MATERIAŁY MATERIAŁY MEZOLITYCZNE ZEBRANE PRZEZ ALBINA JURĘ W CZERNICHOWIE, POW. KRAKOWSKI

Transkrypt

1 MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XLI, 2016 MATERIAŁY JUSTYNA ZAKRZEŃSKA MATERIAŁY MEZOLITYCZNE ZEBRANE PRZEZ ALBINA JURĘ W CZERNICHOWIE, POW. KRAKOWSKI Abstract: The article presents Mesolithic materials, collected by Albin Jura in the village of Czernichów near Krakow. Formally they constitute inventories from five archaeological sites (Czernichów 2, 3, 4, 5 and 6), four of which correspond to separate concentrations of flint artefacts, while one contains mixed materials. All inventories are characterised by similar fling knapping technology and comprise elements allowing for associating them with settlement of the late phase of the Komornica culture. The collection of Albin Jura consists of more than 2500 artefacts, the majority of which are made from local Jurassic flint stone. Among them are forms characteristic for all stages of the flint knapping process from collecting raw materials and preparing cores to tool manufacturing, including microliths. Key words: Czernichów, Lesser Poland, Mesolithic settlement, Komornica culture, late Mesolithic I. WSTĘP Materiały mezolityczne przedstawione w niniejszym artykule pochodzą z kolekcji Albina Jury zebranej na początku lat czterdziestych XX wieku w Czernichowie (pow. krakowski), która obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Krakowie (nr. inw.: MAK/PM/2, MAK/PM/3, MAK/PM/4, MAK/PM/5, MAK/PM/6). Pojedyncze zabytki mezolityczne ze zbioru Jury znane są już z literatury (Kozłowski 1968a) i były uwzględniane w opracowaniach syntetycznych dotyczących polskiego mezolitu (m.in. Kozłowski 1972; 1989; Kozłowski, Kozłowski 1977; Więckowska 1975). Niezbędne jest jednak opublikowanie wspomnianych materiałów w całości, zarówno nielicznych okazów, które były już wzmiankowane w literaturze, jak i zdecydowanej większości zabytków, która dotychczas pozostawała nieopracowana. Pozwoli to na pełniejszą interpretację kulturową i chronologiczną osadnictwa mezolitycznego w rejonie Czernichowa, a także dostarczy nowych danych dla studiów nad mezolitem regionu podkrakowskiego. II. HISTORIA BADAŃ I POŁOŻENIE STANOWISK Pierwsza informacja o materiałach krzemiennych odkrytych na wydmie w okolicach miejscowości Czernichów pochodzi ze sprawozdania J. Żurowskiego za rok 1922 (1923, 90). W 1930 roku badania poszukiwawcze na tym terenie prowadził B. Czapkiewicz (1936, 39), a zebrane przez niego zabytki schyłkowopaleolityczne i mezolityczne zostały opublikowane przez A. Dagnan-Ginter i B. Drobniewicz w 1974 r. (1974, 6-8). Najliczniejsze materiały krzemienne z Czernichowa pochodzą jednak ze zbiorów Jury. W 1940 r. zebrał on zabytki z 4 wyraźnych skupisk krzemieni, natomiast kontynuując swoje poszukiwania wiosną roku 1941 pozyskał kolejne materiały z tych samych miejsc, a także odkrył jedną nową koncentrację (Jura, Notatnik Polowy). Wybrane zabytki z 2 skupisk zebranych przez Jurę zostały opublikowane w 1968 r. przez S. K. Kozłowskiego (1968a) i były jedną z przesłanek dla wyróżnienia kultury pieńkowskiej (Kozłowski 1968b). Całość kolekcji Jury została opracowana w pracy magisterskiej, na podstawie 61

2 której powstał niniejszy artykuł (Zakrzeńska ). W 1953 roku pojedyncze zabytki krzemienne na skraju wydmy w Czernichowie zebrał, a następnie opisał J. K. Kozłowski (1960, 74-76), natomiast żadnych nie odkryto już podczas badań powierzchniowych przeprowadzonych w ramach AZP (Zaitz 1985). Materiały przedstawione poniżej formalnie stanowią inwentarze 5 stanowisk archeologicznych oznaczonych numerami 2-6. Cztery z nich (Czernichów 2, 3, 4 oraz 5) odpowiadają skupiskom krzemieni odkrytym przez Jurę w 1940 r., natomiast jedno (Czernichów 6) zawiera zabytki zmieszane, zebrane przez niego w roku Wszystkie stanowiska położone są na rozległej wydmie ustalonej, u wschodniego stoku góry Chełm w północno-wschodniej części Czernichowa (ryc. 1). Obszar ten znajduje się w obrębie zwężonego odcinka doliny Wisły, zwanego Bramą Krakowska, będącego regionem przejściowym pomiędzy Kotliną Oświęcimską a Kotliną Sandomierską (Kondracki 1980, ). Stanowisko nr 2 położone było na północno-wschodnim stoku wydmy, w miejscu dawnego wybierania piasku przy drodze w kierunku miejscowości Zagacie. Według relacji Jury zabytki tworzyły wyraźną koncentrację, jednak z uwagi na ich odkrycie w piaskowni istnieje duże prawdopodobieństwo, że stanowisko było już częściowo zniszczone, co może potwierdzać stosunkowo mała liczebność zbioru oraz brak rdzeni mezolitycznych. Stanowiska nr 3, 4 i 5 były zlokalizowane około 500 m dalej na południowy-zachód, na szczycie wydmy, w pobliżu dawnego cmentarza zwierzęcego (obecnie boiska sportowego). Zabytki tworzące inwentarz stanowiska nr 6 zostały częściowo pozyskane z miejsc zlokalizowania czterech wspomnianych skupisk, częściowo zaś zebrane we wschodniej części wydmy, jednakże brak jest informacji o ich dokładniejszej lokalizacji (Jura, Notatnik Polowy). III. CHARAKTERYSTYKA MATERIAŁÓW Inwentarze stanowisk były analizowane przy wykorzystaniu listy klasyfikacyjnej uwzględniającej wszystkie możliwe do wyróżnienia etapy wytwórczości krzemieniarskiej. Nawiązuje ona do dynamicznej klasyfikacji technologicznej zaproponowanej dla późnego mezolitu przez R. Schilda, M. Marczak i H. Królik (1975), jednak, z uwagi na specyfikę materiałów, konieczne było jej zmodyfikowanie i wydzielenie 6 grup zabytków. Do pierwszej z nich zaliczono artefakty związane z zaprawą, wczesnym rdzeniowaniem 1 Promotorem pracy był dr hab. Marek Nowak, któremu chciałabym serdecznie podziękować za szereg cennych uwag i opiekę w trakcie jej pisania. Dyrekcji Muzeum Archeologicznego w Krakowie dziękuję za udostępnienie mi materiałów źródłowych. Osobne podziękowania składam mgr. Mirosławowi Zającowi, którego rady i wskazówki w znaczący sposób wpłynęły na ostateczną wersję zarówno samej pracy, jak i niniejszego artykułu. 62 oraz późniejszymi przekształceniami i naprawami rdzeni. Celowo zrezygnowano z wydzielenia osobnej grupy napraw, ponieważ z uwagi na zróżnicowany stopnień przygotowania rdzeni oraz ich częste przekształcenia, wiele niecharakterystycznych okazów tradycyjnie łączonych z fazą zaprawy mogło powstawać na etapach późniejszych, jako efekt różnych zabiegów naprawczych, w tym zmian orientacji. Kolejne dwie grupy obejmują zabytki związane z zawansowaną eksploatacją odłupkową i wiórową. Do grupy piątej zaklasyfikowano narzędzia oraz charakterystyczne odpadki z ich produkcji. W osobnej grupie znalazły się pojedyncze zabytki związane ze stosowaniem techniki łuszczniowej. Ostatnią grupę stanowią okazy nieo kreślone, których stan zachowania uniemożliwił zaliczenie do żadnej z wcześniejszych kategorii. Zastosowanie powyższej listy klasyfikacyjnej pozwoliło na prześledzenie na omawianych stanowiskach poszczególnych etapów wytwórczości krzemieniarskiej, począwszy od gromadzenia surowca aż po produkcję narzędzi. W przypadku stanowiska nr 6, którego inwentarz jest niehomogeniczny, miało ono jedynie charakter porządkowy pozwalający na szczegółowe zaprezentowanie i wydzielenie poszczególnych kategorii artefaktów. CZERNICHÓW 2 (MAK/PM/2) 1. Surowiec i stan zachowania Na stanowisku odkryto 186 mezolitycznych zabytków krzemiennych. Zdecydowana większość z nich (ponad 90%) została wykonana z lokalnego krzemienia jurajskiego o barwie brązowej (122 egz.) lub szarej (47 egz.). Ponadto, w inwentarzu obecne są 2 odłupki z krzemienia narzutowego (zaklasyfikowane do grupy eksploatacji odłupkowej). W przypadku 8% okazów identyfikacja surowcowa była niemożliwa z powodu ich przepalenia (tabela 1). Zabytki charakteryzują się dobrym stanem zachowania, a prawie 60% jest zachowanych w całości. Jest to widoczne również w ogólnej strukturze technologicznej inwentarza, w której nie występuje grupa okazów nieokreślonych. 2. Analiza technologiczna 2.1. Grupa zaprawy rdzeni, wczesnego rdzeniowania oraz zabiegów naprawczych Do grupy tej zaliczono 34 zabytki, co stanowi 18,3% całości inwentarza (tabela 1). Z procesem zaprawy można powiązać 3 zatępce pierwotne, w tym 2 wiórowe oraz 1 odłupkowy. Jedyny zachowany w całości jest dwuściennym okazem wiórowym i mierzy 33x7x4 mm. Dwa kolejne (wiórowy i odłupkowy) są uszkodzonymi formami jednościennymi, a znaczna część ich stron górnych pokryta jest powierzchnią naturalną. Z wczesną fazą rdzeniowania można

3 połączyć 2 podtępce. Oba okazy (wiórowy mierzący 31x9x2 mm i odłupkowy mierzący 29x18x4 mm) prawdopodobnie pochodzą od jednopiętowych stożkowatych rdzeni wiórowych, co sugerują regularne negatywy na ich stronach górnych oraz wyraźne skręcenie względem osi odbicia. W inwentarzu znajdują się również zabytki świadczące o naprawach odłupni rdzeni. Wyróżniono 2 zatępce wtórne (fragment wiórowego oraz odłupkowy o wymiarach 21x20x10 mm), które mają związek z zabiegami ograniczającymi nadmierne rozszerzanie się odłupni na boki rdzeni. Każdy z nich pochodzi jednak od innego typu rdzenia, w jednym przypadku wiórowego, zaś w drugim odłupkowego. Odłupnię naprawiano ponadto w przypadku pojawienia się na niej wypukłości, powstałych na skutek wcześniejszych, nieudanych odbić. O naprawach tego typu świadczą 2 odłupki mierzące 24x22x4 mm i 22x23x6 mm. Podobnie jak w przypadku zatępców wtórnych, każdy z okazów naprawiał odłupnię innego rdzenia. Pierwszy, odbity od wierzchołka rdzenia, znosił wypukłość w dolnej partii odłupni z regularnymi negatywami wiórów, natomiast drugi, odbity od boku, znosił wypukłość w górnej partii rdzenia odłupkowego wraz z fragmentem prawcowanego pięciska i zaprawionej pięty. Z naprawą odłupni, a dokładniej z wyrównaniem jej dolnej partii, można łączyć wierzchniki, chociaż należy pamiętać, że mogły one także powstać przypadkowo w trakcie rdzeniowania. Wszystkie wierzchniki (5 egz.) są formami wiórowymi, z których największy mierzy 40x9x3 mm, natomiast najmniejszy 23x11x3 mm. W większości pochodzą one ze skrajnych partii odłupni stożkowatych rdzeni wiórowych. Na stanowisku znaleziono również mniej charakterystyczne zabytki, związane z zaprawą lub późniejszymi przekształceniami rdzeni. Można wśród nich wyróżnić: 11 odłupków pokrytych znacznym stopniu (ponad 50% powierzchni strony górnej) korą lub powierzchnią naturalną (największy mierzy 38x34x10 mm, a najmniejszy 15x14x2 mm), 2 fragmenty masywnych wiórów korowych, 5 odłupków z wielokierunkowymi negatywami na stronach górnych (największy mierzy 27x26x8 mm, a najmniejszy 17x15x3 mm) oraz 2 fragmenty wiórów z wielokierunkowymi negatywami na stronach górnych Grupa eksploatacji odłupkowej W grupie tej znajduje się 41 zabytków, co stanowi 22% całości inwentarza (tabela 1). Zdecydowana większość odłupków (36 egz.) pochodzi z eksploatacji rdzeni jednopiętowych. Ich długość waha się pomiędzy mm (przy średniej 21 mm i odchyleniu standardowym 4 mm), szerokość pomiędzy mm (przy średniej 19 mm i odchyleniu standardowym 6 mm), a grubość pomiędzy 1-8 mm (przy średniej 4 mm i odchyleniu standardowym 2 mm). Większość okazów (ponad 60%) posiada na stronach górnych niewielką ilość kory lub powierzchni naturalnej, usytuowanej najczęściej wzdłuż krawędzi jednego z boków. Piętki odłupków przeważnie są nieregularne i surowe (prawie 40%), stosunkowo liczne są także piętki krawędziowe (20%) oraz płaskie, soczewkowate piętki nieokreślone (20%) bądź przygotowane pojedynczym lub kilkoma odbiciami (20%). Kąt odbicia odłupków jest zazwyczaj prosty (ponad 50%), chociaż u okazów z piętkami naturalnymi niekiedy jest on lekko rozwarty. W prawie wszystkich przypadkach na krawędziach piętek widoczne są ślady prawcowania pięcisk rdzeni (prawie 90%). Ponad połowa zabytków posiada dobrze widoczne sęczki średnich rozmiarów, rzadziej spotykane są natomiast sęczki delikatne (ponad 20%) lub podwójne (ponad 10%). Skazę sęczkową zaobserwowano u około 40% odłupków, natomiast warga jest obecna jedynie u 5%. Większość okazów jest prosta w przekroju podłużnym, podgięcie występuje u 25% i zawsze dotyczy ich części dystalnych. Część zabytków jest również skręcona względem osi odbicia (30%). W inwentarzu stwierdzono ponadto 5 odłupków, które mogły być oddzielone od rdzeni dwupiętowych. Największy z nich mierzy 31x21x7 mm, natomiast najmniejszy 19x17x4 mm. Podobnie jak w przypadku odłupków pochodzących od rdzeni jednopiętowych, na ich stronach górnych występuje kora lub powierzchnia naturalna. Wszystkie posiadają również ślady prawcowania pięcisk rdzeni widoczne na krawędziach piętek, jednak pod względem innych cech są bardzo zróżnicowane Grupa eksploatacji wiórowej Grupa ta liczy 64 zabytki, co stanowi 34,4% całości inwentarza (tabela 1). Przeważająca większość wiórów (59 egz.) pochodzi z eksploatacji rdzeni jednopiętowych. Ich długość waha się pomiędzy mm (przy średniej 29 mm i odchyleniu standardowym 9 mm), szerokość pomiędzy 5-19 mm (przy średniej 11 mm i odchyleniu standardowym 4 mm), a grubość pomiędzy 1-10 mm (przy średniej 3 mm i odchyleniu standardowym 2 mm). Pod względem metrycznym wióry grupują się w dwa dość wyraźnie odrębne zbiory, które nie są jednak zróżnicowane z uwagi na inne cechy. Pierwszy obejmuje okazy mikrolityczne (długość < 25 mm, szerokość < 10 mm), natomiast do drugiego można zaliczyć wióry większe i szersze (długość > 30 mm, szerokość > 15 mm). Większość wiórów (ponad 50%) pozbawiona jest śladów kory lub powierzchni naturalnej na stronach górnych, a jeżeli takie występują to najczęściej usytuowane są wzdłuż krawędzi boków zabytków. Ponadto na stronach górnych pojedynczych wiórów zaobserwowano również negatywy odłupków zaprawiających. Wśród piętek dominują płaskie nieczytelne (ponad 40%) o kształcie najczęściej soczewkowatym, rzadziej podłużnym lub trójkątnym. Stosunkowo liczne są też piętki krawędziowe (ponad 20%). Rzadziej spotykane są 63

