim: sposób badania, układ zalegania zabytków, powierzchnia stanowiska, liczba wydobytych zabytków oraz ewentualne współwystępowanie materiałów z młodszych okresów. Klasyfikacja ta przedstawia się następująco: Typ A. Stanowiska z dobrze zachowanym pierwotnym układem przestrzennym: A1 duże, bardzo bogate i rozległe stanowiska, z materiałem rozmieszczonym równomiernie, najczęściej wzdłuż krawędzi terasy, i reprezentującym wiele epizodów osadniczych. Odpowiadają typowi A wg Kozłowskiego. Przykład Pobiel 10; A2 stanowiska z jednym lub dwoma dużymi (do 20 m średnicy) skupiskami zabytków interpretowanymi często jako pozostałości obiektów mieszkalnych; ew. w układzie bezkrzemienicowym, ale z homogenicznym inwentarzem liczącym do kilku tysięcy zabytków, przy przebadanej powierzchni co najmniej 100 m 2. Często występują na nich pojedyncze zabytki o młodszej chronologii. Typ C u Kozłowskiego. Przykłady Pobiel 9, Świętoszyn III; A3 niewielkie, o bezkrzemienicowym układzie, z inwentarzami składającymi się z maksymalnie kilkuset zabytków. Zarejestrowany na nich układ przestrzenny jest efektem krótkotrwałości epizodu osadniczego bądź też niekompletnego przebadania (nieuchwycenia rozrzutu materiałów w całości). Typ B u Kozłowskiego. Przykłady Grzymalin 10, Bobrowice B; A4 stanowiska składające się z jednego zwartego skupiska (krzemienicy), zawierającego zazwyczaj kilkaset zabytków. Typ D u Kozłowskiego. Przykłady Zamienice 10, Zakrzów 6; A5 stanowiska, na których zarejestrowano występowanie wielu czytelnych i nienakładających się na siebie krzemienic. Typ E u Kozłowskiego. Przykłady Krępnica 8, Wrocław- -Polanowice 8. Typ B. Stanowiska o silnie zaburzonym układzie przestrzennym: B1 niewielkie stanowiska intensywnie zniszczone przez współczesną działalność gospodarczą (orka, wydobycie piasku itp.), badane niekiedy ratowniczo i na niewielkiej powierzchni, często z nielicznymi inwentarzami. Przykłady Rzeszotary 17, Potasznia 3, Kościelna Wieś; B2 pozostałości obozowisk mezolitycznych odkrywane na stanowiskach wielofazowych badanych metodą szerokopłaszczyznową, wraz z otaczającym je kontekstem młodszego osadnictwa. Przykłady Wrocław-Widawa 17, Ślęza 11/12. Tab. 10. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Rodzaje przebadanych stanowisk mezolitycznych w południowo-zachodniej Polsce według proponowanej klasyfikacji Table 10. Site Wrocław-Widawa 17. Types of excavated Mesolithic sites in SW Poland according to proposed classification Typ stanowiska A1 A2 A3 A4 A5 B1 B2? Suma Liczba stanowisk % stanowisk 4,17 54,17 8,33 10,42 4,17 6,25 4,17 8,33 100,00 60

50 OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK... Większą część odkrytych na Dolnym Śląsku stanowisk można zaliczyć do typu A2 (tab. 10). Na 20 z 48 stanowisk stwierdzono przemieszanie z młodszymi lub starszymi materiałami bądź też występowanie młodszych obiektów osadniczych. Nie jest pewne, czy brak informacji na temat domieszek w przypadku pozostałych stanowisk oznacza ich rzeczywisty brak, czy też jedynie brak w publikacji. Pozostałości osadnictwa mezolitycznego z Wrocławia-Widawy 17, przyporządkowane do typu B2, wyróżnia rozrzucenie artefaktów na dużej powierzchni. Stanowiska tego typu są najczęściej nieczytelne na powierzchni i nie były znane ani badane przed rozpoczęciem szerokopłaszczyznowych badań ratowniczych. Materiałów krzemiennych nie znaleziono podczas badań powierzchniowych nie tylko we Wrocławiu-Widawie, lecz także na stanowiskach Ślęza 11/12 i Zakrzów 41 (Bronowicki, Bobak 2003; Bohr i in. 2008, s. 3; Bronowicki, Masojć 2007). Stanowiska tego typu zostały rozkopane jedynie dlatego, że znalazły się w obrębie innych, młodszych stanowisk archeologicznych. Specyficzny stan zachowania pozostałości osadnictwa mezolitycznego z Wrocławia-Widawy 17 jest wypadkową wielu czynników. Na żadnym ze zbadanych dotąd mezolitycznych stanowisk na Dolnym Śląsku nie odnotowano aż tak wielu i tak szeroko datowanych młodszych obiektów osadniczych. Kolejną cechą wyróżniającą stanowiska analogiczne do analizowanego jest sposób ich badania. W ramach badań wielkopłaszczyznowych odsłania się powierzchnię znacznie większą niż odkrywana w zakładanych arbitralnie i poszerzanych w trakcie badań wykopach. Wykopy takie zakładano zazwyczaj w miejscach, gdzie spodziewano się występowania skupisk materiału. Gdyby nie badania ratownicze, pozostałości osadnictwa mezolitycznego nad Widawą, a także na stanowiskach Ślęza 11/12 i Wrocław- -Polanowice 8, prawdopodobnie nigdy nie zostałyby odkryte. Podsumowując, należy wskazać potrzebę dalszych wielokierunkowych badań nad osadnictwem mezolitycznym na Dolnym Śląsku. Szczególnie ważne mogłyby być odkrycia nowych stanowisk, usytuowanych poza znanymi regionalnymi skupiskami stanowisk, także w zupełnie pomijanych dotychczas rejonach, np. w dolinie Widawy czy Bystrzycy. Należałoby również podjąć szczegółowe studia nad stanem zachowania stanowisk mezolitycznych, uwzględniające nie tylko informacje zebrane ze stanowisk już zbadanych, ale także dane z aktualnie opracowywanych stanowisk. W obu wypadkach należy docenić rolę odkrywanych przy okazji rozmaitych inwestycji nowych stanowisk, zarówno dobrze zachowanych, jak i zaburzonych przez młodsze osadnictwo. ZAKOŃCZENIE Pozostałości osadnictwa mezolitycznego odkrytego na wielokulturowym stanowisku Wrocław-Widawa 17 położone były na północnym skraju wyspowej, plejstoceńskiej terasy doliny Odry. W jego zasięgu znajdowały się dwa rodzaje ekosystemów, co umożliwiało mezolitycznym społecznościom eksploatację różnorodnych zasobów: lasów łęgowych i cieków wodnych w dolinach rzek, a także lasów mieszanych na terenach wyższych. Obszar dzisiejszego Wrocławia mógł być terenem atrakcyjnym zarówno dla ludności mezolitycznej, jak i dla pierwszych rolników. Atrakcyjna lokalizacja była przyczyną licznych późniejszych epizodów osadniczych na stanowisku, a tym samym zaburzenia pierwotnego układu przestrzennego obozowiska mezolitycznego. Ludzie pojawili się na stanowisku już w neolicie i reprezentowali oni kulturę pucharów lejkowatych. W epokach brązu i żelaza kolejne grupy osiedlały się bezpośrednio na pozostałościach obozowiska. Dalsze zniszczenia wywołało nowożytne rolnictwo. Materiały mezolityczne zalegały na powierzchni ok. 750 m 2, tworząc cztery niezbyt wyraźne koncentracje. Artefakty krzemienne z tych koncentracji były całkowicie homogeniczne, zarówno taksonomicznie, jak i technologicznie oraz surowcowo. Pomimo zaburzenia pierwotnego układu stanowisko dostarczyło interesujących informacji o stanie zachowania osadnictwa mezolitycznego i działających na nie procesach podepozycyjnych. Nie można jednoznacznie ustalić, czy koncentracje powstały podczas jednego czy kilku epizodów osadniczych tej samej grupy ludności. Zaburzony pionowy rozrzut artefaktów na arze K30 najprawdopodobniej należy interpretować jako 61

51 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ Tab. 11. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 800. Zestawienie inwentarza mezolitycznych artefaktów krzemiennych Table 11. Site Wrocław-Widawa 17. Feature 800. Mesolithic flint artefacts Kod Znaczenie N % 1.1 Fragmenty konkrecji 39 3, Obłupnie 1 0, Rdzenie zaczątkowe 2 0, Odłupki korowe 38 2, Wióry korowe 3 0, Wiórki korowe 1 0, Zatępce środkowe jednostronne 5 0, Zatępce środkowe dwustronne 3 0, Zatępce boczne jednostronne 4 0, Zatępce boczne dwustronne 2 0, Łuski korowe 12 0, Rdzenie odłupkowe jednopiętowe 1 0, Rdzenie odłupkowe dwupiętowe 1 0, Rdzenie odłupkowe ze zmienioną orientacją 2 0, Rdzenie wiórowe lub wiórkowe jednopiętowe 2 0, Rdzenie wiórowe lub wiórkowe ze zmienioną orientacją 3 0, Rdzenie wiórkowo-odłupkowe jednopiętowe 3 0, Rdzenie wiórkowo-odłupkowe ze zmienioną orientacją 5 0, Odłupki od rdzenia jednopiętowego 66 5, Odłupki od rdzenia dwupiętowego 15 1, Odłupki od rdzenia ze zmienioną orientacją 88 6, Wióry od rdzenia jednopiętowego 24 1, Fragmenty proksymalne 35 2, Fragmenty medialne 10 0, Fragmenty dystalne 8 0, Wióry od rdzenia dwupiętowego 4 0, Fragmenty proksymalne 3 0, Fragmenty medialne 3 0, Fragmenty dystalne 3 0, Wióry od rdzenia ze zmienioną orientacją 5 0, Fragmenty proksymalne 7 0, Fragmenty medialne 3 0, Fragmenty dystalne 3 0, Wiórki od rdzenia jednopiętowego 13 1, Fragmenty proksymalne 21 1, Fragmenty medialne 3 0, Fragmenty dystalne 8 0, Wiórki od rdzenia dwupiętowego 3 0, Fragmenty proksymalne 1 0, Fragmenty dystalne 1 0, Wiórki od rdzenia ze zmienioną orientacją 1 0, Fragmenty proksymalne 6 0, Fragmenty medialne 3 0, Fragmenty dystalne 2 0, Rdzenie szczątkowe 3 0, Odnawiaki 4 0, Świeżaki 5 0, Wierzchniki 3 0, Dwupiętniki 3 0, Nieokreślone odłupki , Nieokreślone rdzenie 2 0, Łuski bezkorowe ,34 62

52 OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK... Kod Znaczenie N % 4.4 Okruchy , Drapacze odłupkowe o zaokrąglonym drapisku 1 0, Drapacze odłupkowe podkrążkowe 1 0, Fragmenty drapaczy 1 0, Inne rylce 1 0, Skrobacze jednoboczne 1 0, Skrobacze obuboczne o bokach łuskanych zwrotnie 1 0, Skrobacze boczno-poprzeczne 1 0, Skrobacze pazurowate 1 0, Atypowe przekłuwacze mikrolityczne 1 0, Tylczaki lancetowate 4 0, Półtylczaki w typie ukośnie ściętych wiórów 1 0, Inne półtylczaki 1 0, Trójkąty nierównobocze z retuszem trzeciego boku 1 0, Fragmenty trójkątów 2 0, Trapezy zwykłe 1 0, Odłupki retuszowane fragmentarycznie 12 0, Wióry i wiórki retuszowane fragmentarycznie 6 0, Odłupki mikrołuskane 4 0, Wióry i wiórki mikrołuskane 8 0, Rylcowce 4 0, Inne 1 0,08 Suma ,00 wykrocisko. Zaobserwowano też pewne zależności pomiędzy rozrzutem przepalonych artefaktów a rozmieszczeniem młodszych obiektów nieruchomych. Intensywna działalność czynników podepozycyjnych uwidacznia się również w stanie zachowania materiałów krzemiennych (patyna, przepalenie, wyświecenie czy fragmentacja), a także w ogólnej strukturze inwentarza, poprzez dominację grupy okruchów i form nieokreślonych. Drugą charakterystyczną cechą jest dominacja