4 nieregularne piętki surowe (około 15%) i piętki przygotowane pojedynczym lub kilkoma odbiciami, przeważnie o kształcie soczewkowatym (około 15%). Na krawędziach piętek prawie zawsze widoczne są ślady prawcowania pięcisk rdzeni (ponad 90%), natomiast kąt odbicia wiórów jest prosty lub zbliżony do prostego (około 80%). Większość wiórów posiada wyraźne sęczki średnich rozmiarów (70%), stosunkowo często występują też sęczki delikatne (ponad 20%). Skazę sęczkową zaobserwowano u prawie połowy okazów, natomiast warga jest obecna u około 15% W przekroju podłużnym wióry najczęściej są proste (ponad 50%), lecz licznie występują też okazy nieznacznie podgięte w części dystalnej (ponad 30%) lub medialnej (prawie 20%). Krawędzie boków są zbieżne (ponad 60%) lub rzadziej równoległe (25%). Przekrój poprzeczny jest zazwyczaj trapezowaty (ponad 40%) lub trójkątny (ponad 30%). Prawie 30% wiórów jest skręconych względem osi odbicia, przy czym są to przeważnie okazy pochodzące ze skrajnych partii odłupni. Około 10% zabytków jest zakończonych zawiasowo. O wiele mniej licznie wystąpiły wióry, które powiązać można z eksploatacją rdzeni dwupiętowych. Wyróżniono 5 okazów, z których największy mierzy 29x13x4 mm, a najmniejszy 21x10x3 mm. Za wyjątkiem zauważalnej dwupiętowości odpowiadają one cechom zaobserwowanym u wiórów jednopiętowych Grupa narzędzi i charakterystycznych odpadków z ich produkcji Do grupy tej zostało zaliczonych 47 zabytków, co stanowi 25,3% całości inwentarza (tabela 1). Wśród nich wyróżniono: 6 zbrojników, 22 rylcowce, 5 skrobaczy, 3 drapacze, 1 półtylczak, 1 przekłuwacz, 1 narzędzie wnękowe, 1 rylczak, 4 retuszowane wióry, 2 retuszowane odłupki oraz 1 retuszowany okruch. Zbrojniki charakteryzują się znacznym zróżnicowaniem typologicznym, lecz wszystkie wykonane zostały z wiórów oddzielonych od rdzeni jednopiętowych. Jedyny okaz zachowany w całości jest bardzo smukłym, lekko rozwartokątnym trójkątem nierównobocznym o wymiarach 25x5x1 mm. Na jego wierzchołku widoczny jest wtórnie zaretuszowany negatyw rylcowczy (ryc. 2:1). Wyróżniono również pojedynczy, uszkodzony niski trapez (?) (ryc. 2:2), fragment tylczaka maglemoskiego (ryc.2: 3), 2 fragmenty smukłych półtylczaków (ryc. 2:4, 5) oraz fragment uszkodzonego tylczaka lub trójkąta z retuszem trzeciego boku (ryc.2: 6). Liczba rylcowców (22 egz.) przewyższa zbrojniki ponad trzykrotnie (ryc. 2:7-28). Największy okaz mierzy 21x10x3 mm, natomiast najmniejszy 9x7x2 mm. Dominują rylcowce podstawowe (18 egz.), najczęściej odbite, rzadziej złamane. Niemal wszystkie wykonane zostały z wiórów oddzielonych od rdzeni jednopiętowych o szerokości nieprzekraczającej 10 mm, co odpowiada parametrom półsurowca, z którego wykonano 64 obecne w inwentarzu zbrojniki. Na podstawie cech morfologicznych rylcowców, można wnioskować, iż do produkcji zbrojników wykorzystywane wióry wąskie, najczęściej zupełnie pozbawione kory lub powierzchni naturalnej, trapezowate w przekroju poprzecznym i prawie nigdy skręcone. Ich piętki są z reguły nieokreślone, o kształcie soczewkowatym, a na ich krawędziach widoczne są ślady prawcowania pięcisk rdzeni. Wszystkie skrobacze (5 egz.) obecne w inwentarzu są formami odłupkowymi. W większości wykonano je z odłupków pochodzących z zaprawy rdzeni, pokrytych w znacznym stopniu korą lub powierzchnią naturalną. Pojedynczy okaz został wykonany z odłupka pochodzącego z zaawansowanej eksploatacji rdzenia jednopiętowego. Największy z zabytków mierzy 30x26x9 mm, natomiast najmniejszy 22x20x7 mm. Trzy skrobacze to okazy jednoboczne (ryc. 2:30-32), ponadto wystąpił 1 skrobacz o dwóch bokach łuskanych (ryc. 2:29) oraz 1 skrobacz poprzeczny (ryc. 2:33). Wśród 3 drapaczy wyróżniono 2 okazy odłupkowe mierzące 14x15x4 mm i 32x32x7 mm (ryc. 3:1, 2), oraz 1 uszkodzony drapacz wiórowy z łuskanymi bokami (ryc. 3:3). Wszystkie zabytki zostały wykonane z półsurowca pochodzącego z zawansowanej fazy eksploatacji jednopiętowej. W inwentarzu stanowiska wystąpił także fragment półtylczaka, który został wykonany z masywnego wióra oddzielonego od rdzenia jednopiętowego (ryc. 3:4). Z podobnego wióra wykonano również uszkodzony przekłuwacz (ryc. 3:5). Wyróżniono również 1 narzędzie wnękowe wykonane z uszkodzonego wiórowego wierzchnika (ryc. 3:6). Pomimo braku rylców na stanowisku znaleziono pojedynczy rylczak. Ponadto w inwentarzu wystąpiły 4 retuszowane wióry (jedyny zachowany w całości mierzy 44x20x10 mm) (ryc. 3:7-9) oraz 2 retuszowane odłupki (o wymiarach 32x18x5 mm i 50x30x10 mm) (ryc. 3:10, 11). Wszystkie posiadają retusze fragmentaryczne, płaskie lub półstrome, a półsurowiec z którego zostały wykonane najczęściej pochodzi z fazy zaawansowanej eksploatacji jednopiętowej. Wyróżniono również masywny, całkowicie naturalny, retuszowany okruch o wymiarach 78x37x19 mm. 3. Wytwórczość krzemieniarska, chronologia i przynależność kulturowa Niemal wszystkie zabytki ze stanowiska Czernichów 2 zostały wykonane z lokalnego krzemienia jurajskiego o barwie brązowej lub szarej. Jako że w inwentarzu nie stwierdzono rdzeni, o stosowanej technologii krzemieniarskiej można wnioskować jedynie na podstawie cech debitażu. Obecność zatępców pierwotnych, podtępców oraz odłupków korowych sugeruje, że na stanowisku miały miejsce zabiegi związane z zaprawą rdzeni. Prawdopodobnie przygotowywano jedynie powierzchnie przyszłej pięty i odłupni.

5 O przynajmniej częściowym braku zaprawy boków rdzeni świadczy duża ilość półsurowca wiórowego i odłupkowego, nosząca na stronach górnych ślady kory lub powierzchni naturalnych, usytuowanych wzdłuż krawędzi boków przy sporadycznym występowaniu pozostałości negatywów odłupków zaprawiających (zaobserwowanych jedynie u kilku wiórów). Przypuszczalnie, w początkowej fazie rdzeniowania niezaprawione mogły pozostawać również pięty rdzeni, szczególnie gdy były pokryte gładką, niekorową płaszczyzną naturalną, usytuowaną pod odpowiednim kątem w stosunku do przyszłej odłupni. Eksploatacja rdzeni prowadzona była głównie w celu otrzymania półsurowca wiórowego, natomiast w nieco mniejszym zakresie uzyskiwano odłupki (o eksploatacji rdzeni odłupkowych świadczy obecność pochodzących od nich charakterystycznych form technicznych). Niewykluczone, że reprezentują one ostatnią fazę rdzeniowania. Na podstawie wymiarów obecnych na stanowisku wierzchników można przypuszczać, że wielkość rdzeni (w fazie eksploatacji wiórowej) wynosiła od 23 do 40 mm. Widoczne u części półsurowca skręcenie względem osi odbicia sugeruje, iż mogły być to rdzenie o kształcie zbliżonym do stożkowatego. Zarówno w przypadku eksploatacji wiórowej, jak odłupkowej bezwzględnie stosowano zabieg prawcowania pięcisk rdzeni, przy czym wydaje się, że pożądany kąt, pod którym odbijano półsurowiec, był prosty. W trakcie eksploatacji rdzenie poddawano naprawom. Ograniczały się one jedynie do odłupni i polegały na tworzeniu wtórnych zatępisk, mających na celu ograniczenie ich nadmiernego rozszerzania się na boki rdzeni lub na znoszeniu (poprzez odbijanie od strony boków lub wierzchołka specjalnych odłupków) pozostałości po wcześniejszych, nieudanych odbiciach. Duża liczba rylcowców obecnych w inwentarzu dowodzi, iż na stanowisku miała miejsce produkcja zbrojników, chociaż ich samych zebrano zaledwie kilka. Do produkcji zbrojników wykorzystywano niewielkie wióry o szerokości do 10 mm, pochodzące ze środkowych partii odłupni. Z większych wykonywano inne narzędzia, które pojedynczo wystąpiły w inwentarzu (m.in. półtylczak, przekłuwacz, drapacz, narzędzie wnękowe). Odłupki, w tym okazy pochodzące z fazy zaprawy rdzeni, wykorzystywano przede wszystkim do produkcji drapaczy i skrobaczy. Ponadto na stanowisku odkryto mało charakterystyczne wióry i odłupki retuszowane oraz pojedynczy masywny retuszowany okruch, prawdopodobnie powstały przy rozbiciu większej bryły surowca. Ustalenie dokładnej przynależności kulturowej i chronologii inwentarza jest utrudnione z powodu skromnego zestawu zbrojników i braku rdzeni. Obecność trapezu wskazuje na atlantycki wiek stanowiska (Kozłowski 1967, 56-59). Pozostałe zbrojniki są formami spotykanymi w późnej fazie rozwoju kultury komornickiej (Kozłowski 1989, 134). Umiejscowienie chronologii stanowiska na początku okresu atlantyckiego sugeruje również stylistyka wyrobów krzemiennych, w której wyraźnie zauważalne są elementy stylu C (Galiński 2002, 69-71). Za należące do tego stylu należy uznać: smukły trójkąt nierównoboczny, smukłe półtylczaki, retusz trzeciego boku, a także pokrój produkowanego półsurowca wiórowego. CZERNICHÓW 3 (MAK/PM/3) 1. Surowiec i stan zachowania Inwentarz stanowiska liczy 1410 mezolitycznych zabytków krzemiennych. Ponadto, w obrębie koncentracji, którą tworzyły, odkryto 2 niewielkie fragmenty bursztynu. Większość artefaktów (ponad 60%) zostało wykonanych z lokalnego krzemienia jurajskiego o barwie brązowej (630 egz.) lub szarej (276 egz.). W inwentarzu wyróżniono również okazy wykonane z czerwonego radiolarytu (1 egz. w grupie eksploatacji wiórowej) oraz krzemienia narzutowego (2 egz. w grupie eksploatacji odłupkowej). Stanowisko charakteryzuje się dużym udziałem zabytków przepalonych w stopniu uniemożliwiającym identyfikację surowcową. Stanowią one ponad 35% całości inwentarza (tabela 2). Bardzo wysoki jest też stopień uszkodzeń artefaktów, z których jedynie 30% jest zachowanych w całości. 2. Analiza technologiczna 2.1. Grupa zaprawy rdzeni, wczesnego rdzeniowania oraz zabiegów naprawczych Do grupy tej zaklasyfikowano 280 zabytków, co stanowi 19,9 % całości inwentarza (25,8% pomijając okazy nieokreślone) (tabela 2). Wśród nich wyróżniono pojedynczą bryłę krzemienia jurajskiego o wymiarach 43x26x20 mm, której obecność można interpretować jako świadectwo przynoszenia na stanowisko naturalnych konkrecji surowca. Z procesem zaprawy rdzeni powiązać można 5 zatępców pierwotnych. W większości są to fragmenty dwuściennych i jednościennych zatępców odłupkowych, w znacznym stopniu pokrytych korą lub powierzchnią naturalną. Jedyny okaz zachowany w całości jest wiórową formą jednościenną i mierzy 14x5x3 mm. Z wczesną fazą rdzeniowania można łączyć 6 podtępców, w tym 2 wiórowe i 4 odłupkowe. Jedyny zachowany w całości jest okazem wiórowym i mierzy 32x9x5 mm. W inwentarzu obecne są również zabytki związane z naprawami rdzeni. O zabiegu naprawczym pięty, dokonanym prawdopodobnie we wczesnej fazie eksploatacji, świadczy świeżak frontalny mierzący 8x13x2 mm. Jest on okazem całkowicie korowym, co sugeruje, iż rdzenie mogły posiadać początkowo pięty zupełnie nieprzygotowane, które formowano (świeżono) dopiero po oddzieleniu serii wiórów lub odłupków. Liczniejsze są zabytki związane 65

6 z naprawami odłupni rdzeni, wśród których wyróżniono 3 jednościenne zatępce wtórne (2 fragmenty wiórów i odłupek o wymiarach 19x20x4 mm) oraz 3 odłupki odbite od boków rdzeni w celu zniesienia wypukłości, powstałych po wcześniejszych nieudanych odbiciach (wszystkie zachowane fragmentarycznie). Zarówno wśród wtórnych zatępców, jak i wspomnianych odłupków, wyróżnić można formy pochodzące od rdzeni wiórowych oraz odłupkowych. Na stanowisku w stosunkowo dużej liczbie (30 egz.) odkryto wierzchniki, z których część (ale z pewnością nie wszystkie) można powiązać ze świadomym wyrównywaniem dolnych partii odłupni. Jedynie 2 z nich są formami odłupkowymi (zachowany w całości mierzy 30x19x5 mm), natomiast zdecydowana większość to okazy wiórowe. Ich długość waha się pomiędzy mm (przy średniej 27 mm i odchyleniu standardowym 10 mm), szerokość pomiędzy 6-21 mm (przy średniej 10 mm i odchyleniu standardowym 3 mm), a grubość pomiędzy 2-8 mm (przy średniej 3 mm i odchyleniu standardowym 2 mm). Wierzchniki wiórowe stanowią dość zestandaryzowaną grupę. Prawie wszystkie posiadają na stronach górnych korę lub powierzchnię naturalną, usytuowaną w sposób sugerujący ich odbicie ze skrajnych partii odłupnii. Wszystkie są też nieznacznie podgięte w części dystalnej, a ponad 50% jest skręconych względem osi odbicia. W inwentarzu obecne są też 3 dwupiętniki. Wszystkie są uszkodzonymi okazami odłupkowymi, przy czym w 2 przypadkach można przypuszczać, że pochodzą one od rdzeni odłupkowych, natomiast 1 został oddzielony od rdzenia wiórowego. W omawianej grupie znalazły się też mniej charakterystyczne zabytki, związane z zaprawą lub naprawami rdzeni. Najliczniej wystąpiły wśród nich odłupki pokryte w znacznym stopniu (ponad 50% powierzchni strony górnej) korą lub płaszczyzną naturalną (158 egz.). Ich długość waha się pomiędzy 7-31 mm (przy średniej 17 mm i odchyleniu standardowym 6 mm), szerokość pomiędzy 5-37 mm (przy średniej 16 mm i odchyleniu standardowym 6 mm), a grubość pomiędzy 1-13 mm (przy średniej 4 mm i odchyleniu standardowym 2 mm). Ponad połowa odłupków to okazy całkowicie korowe, powszechnie spotykane są też korowe piętki. Ponadto wyróżniono 16 nieregularnych, całkowicie korowych wiórów (największy zachowany w całości mierzy 29x13x9 mm, a najmniejszy 19x6x2 mm.), 47 odłupków z wielokierunkowymi negatywami na stronach górnych (największy zachowany w całości mierzy 25x21x8 mm, a najmniejszy 9x6x1 mm) oraz 7 wiórów z wielokierunkowymi negatywami na stronach górnych (największy zachowany w całości mierzy 39x19x5 mm, a najmniejszy 17x8x2 mm) Grupa eksploatacji odłupkowej Do grupy tej zaliczono 305 zabytków, co stanowi 21,6% całości inwentarza (28,1% pomijając okazy 66 nieokreślone) (tabela 2). Na stanowisku wystąpiły 3 jednopiętowe rdzenie odłupkowe, z których jedynie 1 jest zachowany w całości. Został on wykonany na masywnym odłupku, mierzy 63x32x38 mm i posiada kształt zbliżony do łódkowatego z odłupnią usytuowaną na węższym boku. Pięta rdzenia jest uformowana, pięcisko prawcowane, a kąt oddzielania półsurowca zbliżony do prostego. Okaz posiada pełną zaprawę, obejmującą oba boki oraz tył, na którym wykonano regularne zatępisko (ryc. 4:2). Pozostałe 2 rdzenie są w znacznym stopniu uszkodzone. W obu przypadkach pięty są naturalne, pięciska prawcowane, kąt oddzielania półsurowca zbliżony do prostego, natomiast odłupnie mocno zakolone (ryc. 4:1). Odłupki od rdzeni jednopiętowych wystąpiły w liczbie 284. Ich długość waha się pomiędzy 5-31 mm (przy średniej 16 mm i odchyleniu standardowym 5 mm), szerokość pomiędzy 6-64 mm (przy średniej 14 mm i odchyleniu standardowym 6 mm), a grubość pomiędzy 1-9 mm (przy średniej 3 mm i odchyleniu standardowym 2 mm). Większość zabytków (prawie 60%) posiada na stronach górnych ślady kory lub powierzchni naturalnej, usytuowane najczęściej wzdłuż krawędzi boków lub w partiach dystalnych. Wśród piętek odłupków najczęściej występują płaskie, soczewkowate piętki nieczytelne (ponad 40%), liczne są też nieregularne piętki korowe lub naturalne (20%) oraz piętki krawędziowe (15%). Kąt odbicia okazów jest przeważnie prosty (ponad 80%), natomiast na krawędziach ich piętek zazwyczaj widoczne są ślady prawcowania pięcisk rdzeni (70%). Sęczki odłupków najczęściej są średniej wielkości i posiadają skazę (ponad 70%). U około 20% zabytków zaobserwowano też wargę. Większość odłupków jest prosta w przekroju podłużnym (prawie 80%), natomiast ponad 30% jest skręconych względem osi odbicia. Odłupki od rdzeni dwupiętowych są o wiele mniej liczne (18 egz.). Największy zachowany w całości mierzy 23x22x6 mm, natomiast najmniejszy 9x8x2 mm. Poza zauważalną dwupiętowością, odpowiadają one cechom zaobserwowanym u odłupków pochodzących od rdzeni jednopiętowych Grupa eksploatacji wiórowej Grupa ta obejmuje 419 zabytków, co stanowi 29,7% inwentarza (38,6% pomijając okazy nieokreślone) (tabela 2). Wśród 3 rdzeni wyróżniono 2 jednopiętowe oraz pojedynczy okaz eksploatowany jako dwupiętowy. Oba rdzenie jednopiętowe są częściowo uszkodzone i posiadają mocno zakolone odłupnie, usytuowane na węższych bokach. Pięta w jednym przypadku jest uformowana (ryc. 4:3), natomiast w drugim naturalna. Pięciska obu okazów są prawcowane, a kąt oddzielania półsurowca prosty. Ponadto na odłupni rdzenia z piętą naturalną widoczny jest ślad nieudanego, ukośnego podbicia, mającego na celu zniesienie wypukłość w jej górnej partii. Rdzeń