półsurowca odłupkowego nad wiórowym. Na stanowisku wyróżniono trzy podstawowe etapy obróbki krzemienia: fazę przygotowania surowca i zaprawy rdzeni oraz wstępnego rdzeniowania, fazę rdzeniowania oraz fazę produkcji i użytkowania narzędzi. Jako surowca używano wyłącznie lokalnego krzemienia narzutowego. Niekiedy większe, lecz spękane konkrecje rozbijane były już na stanowisku, a powstałe okruchy, po minimalnej zaprawie, wykorzystywano jako rdzenie. Stosowano także o wiele bardziej zaawansowane sposoby przygotowywania rdzeni do eksploatacji. Najczęściej stosowanym sposobem eksploatacji było odbijanie półsurowca w jednym kierunku, choć niemal równie często stosowano zmianę orientacji rdzenia. Czasami prowadzono też eksploatację jednej odłupni w dwóch równoległych kierunkach. Pięty i odłupnie rdzenia naprawiano na kilka sposobów. Powstały półsurowiec odłupkowy określić można jako raczej drobny i niezbyt regularny. Wśród wiórów i wiórków udało się wyróżnić egzemplarze bardziej regularne od pozostałych. Najliczniejszą grupą narzędzi były wióry i odłupki o nieregularnym retuszu. Zbrojniki wykonywano z półsurowca różnymi metodami, w tym także i za pomocą zabiegu rylcowczego. Wśród znalezionych form zbrojników znalazły się tylczaki lancetowate, półtylczak w typie ukośnie ściętego wióra, trójkąt nierównoboczny z retuszem trzeciego boku oraz trapez. Stosunkowo zły stan zachowania utrudniał obserwację mikrośladów użytkowania. Co ciekawe, na żadnym ze zbrojników nie wykryto śladów użytkowania, podczas gdy ślady po uderzeniu wystąpiły na jednym z wiórków mikrołuskanych. Na innych narzędziach zarejestrowano ślady po skrobaniu skóry, a także być może miękkiego drewna i twardszych substancji (kości, suchego drewna) i po cięciu mięsa. Jeden z odłupków mikrołuskanych używany był do ścinania trzciny. 63

53 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ Tab. 12. Badane wykopaliskowo stanowiska mezolityczne w południowo-zachodniej Polsce (wg Masojć 2007): AT okres atlantycki; B okres borealny; PB okres preborealny; SB okres subborealny Table 12. Excavated Mesolithic sites in SW Poland (after Masojć 2007): AT Atlantic period; B Boreal period; PB Preboreal period; SB Subboreal period Lp. Stanowisko Chronologia Typ Literatura Materiały z innych okresów 1 Bartków 7 AT A2 Bagniewski 1976b 2 Bobrowice B SB A3 Bagniewski 1982a 3 Brodno 3 AT A2 Bagniewski 1982a 4 Brodno E AT A2 Bagniewski 1982a 5 Bukówna 5 AT A2 Masojć Czeladź Wielka I AT A2 Bagniewski 1976b 7 Czeladź Wielka II AT A2 Bagniewski 1976b 8 Dąbrowa-Krępnica 5 SB A4 Bagniewski 1982a 9 Grzymalin 10 B A3 Masojć Kaszczor 7 AT A2 Bagniewski, Czyżyk Kościelna Wieś 1 AT/SB B1 Bagniewski Kotla 1? A2 Brak 13 Krępnica 8 B A5 Masojć 2009; Krzekotówek 7 AT A2 Zo 1931; Bagniewski 1976a 15 Krzekotówek 8 AT A2 Bagniewski 1976a 16 Lgiń?? Brak 17 Lubiatów II AT A2 Bagniewski 1976a 18 Lubiatów III AT A2 Bagniewski 1976a 19 Ługi C PB A2 Bagniewski 1979a 20 Malnie 3 AT A4 Bronowicki i in Mochy 13 AT A4 Bagniewski, Czyżyk Nowa Wieś Legnicka 5?? Brak 23 Pobiel 9 AT A2 Bagniewski 1976a 24 Pobiel 10 B, AT, SB A1 Bagniewski 1976a; Potasznia 1 AT A2 Bagniewski 1976a 26 Potasznia 3? B1 Bagniewski Pstrąże 1 AT A3 Bagniewski 1982a 28 Rzeszotary 17 AT B1 Masojć Sarnowa-Folusz 1 AT A2 Bagniewski 1979a 30 Sarnowa-Folusz 3 AT A3 Bagniewski 1979a 31 Siedlisko 19 AT A2 Bagniewski 1982b 32 Siedlnica 6 B A2 Bagniewski 1979b 33 Spalona 12 B(?), AT A2 Masojć Stary Staw B PB? A2 Bagniewski 1979a 35 Sułów 1 AT A2 Bagniewski 1976a 36 Ślęza 11/12 AT B2 Bronowicki, Bobak Świerczów 1 AT A2 Bagniewski Świętoszyn 1 AT A2 Bagniewski 1976a 39 Świętoszyn II AT A2 Bagniewski 1979a; Lewicka Świętoszyn III AT A2 Bagniewski 1976a 41 Węgliny 2 AT A2 Bagniewski Wiechlice I PB? A1 Bagniewski 1982a 43 Wrocław-Polanowice 8 AT A5 Masojć i in Wrocław-Widawa 17 AT B2 Ehlert, Masojć 2010; niniejszy artykuł 45 Zakrzów 4?? Brak 46 Zakrzów 6 AT A4 Bronowicki, Masojć Zakrzów 41 AT? Bronowicki, Masojć Zamienice 10 SB(?)/AT A4 Masojć

54 OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK... Na podstawie zestawu śladów zużycia oraz ogólnego charakteru obróbki krzemienia na stanowisku określono je jako pozostałości obozowiska jedno- bądź wielofazowego, wśród których nie zachowały się żadne pozostałości szałasów czy innych zabudowań. Obozowiska z Wrocławia-Widawy leżą poza wyróżnianymi dotychczas strefami osadnictwa mezolitycznego w południowo-zachodniej Polsce. Nie jest to jednak wielkim zaskoczeniem, w obliczu niedawnych odkryć innych punktów osadniczych na obszarach uważanych dotąd za nieodpowiednie dla osadnictwa mezolitycznego bądź też za domenę ludności wczesnorolniczej. Stanowiska odkrywane przy okazji szerokopłaszczyznowych badań wykopaliskowych na dużych, wielofazowych stanowiskach są w znacznym stopniu odmienne od dotychczas znanych, głównie ze względu na ich stan zachowania. W związku z nowymi odkryciami wydaje się, że również w dorzeczach innych cieków wodnych, zbliżonych charakterem do tych, nad którymi zadokumentowano skupiska stanowisk mezolitycznych, mogło występować podobne zagęszczenie punktów osadniczych ze środkowej epoki kamienia. Zrealizowane prace badawcze w północnej części Wrocławia pozwalają na wydzielenie nowego, nadwidawskiego mikroregionu osadnictwa mezolitycznego (Ehlert, Masojć 2010). Fakt, iż w dolinach analogicznych do Widawy cieków wodnych w regionie nie odkryto większej liczby tego typu skupisk, jest, naszym zdaniem, jedynie wynikiem obecnego stanu badań. Jednym z ciekawszych aspektów w badaniach nad mezolitem, zarówno na Dolnym Śląsku, jak i na całym Niżu Europejskim, jest kwestia coraz wyraźniej zaznaczającej się obecności osadnictwa mezolitycznego w strefie, która w świetle panujących do niedawna poglądów zarezerwowana była jedynie dla społeczności o gospodarce wytwórczej. Równie interesującym kierunkiem badań są studia nad procesami formowania się stanowisk piaskowych. Dobrym przykładem kompleksowego podejścia do tego problemu mogą być opublikowane niedawno wyniki badań na stanowisku Haverbeck w północno-zachodnich Niemczech (Tolksdorf i in. 2009). Pod tym względem ciekawych materiałów mogą dostarczać obozowiska mezolityczne, znajdowane, podobnie jak w przypadku Wrocławia-Widawy, w obrębie młodszych stanowisk. LITERATURA Andrefsky W Raw-material availability and the organization of technology, American Antiquity, t. 59, s Bagniewski Z Górnomezolityczny przemysł ze Świerczowa, pow. Namysłów, Silesia Antiqua, t. 13, s a Uwagi o osadnictwie kultur mezolitycznych w dorzeczu Baryczy, Studia Archeologiczne, t. 7, s b Kultura komornicka na Dolnym Śląsku, Wrocław Stanowisko mezolityczne w Kościelnej Wsi, gm. Ruszów, woj. jeleniogórskie, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 19, s a Społeczności myśliwsko-zbierackie w okresie od IX do III tysiąclecia p.n.e. na terenie Polski południowo- -zachodniej, Prace WTN, A 201, Wrocław. 1979b Obozowisko mezolityczne Siedlnica 6, woj. Leszno, Sprawozdania Archeologiczne, t. 31, s a Społeczności myśliwsko-rybackie w okresie od IX do III tysiąclecia p.n.e. na terenie Polski południowo- -zachodniej (cz. 2: kultura chojnicko-pieńkowska i grupa bobrzańska), Studia Archeologiczne, t. 11, s b Obozowisko mezolityczne we wsi Siedlisko, woj. zielonogórskie, stan. 19, Światowit, t. 35, s Niektóre zagadnienia osadnictwa mezolitycznego na terenie Polski południowo-zachodniej, Studia Archeologiczne, t. 15, s Obozowisko mezolityczne z doliny Baryczy. Pobiel 10, woj. leszczyńskie, Studia Archeologiczne, t O obecności stanowisk kultury Duvensee na terenie Polski Zachodniej, Studia Archeologiczne, t. 26, s Ratownicze badania obozowiska mezolitycznego Potasznia 3, gm. Milicz, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 40, s Bagniewski Z., Czyżyk W Mezolit w dolinie Kaszczorskiej Strugi, Silesia Antiqua, t. 30, s Bobak D., Kufel B., Lisowska E., Mikołajczyk A Badania eksperymentalne wpływu wysokiej temperatury na stan zachowania surowców krzemiennych, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 50, s Bohr M., Bykowski K., Dreczko E., Furmanek M., Lasak I., Masojć M., Mozgała M Stanowisko Wrocław-Widawa 17 (nr 29/30 na obwodnicy). Sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowych związanych z budową obwodnicy 65

55 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ autostradowej Wrocławia, maszynopis dostępny w archiwum IA UWr. Bowers P.M., Bonnichsen R., Hoch D.M Flake dispersal experiments: noncultural dispersal of the archaeological record, American Antiquity, t. 48, s Bronowicki J Osadnictwo w holocenie we Wrocławiu Oporowie, Studia Archeologiczne, t. 33, s Bronowicki J., Bobak D Schyłkowy paleolit i mezolit na stanowisku Ślęza 11/12, pow. Wrocław, (w:) B. Gediga (red.), Archeologiczne Zeszyty Autostradowe Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, z. 2: Badania na autostradzie A4, Wrocław, s Bronowicki J., Bobak D., Masojć M Krzemienica mezolityczna ze stanowiska Malnie 3, Sprawozdania Archeologiczne, t. 51, s Bronowicki J., Masojć M Analiza mezolitycznych materiałów krzemiennych ze stanowiska Zakrzów 6 (wykop północny), pow. Krapkowice, woj. opolskie, (w:) B. Gediga (red.), Archeologiczne Zeszyty Autostradowe Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, z. 3: Badania na autostradzie A4, Wrocław, s Osadnictwo z epoki kamienia na stanowisku Zakrzów 41, woj. opolskie, (w:) B. Gediga (red.), Archeologiczne Zeszyty Autostradowe Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, z. 5: Badania na autostradzie A4, cz. III, Wrocław, s Callahan E Experiments with Danish mesolithic microblade technology, Journal of Danish Archaeology, t. 4, s Co erell B., Kamminga J The formation of flakes, American Antiquity, t. 52, s Crombe Ph Tree-fall features on final palaeolithic and mesolithic sites situated on sandy soils: how to deal with it, Helinium, t. 33, s Crombe Ph., Perdaen Y., Sergant J., Caspar J.P Wear analysis on