7 dwupiętowy jest zachowany w całości i mierzy 29x23x23 mm. Eksploatację prowadzono naprzemiennie od obu pięt, jednakże prawdopodobnie była to jej finalna faza, a rdzeń mógł być początkowo eksploatowany jako jednopiętowy. O późnej fazie eksploatacji świadczą również negatywy ostatnich wiórów o nieregularnych, krępych proporcjach. Mocno zakolona odłupnia zajmuje ¾ obwodu rdzenia, tył jest zaprawiony, natomiast obie pięty uformowane, z prawcowanymi pięciskami i prawie prostym kątem oddzielania półsurowca (ryc.4:4). Zdecydowaną większość omawianej grupy stanowią wióry od rdzeni jednopiętowych (396 egz.). Ich długość waha się pomiędzy mm (przy średniej 21 mm i odchyleniu standardowym 6 mm), szerokość pomiędzy 4-23 mm (przy średniej 10 mm i odchyleniu standardowym 3 mm), a grubość pomiędzy 1-8 mm (przy średniej 2 mm i odchyleniu standardowym 1 mm). Większość wiórów (ponad 50%) jest całkowicie pozbawiana śladów kory lub powierzchni naturalnej na stronach górnych, a jeżeli takie występują, to zazwyczaj usytuowane są wzdłuż krawędzi boków zabytków. Wśród piętek dominują płaskie, soczewkowate lub rzadziej podłużne piętki nieczytelne (prawie 70%). U ponad 20% zabytków stwierdzono piętki przygotowane pojedynczym lub kilkoma odbiciami. Na krawędziach piętek prawie zawsze widoczne są ślady prawcowania pięcisk rdzeni (90%). Sęczki wiórów przeważnie posiadają średnie rozmiary (prawie 80%), u połowy okazów zaobserwowano skazę, zaś u około 20 % obecna jest warga. W przekroju podłużnym wióry najczęściej są proste (ponad 60%), rzadziej podgięte w części dystalnej (prawie 30%). Ich przekroje poprzeczne są trapezowate (ponad 30%) lub trójkątne (30%), rzadziej wielokątne (prawie 20%). Około 20% wiórów jest skręconych względem osi odbicia. W inwentarzu wyróżniono również 10 wiórów pochodzących od rdzeni dwupiętowych, z których jedynie 2 są okazami zachowanymi w całości (wymiary: 43x15x5 mm i 20x7x2 mm). Poza wyróżniającą je dwupiętowością odpowiadają one cechom wiórów jednopiętowym Grupa narzędzi i charakterystycznych odpadków z ich produkcji Do grupy tej zaklasyfikowano 78 zabytków, co stanowi 5,5% całości inwentarza (7,2% pomijając okazy nieokreślone) (tabela 2). Wśród nich wyróżniono: 17 zbrojników, 19 rylcowców, 3 skrobacze, 2 drapacze, 1 rylec, 3 rylczaki, 5 narzędzi wnękowych, 14 wiórów retuszowanych wiórów, 9 retuszowanych odłupków, a także 5 fragmentów nieokreślonych narzędzi. Wszystkie zbrojniki zostały wykonane z wiórów, które (poza jednym wyjątkiem) oddzielone zostały od rdzeni jednopiętowych. Najliczniejsze wśród nich są półtylczaki, niestety wszystkie uszkodzone (5 egz.). Dwa okazy to półtylczaki Komornica wykonane ze stosunkowo krępych wiórów, z których jeden odbity został od rdzenia dwupiętowego (ryc. 5:1, 2). Pozostałe 3, zdecydowanie smuklejsze, są prawdopodobnie fragmentami półtylczaków pieńkowskich (ryc. 5:3-5). Na wierzchołku 1 zabytku widoczny jest wtórnie zaretuszowany negatyw rylcowczy, natomiast 2 posiadają dodatkowy, drobny retusz drugiego boku. Wszystkie trójkąty (3 egz.) są uszkodzonymi, smukłymi formami nierównobocznymi, lekko rozwartokątnymi. U jednego z nich widoczny jest ponadto dodatkowy retusz trzeciego boku (ryc. 5:6-8). Jedyny obecny w inwentarzu tylczak Stawinoga jest również częściowo uszkodzony i posiada lekko wklęsły tylec (ryc. 5:9). Wyróżniono także 2 uszkodzone trapezy, zwykły oraz wysoki (ryc. 5:10, 11). Uszkodzenie pozostałych zbrojników uniemożliwiają precyzyjną identyfikację typologiczną. Pięć okazów jest prawdopodobnie fragmentami smukłych trójkątów lub tylczaków, przy czym w jednym przypadku na wierzchołu widoczny jest wtórnie zaretuszowany negatyw rylcowczy (ryc. 5:12-15). Ponadto w inwentarzu obecny jest zabytek, który może być fragmentem zbrojnika Wieliszew (?) z retuszowaną podstawą (ryc. 5:16). Liczba rylcowców, które wystąpiły na stanowisku jest zbliżona do ilości zbrojników (19 egz.) (ryc. 5:17-35). Największy zachowany w całości mierzy 28x9x2 mm, natomiast najmniejszy 8x6x2 mm. Dominują wśród nich rylcowce podstawowe (16 egz.), w większości odbite, rzadziej złamane. Ponadto wystąpił pojedynczy microburin Krukowski. Do produkcji zbrojników wykorzystywano wióry pochodzącego od rdzeni jednopiętowych, w większości o szerokości mniejszej niż 10 mm. Wióry te są zazwyczaj całkowicie pozbawione kory lub powierzchni naturalnej, zróżnicowane w przekroju poprzecznym (trapezowate, trójkątne, wielokątne) i prawie nigdy skręcone. Ich piętki są przeważnie płaskie i nieczytelne, mają kształt soczewkowaty lub rzadziej podłużny oraz widoczne ślady prawcowania pięcisk rdzeni na krawędziach. Niektóre okazy posiadają również delikatny retusz na boku przeciwstawnym do wnęki. Pozostałe narzędzia są reprezentowane w inwentarzu nielicznie. Wyróżniono 3 skrobacze, w tym 2 jednoboczne, wykonane z odłupków oddzielonych od rdzeni jednopiętowych (ryc. 5:36, 37) oraz 1 poprzeczny (ryc. 5:38), z odłupka pochodzącego z fazy zaprawy lub naprawy. Jedyny zachowany w całości mierzy 27x20x3 mm. Z odłupków jednopiętowych wykonano również 2 drapacze. Zabytek zachowany w całości posiada krępe proporcje (20x14x6 mm), a jego zakolone drapisko zostało uformowane na złamanej krawędzi proksymalnej (ryc. 6:1). Na stanowisku wystąpił również pojedynczy, uszkodzony rylec zwielokrotniony, wykonany z masywnego wióra oddzielonego od rdzenia jednopiętowego (ryc. 6:2), a także 3 rylczaki. Z podobnego wióra wykonano także niewielki fragment półtylczaka (ryc. 6:3). Stosunkowo liczną grupę stanowią narzędzia 67

8 wnękowe (5 egz.) Wszystkie są uszkodzonymi okazami wiórowymi, z których 4 zostały oddzielone od rdzeni jednopiętowych (ryc. 6:4-7), natomiast 1 jest dwuściennym zatępcem (ryc. 6:8). W inwentarzu obecne są również wióry (14 egz.) i odłupki (9 egz.) retuszowane. Wszystkie wióry pochodzą z eksploatacji rdzeni jednopiętowych, a wymiary 2 okazów zachowanych w całości wynoszą 36x18x8 mm i 24x11x3 mm. Można wśród nich wyróżnić okazy retuszowane (płasko lub półstromo) ciągle oraz fragmentarycznie, a także nieliczne zabytki z retuszem na stronę dolną (ryc. 6:9-15). Odłupki retuszowane są bardziej zróżnicowane 5 oddzielono od rdzeni jednopiętowych, 1 pochodzi od rdzenia dwupietowego, natomiast 3 pochodzą z fazy zaprawy rdzeni. Jedyny okaz zachowany w całości mierzy 16x20x5 mm. W większości posiadają one fragmentaryczne retusze płaskie lub półstrome, niekiedy na stronę dolną (ryc. 6:16-18). Ponadto na stanowisku wystąpiły 4 retuszowane fragmenty zabytków, których uszkodzenia były tak duże, iż uniemożliwiły określenie zarówno formy narzędziowej, jak i wykorzystanego półsurowca Grupa eksploatacji łuszczniowej W grupie tej znalazły się jedynie 3 zabytki, co stanowi 0,2% całości inwentarza (0,3% z pominięciem okazów nieokreślonych) (tabela 2). Wśród nich można wyróżnić 2 uszkodzone łuszcznie jednobiegunowe (ryc. 6:19, 20) oraz pojedynczą łuszczkę Grupa okazów nieokreślonych Do grupy tej zaliczone niewielkie, znacząco uszkodzone fragmenty wiórów lub odłupków oraz okruchy z uszkodzonymi (najczęściej termicznie) stronami pozytywowymi. Łącznie obejmuje ona 325 okazów, co stanowi 23% całości inwentarza (tabela 2). 3. Wytwórczość krzemieniarska, chronologia i przynależność kulturowa Na stanowisku Czernichów 3 wykorzystywano prawie wyłącznie lokalny krzemień jurajski o barwie brązowej lub szarej. Był on przynoszony na stanowisko w postaci naturalnych konkrecji, które następnie przerabiano na rdzenie, a sam proces zaprawy jest poświadczony przez obecne w inwentarzu zatępce pierwotne oraz liczne odłupki korowe. W jednym przypadku rdzeń wykonano z bardzo masywnego odłupka (prawdopodobnie powstałego w wyniku rozbicia wyjątkowo dużej konkrecji krzemiennej). Na podstawie obecnych w inwentarzu form rdzeniowych oraz cech debitażu można stwierdzić, że eksploatacja była prowadzona zarówno w celu uzyskania półsurowca wiórowego, jak i odłupkowego. Rdzenie eksploatowano jako jednopiętowe, chociaż zdarzało się, iż w końcowej fazie rdzeniowania, 68 w celu maksymalnego wykorzystania bryły, stosowano również eksploatację dwupiętową. Kształt rdzeni jest trudny do odtworzenia, ponieważ większość okazów jest w znacznym stopniu uszkodzona lub reprezentują bardzo zawansowaną fazę rdzeniowania. Jedynie w przypadku zachowanego w całości rdzenia odłupkowego dobrze widoczny jest kształt zbliżony łódkowatego z odłupnią usytuowaną na węższym boku. Pewnych wskazówek dotyczących kształtu rdzeni dostarczył półsurowiec wiórowy i odłupkowy, a w szczególności wiórowe wierzchniki. Z uwagi na ich skręcenie względem osi odbicia (widoczne szczególnie u okazów pochodzących ze skrajnych partii odłupni) można przypuszczać, iż część rdzeni miała pierwotnie kształt zbliżony do stożkowatego. Na podstawie długości wierzchników można założyć, iż wielkość rdzeni wahała się od 20 do 48 mm. Nieznacznie większy jest natomiast wspomniany łódkowaty rdzeń odłupkowy, który mierzy ponad 60 mm. Stopień zaprawy rdzeni jest zróżnicowany. Pięty formowano pojedynczymi odbiciami lub pozostawiano nieprzygotowane (najczęściej, gdy na bryle surowca znajdowała się gładka płaszczyzna naturalna, usytuowana pod odpowiednim kątem do powierzchni przyszłej odłupni). Boki były w wielu przypadkach pozbawione zaprawy, co sugeruje częste występowanie kory lub powierzchni naturalnej wzdłuż krawędzi boków półsurowca wiórowego i odłupkowego. Niekiedy występowała jednak pełna zaprawa obejmująca boki, a nawet tył rdzeni. W trakcie eksploatacji rdzenie poddawano zabiegom naprawczym. Powszechnie stosowano prawcowanie pięcisk rdzeni, przy czym pożądany kąt oddzielania półsurowca był prosty. W celu ograniczenia nadmiernego rozszerzania się odłupni tworzono wtórne zatępiska. Nie było to jednak regułą, ponieważ w inwentarzu wystąpiły również rdzenie z odłupniami mocno zakolonymi. W przypadku pojawienia się na odłupnii wypukłości spowodowanych wcześniejszymi nieudanymi odbiciami, starano się je zniwelować poprzez oddzielnie specjalnych odłupków, odbijanych najczęściej od strony boków rdzeni. Ponadto stosowano zabieg świeżenia pięt, szczególnie w przypadku rdzeni, których pierwotna pięta była surowa. Eksploatacja wiórowa była prowadzona przede wszystkim w celu uzyskania półsurowca do produkcji zbrojników. Na masowość produkcji zbrojników na stanowisku, wskazują liczne rylcowce. Zbrojniki wykonywano z wiórów pochodzących ze środkowych partii odłupni. Przeważnie były one stosunkowo niewielkie i wąskie oraz odznaczały się bardzo smukłymi proporcjami (trójkąty, tylczaki i smukłe półtylczaki). Niekiedy wykorzystywano wióry nieco szersze (do produkcji trapezów) lub posiadające bardziej krępe proporcje (półtylczaki typu Komornica). Z większych wiórów wykonywano rylce, półtylczaki oraz narzędzia wnękowe. Odłupki służyły natomiast do produkcji drapaczy i skrobaczy.

9 Ponadto na stanowisku wystąpiły nieliczne zabytki, świadczące o stosowaniu techniki łuszczniowej. Obecność dwóch trapezów pozwala datować inwentarz na okres atlantycki (Kozłowski 1967, 56-59). Pozostałe zbrojniki w większości są formami spotykanymi w późnej fazie rozwoju kultury komornickiej (Kozłowski 1989, 134). Związek z tą jednostką taksonomiczną wykazują również obecne w inwentarzu rdzenie. Na stanowisku odkryto ponadto pojedynczy zbrojnik Wieliszew (jeżeli zaproponowana interpretacja typologiczna jest właściwa), który może być powiązany z kulturą janisławicką, jednakże elementy takie są stosunkowo częste w późnokomornickich inwentarzach z dorzecza górnej Wisły (Ginter 1975; Kozłowski 1989). Późną chronologię stanowiska potwierdza również stylistyka wyrobów kamiennych, wśród których wyraźnie widoczne są elementy stylu C: pokrój półsurowca wiórowego, smukłe półtylczaki, tylczaki i trójkąty nierównoboczne, retusz trzeciego boku (Galiński 2002, 69-71), a także nieliczne elementy stylu D, w tym m. in. trapez wysoki oraz wspomniany już zbrojnik Wieliszew (Galiński 2002, 71). CZERNICHÓW 4 (MAK/PM/4) 1. Surowiec i stan zachowania Inwentarz stanowiska liczy 258 mezolitycznych zabytków krzemiennych. Zdecydowana większość (prawie 90%) została wykonana z lokalnego krzemienia jurajskiego barwy brązowej (166 egz.) lub szarej (64 egz.). Ponadto na stanowisku wystąpił pojedynczy artefakt wykonany z czerwonego radiolarytu (zaklasyfikowany do grupy eksploatacji odłupkowej). Około 10% inwentarza stanowią okazy przepalone w stopniu uniemożliwiającym identyfikację surowcową (tabela 3). Zabytki charakteryzują się stosunkowo dobrym stanem zachowania, a ponad 40% jest zachowanych w całości. 2. Analiza technologiczna 2.1. Grupa zaprawy rdzeni, wczesnego rdzeniowania oraz zabiegów naprawczych Do grupy tej zostało zaliczonych 77 zabytków, co stanowi 29,8% całości inwentarza (31,6% pomijając okazy nieokreślone) (tabela 3). Wśród nich wyróżniono 2 przepalone bryły surowca o wymiarach 44x23x14 mm i 32x25x19 mm, które świadczą przynoszeniu na stanowisko naturalnych konkrecji. Z procesem zaprawy można powiązać odłupkowe zatępce pierwotne (2 dwuścienne i 2 jednościenne), z których największy mierzy 37x20x14 mm, natomiast najmniejszy 26x19x17 mm. Z wczesnej fazy rdzeniowania pochodzą 4 wiórowe podtępce (jedyny zachowany w całości mierzy 33x10x2 mm). W inwentarzu obecne są również zabytki świadczące o naprawach rdzeni. Wśród nich znalazł się fragment świeżaka naprawiającego uprzednio uformowaną pietę rdzenia wiórowego oraz odłupek znoszący pozostałość nieudanego odbicia w górnej partii rdzenia wiórowego posiadającego piętę naturalną (wymiary: 35x38x5 mm). Z wyrównywaniem dolnych partii odłupni można powiązać niektóre z 10 wierzchników, które znaleziono na stanowisku. Sześć okazów jest formami wiórowymi (największy mierzy 47x16x4 mm, a najmniejszy 34x16x8 mm), natomiast 4 to okazy odłupkowe (największy mierzy 37x25x7 mm, a najmniejszy 25x21x3 mm). Wszystkie wierzchniki są podgięte w częściach dystalnych i w większości przypadków posiadają na stronach górnych korę lub powierzchnię naturalną, sugerującą ich odbicie ze skrajnych partii odłupni. Ponadto wyróżniono pojedynczy wiórowy dwupiętnik o wymiarach 35x15x7 mm, oddzielony od rdzenia posiadającego przynajmniej jedną pietę zaprawioną. W omawianej grupie znalazły się też mniej charakterystyczne zabytki związane z zaprawą lub późniejszymi przekształceniami rdzeni. Wśród nich najliczniejsze są odłupki pokryte w znaczącym stopniu (ponad 50% powierzchni strony górnej) korą lub powierzchnią naturalną (38 egz.). Wymiary największego okazu wynoszą 49x42x19 mm, natomiast najmniejszego 9x7x1 mm. Ponad połowa odłupków to okazy całkowicie korowe. Ponadto wyróżniono 6 całkowicie korowych wiórów (największy mierzy 51x23x8 mm, a najmniejszy 30x11x9 mm) oraz 10 odłupków z wielokierunkowymi negatywami na stronach górnych (największy mierzy 31x34x15 mm, zaś najmniejszy 14x24x3 mm) Grupa eksploatacji odłupkowej W grupie tej znalazło się 45 zabytków, co stanowi 17,8% inwentarza (18,9% pomijając okazy nieokreślone) (tabela 3). W inwentarzu obecny jest jedynie 1 jednopiętowy rdzeń odłupkowy. Jest on okazem zachowanym fragmentarycznie, posiada uformowaną pietę, prawcowane pięcisko, prosty kąt oddzielania półsurowca oraz niezaprawione boki. Największą część omawianej grupy stanowią odłupki od rdzeni jednopiętowych (40 egz.). Ich długość waha się pomiędzy mm (przy średniej 22 mm i odchyleniu standardowym 7 mm), szerokość pomiędzy 8-40 mm (przy średniej 18 mm i odchyleniu standardowym 7 mm), a grubość pomiędzy 1-10 mm (przy średniej 4 mm i odchyleniu standardowym 2 mm). Większość odłupków (prawie 70%) posiada na stronach górnych ślady kory lub powierzchni naturalnej, usytuowanej zazwyczaj wzdłuż krawędzi jednego z boków. Piętki okazów najczęściej są korowe lub naturalne i posiadają kształt nieregularny (prawie 50%). Rzadziej spotykane są piętki krawędziowe (20%) i nieokreślone (około 15%). Ponad połowa odłupków posiada lekko rozwarty kąt odbicia (prawie 60%). Na krawędziach piętek niemal 70% zabytków widoczne 69

10 są ślady prawcowania pięcisk rdzeni. Sęczki z reguły mają średnie rozmiary (80%), a u połowy okazów zaobserwowano skazę. Warga wystąpiła u ponad 10% zabytków. W przekroju podłużnym odłupki są proste (prawie 50%) lub podgięte w częściach dystalnych (30%). Ponad 20% okazów jest skręconych względem osi odbicia. W inwentarzu wydzielono również 5 odłupków pochodzących od rdzeni dwupiętowych. Wymiary 2 okazów zachowanych w całości wynoszą 31x21x7 mm oraz 15x21x1 mm. U wszystkich odłupków zauważalna jest wyraźna dwupiętowość, jednakże pod względem innych cech są bardzo zróżnicowane Grupa eksploatacji wiórowej Do grupy tej zaklasyfikowano 90 zabytków co stanowi 34,9% całości inwentarza (36,9% pomijając okazy nieokreślone) (tabela 3). W inwentarzu obecnych jest 5 rdzeni wiórowych, w tym 2 jednopiętowe oraz 3 ze zmienioną orientacją. Oba rdzenie jednopiętowe są okazami stożkowatymi. Zabytek zachowany w całości mierzy 34x28x25 mm, posiada uformowaną piętę z prawcowanym pięciskiem, prosty kąt oddzielania półsurowca oraz dookolną odłupnie. Ostatnie negatywy mają krępe, wiórowo- -odłupkowe proporcje i są zakończone zawiasowo (ryc. 7:1). Drugi okaz jest zachowany fragmentarycznie. Pięta jest częściowo uformowana, a kąt oddzielania półsurowca prosty. Jeden z boków jest częściowo zaprawiony. Podobnie jak w przypadku pierwszego rdzenia, ostanie negatywy są nieregularne i zakończone zawiasowo. Wśród okazów ze zmienioną orientacją wyróżniono 2 płaskie rdzenie z odłupniami usytuowanymi na węższych bokach, u których zabieg zmiany orientacji polegał na przeniesieniu pięty na dawny wierzchołek, co pozornie upodabnia je do klasycznych form dwupiętowych współnoodłupniowych (rdzeń zachowany w całości mierzy 36x14x33 mm). Pięty zabytków są uformowane, pięciska prawcowana, a kąt oddzielania półsurowca zbliżony do prostego. Ponadto charakteryzują się one pełną zaprawą, obejmującą boki, a także tył (ryc. 7:2). Trzeci rdzeń ze zmienioną orientacją mierzy 37x28x34 mm i posiada kształt nieregularny. Był on dwukrotnie poddawany zabiegowi zmiany orientacji, która za każdym razem wiązała się z uzyskiwaniem innego rodzaju półsurowca. Pierwotnie okaz eksploatowano jako jednopiętowy rdzeń wiórowy. Po uszkodzeniu pięty nastąpiło jej przeniesienie na jeden z naturalnych boków i eksploatowanie w dalszym ciągu tej samej odłupni, przy czym na tym etapie eksploatacji uzyskiwano półsurowiec odłupkowy. Następnie piętę przeniesiono na dawny wierzchołek i rozpoczęto eksploatację wiórową (ryc. 7:3). Na stanowisku wystąpiło 78 wiórów pochodzących od rdzeni jednopiętowych. Ich długość waha się pomiędzy mm (przy średniej 32 mm i odchyleniu 70 standardowym 7 mm), szerokość pomiędzy 4-26 mm (przy średniej 11 mm i odchyleniu standardowym 4 mm), a grubość pomiędzy 1-15 mm (przy średniej 3 mm i odchyleniu standardowym 2 mm). Pod względem metrycznym wióry grupują się w dwa wyraźnie odrębne zbiory. W pierwszym znajdują się okazy mikrolityczne (długość < 25 mm, szerokość < 10 mm), natomiast w drugim (o wiele liczniejszym) większe i szersze (długość > 30 mm, szerokość > 15 mm), przy czym nie stwierdzono ich zróżnicowania pod względem innych cech. Ponad połowa wiórów posiada na stronach górnych ślady kory lub powierzchni naturalnej, usytuowanej przeważnie wzdłuż krawędzi boków (około 60%). Na stronach górnych pojedynczych okazów widoczne są negatywy odłupków zaprawiających. Większość zabytków posiada płaskie, soczewkowate piętki nieokreślone (ponad 40%). Stosunkowo liczne są też mniej regularne piętki naturalne lub korowe (prawie 30%) oraz piętki krawędziowe (prawie 20%). Na krawędziach piętek prawie zawsze widoczne są ślady prawcowania pięcisk rdzeni (prawie 90%), natomiast kąt ich odbicia zazwyczaj jest prosty (ponad 80%). Zdecydowana większość zabytków posiada sęczki średniej wielkości (ponad 70%), chociaż stosunkowo liczne są tez sęczki delikatne (około 20%). Skazę zaobserwowano u ponad 30% okazów, natomiast warga jest obecna u około 10%. W przekroju podłużnym wióry są proste (prawie 60%) lub podgięte w częściach dystalnych (około 30%). Ich przekrój poprzeczny jest najczęściej trapezowaty (około 40%) lub trójkątny (około 30%). Boki wiórów są z reguły zbieżne (prawie 60%) lub rzadziej równoległe (około 30%). Ponad 30% zabytków jest skręconych względem osi odbicia. Ponadto wyróżniono 7 wiórów pochodzących od rdzeni dwupiętowych, z których jedyny zachowany w całości mierzy 36x13x3 mm. Poza dwupiętowością odpowiadają one cechom wiórów jednopiętowych Grupa narzędzi i charakterystycznych odpadków z ich produkcji Do grupy tej zaklasyfikowano 31 zabytków, co stanowi 12% całości inwentarza (12,7% pomijając okazy nieokreślone) (tabela 3). Wśród nich wyróżniono: 7 zbrojników, 2 rylcowce, 1 skrobacz, 3 drapacze, 3 rylce, 7 wiórów retuszowanych oraz 8 retuszowanych odłupków. Wszystkie zbrojniki wykonano z wiórów oddzielonych od rdzeni jednopiętowych. Dwa zabytki pod względem typologicznym odpowiadają zbrojnikom Wieliszew (z retuszowaną podstawą o wymiarach 23x10x3 mm oraz z podstawą łamaną o wymiarach 41x10x5 mm) (ryc. 8:1, 2). Ponadto, w inwentarzu obecny jest tylczak Stawinoga z wtórnie zaretuszowanym negatywem rylcowczym na wierzchołku (wymiary: 16x4x1 mm) (ryc. 8:3), smukły zbrojnik z retuszowaną podstawą (wymiary:

11 32x7x3 mm) (ryc. 8:4), 2 uszkodzone trapezy (ryc. 8:5, 6) oraz niewielki fragment nieokreślonego zbrojnika. Wyróżniono również 2 odbite rylcowce, podstawowy i wierzchołkowy, mierzące 15x10x2 mm oraz 23x7x1 mm (ryc. 8:7, 8). Wióry wykorzystywane do produkcji zbrojników w większości przypadków są pozbawione płaszczyzn naturalnych lub korowych i przeważnie odznaczają się stosunkowo dużą szerokości (powyżej 10 mm). Jedynie w przypadku tylczaka Stawinoga i zbrojnika z retuszowaną podstawą do produkcji wykorzystano wióry bardzo smukłe. Pozostałe narzędzia są reprezentowane przez fragment skrobacza obubocznego (ryc. 8:9), 3 krępe drapacze odłupkowe (jedyny zachowany w całości mierzy 23x19x5 mm) (ryc. 8:10-12) oraz 3 rylce: klinowaty, mierzący 19x35x10 mm (ryc. 8: 13), jedynak mierzący 35x45x14 mm (ryc. 8:14) oraz fragment uszkodzonego rylca jednonegatywowego (ryc. 8:15). Do ich produkcji wykorzystywano przeważnie odłupki pochodzące z fazy zaprawy lub eksploatacji rdzeni jednopiętowych. Na stanowisku odkryto również 14 retuszowanych wiórów (2 zachowane w całości mierzą 42x17x4 mm i 48x14x7 mm), z których wszystkie zostały oddzielone od rdzeni jednopiętowych (ryc. 9:1-5) oraz 9 retuszowanych odłupków (największy zachowany w całości mierzy 44x27x8 mm, a najmniejszy 17x22x8 mm), pochodzących od rdzeni jednopiętowych lub powstałych na etapie zaprawy (ryc. 9:6-10). Wszystkie posiadają fragmentaryczne retusze płaskie lub półstrome, niekiedy również na stronę dolną Grupa okazów nieokreślonych W grupie tej znalazły się znacząco uszkodzone fragmenty wiórów i odłupków (3 egz.), fragment nieokreślonego rdzenia oraz okruchy z uszkodzonymi (najczęściej termicznie) stronami pozytywowymi (10 egz.). Łącznie obejmuje ona 14 zabytków, co stanowi 5,4% całości inwentarza (tabela 3). 3. Wytwórczość krzemieniarska, chronologia i przynależność kulturowa Na stanowisku Czernichów 4 wykorzystywano niemal wyłącznie lokalny krzemień jurajski o barwie brązowej lub szarej. Był on przynoszony na stanowisko w postaci naturalnych konkrecji, których ogładzenia sugerują wykorzystywanie złóż wtórnych. Bryły surowca były następnie przerabiane na rdzenie, co potwierdzają obecne w inwentarzu zatępce pierwotne oraz liczne odłupki korowe. Na podstawie występujących w inwentarzu form rdzeniowych, można stwierdzić, że eksploatacja była prowadzona głównie w celu uzyskania półsurowca wiórowego, natomiast produkcja odłupków była jedynie jej niewielkim uzupełnieniem. Kształt rdzeni wiórowych był stożkowaty lub też były one płaskimi okazami z odłupnią usytuowaną na jednym z węższych boków. Pięty były zawsze przygotowane najczęściej uformowane pojedynczym odbiciem. Z powodu zaawansowanej fazy eksploatacji, w jakiej znajdują się rdzenie, oraz ich częstych uszkodzeń, niewiele wiadomo o ich zaprawie przygotowawczej. Na niektórych zabytkach widoczna jest pełna zaprawa obejmującą boki i tył, jednakże z uwagi obecność powierzchni naturalnej lub kory na stronach górnych wielu wiórów, można przypuszczać, że boki mogły pozostać niezaprawione przynajmniej we wczesnej fazie eksploatacji. Produkcję półsurowca odłupkowego potwierdza pojedynczy rdzeń, charakteryzujący się całkowitym brakiem zaprawy (posiadający również naturalną piętę). Odłupki mogły być tez uzyskiwane na etapie finalnej eksploatacji rdzeni wiórowych. W trakcie eksploatacji rdzenie poddawano zabiegom naprawczym, przy czym zostały one poświadczone jedyne w przypadków okazów wiórowych. Stosowano świeżenie pięt i prawcowanie pięcisk w celu utrzymania prostego kąta oddzielania półsurowca. W przypadku pojawienia się na odłupniach wypukłości, spowodowanych wcześniejszymi nieudanymi odbiciami, podejmowano próby ich zniesienia poprzez odbicie od boku rdzeni specjalnych odłupków. Często stosowano również zabieg zmiany orientacji. Poddawano jej przede wszystkim płaskie rdzenie z odłupnią usytuowaną na węższym boku, których pięty przenoszono na dawne wierzchołki, co pozornie upodabnia je do klasycznych form dwupiętowych. Niekiedy zabieg zmiany orientacji był przeprowadzany wielokrotnie. Półsurowiec wiórowy był wykorzystywany do produkcji zbrojników, którą potwierdzają odkryte na stanowisku rylcowce. Większość zbrojników została wykonano z wiórów stosunkowo szerokich, a jedynie w dwóch przypadkach (tylczak Stawonoga i zbrojnik z retuszowaną podstawą) wykorzystano wióry smukłe i mikrolityczne. Pozostałe narzędzia (drapacze, skrobacze, rylce) wykonywano z odłupków, często pochodzących z fazy zaprawy rdzeni. Stanowisko charakteryzuje się dużym udziałem elementów późnomezolitycznych. Obecność trapezów wskazuje na jego atlantycką chronologię (Kozłowski 1967, 56-59). Wśród pozostałych zbrojników wyróżnić można formy typowe dla kultury janisławickiej (zbrojniki Wieliszew) oraz późnej fazy kultury komornickiej (półtylczak z retuszowaną podstawą) (Kozłowski 1989, 134). Późną chronologię inwentarza potwierdza także stylistyka zabytków, które nawiązują do stylów C i D (Galiński 2002, 69-71). Pomimo występowania wśród narzędzi form łączonych zarówno z kulturą komornicką, jak i janisławicką, sama technologia krzemieniarstwa, a szczególnie formy rdzeni obecne w inwentarzu nawiązują bardziej do pierwszej z wymienionych jednostek taksonomicznych (Dryja 2000). 71