Early Mesolithic microliths from the Verrebroek site, East Flanders, Belgium, Journal of Field Archaeology, t. 28, s Demidziuk K Archiwalia archeologiczne z terenu Wrocławia do 1945 roku, Wrocław. Dibble H.L The interpretation of Midde Paleolithic scraper morphology, American Antiquity, t. 52, s Dmochowski P A new classification of erratic flint from western Poland, (w:) A. Wiśniewski, T. Płonka, J.M. Burdukiewicz (red.), The stone: technique and technology, Wrocław, s Domański G Badania sondażowo-poszukiwawcze w masywie ślężańskim (Ślęża, Radunia) w 2004 roku, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 47, s Dreczko E., Masojć M., Mozgała M Wstępne wyniki ratowniczych badań wykopaliskowych na trasie autostradowej obwodnicy Wrocławia. Stanowisko Wrocław - Polanowice 8, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 51, s Ehlert M Osadnictwo mezolityczne z Wrocławia-Widawy, maszynopis pracy magisterskiej dostępny w archiwum Instytu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Ehlert M., Masojć M Nadwidawski mikroregion osadnictwa mezolitycznego, Silesia Antiqua, t. 46, s Eren M.I., Sampson C.G Kuhn s geometric index of unifacial stone tool reduction (GIUR): does it measure missing flake mass?, Journal of Archaeological Science, t. 36, s Galiński T Społeczeństwa mezolityczne. Osadnictwo, gospodarka, kultura ludów łowieckich w VIII IV tys. p.n.e. na terenie Europy, Szczecin. Geschwendt F Siedlungsgeschichtliche Beobachtungen in Oder- Wiedethal bei Groβ Breslau, Altschlesien, t. 4, s Ginter B., Kozłowski J.K Technika obróbki i typologia wyrobów kamiennych paleolitu, mezolitu i neolitu, Warszawa. Higgs E.S., Vita-Finzi C Prehistoric economies: a territorial approach, (w:) E.S. Higgs (red.), Papers in economic history. Studies by members and associates of the British Academy Major Research Project in the early history of agriculture, Cambridge, s Hiscock P., Clarkson C Experimental evaluation of Kuhn s geometric index of reduction and the flat-flake problem, Journal of Archaeological Science, t. 32, s Juel Jensen H Flint tools and plant working: Hidden traces of stone age technology, Aarhus. Kozłowski J.K Uwagi o znaczeniu i metodach badań nad neolitycznymi inwentarzami krzemiennymi, (w:) J.K. Kozłowski (red.), Z badań nad krzemieniarstwem neolitycznym i eneolitycznym, Kraków, s Kozłowski S.K Pradzieje ziem polskich od IX do V tysiąclecia p.n.e., Warszawa Mesolithic in Poland. A new approach, Warszawa. Kuhn S A geometric index of reduction for unifacial stone tools, Journal of Archaeological Science, t. 17, s Kulczycka-Leciejewiczowa A Osadnictwo neolityczne w Polsce południowo-zachodniej, Wrocław. Lewicka M Flintworking strategy at late Mesolithic site Świętoszyn 8, Lower Silesia, Poland, (w:) M. 66

56 OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK... Masojć, T. Płonka, B. Ginter, S.K. Kozłowski (red.), Contributions to the Central European Stone Age. Papers dedicated to the late Professor Zbigniew Bagniewski, Wrocław, s Mallouf R.J An analysis of plow-damaged chert artifacts: the Brokeen Hill Cache (41HI86), Hill County, Texas, Journal of Field Archaeology, t. 9, s Małecka-Kukawka J Sierpy, sierpaki, sierpce analiza funkcjonalna wczesnorolniczych wkładek narzędzi żniwnych z ziemi chełmińskiej, (w:) S. Kukawka (red.), Szkice prahistoryczne. Źródła metody interpretacje, Toruń, s Masojć M The Mesolithic in Lower Silesia in the Light of Se lement Phenomena of the Kaczawa River Basin, Acta Universitatis Wratislaviensis, Wrocław The Mesolithic in Lower Silesia (SW Poland) four decades of field investigation by Professor Zbigniew Bagniewski and latest discoveries, (w:) M. Masojć, T. Płonka, B. Ginter, S.K. Kozłowski (red.), Contributions to the Central European Stone Age. Papers dedicated to the late Professor Zbigniew Bagniewski, s Grupy ludzkie sprzed 9 tysięcy lat w Borach Dolnośląskich, Z Otchłani Wieków, t. 64, nr 1 4/2009, Archeologia Ziemi Jeleniogórskiej, s Boreal se lement with human remains on mega- -Mesolitic site from the Polish Plain Krępica near Bolesławiec, SW Poland (field seasons ), Prähistorische Zeitschrift, Bd. 86, Heft 2, s Masojć M., Dreczko E., Mozgała M The youngest hunter-gatherer communities in Silesia, (w:) J.M. Burdukiewicz, K. Cyrek, P. Dyczek, K. Szymczak (red.), Understanding the Past. Papers offered to Stefan K. Kozłowski, Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe, Warszawa, s Masson A Le comportement thermique du silex: application, Third International Symposium on Flint, Staringa, t. 6, s McBrearty S., Bishop L., Plummer T., Dewar R., Conard N Tools underfoot: trampling as an agent of lithic artifact edge modification, American Antiquity, t. 63, s Michalak D Osadnictwo z epoki kamienia w dorzeczu Dobrej dopływu Widawy, maszynopis pracy magisterskiej dostępny w archiwum Instytu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Migal W., Wąs M Microblade pressure technique at the Late Mesolithic