12 CZERNICHÓW 5 (MAK/PM/5) 1. Surowiec i stan zachowania Inwentarz stanowiska liczy 230 mezolitycznych zabytków krzemiennych. Prawie wszystkie zostały wykonane z lokalnego krzemienia jurajskiego barwy brązowej (168 egz.) lub szarej (57 egz.). Około 2% artefaktów jest przepalonych w stopniu uniemożliwiającym identyfikację surowcową (tabela 4). Zabytki charakteryzują się stosunkowo dobrym stanem zachowania, a prawie 50% jest zachowanych w całości. 2. Analiza technologiczna 2.1. Grupa zaprawy rdzeni, wczesnego rdzeniowania oraz zabiegów naprawczych Do grupy tej zostało zaklasyfikowanych 65 zabytków, co stanowi 28,3% całości inwentarza (29,1% pomijając okazy nieokreślone) (tabela 4). Na stanowisku odkryto 5 fragmentów naturalnych konkrecji, które interpretować można jako świadectwo gromadzenia surowca przeznaczonego do produkcji rdzeni. Z zaprawą rdzeni można powiązać 6 zatępców pierwotnych. Są to wyłącznie formy jednościenne, zarówno wiórowe (2 zachowane w całości mierzą 52x15x8 mm i 49x15x12 mm), jak i odłupkowe (jedyny zachowany w całości mierzy 33x20x10 mm). Wszystkie są w znaczącym stopniu pokryte korą lub płaszczyzną naturalną. W inwentarzu obecnych jest też 8 podtępców, w większości odłupkowych (największy, zachowany w całości mierzy 35x27x12 mm, natomiast najmniejszy 27x25x4 mm). Z uwagi na ich odłupkowy charakter możliwe, iż bardziej niż z wczesną fazą rdzeniowania, należy je łączyć z zaawansowaną zaprawą. W inwentarzu obecne są również zabytki związane z naprawami rdzeni. Wśród nich wyróżniono 3 fragmenty zatępców wtórnych, w tym 2 okazy wiórowe (ograniczające rozszerzanie się boków rdzeni wiórowych) oraz 1 odłupkowy (świadczący o naprawie odłupni rdzenia odłupkowego). Wszystkie zatępce wtórne zostały odbite od wierzchołków rdzeni, w kierunku przeciwnym niż prowadzona była eksploatacja. Ponadto, na stanowisku odkryto pojedynczy odłupek (wymiary: 20x25x4 mm), który został odbity od boku rdzenia odłupkowego i znosił wypukłość w górnej partii jego odłupni. Z wyrównywaniem dolnych partii odłupni można połączyć niektóre wierzchniki (7 egz.). Pięć okazów jest formami wiórowymi (2 zachowane w całości mierzą 29x14x8 mm i 27x10x3 mm), natomiast 2 odłupkowymi (jedyny zachowany w całości mierzy 25x15x8 mm). Wszystkie wierzchniki są podgięte w częściach dystalnych, a usytuowanie kory lub powierzchni naturalnej na ich stronach górnych sugeruje, iż pochodzą ze skrajnych partii odłupnii. Część okazów jest także skręcona względem osi odbicia. Ponadto, w inwentarzu 72 obecne są mniej charakterystyczne zabytki związane z zaprawą lub przekształceniami rdzeni. Wyróżniono 13 odłupków pokrytych w znacznym stopniu korą lub powierzchnią naturalną (ponad 50% powierzchni strony górnej), w tym 5 okazów całkowicie korowych (największy zachowany w całości mierzy 47x44x13 mm, a najmniejszy 20x13x3 mm), 6 całkowicie korowych wiórów (2 zachowane w całości mierzą 32x17x4 mm i 20x8x3 mm, 12 odłupków z wielokierunkowymi negatywami na stronach górnych (wymiary największego zachowanego w całości wynoszą 32x22x10 mm, zaś najmniejszego 21x20x6 mm) oraz 4 fragmenty wiórów z wielokierunkowymi negatywami na stronach górnych Grupa eksploatacji odłupkowej Do grupy tej zaliczono 54 zabytki, co stanowi 23,5% całości inwentarza (24,2% pomijając okazy nieo kreślone). Dominują wśród nich odłupki oddzielone od rdzeni jednopiętowych (51 egz.). Ich długość waha się pomiędzy mm (przy średniej 22 mm i odchyleniu standardowym 6 mm), szerokość pomiędzy 8-26 mm (przy średniej 17 mm i odchyleniu standardowym 4 mm), a grubość pomiędzy 1-9 mm (przy średniej 4 mm i odchyleniu standardowym 2 mm). Większość odłupków (prawie 70%) posiada na stronach górnych ślady kory lub powierzchni naturalnej. Wśród piętek najczęściej spotykane są przygotowane pojedynczym lub kilkoma odbiciami, przeważnie posiadające kształt soczewkowaty lub podłużny (ponad 30%). Liczne są również nieregularne piętki korowe lub naturalne (ponad 20%) oraz krawędziowe (ponad 20%). Kąt odbicia odłupków jest zazwyczaj prosty (ponad 50%) lub rzadziej rozwarty (ponad 30%). Na krawędziach piętek większości zabytków widoczne są ślady prawcowania pięcisk rdzeni (prawie 70%). Sęczki odłupków najczęściej posiadają średnie rozmiary (ponad 60%), rzadziej występują sęczki delikatne (ponad 20%) lub bardzo duże (około 15%). Skaza jest obecna w prawie 40% przypadków, natomiast wargę zaobserwowano u ponad 10% okazów. Zdecydowana większość odłupków jest prosta w przekroju podłużnym (prawie 90%). Ponadto na stanowisku znaleziono 3 odłupki mogące pochodzić od rdzeni dwupiętowych, w tym 2 zachowane w całości, o wymiarach 15x10x2 mm i 15x24x2 mm Grupa eksploatacji wiórowej Do grupy tej zaliczono 65 zabytków, co stanowi 28,3% całości inwentarza (29,1% pomijając okazy nieokreślone) (tabela 4). Wszystkie rdzenie są okazami jednopiętowymi (5 egz.). Wśród nich wyróżniono 3 rdzenie o kształcie stożkowatym (wymiary: 40x24x25 mm, 36x24x3 mm i 30x18x14 mm) (ryc. 9:11, ryc. 10:1, 4), 1 okaz z odłupnią usytuowaną na szerszym boku (mierzący 42x41x22 mm) (ryc. 10:2) oraz 1 zabytek zachowany fragmentarycznie

13 (ryc. 10:3). Pięty rdzeni są uformowane lub zaprawione, pięciska prawcowane, a kąt oddzielania półsurowca zbliżony do prostego. Boki są zazwyczaj zaprawione całkowicie lub częściowo. Niektóre okazy posiadają również zaprawiony tył oraz wierzchołek. Na 2 rdzeniach widoczne są ślady zabiegów, mających na celu ograniczenie rozszerzania się odłupni (wtórne zatępisko oraz ścienienie całego boku poprzez odbicie masywnego odłupka). Na stanowisku licznie wystąpiły wióry pochodzące z eksploatacji rdzeni jednopiętowych (58 egz.). Ich długość waha się pomiędzy mm (przy średniej 25 mm i odchyleniu standardowym 5 mm), szerokość pomiędzy 6-20 mm (przy średniej 11 mm i odchyleniu standardowym 3 mm), a grubość pomiędzy 1-8 mm (przy średniej 3 mm i odchyleniu standardowym 1 mm). Większość zabytków (70%) posiada na stronach górnych ślady kory lub powierzchni naturalnej, usytuowanej najczęściej wzdłuż krawędzi boków. Wióry najczęściej posiadają płaskie piętki nieokreślone, o kształcie soczewkowatym lub rzadziej podłużnym (ponad 30%). Liczne są również piętki krawędziowe (ponad 20%) oraz przygotowane pojedynczym lub kilkoma odbiciami (około 15%). Na krawędziach piętek zazwyczaj widoczne są ślady prawcowania pięcisk rdzeni (ponad 70%), a kąt odbicia wiórów jest najczęściej zbliżony do prostego (ponad 90%). Sęczki przeważnie posiadają średnie rozmiary (około 70%), chociaż stosunkowe liczne są też sęczki delikatne (25%). Skazę zaobserwowano u połowy zabytków, natomiast warga jest obecna u ponad 20%. W przekroju podłużnym wióry są proste (ponad 40%) lub podgięte w części dystalnej (ponad 40%). Ich przekrój poprzeczny jest najczęściej trapezowaty (prawie 40%) lub wielokątny (30%), a krawędzie boków równoległe (ponad 40%) lub zbieżne (ponad 20%). Skręcenie względem osi odbicia jest obecne w ponad 20% przypadków. Ponadto, w inwentarzu obecne są 2 fragmenty wiórów, które mogą pochodzić z eksploatacji rdzeni dwupiętowych Grupa narzędzi i charakterystycznych odpadków z ich produkcji Do grupy tej zaliczono 39 zabytków, co stanowi 17% całości inwentarza (17,5% z pominięciem okazów nieokreślonych). Wśród nich wyróżniono: 8 skrobaczy, 12 drapaczy, 2 rylce, 7 wiórów retuszowanych oraz 10 odłupków retuszowanych. Wszystkie skrobacze są wykonane z odłupków, które w większości powiązać można z procesem zaprawy rdzeni (największy zachowany w całości posiada wymiary 34x23x6 mm, natomiast najmniejszy 16x22x7 mm). Charakteryzuje je stosunkowo duże zróżnicowanie typologiczne. Wyróżniono zarówno okazy jednoboczne, jak i obuboczne (ryc. 11:1-7), a także pojedynczy zabytek o trzech bokach łuskanych (ryc. 11:8). Większość drapaczy to okazy o krępych proporcjach, wykonane z odłupków powstałych w trakcie zaprawy rdzeni lub w fazie eksploatacji jednopiętowej (największy zachowany w całości mierzy 30x24x7 mm, a najmniejszy 22x26x9 mm). Często spotykane jest dodatkowe łuskanie boków zabytków (ryc. 11:9-13, ryc. 12:1-5). Ponadto wyróżniono pojedynczy drapacz wiórowy o wymiarach 25x10x5 mm (ryc. 12:6) oraz odłupkowy drapacz zdwojony, mierzący 22x14x4 mm (ryc. 12:7). W inwentarzu obecne są również 2 rylce węgłowe. Pierwszy (wymiary: 23x30x9 mm) został wykonany z odłupka znoszącego bok rdzenia (ryc. 12:9), natomiast drugi (wymiary: 37x24x7 mm) jest rylcem podwójnym, wykonanym z masywnego odłupka pochodzącego zaawansowanej fazy eksploatacji jednopiętowej (ryc. 12:8). Ponadto, na stanowisku odkryto 7 wiórów retuszowanych (największy, zachowany w całości mierzy 40x9x5 mm, natomiast najmniejszy 29x12x4 mm) (ryc. 12:10-13) i 10 retuszowanych odłupków (największy zachowany w całości mierzy 37x40x15 mm, a najmniejszy 19x13x3 m) (ryc. 12:14, 15). Są one najczęściej retuszowane fragmentarycznie płasko lub półstromo, chociaż zdarzają się również okazy z bokami retuszowanymi na całej długości. W kilku przypadkach zaobserwowano retusz na stronę dolną. Wióry retuszowane w przeważającej większości pochodzą od rdzeni jednopiętowych. Jedynie w 1 przypadku zaretuszowano wiórowy zatępiec wtórny. Wśród retuszowanych odłupków znalazły się zarówno okazy pochodzące z zaawansowanej eksploatacji, jak i z etapu zaprawy i napraw rdzeni Grupa okazów nieokreślonych Do grupy tej zaklasyfikowano 7 niewielkich, znacząco uszkodzonych fragmentów wiórów lub odłupków. Stanowią one 3% całości inwentarza. 3. Wytwórczość krzemieniarska, chronologia i przynależność kulturowa Wszystkie zabytki ze stanowiska Czernichów 5 zostały wykonane z lokalnego krzemienia jurajskiego o barwie brązowej lub szarej. Był on przynoszony na stanowisko w postaci naturalnych konkrecji, których ogładzenia sugerują, że wykorzystywano raczej wtórne złoża surowca. O procesie zaprawy rdzeni świadczą liczne zatępce pierwotne, a także obecność korowych odłupków. Wszystkie rdzenie, które odkryte na stanowisku należy łączyć z jednopiętową eksploatacją wiórową, jednak z uwagi na obecność stosunkowo zestandaryzowanego półsurowca odłupkowego, a także niektórych form technicznych można założyć, że w mniejszym zakresie eksploatowano również jednopiętowe rdzenie odłupkowe. Wielkość rdzeni wiórowych zazwyczaj nie przekracza 40 mm, natomiast ich kształt jest najczęściej stożkowaty. Wszystkie posiadają pięty uformowane pojedynczym lub rzadziej kilkoma odbiciami. W większości 73