site Dęby 29. Experimental approach, (w:) A. Wiśniewski, T. Płonka, J.M. Burdukiewicz (red.), The stone: technique and technology, Wrocław, s Newell R Mesolithic dwelling structures: fact and fantasy, Veröffentlichungen des Museums für Ur- und Frühgeschichte Potsdam, t. 14/15, s Orton J A useful measure of the desirability of different raw materials for retouch within and between assemblages: the raw material retouch index (RMRI), Journal of Archaeological Science, t. 35, s Płonka T Sudeten mesolithic revisited, (w:) M. Masojć, T. Płonka, B. Ginter, S.K. Kozłowski (red.), Contributions to the Central European Stone Age. Papers dedicated to the late Professor Zbigniew Bagniewski, Wrocław, s Ralska-Jasiewiczowa M. (red.) 2004 Late Glacial and Holocene history of vegetation in Poland based on isopollen maps, Kraków. Renfrew C., Bahn P Archeologia. Teorie, metody, praktyka, Warszawa. Schild R., Marczak M., Królik H Późny mezolit. Próba wieloaspektowej analizy otwartych stanowisk piaskowych, Wrocław. Sergant J., Crombe P., Perdaen Y The invisible hearths: a contribution to the discernment of Mesolithic non-structured surface hearths, Journal of Archaeological Science, t. 33, s Sho M.J The quantification problem in stone-tool assemblages, American Antiquity, t. 65, s Sho M.J., Weedman K.J Measuring reduction in stone tools: an ethnoarchaeological study of Gamo hidescrapers from Ethiopia, Journal of Archaeological Science, t. 34, s Solberger J.B., Pa erson L.W Prismatic blade replication, American Antiquity, t. 41, s Taute W Neue Forschungen zur Chronologie von Spätpaläolithikum und Mesolithikum in Süddeutschland, (w:) Neue paläolithische und mesolithische Ausgrabungen in der Bundesrepublik Deutschland, Zum IX INQUA Kongress (Neuseeland 1973), Tübingen, s Tolksdorf J.F., Kaiser K., Veil S., Klasen N., Brückner H The Early Mesolithic Haverbeck site, Northwest Germany: evidence for Preboreal se lement in the Western and Central European Plain, Journal of Archaeological Science, t. 36, s Vermeersch P.M Postdepositional processes on epipalaeolithic and mesolithic sites in the sandy area of Western Europe, (w:): L Europe des derniers chasseurs, 5 e Colloque international UISPP, septembre 1995, s Yorston R.M., Gaffney V.L., Reynolds P.J Simulation of artefact movement due to cultivation, Journal of Archaeological Science, t. 17, s Zo. L Das Tardenoisien in Niederschlesien, Altschlesien, t. 3, s

57 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ MESOLITHIC ENCAMPMENTS. INTERPRETATION POTENTIAL OF EARLY- HOLOCENE OPEN SITES DESTROYED BY POST-DEPOSITIONAL PROCESSES Site Wrocław-Widawa 17 is situated at the northern edge of an island erosion terrace separating the valleys of the Odra and the Widawa at the section of several kilometres. While the remains of Mesolithic encampments were situated ca. half a kilometre from the modern channel of the Widawa, the old channel, possibly contemporary to the functioning encampment, may have run in its direct vicinity. The area within the range of Mesolithic population s exploitation may be divided into two zones, differing in terms of landform features and geological structure, thus differing in terms of flora and resources. The first, the zone of river valleys with water courses and the system of alluvial terraces probably covered in wetlands and riparian forests whose main component was alder, played the key role in the economy of the Mesolithic population, providing fish, waterfowl and game living in the water environment as well as enabling them to move in the considerably forested area. The other zone, situated on the higher ground sand and gravel fluvial-glacial and clayey plains was covered by another type of forest, where the most important role was played by oak with considerable contribution of linden, beech, hornbeam and pine in dry and sandy environment. The zone provided game, hazelnuts and other plant species connected with forest undergrowth. On both banks of the Odra, in close vicinity of site Widawa 17 there are other se lements, connected both with Mesolithic and early-neolithic populations. Due to lack of precise dating, we can afford only a general conclusion that the distribution of the se lements seems to contradict the view that Mesolithic and Neolithic se lement was confined to separate areas, i.e. that there was no contact between hunter-gatherer and early agricultural communities in Lower Silesia. Flint artefacts are distributed in a relatively spacious area of several ares. Their planigraphy seems to indicate four, not very dense, dispersed concentrations (Fig. 2 3). Vertical arrangement of recorded artefacts indicates that before the excavations commenced most of them were deposited at the depth of ca cm from the site s ceiling (Fig. 4 5). Establishing original spatial arrangement of artefact deposition is impossible due to considerable post-depositional dislocation, visible in general planigraphy and the distribution of charred artefacts, caused by both natural and cultural factors: ploughing and economic activity resulting from the fact the population se ling the site returned there regularly. A distinct trace of subsequent human presence in 39 objects, originally performing various functions, dug into the ground within object 800 and dated from the Neolithic to the modern era; ploughing at the site was carried out practically until excavations commenced. Therefore, it seems justified to state that distribution of Mesolithic artefacts recorded at the site reflects the effects of post-depositional processes to a much greater degree than the encampment s original arrangement, while the information provided is more useful for considering the preservation status of Mesolithic se lements rather than analysing their internal spatial structure. The recorded concentrations may have resulted from single or repeated human presence or solely as a result of post-depositional factors. Flint material, without exception made of local, erratic raw material, included specimens connected with three basic phases of flint working: raw material preparation and preliminary coring, production of blanks as well as production and use of tools. This simplified division of the process is in this case primarily caused by the assemblage s properties: a small number of cores and technical forms as well as scarce data provided by refi ings. The forms such as fragments of broken concretions, one pre-core and two initial cores are connected with the first of the phases mentioned above. Concretions were broken into smaller fragments following the planes of natural cracks. Block chunks of raw material thus acquired easily lent themselves to further flaking. Quite frequently blanks were chipped off without any modification; less frequently they were used as blanks. However, cores usually carried traces of at least minimal preparation, in many cases confined to the preparation with one flaking of the initial striking platform. More elaborate preparation pa erns were used, which is corroborated by, e.g. crested blades found at the site or preparation of the back of a core observed on one of the blade cores. The products from this phase also included cortex flakes and chips as well as other, uncharacteristic flakes. During the second phase of flaking blanks were also produced in several ways differing in their complexity. The simplest way was limited to a few chippings from a raw striking platform or a platform prepared with one chipping (most frequent were on the core s side, though there also were chippings on the flaked surface and on the back of striking platform. Changing a core s orientation was a frequently applied measure resulting in its be er use. 68

58 OBOZOWISKA MEZOLITYCZNE. MOŻLIWOŚCI INTERPRETACYJNE OTWARTYCH STANOWISK... In comparison to most specimens two cores belong to a different category in terms of the manner of their exploitation: a blade core and a bladelet core used to produce regular blanks and displaying traces of repeated rejuvenation of the striking platform and repairing the course of the flaked surface. Presence of plunging blades, rejuvenation flakes (usually chipped from the back of the core) and core tablets in the assemblage is an indirect proof of more advanced coring techniques. The most popular way of exploitation was the application of unidirectional chippings, even though the number of cores with changed orientation equals the number of unidirectional cores, which is also reflected by the properties of blanks. Two-directional exploitation was also used, though it is more distinctly visible on cores than blanks. Flake blanks are irregular and small (average length 22.4 mm; width 18.9 mm). The greatest number of flakes came from changed-orientation cores. Average length of blade blanks was 26.5 mm and width was 9.7 mm. Its edges and longitudinal cross-section were much more regular than in the case of flake blanks. In terms of their morphology and probably technology they may be divided into more or less regular, the la er having been acquired with the use of pressure technique or possibly with the use of punch technique. Flakes and blades with discontinuous retouch on one or more edges were the most numerous among the retouched tools. Blades and bladelets were divided into fragments when microliths were produced with the use of microburin technique or possibly breaking blades in another way. Microliths were then shaped with abrupt, normal or semi-abrupt retouch. This category of tools includes four narrow bucked bladelets, two truncated pieces including one representing the type of obliquely cut blade, a scalene triangle with retouch on the third side and a trapeze. A number of flake tools was small three end-scrapers and four micro side-scrapers. The rest of the tools may be determined as ad hoc tools, which include the artefact interpreted as