14 posiadają też przynajmniej częściowo zaprawione boki, a w niektórych przypadkach zaprawa obejmowała także tył i wierzchołek. W trakcie eksploatacji rdzenie poddawano zabiegom naprawczym. Najczęściej dotyczyły one odłupni i miały na celu ograniczenie jej nadmiernego rozszerzania się na boki rdzeni (tworzenie wtórnych zatępisk, ścienienia całych boków rdzeni). Odłupnie naprawiano również, gdy na skutek wcześniejszych odbić pojawiały się niepożądane wypukłości. Powszechnie stosowano prawcowanie pięcisk w celu utrzymania względnie prostego kąta oddzielania półsurowca. Pomimo ewidentnej dominacji eksploatacji ukierunkowanej na produkcję półsurowca wiórowego, większość obecnych w inwentarzu narzędzi (drapacze, skrobacze, rylce) jest wykonana z odłupków. Możliwe, że narzędzia wiórowe zostały wyniesione poza obręb stanowiska lub było ono jedynie miejscem produkcji półsurowca wiórowego, który był następnie przekształcany gdzie indziej. Określenie chronologii i przynależności kulturowej stanowiska jest utrudnione z powodu braku diagnostycznych form narzędziowych, jakimi dla mezolitu są zbrojniki. Z uwagi na obecność rdzeni o kształcie stożkowatym, a także na ogólny pokrój półsurowca wiórowego, który zaliczyć można do stylu C, słusznym wydaje się chronologiczne umiejscowienie stanowiska w obrębie późnego mezolitu (Galiński 2002, 69-71). CZERNICHÓW 6 (MAK/PM/6) 1. Surowiec i stan zachowania Inwentarz stanowiska liczy 507 zabytków krzemiennych. Zostały one zebrane w różnych częściach wydmy w Czernichowie i tworzą niehomogeniczny zbiór, którego prezentacja według schematy klasyfikacji dynamicznej ma jedynie charakter porządkowy, pozwalający na wyodrębnienie poszczególnych kategorii artefaktów. Większość zabytków (prawie 60%) wykonana jest z lokalnego krzemienia jurajskiego barwy brązowej (249 egz.) lub szarej (43 egz.). Ponadto w inwentarzu obecny jest pojedynczy okaz z krzemienia czekoladowego (w grupie eksploatacji wiórowej). Ponad 40% artefaktów jest przepalonych w stopniu uniemożliwiającym identyfikację surowcową (tabela 5). Materiały charakteryzują się dużym stopniem uszkodzeń, a jedynie 30% jest zachowanych w całości. 2. Analiza technologiczna 2.1. Grupa zaprawy rdzeni, wczesnego rdzeniowania oraz zabiegów naprawczych Do grupy tej zaklasyfikowano 141 zabytków, co stanowi 27,8 całości inwentarza (35,7% pomijając okazy nieokreślone) (tabela 5). Wśród form charakterystycznych dla procesu zaprawy rdzeni 74 wyróżniono 7 zatępców pierwotnych. Są to prawie wyłącznie okazy odłupkowe, zarówno dwuścienne, jak i jednościenne, z których 2 zachowane w całości mierzą 31x25x13 mm i 28x32x8 mm. Ponadto w inwentarzu obecnych jest 5 podtępców, w tym 2 odłupkowe zachowane w całości o wymiarach 17x10x6 mm i 23x16x8 mm. Z zabiegami naprawczymi pięt rdzeni można powiązać 3 świeżaki. Dwa zabytki są fragmentami świeżaków frontalnych, natomiast 1 został odbity od boku rdzenia (wymiary 13x12x3 mm). W inwentarzu obecne są również 2 fragmenty odłupkowych zatępców wtórnych, związanych zabiegami mającymi na celu ograniczenie nadmiernemu rozszerzaniu się odłupni oraz 2 specjalne odłupki, znoszące wypukłości, które powstały na odłupniach na skutek wcześniejszych nieudanych odbić (zachowany w całości mierzy 20x20x5 mm). Ponadto, wyróżniono pojedynczy fragment wiórowego wierzchnika oraz uszkodzony wiórowy dwupiętnik. W omawianej grupie znalazły się również mniej charakterystyczne zabytki, które mogły powstać w fazie zaprawy lub napraw rdzeni. Najliczniejsze wśród nich są odłupki pokryte w znacznym stopniu korą lub powierzchnią naturalną (ponad 50% powierzchni strony górnej) (94 egz.). Ich długość waha się pomiędzy mm (przy średniej 26 mm i odchyleniu standardowym 9 mm), szerokość pomiędzy 7-61 mm (przy średniej 21 mm i odchyleniu standardowym 10 mm), a grubość pomiędzy 1-22 mm (przy średniej 6 mm i odchyleniu standardowym 4 mm). Ponad połowa okazów to odłupki całkowicie korowe, najczęściej posiadające również korowe piętki. Wydzielono 13 odłupków z wielokierunkowymi negatywami na stronach górnych (największy zachowany w całości mierzy 32x38x8 mm, a najmniejszy 14x9x2 mm) oraz 13 całkowicie korowych wiórów (jedyny zachowany w całości mierzy 35x16x3 mm) Grupa eksploatacji odłupkowej Do grupy tej zostały zaliczone 134 zabytki, co stanowi 26,4% całości inwentarza (33,9% pomijając okazy nieokreślone) (tabela 5). Wśród nich dominują odłupki oddzielone od rdzeni jednopiętowych (123 egz.). Ich długość waha się pomiędzy 8-32 mm (przy średniej 19 mm i odchyleniu standardowym 6 mm), szerokość pomiędzy 6-29 mm (przy średniej 16 mm i odchyleniu standardowym 5 mm), a grubość pomiędzy 1-13 mm (przy średniej 4 mm i odchyleniu standardowym 2 mm). Większość odłupków (ponad 60%) posiada na stronach górnych ślady kory lub powierzchni naturalnej. Zabytki najczęściej posiadają nieregularne piętki korowe lub naturalne (30%) oraz płaskie piętki nieczytelne (prawie 30%). Stosunkowo liczne są też piętki krawędziowe (około 15%) i przygotowane pojedynczym lub kilkoma odbiciami (około 15%). Kąt odbicia zabytków jest przeważnie prosty (60%) lub rzadziej lekko rozwarty (ponad

15 20%). Ślady prawcowania pięcisk rdzeni zaobserwowano na krawędziach piętek 40% odłupków. Sęczki najczęściej posiadają średnie rozmiary (prawie 60%), stosunkowo liczne są też sęczki delikatne (ponad 30%). Skaza wystąpiła u prawie 40% zabytków, natomiast warga u około 15%. Odłupki przeważnie są proste w przekroju podłużnym (ponad 60%) lub nieznacznie podgięte w częściach dystalnych (ponad 20%). Wierzchołki około 15% okazów są zakończone zawiasowo. Ponadto w inwentarzu wyróżniono 11 odłupków pochodzących od rdzeni dwupiętowych, z których największy mierzy 18x19x8 mm, natomiast najmniejszy 15x12x2 mm. Pod względem większości cech są one zbliżone do odłupków jednopiętowych Grupa eksploatacji wiórowej Do grupy tej zaliczono 88 zabytków, co stanowi 17,4% całości inwentarza (22,3% pomijając okazy nieokreślone) (tabela 5). Wszystkie rdzenie są formami jednopiętowymi (3 egz.). Wśród nich wyróżniono 1 silnie wyeksploatowany rdzeń stożkowaty z mocno zakoloną odłupnią zajmującą prawie ¾ obwodu bryły o wymiarach 24x22x14 mm (ryc. 13:2), 1 okaz z odłupnią usytuowaną na szerszym boku mierzący 51x37x23 mm (ryc. 13:1) oraz 1 zabytek zachowany fragmentarycznie. W 2 przypadkach pięty rdzeni są nieprzygotowane i pokryte gładką powierzchnią naturalną (okaz stożkowaty oraz uszkodzony fragment). Wszystkie zabytki posiadają prosty kąt oddzielania półsurowca oraz prawcowane pięciska. Stopnień zaprawy boków, tyłu i wierzchołków rdzeni jest natomiast bardzo zróżnicowany. Wśród półsurowca wiórowego dominują zabytki pochodzące od rdzeni jednopiętowych (82 egz.). Ich długość waha się pomiędzy mm (przy średniej 25 mm i odchyleniu standardowym 4 mm), szerokość pomiędzy 5-20 mm (przy średniej 11 mm i odchyleniu standardowym 3 mm), a grubość pomiędzy 1-10 mm (przy średniej 3 mm i odchyleniu standardowym 2 mm). Na stronach górnych ponad połowy okazów widoczne są ślady kory lub powierzchni naturalnej (prawie 60%). Zdecydowana większość zabytków posiada płaskie piętki nieczytelne o kształcie najczęściej soczewkowatym (60%). Kąt odbicia okazów jest przeważnie prosty (70%), natomiast w połowie przypadków na krawędziach piętek widoczne są ślady prawcowania pięcisk rdzeni. Sęczki w większości posiadają normalne rozmiary (ponad 50%), chociaż liczne są również sęczki delikatne (30%). Skazę zaobserwowano u ponad 30% zabytków, natomiast wargę u około 10%. W przekroju poprzecznym wióry są proste (60%) lub podgięte w częściach dystalnych (ponad 30%). Krawędzie ich boków najczęściej są zbieżne (około 70%), a przekrój poprzeczny trójkątny (ponad 40%) lub trapezowaty (ponad 30%). Około 15% wiórów jest skręconych względem osi odbicia. Ponadto w inwentarzu obecne są 3 fragmenty wiórów mogących pochodzić od rdzeni dwupiętowych Grupa narzędzi i charakterystycznych odpadków z ich produkcji Do grupy tej zaliczono 32 zabytki, co stanowi 6,3 % całości inwentarza (8,1% pomijając okazy nieokreślone). Wśród nich wyróżniono: 4 zbrojniki, 7 rylcowców, 1 skrobacz, 3 drapacze, 1 rylec, 2 narzędzia wnękowe, 4 wióry retuszowane oraz 10 odłupków retuszowanych. Wszystkie zbrojniki wykonano z wiórów pochodzących od rdzeni jednopiętowych. Są one reprezentowane przez pojedynczy zbrojnik z retuszowaną podstawą, posiadający dodatkowe łuskanie na stronie dolnej (wymiary: 30x7x3 mm) (ryc. 13:3), uszkodzony półtylczak pieńkowski (ryc. 13:4), uszkodzony trapez wysoki (ryc. 13:5) oraz niewielki fragment półtylczaka lub tylczaka z dodatkowym łuskaniem na stronie dolnej oraz wtórnie zaretuszowanym negatywem rylcowczym (ryc. 13:6). W inwentarzu obecnych jest również 7 rylcowców, z których największy mierzy 17x9x2 mm, a najmniejszy 12x8x2 mm (ryc. 7-13). Większości są to okazy podstawowe, zazwyczaj złamane. Zarówno zbrojniki, jak i rylcowce zostały wykonane z wiórów pochodzących od rdzeni jednopiętowych, przeważnie całkowicie pozbawionych śladów kory lub powierzchni naturalnej. Jedyny skrobacz jest znacząco uszkodzony, jednakże prawdopodobnie jest to odłupkowy okaz jednoboczny (ryc. 13:14). Wszystkie 3 drapacze są formami odłupkowymi, w większości posiadającymi krępe proporcje (ryc. 13:15-17). Wymiary 2 zabytków zachowanych w całości wynoszą 37x25x15 mm oraz 14x12x4 mm. Wszystkie wykonano z odłupków pochodzących z fazy zaprawy rdzeni. Jedyny rylec obecny w inwentarzy jest formą zwielokrotnioną, utworzoną na bardzo masywnym rylczaku i mierzy 39x18x12 mm (ryc. 14:1). Wśród 2 narzędzi wnękowych wyróżniono uszkodzony zabytek wiórowy (ryc. 14:2) oraz okaz wykonany z odłupkowego wierzchnika (wymiary: 40x28x7 mm) (ryc. 14:3). Wszystkie retuszowane wióry są zachowane fragmentarycznie i pochodzą od rdzeni jednopiętowych (4 egz.) (ryc.14:4-6). Uszkodzonych jest także większość obecnych w inwentarzu odłupków retuszowanych (7 egz.), wśród których można jednak wyróżnić zarówno okazy związane z zawansowaną eksploatacją, jak i procesem zaprawy rdzeni (wymiary 2 okazów zachowanych w całości wynoszą 30x24x7 mm oraz 29x19x7 mm) (ryc. 14:7-12). Są one retuszowane najczęściej fragmentarycznie, płasko lub półstromo, niekiedy na stronę dolną. Jedynie w przypadku 2 wiórów zaretuszowane zostały całe krawędzi boków Grupa okazów nieokreślonych Do grupy tej zaklasyfikowano niewielkie, znacząco uszkodzone fragmenty wiórów lub odłupków (70 egz.) oraz okruchy z uszkodzonymi (najczęściej termicznie) stronami pozytywowymi (42 egz.). Łącznie obejmuje ona 112 okazów, co stanowi 22,1% całości inwentarza. 75

16 3. Wytwórczość krzemieniarska, chronologia i przynależność kulturowa Jak już wspomniano, inwentarz stanowiska Czernichów 6 tworzą materiały zmieszane. Niestety, z uwagi dla brak dokumentacji nie jest możliwe ich rozdzielnie oraz określenie dokładnych miejsc, z których zostały zebrane. Inwentarz charakteryzuje się jednak dużym podobieństwem do pozostałych mezolitycznych stanowisk, odkrytych przez Jurę na wydmie w Czernichowie. Tak jak w przypadku inwentarzy stanowisk nr 2-5, zabytki są wykonane niemal wyłącznie z lokalnego krzemienia jurajskiego o barwie brązowej lub szarej. Formy rdzeni wiórowych oraz typy zbrojników odpowiadają zabytkom, które wystąpiły w pozostałych inwentarzach i podobnie jak one wykazują wiele cech wskazujących na ich późną (atlantycką) chronologię. Potwierdza to informacje zawarte w Notatniku Polowym Jury, dotyczące pozyskania części omawianych artefaktów z pobliża miejsc wystąpienia pozostałych skupisk i ich następnym zmieszaniu. Inwentarz stanowiska Czernichów 6, głównie z uwagi na obecne w nim elementy późnomezolityczne, należy zatem traktować jako potwierdzenie atlantyckiego wieku pozostałych stanowisk. IV. PODSUMOWANIE Materiały krzemienne zebrane w Czernichowie przez Albina Jurę dowodzą funkcjonowania relatywnie intensywnego osadnictwa mezolitycznego, jakie miało miejsce w rejonie rozległej, piaszczystej wydmy położonej na skraju wspomnianej miejscowości. Podejmując próbę jego interpretacji, należy ponownie podkreślić, iż wszystkie omówione stanowiska zostały zebrane powierzchniowo i nie posiadają dokumentacji planigraficznej. Przeprowadzone analizy wykazały zdecydowaną spójność technologiczną większości inwentarzy (za wyjątkiem zmieszanego stanowiska Czernichów 6), która pozwala uznać za wiarygodne informacje o pozyskaniu materiałów z kilku wyraźnych koncentracji. Zakładając, że koncentracje te miały charakter krzemienic (być może częściowo zniszczonych), można ostrożnie interpretować je jako pozostałości niewielkich obozowisk. Kwestia ich ewentualnej jednoczasowości pozostaje otwarta. Na wszystkich stanowiskach wykorzystywano niemal wyłącznie lokalny krzemień jurajski, który prawdopodobnie pozyskiwany był ze złóż na południowych obrzeżach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej lub w obrębie doliny Wisły. Charakteryzuje się on najczęściej barwą brązową lub rzadziej szarą, niemniej jednak nie stwierdzono żadnych preferencji w wyborze konkretnej odmiany przy produkcji określonego typu półsurowca czy narzędzi. Z uwagi na ogładzenia i częściowe pozbawienie płaszczyzn korowych brył surowca obecnych w niektórych inwentarzach, można 76 przypuszczać, że w większości podejmowano je z aluwialnych złóż wtórnych. Na wszystkich stanowiskach stwierdzono obecność form charakterystycznych dla procesu zaprawy rdzeni. Zaprawiano przeważnie powierzchnie przyszłych pięt i odłupni. Boki, wierzchołki i tył rdzeni często pozostawiano surowe, przy czym zaobserwowano, że niekiedy były one zaprawiane (naprawiane) w trakcie rozpoczętej eksploatacji. W każdym inwentarzu zauważalna jest wyraźna przewaga eksploatacji wiórowej nad odłupkową. Wśród nielicznych form rdzeniowych zaobserwować można pewne zróżnicowanie. Najczęściej spotykane są jednopiętowe, wiórowe rdzenie stożkowate (niekiedy z bardzo mocno zakoloną lub prawie dookolną odłupnią), które wystąpiły na prawie każdym stanowisku. Stosunkowo liczne są też mało regularne rdzenie odłupkowe. Pozostałe typy rdzeni występują pojedynczo w różnych inwentarzach. Ponadto, na stanowisku nr 3 stwierdzono ślady stosowania techniki łuszczniowej. W każdym inwentarzu obecne są zabytki świadczące o naprawach rdzeni w trakcie eksploatacji. Najbardziej zauważalne różnice pomiędzy poszczególnymi stanowiskami dotyczą składu grup narzędziowych. Zbrojniki i potwierdzające ich produkcję rylcowce odkryto na wszystkich, za wyjątkiem stanowiska nr 5. Zdecydowana większość zbrojników wykonana jest z wiórów bardzo smukłych, z podobnego półsurowca wykonane są też liczne rylcowce. Pojedyncze zbrojniki wykonane z szerszych wiórów wystąpiły jedynie w inwentarzach stanowisk nr 3, 4 i 6. Brak zbrojników na stanowisku Czernichów 5 jest najprawdopodobniej spowodowany różnicą o charakterze funkcjonalnym, co sugeruje również o wiele większa, w porównaniu do pozostałych inwentarzy, liczba drapaczy i skrobaczy. Pozostałe narzędzia są reprezentowane przez nieliczne okazy. Oprócz obecnych w każdym inwentarzu drapaczy i skrobaczy, stosunkowo często spotykane są też rylce oraz narzędzia wnękowe. Wszystkie stanowiska charakteryzują się obecnością elementów pozwalających na umiejscowienie ich w obrębie późnego mezolitu. Atlantycką chronologię stanowisk sugerują pojedyncze trapezy, które wyróżniono we wszystkich inwentarzach zawierających zbrojniki. Ponadto, wskazuje na nią stylistyka większości rdzeni oraz półsurowca wiórowego, a także samych zbrojników, wśród których dominują formy pojawiające się na przełomie okresu borealnego i atlantyckiego. Tak określona chronologia omawianych zespołów generalnie odpowiada ustaleniom S. K. Kozłowskiego dotyczących stanowisk Czernichów 2 i 3 (Kozłowski 1968a), jednakże pod względem przynależności kulturowej wszystkie stanowiska łączyć należy z późną fazą rozwoju kultury komornickiej, z bardzo wyraźnymi elementami postmaglemoskimi. Ponadto w inwentarzach stanowisk Czernichów 3 i 4 obecne są także pojedyncze zbrojniki kultury janisławickiej.