a core-axe. Tools and blanks selected due to their relatively good preservation status, in all ca. 4% of the assemblage, were examined to find microtraces of use. Only 9% carried the traces of use. Even though tools were not well preserved, it was found that none of them was used as an arrowhead or an insert into a complex tool. Some of fragmentarily retouched tools bore the traces of use, i.e. scraping hide or wood, cu ing meat or hide, cu ing reed and sharpening arrows. Traces of scraping hide were preserved on one of the micro side-scrapers, while one of the end-scrapers had freshly retouched or repaired front. Due to absence of absolute dating, cultural affiliation and chronology of the assemblage from Widawa may be generally determined on the basis of properties of flint products. Apart from the forms occurring in Komornica culture throughout the Mesolithic (irregular, small blade and flake blanks with cores for their production, truncated pieces and narrow backed bladelets) elements of C style (regular bladelets and cores for their production) are distinctly present as well as in a lesser degree elements in D style (a blade core, a big core and a blade truncated piece). This collection, together with such characteristic properties as trapezes and micro side-scrapers, dates the assemblage from Widawa to the second part of the Atlantic period or at its end. Diversified distribution of artefacts, their forms and the character of microtraces of use prompt general interpretation of the traces as the remains of an encampment (or several encampments), within which hides were tanned, meat was cut, wood and bones were probably processed and the reeds growing on a nearby water course were cut. Such activities are characteristic for domestic environment. Diversification of flint artefacts, with a small number of cores and a great contribution of blanks proves that the main aim of flint working at the site was acquiring formal and ad hoc flake tools and, to a lesser degree, producing blades and bladelets for microliths, perhaps to rejuvenate hunting weapons. Only local erratic flint was used as raw material, which was probably collected while other activities were carried out in the vicinity of the site. It may be assumed that a certain number of unused cores and blanks were taken away from the site when it was vacated. According to traditional views on distribution of Mesolithic se lement in the lowland part of southwestern Poland, Mesolithic se lements from site Wrocław-Widawa 17 are situated in the zone of dispersed se lement, outside distinct concentrations. However, discoveries made when constructing the motorway suggest that intensive se lement may have functioned also outside the marked areas in the water course valleys, where so far there were no surficial excavations, on the soils and in the environment considered so far as suitable for Neolithic se lement. The Widawa river as a medium-sized lowland water course of small gradient and relatively numerous smaller tributaries had a valley system of convenient conditions for Mesolithic population, similar to the conditions offered by the Barycz and Kopanica rivers. Presence of Mesolithic se lement on the Widawa in the Atlantic period is confirmed not only by the finds from Wrocław-Widawa 17 and Polanowice 8 but also by the existence of a se lement microregion, consisting of 16 sites dated to the Mesolithic, on the Dobra, a Widawa s tributary. Such conclusions enable us to modify the adopted model of lowland Mesolithic se lement in Lower Silesia and take into consideration an important area between the regions discussed so far as well as to modify the concept determining where the se le- 69

59 MACIEJ EHLERT, MIROSŁAW MASOJĆ ment could and should take place or rather should not (cf. Bagniewski 1987, p. 50). The sites from, e.g. Wrocław-Polanowice 8 and the Ślęża mountain, constitute good examples proving that in the Atlantic period Mesolithic se lement existed in the area so far considered the domain of the early agricultural population. The conclusions presented above aim at emphasising the need to conduct further, multi-directional research on Mesolithic se lement in Lower Silesia, and especially to discover new sites, situated beyond already known, regional concentrations of sites, also in the areas so far ignored, such as the already mentioned Widawa valley, or valleys of similar rivers, e.g. the Bystrzyca. Another interesting direction of research seems to be the development of detailed studies of preservation of Mesolithic sites, taking into consideration both the information from the already explored sites and the data from the sites being currently excavated. In both cases the role of the following types of sites should be appreciated: those earlier unknown from surficial excavations and those discovered when construction work commences, both well preserved and dislocated by younger se lement. 70

60