17 Omawiając osadnictwo mezolityczne w rejonie Czernichowa wspomnieć należy również o zbiorze B. Czapkiewicza (stanowisko Czernichów 1). Znajdujące się nim nieliczne zabytki mezolityczne (m.in. jednopiętowy, stożkowaty rdzeń wiórowy, fragmenty zbrojników oraz rylcowce), zostały zebrane na szczycie wydmy i najprawdopodobniej stanowią część inwentarza jednego ze stanowisk odkrytych później przez A. Jurę. (A. Dagnan-Ginter, B. Drobniewicz 1974, 6-8). Związek z omawianymi stanowiskami mają zapewne też dwa zabytki mezolityczne zebrane przez J. K. Kozłowskiego (1960, 75). Materiały mezolityczne z Czernichowa są kolejnym dowodem na intensywne osadnictwo w środkowej epoce kamienia w zachodniej części Małopolski. Z obszaru tego znanych jest ponad 200 stanowisk mezolitycznych, z których większość łączona jest z późnym mezolitem (Nowak et al. 2015; Zając 2006). Największe zgrupowanie osadnictwa mezolitycznego widoczne jest w regionie podkrakowskim na terenie Bramy Krakowskiej i w południowo-zachodnim skraju Kotliny Sandomierskiej. Zostało ono rozpoznane już w okresie przedwojennym i w dużej mierze reprezentowane jest przez inwentarze zebrane powierzchniowo, wśród których, obok materiałów z Czernichowa, wymienić należy m.in. stanowiska takie jak: Kraków-Kobierzyn 1-4, Zakrzów 1, Rączna 1, Kraków-Tyniec 7 (Bagno) i 8 (Podgórki), Przeginia Narodowa 1 oraz Kraków-Borek Fałęcki 1 (Czapkiewicz 1910; 1924; 1930; Kozłowski 1960; Dagnan-Ginter, Drobniewicz 1974). W większości związane są one z osadnictwem młodszej (atlantyckiej) fazy rozwoju kultury komornickiej (Dryja 2000, 61). Charakteryzuje je też obecność wyraźnych elementów postmaglemoskich. Zostały one po raz pierwszy dostrzeżone w inwentarzach z okolic Krakowa przez S. K. Kozłowskiego i początkowo łączone były z kulturą pieńkowską lub chojnicko-pieńkowską (Kozłowski 1969; 1972, 87-9; Dagnan-Ginter, Drobniewicz 1974), a następnie zostały powiązane z szerszymi, ogólnoeuropejskimi zjawiskami o charakterze chronologicznym (Ginter 1973, 184-5; Kozłowski 1989, 138). Specyfikę komornickich zespołów z Małopolski akcentował również B. Ginter, który podkreślał ich wyraźne podobieństwo do inwentarzy z terenu Górnego Śląska (Ginter 1972, 70). Kolejną cechą charakterystyczną podkrakowskich materiałów mezolitycznych pozyskanych w trakcie dawnych badań powierzchniowych jest stosunkowo częste występowanie pojedynczych elementów kultury janisławickiej (Kozłowski 1969; Dagnan-Ginter, Drobniewicz 1974; Zając 2006). Interpretacja tego zjawiska jest znacząco utrudniona z powodu z powierzchniowego charakteru zbiorów, jednakże świadczy ono o możliwości ewentualnych kontaktów pomiędzy kulturą komornicką a janisławicką. Nowsze badania znacząco zwiększyły ilość materiałów mezolitycznych z okolic Krakowa, co ważne pozyskanych w wyniku regularnych prac wykopaliskowych. Bogatego inwentarza dostarczyło stanowisko Ściejowice 1 (wcześniej rozpoznane jedynie powierzchniowo), które wydaje się mieć charakter jedynego w regionie podkrakowskich obozowiska podstawowego, związanego z wielokrotnym powracaniem ludności komornickiej w jedno miejsce. W późniejszym horyzoncie zasiedlenia stanowiska widoczne są wyraźne wpływy postmaglemoskie, a także obecność elementów kultury janisławickiej (Chochorowska 2007). Ponadto, badania ratownicze na trasie autostrady A4 pozwoliły na rozpoznanie zjawiska przestrzennej kontynuacji intensywnego osadnictwa mezolitycznego z terenu Bramy Krakowskiej w kierunku wschodnim, w strefę południowo- -zachodniego skraju Kotliny Sandomierskiej. W ich wyniku pozyskano materiały mezolityczne m.in. ze stanowisk: Kraków-Kurdwanów 11 (Roczkalski, Włodarczak 2002), Kraków-Bieżanów 15 (Stefański 2012), Kraków-Bieżanów 33 (Jarosz et al. 2012), Kraków-Bieżanów 34 (Klimek, Stefański 2011), Kokotów 19 (Drobniewicz 2012), Kokotów 20 (Wąs 2011a), Zakrzów 1 (Klimek, Peschel 2009), Zakrzów 28 (Kamiński 2012), Podłęże 17 (Klimek, Nowak 2012), Podłęże 22 (Nowak 2012), Targowisko 10/11 (Wilczyński 2014), Stanisławice 9/10 (Nowak 2015), Stanisławice 12 (Mikulski et al. 2011), Stanisławice 13 (Włodarczak, Włodarczak 2012) i Szczepanów 3 (Wąs 2011b). Większość wspomnianych inwentarzy łączyć należy z późną fazą kultury komornickiej z bardzo wyraźnymi wpływami postmaglemoskimi. Co więcej, na niektórych stanowiskach, podobnie jak w przypadku starszych materiałów powierzchniowych, wyróżniono również elementy właściwe dla kultury janisławickiej. Jedynym stanowiskiem bezpośrednio łączonym z osadnictwem janisławickim są Stanisławice 12 (Mikulski et al. 2011). Istotnym jest zaklasyfikowanie omawianego stanowiska do tzw. inwentarzy z rozwiniętym stylem C, związanych z zachodnią strefą kultury janisławickiej, do których T. Galiński zalicza inwentarze kultury pieńkowskiej i wskazuje na ich podobieństwo do późnokomornickich zespołów z południa i południowego-zachodu Polski (Galiński 2002, 287-8). Kolejny obszar intensywnego osadnictwa mezolitycznego położony jest nad górną Dłubnią, w północnej części Płaskowyżu Ojcowskiego. Wstępna analiza kompleksu stanowisk w Glanowie wykazała, że trzy z nich (Glanów 1, Glanów 2 i Glanów 3) posiadają charakter wielofazowych obozowisk podstawowych, które dostarczyły najliczniejszych inwentarzy mezolitycznych w całej Małopolsce Zachodniej. Związane są one z osadnictwem kultury komornickiej, a w szczególności z późną fazą jej rozwoju związaną z bardzo silnymi wpływami postmaglemoskimi. 77

18 Ponadto w inwentarzach glanowskich wyróżniono pojedyncze elementy mogące mieć związek z kulturą janisławicką (Zając 2001, 26-34; 2006, 361-6). Trzecie wyraźne zgrupowanie stanowisk mezolitycznych zostało odkryte nad górną Przemszą, jednakże pochodzące z nich materiały zaginęły podczas I wojny światowej (Zając 2001, 25-6). Mniej intensywne osadnictwo mezolityczne jest również znane z poza wspomnianych już obszarów. Nieliczne, rozpoznane jedynie powierzchniowo stanowiska mezolityczne koncentrują się nad środkową Rudawą. Nie jest też wykluczone, iż intensywne osadnictwo mezolityczne obserwowane w Bramie Krakowskiej kontynuowało się także w kierunku zachodnim i obejmowało wschodni skraj Kotliny Oświęcimskiej (Gedl, Ginter 1968, 70-72). Materiały mezolityczne znane są także z kilku jaskiń Jury Ojcowskiej (m.in. Schronisko Bramka, Jaskinia Jasna Strzegowska oraz Jaskinia Borsuka), przy czym w większości łączone są one z wczesnym mezolitem (Chmielewski 1988; Wilczyński et al. 2012). Wspomnieć należy również o stanowiskach mezolitycznych odkrytych w strefie karpackiej (Mucharz 12, Sułkowice-Gościba 3 i Lipnica Wielka 4). Dowodzą one istnienia, wciąż słabo rozpoznanego, osadnictwa mezolitycznego w polskich Karpatach, które stwarza pewne trudności w kwestii samej klasyfikacji taksonomicznej, jednakże wydaje się być związane raczej z okresem atlantyckim (Valde-Nowak 2009). Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego WYKAZ SKRÓTÓW Archiwum KZdBA WA Archiwum Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad, Kraków. Wiadomości Archeologiczne, Warszawa. LITERATURA Chmielewski W Ogólna charakterystyka jaskiń Doliny Sąspowskiej pod względem występowania w nich źródeł archeologicznych, [w:] W. Chmielewski (red.), Jaskinie Doliny Sąspowskiej. Tło przyrodnicze osadnictwa pradziejowego, Warszawa, Chochorowska E Mesolithic site Ściejowice 1 near Kraków: initial characteristics, [w:] M. Masojć, T. Płonka, B. Ginter, S. K. Kozłowski (red.), Contributions to the Central European Stone Age: papers dedicated to the late Professor Zbigniew Bagniewski, Wrocław, Czapkiewicz B Materiały archeologiczne z Galicji Zachodniej, Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne, 11, Sprawozdanie z poszukiwań archeologicznych w Małopolsce za r. 1923, WA 9/1-2, Notatki Archeologiczne. Zabytki z epoki kamiennej z Zakrzowa w pow. wielickim [w:] J. Kostrzewski (red.), Księga pamiątkowa ku uczczeniu siedemdziesiątej rocznicy urodzin prof. dr Włodzimierza Demetrykiewicza, Poznań, Ślady przemysłu świderskiego na stanowiskach wydmowych w okolicy Krakowa, WA, 14, Dagnan-Ginter A., Drobniewicz B Przyczynki do znajomości osadnictwa schyłkowo paleolitycznego i mezolitycznego w okolicach Krakowa, Materiały Archeologiczne, 15, Drobniewicz B Katalog materiałów krzemiennych i kamiennych z obiektów i znalezionych luźno, z materiałem ilustracyjnym, [w:] A. Matoga (red.), Kokotów stanowisko 19 (247), gm. Wieliczka. Opracowanie wyników badań 3, Archiwum KZdBA. Dryja S Kultura komornicka w Małopolsce i na Górnym Śląsku, Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. Archeologia 14, Galiński T Społeczeństwa mezolityczne. Osadnictwo, gospodarka, kultura ludów łowieckich w VIII-IV tysiącleciu p. n. e. na terenie Europy, Szczecin. Gedl M., Ginter B Pradzieje powiatu chrzanowskiego i miasta Jaworzna, Prace Archeologiczne UJ, 9, Ginter B Dwa stanowiska mezolityczne w miejscowości Dzierżno, pow. Gliwice, Rocznik Muzem Górnośląskiego w Bytomiu. Archeologia 10, 7-77.

19 1973 Remarks of the Origin of Some Mesolithic Cultures in Poland, [w:] S. K. Kozłowski (red.), The Mesolithic in Europe, Warszawa, Stanowisko mezolityczne odkryte we wsi Dąbrówka, pow. Włoszczowa, Światowit 34, Jarosz P., Włodarczak E., Włodarczak P Ratownicze badania autostradowe w dolinie Wisły Kraków-Bieżanów, stanowisko 33, [w:] S. Kadrow (red.), Raport , tom 1, Warszawa, Jura A. Notatnik Polowy, Archiwum Pracowni Paleolitu i Mezolitu Działu Archeologii Małopolski Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Kamiński Ł Wytwory kamienne, [w:] P. Włodarczak (red.), Zakrzów 28 wraz ze stanowiskami Zakrzów 25 i 26, gm. Niepołomice, woj. małopolskie. Ratownicze badania autostradowe na krawędzi doliny Wisły, 5-121, Archiwum KZdBA. Klimek A., Nowak M Materiały kamienne z epok kamienia i brązu na stan. 17 w Podłężu, Archiwum KZdBA. Klimek A., Peschel K Materiały krzemienne ze stanowiska Zakrzów 1, pow. wielicki, [w:] M. M. Przybyła (red.), Zakrzów pow. wielicki, st. 1 (nr autostradowy 114), Archiwum KZdBA. Klimek A., Stefański D Technological trails in the Mesolithic kshemenitsa at site 34 in Krakow-Bieżanów, Fontes Archaeologici Posnanienses 48, Kondracki J Geografia regionalna Polski, Warszawa. Kozłowski J. K Epipaleolit mezolit stanowisk otwartych. Pradzieje powiatu krakowskiego, t. 1, Prace Archeologiczne UJ, 1, Kozłowski J. K., Kozłowski S. K Epoka kamienia na ziemiach polskich, Warszawa. Kozłowski S. K Z problematyki polskiego mezolitu (cz. 2). O podziale chronologicznym, [w:], W. Chmielewski (red.), Materiały do prahistorii plejstocenu i wczesnego holocenu Polski, Warszawa, a Dwa gniazda mezolityczne ze stanowiska I w Czernichowie, pow. Kraków, Światowit 29, b Z problematyki polskiego mezolitu (cz. 7).Kultura pieńkowska, Światowit 29, Z problematyki polskiego mezolitu. Wybrane zagadnienia z pradziejów dorzecza górnej i środkowej Wisły we wczesnym holocenie, WA 34/1, Pradzieje ziem polskich od IX-V tys. p.n.e., Warszawa Mesolithic in Poland. A new approach, Warszawa. Mikulski P., Włodarczak E., Włodarczak P Badania wykopaliskowe na stanowisku 12 w Stanisławicach, gm. Bochnia, [w:] S. Kadrow (red.), Raport , Warszawa, Nowak M Zabytki kamienne ze stanowiska Podłęże 22, gm. Niepołomice, [w:] K. Dzięgielewski, B. Chudzińska, M. Nowak, M Dzięgielewska (red.) Wyniki badań archeologicznych na wielokulturowym stanowisku nr 22 w Podłężu, pow. Wieliczka, , Archiwum KZdBA Materiały kamienne z okresu schyłkowego paleolitu, mezolitu, neolitu i wczesnej epoki brązu ze stanowiska 9 w Stanisławicach, [w:] M. Nowak, T. Rodak (red.), Osady z epoki kamienia oraz wczesnej epoki brązu na stanowiskach 9 i 10 w Stanisławicach, pow. bocheński. Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków, Nowak M., Zając M. Zakrzeńska J The late Mesolithic in western Little Poland. Watchers or participants of the Neolithisation?, [w:) D. Borić (red.), The Ninth International Conference on the Mesolithic in Europe. Book of Abstracts, Belgrade, 92. Roczkalski B., Włodarczak P Materiały z epoki kamienia oraz z wczesnego okresu epoki brązu, odkryte na stanowisku 11 w Krakowie-Kurdwanowie, [w:], P. Włodarczak (red.) Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce. Południowe obejście Krakowa: materiały z epoki kamienia i z wczesnego okresu epoki brązu, Kraków, Schild R., Marczak M., Królik H Późny mezolit. Próba wieloaspektowej analizy otwartych stanowisk piaskowych, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. Stefański D Materiały krzemienne ze stanowiska 15 w Krakowie-Bieżanowie. Kraków-Bieżanów, stanowisko 15 (nr autostradowy 99, 101 i 209), t. VII, Archiwum KZdBA. Valde-Nowak P The Mesolithic Sites of High Tatra Mountains, [w:] J. M. Burdukiewicz, K. Cyrek, P. Dyczek, K. Szymczak (red.), Understanding the Past. Papers offered to Stefan K. Kozłowski, Warszawa, Wąs M. 2011a Ślady osadnictwa mezolitycznego, neolitycznego i wczesnej epoki brązu na stanowisku 20 w Kokotowie. Materiały krzemienne, [w:] L. Czerniak (red.), Kokotów, gm. Wieliczka, 79

20 woj. małopolskie, stanowisko 20 (nr kod AUT 254), , Archiwum KZdBA. 2011b Materiały krzemienne ze stanowiska Szczepanów, gm. Brzesko, [w:] L. Czerniak (red.), Szczepanów, gm. Brzesko, woj. małopolskie (nr kod AUT A4-27) (AZP /39), 63-74, Archiwum KZdBA. Więckowska H Społeczności łowiecko rybackie wczesnego holocenu, [w:] W. Chmielewski, W. Hensel (red.), Prahistoria ziem polskich, t. 1, Paleolit i mezolit, Wrocław-Warszawa Kraków-Gdańsk, Wilczyński J Paleolityczne oraz mezolityczne wyroby kamienne ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki, [w:] A. Zastawny (red.), Targowisko, stan. 10, 11. Osadnictwo z epoki kamienia. Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków, Wilczyński J., Wojenka M., Wojtal P., Szczepanek A., Sobieraj B Human occupation of the Borsuka Cave (southern Poland) From Upper Palaeolithic to the Post Medieval Period, Eurasian Prehistory 9 (1-2), Włodarczak E., Włodarczak P Stanisławice, gm. Bochnia, woj. małopolskie, stanowisko 13. Ratownicze badania autostradowe w dolinie Raby, Archiwum KZdBA. Zaitz E Dokumentacja arkusza AZP , Archiwum Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Zając M Zabytki mezolityczne w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Krakowie i ich znaczenie dla poznania mezolitu strefy wyżynnej w Polsce, Materiały Archeologiczne 32, Mezolit na Jurze Ojcowskiej, [w:] J. Lech, J. Partyka (red.), Jura Ojcowska w Pradziejach i w Początkach Państwa Polskiego, Ojców, Zakrzeńska J Materiały mezolityczne ze stanowisk nr 2, 3, 4, 5 i 6 w Czernichowie, pow. krakowski, Kraków, maszynopis pracy magisterskiej w Archiwum Instytutu Archeologii UJ. Żurowski J Sprawozdanie z działalności państwowego konserwatora zabytków przedhistorycznych na okręg zachodnio-małopolski w r. 1922, WA 8,

21 JUSTYNA ZAKRZEŃSKA Mesolihic materials collected by Albin Jura in Czernichow, Krakow dis. Summary Mesolithic materials presented in this article were collected during the 1940s by A. Jura on the dune located in the north-east part of the village of Czernichów (Krakow dis.). Formally they constitute inventories from five archaeological sites four of which (Czernichów 2, 3, 4 and 5) correspond to separate concentrations of flint, while one (Czernichów 6) contains mixed artefacts collected in various parts of the dune. An analysis of inventories from the discussed sites was carried out using a modified dynamic technological classification that allowed for recreating particular stages of flint knapping process from collecting raw materials to tool manufacturing. In the case of site no 6 whose inventory is not homogeneous, its application was merely to help organising the finds. All sites are largely similar. The raw material used was almost exclusively local Jurassic flint stone of brown or grey colour, which most probably was obtained in close proximity to the sites on the southern edges of the Krakow-Częstochowa Upland or within the Vistula River valley. In each inventory there are present characteristic artefacts bearing evidence of the process of core preparation, as well as of their later repairs made in the course of intensive exploitation. Cores were exploited mainly in order to produce blades, though to a lesser extent also flakes were obtained. From morphological viewpoint cores are varied, yet the most frequent are single platform conical specimens. Microliths occurred in all inventories except site no 5, which is most likely the result of its functional diversity. The vast majority are slim truncated pieces blades and triangles made from narrow microblades, although artefacts made from larger and broader blades were also identified, including e.g. trapezes. The production of microliths is confirmed by microburins, which occur in particularly large numbers in inventories from sites no 2 and 3. Among other tools the most numerous are scrapers, endscrapers, burins and notched tools, as well as not very distinctive retouched blades and flakes. Ads far as taxonomic affiliation is concerned all the sites should be associated with the Komornica culture. Trapezes and microliths typical for the late phase of its development, in which the so called post-maglemosian influences are visible, indicate the Atlantic chronology of inventories. Moreover, on sites no 3 and 4 single microliths of the Janisławice culture were distinguished. Flint materials collected in Czernichow by A. Jura are another confirmation of intensive late-mesolithic settlement in the area of western Lesser Poland. It is associated mainly with the Vistula River valley and concentrated in the area of the Krakow Gate and the neighbouring part of the Sandomierz Valley, although smaller groups of sites have also been known from e.g. the north part of the Ojcow Plateau, as well as the upper Przemsza River. A vast majority of sites from that area is associated, like the materials from Czernichow discussed in this article, with the late Komornica culture with distinct influences of post-maglemosian groups. At the same time, single elements of the Janisławice culture are also often encountered there, which might be evidence of potential inter-cultural contact which could have occurred in the river basin of the upper Vistula since the turn of the Boreal and Atlantic period. 81

22 Grupa zaprawy rdzeni, wczesnego rdzeniowania oraz zabiegów naprawczych Grupa eksploatacji odłupkowej Grupa eksploatacji wiórowej Grupa eksploatacji łuszczniowej Grupa narzędzi i charakterystycznych odpadków z ich produkcji Grupa okazów nieokreślonych Tab. 1. Czernichów stan. 2. Struktura technologiczno-surowcowa inwentarza (* procent obliczany bez okazów przepalonych) Tab. 1. Czernichów site 2. Technological - raw material structure of inventory (* percent calculated without burnt specimens) Kategoria wytworu Jurajski brązowy Jurajski szary Surowiec Inny Przepalony Bryły surowca Odłupki korowe Odłupki z wielokierunkowymi negatywami 5 5 Wióry korowe 2 2 Wióry z wielokierunkowymi negatywami Zatępce pierwotne Podtępce 3 3 Zatępce wtórne 1 1 Odłupki z naprawy odłupni 2 2 Świeżaki Wierzchniki Dwupiętniki Rdzenie jednopiętowe Odłupki od rdzeni jednopiętowych Odłupki od rdzeni dwupiętowych Rdzenie jednopiętowe Wióry od rdzeni jednopiętowych Rdzenie dwupiętowe Rdzenie ze zmienioną orientacją Wióry od rdzeni dwupiętowych 5 5 Łuszcznie Łuszczki Zbrojniki Drapacze Skrobacze Półtylczaki 1 1 Rylce Przekłuwacze 1 1 Narzędzia wnękowe 1 1 Wióry retuszowane Odłupki retuszowane Okruchy retuszowane 1 1 Fragmenty narzędzi Rylcowce Rylczaki 1 1 Fragmenty rdzeni Fragmenty wyrobów Okruchy Razem % 34 18, , ,3 Razem % 65,6 25,3 1,1 8,1 100 %* 71,3 27,5 1,2 82

23 Tab. 2. Czernichów stan. 3. Struktura technologiczno-surowcowa inwentarza (* procent obliczany bez okazów przepalonych, ** procent obliczany bez grupy okazów nieokreślonych) Tab. 2. Czernichów site 3. Technological - raw material structure of inventory (*percent calculated without burnt specimens, ** percent calculated without unidentified specimens) Grupa zaprawy rdzeni, wczesnego rdzeniowania oraz zabiegów naprawczych Grupa eksploatacji odłupkowej Grupa eksploatacji wiórowej Surowiec Kategoria wytworu Jurajski Jurajski Razem % %** Inny Przepalony brązowy szary Bryły surowca 1 1 Odłupki korowe Odłupki z wielokierunkowymi negatywami Wióry korowe Wióry z wielokierunkowymi negatywami Zatępce pierwotne ,9 25,8 Podtępce Zatępce wtórne Odłupki z naprawy odłupni Świeżaki 1 1 Wierzchniki Dwupiętniki Rdzenie jednopiętowe Odłupki od rdzeni jednopiętowych ,6 28,1 Odłupki od rdzeni dwupiętowych Rdzenie jednopiętowe 2 2 Wióry od rdzeni jednopiętowych Rdzenie dwupiętowe ,7 38,6 Rdzenie ze zmienioną orientacją Wióry od rdzeni dwupiętowych Grupa eksploatacji łuszczniowej Grupa narzędzi i charakterystycznych odpadków z ich produkcji Grupa okazów nieokreślonych Łuszcznie Łuszczki 1 1 Zbrojniki Drapacze Skrobacze Półtylczaki 1 1 Rylce 1 1 Przekłuwacze Narzędzia wnękowe Wióry retuszowane Odłupki retuszowane Okruchy retuszowane Fragmenty narzędzi Rylcowce Rylczaki Fragmenty rdzeni Fragmenty wyrobów Okruchy ,2 0,3 78 5,5 7, Razem % 44,7 19,6 0,2 35,5 100 %* 69,3 30,4 0,3 83

24 Tab. 3. Czernichów stan. 4. Struktura technologiczno-surowcowa inwentarza (* procent obliczany bez okazów przepalonych, ** procent obliczany bez grupy okazów nieokreślonych) Tab. 3. Czernichów site 4. Technological - raw material structure of inventory (*percent calculated without burnt specimens, ** percent calculated without unidentified specimens) Grupa zaprawy rdzeni, wczesnego rdzeniowania oraz zabiegów naprawczych Grupa eksploatacji odłupkowej Grupa eksploatacji wiórowej Surowiec Kategoria wytworu Jurajski Jurajski Razem % %** Inny Przepalony brązowy szary Bryły surowca 2 2 Odłupki korowe Odłupki z wielokierunkowymi negatywami Wióry korowe Wióry z wielokierunkowymi negatywami Zatępce pierwotne ,8 31,6 Podtępce Zatępce wtórne Odłupki z naprawy odłupni 1 1 Świeżaki 1 1 Wierzchniki Dwupiętniki 1 1 Rdzenie jednopiętowe 1 1 Odłupki od rdzeni jednopiętowych ,8 18,9 Odłupki od rdzeni dwupiętowych Rdzenie jednopiętowe Wióry od rdzeni jednopiętowych Rdzenie dwupiętowe 90 34,9 36,9 Rdzenie ze zmienioną orientacją Wióry od rdzeni dwupiętowych Grupa eksploatacji łuszczniowej Grupa narzędzi i charakterystycznych odpadków z ich produkcji Grupa okazów nieokreślonych Łuszcznie Łuszczki Zbrojniki Drapacze Skrobacze 1 1 Półtylczaki Rylce Przekłuwacze Narzędzia wnękowe Wióry retuszowane Odłupki retuszowane Okruchy retuszowane Fragmenty narzędzi Rylcowce 2 2 Rylczaki Fragmenty rdzeni 1 1 Fragmenty wyrobów Okruchy ,7 14 5,4 - Razem % 64,3 24,8 0,4 10,5 100 %* 71,9 27,7 0,4 84

25 Tab. 4. Czernichów stan. 5. Struktura technologiczno-surowcowa inwentarza (* procent obliczany bez okazów przepalonych, ** procent obliczany bez grupy okazów nieokreślonych) Tab. 4. Czernichów site 5. Technological - raw material structure of inventory (*percent calculated without burnt specimens, ** percent calculated without unidentified specimens) Grupa zaprawy rdzeni, wczesnego rdzeniowania oraz zabiegów naprawczych Grupa eksploatacji odłupkowej Grupa eksploatacji wiórowej Surowiec Kategoria wytworu Jurajski Jurajski Razem % %** Inny Przepalony brązowy szary Bryły surowca 5 5 Odłupki korowe Odłupki z wielokierunkowymi negatywami Wióry korowe Wióry z wielokierunkowymi negatywami Zatępce pierwotne ,3 29,1 Podtępce Zatępce wtórne Odłupki z naprawy odłupni 1 1 Świeżaki Wierzchniki 7 7 Dwupiętniki Rdzenie jednopiętowe Odłupki od rdzeni jednopiętowych ,5 24,2 Odłupki od rdzeni dwupiętowych Rdzenie jednopiętowe Wióry od rdzeni jednopiętowych Rdzenie dwupiętowe 65 28,3 29,1 Rdzenie ze zmienioną orientacją Wióry od rdzeni dwupiętowych 2 2 Grupa eksploatacji łuszczniowej Grupa narzędzi i charakterystycznych odpadków z ich produkcji Grupa okazów nieokreślonych Łuszcznie Łuszczki Zbrojniki Drapacze Skrobacze Półtylczaki Rylce 2 2 Przekłuwacze Narzędzia wnękowe Wióry retuszowane Odłupki retuszowane Okruchy retuszowane Fragmenty narzędzi Rylcowce Rylczaki Fragmenty rdzeni Fragmenty wyrobów Okruchy ,5 7 3 Razem % 73 24,8 2,2 100 %* 74,7 25,3 85

26 Tab. 5. Czernichów stan. 6. Struktura technologiczno-surowcowa inwentarza (* procent obliczany bez okazów przepalonych, ** procent obliczany bez grupy okazów nieokreślonych) Tab. 5. Czernichów site 6. Technological - raw material structure of inventory (*percent calculated without burnt specimens, ** percent calculated without unidentified specimens) Kategoria wytworu Grupa zaprawy rdzeni, wczesnego rdzeniowania oraz zabiegów naprawczych Grupa eksploatacji odłupkowej Grupa eksploatacji wiórowej Grupa eksploatacji łuszczniowej Grupa narzędzi i charakterystycznych odpadków z ich produkcji Grupa okazów nieokreślonych Jurajski brązowy Jurajski szary Surowiec Inny Przepalony Bryły surowca Odłupki korowe Odłupki z wielokierunkowymi negatywami Wióry korowe Wióry z wielokierunkowymi negatywami Zatępce pierwotne Podtępce Zatępce wtórne Odłupki z naprawy odłupni 2 2 Świeżaki 3 3 Wierzchniki 1 1 Dwupiętniki 1 1 Rdzenie jednopiętowe Odłupki od rdzeni jednopiętowych Odłupki od rdzeni dwupiętowych Rdzenie jednopiętowe 3 3 Wióry od rdzeni jednopiętowych Rdzenie dwupiętowe Rdzenie ze zmienioną orientacją Wióry od rdzeni dwupiętowych 3 3 Łuszcznie Łuszczki Zbrojniki Drapacze Skrobacze 1 1 Półtylczaki Rylce 1 1 Przekłuwacze Narzędzia wnękowe Wióry retuszowane Odłupki retuszowane Okruchy retuszowane Fragmenty narzędzi Rylcowce Rylczaki Fragmenty rdzeni Fragmenty wyrobów Okruchy Razem % %** ,8 35, ,4 33, ,4 22,3 32 6,3 8, ,1 Razem % 49,1 8,5 0,2 42,2 %* 85 14,7 0,

27 Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk Czernichów 2, 3, 4 oraz 5 Fig. 1. Location of sites Czernichów 2, 3, 4 and 5 87