PRACE BADAWCZE W ZAKRESIE PROGNOZOWANIA ZATRUDNIENIA WEDŁUG ZAWODÓW W POLSCE

Transkrypt

1 Ze wstępu ISBN PRACE BADAWCZE W ZAKRESIE PROGNOZOWANIA ZATRUDNIENIA WEDŁUG ZAWODÓW W POLSCE Opracowanie prac badawczych w zakresie prognozowania zatrudnienia według zawodów w Polsce jest monografią zawierającą omówienie wyników prognoz przeprowadzonych przez różnych autorów zatrudnienia według zawodów w Polsce. Monografia powstała w ramach projektu realizowanego przez IPiSS pt. Analiza procesów zachodzących na polskim rynku pracy i w obszarze integracji społecznej w kontekście prowadzonej polityki gospodarczej. Opracowanie składa się z czterech części umownie nazwanych punktami i oznaczonych kolejnymi numerami. W punkcie 1 omówione zostały metody prognozowania popytu na pracę. W punkcie 2 przedstawiono wyniki prognoz według zawodów w Polsce oraz ocenę zastosowanych metod i uzyskanych wyników. W punkcie 3 zaprezentowano wyniki prognoz zatrudnienia według zawodów w ujęciu regionalnym oraz ich ocenę, przy czym analiza obejmuje tylko te województwa, dla których przedstawione zostały prognozy popytu na pracę według zawodów. Z uwagi na to, że monitoringu zawodów nadwyżkowych i deficytowych nie można traktować jako prognozy popytu na pracę według zawodów, w opracowaniu pominięto te zagadnienia. W punkcie 4 zamieszczono najważniejsze wnioski płynące z przeprowadzonych rozważań. PRACE BADAWCZE W ZAKRESIE PROGNOZOWANIA ZATRUDNIENIA WEDŁUG ZAWODÓW W POLSCE SUPLEMENT DRUGI RAPORT I Paweł Kubiak Leszek Kucharski Sylwia Roszkowska

2 PRACE BADAWCZE W ZAKRESIE PROGNOZOWANIA ZATRUDNIENIA WEDŁUG ZAWODÓW W POLSCE SUPLEMENT DRUGI RAPORT I

3

4 PRACE BADAWCZE W ZAKRESIE PROGNOZOWANIA ZATRUDNIENIA WEDŁUG ZAWODÓW W POLSCE SUPLEMENT DRUGI RAPORT I Paweł Kubiak Leszek Kucharski Sylwia Roszkowska Warszawa

5 Publikacja przygotowana w ramach serii Studia i Monografie Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Publikacja jest rezultatem realizacji projektu: Analiza procesów zachodzących na polskim rynku pracy i w obszarze integracji społecznej w kontekście prowadzonej polityki gospodarczej, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Zadanie 2. Opracowanie zintegrowanego systemu prognostyczno-informacyjnego umożliwiającego prognozowanie zatrudnienia Suplement drugi do Raportu I ZESPÓŁ OPINIODAWCZO-WYDAWNICZY Bożena Balcerzak-Paradowska (przewodnicząca), Marek Bednarski, Zdzisław Czajka, Danuta Szymanowska, Daria Szatkowsk a, Jerzy Wratny Recenzent Prof. dr hab. Zenon Wiśniewski Projekt okładki Luiza Patrycja Daab Redakcja Beata Maria Mizerska Redakcja techniczna Daria Szatkowska Skład komputerowy Janina Magnuszewska Copyright by Instytut Pracy i Spraw Socjalnych and Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2013 Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Wydawcy ISBN Druk: 6,5 ark. wyd., nakład 500 egz.

6 SPIS TREŚCI WPROWADZENIE Leszek Kucharski METODY PROGNOZOWANIA POPYTU NA PRACĘ Leszek Kucharski PROGNOZY POPYTU NA PRACĘ WEDŁUG ZAWODÓW DLA GOSPODARKI POLSKIEJ Sylwia Roszkowska Szacunek zapotrzebowania na główne grupy zawodów do roku Wielowariantowa, średniookresowa prognoza popytu na pracę najemną w Polsce w przekroju 369 grup zawodowych Model struktury i prognoza liczby pracujących według wielkich grup zawodowych Prognoza pracujących według wielkich i średnich grup zawodowych na lata PROGNOZY ZATRUDNIENIA WEDŁUG ZAWODÓW W UJĘCIU REGIONALNYMI Prognozy popytu na pracę według zawodów w województwie mazowieckim Sylwia Roszkowska Prognozy popytu na pracę według zawodów w województwie łódzkim Leszek Kucharski Prognozy popytu na pracę według zawodów w województwie śląskim Leszek Kucharski Prognozy popytu na pracę według zawodów w województwie opolskim Leszek Kucharski Prognozy popytu na pracę według zawodów w województwie lubelskim Leszek Kucharski Prognozy popytu na pracę według zawodów w województwie podlaskim Paweł Kubiak Prognozy popytu na pracę według zawodów w województwie dolnośląskim Paweł Kubiak Prognozy popytu na pracę według zawodów w województwie warmińsko-mazurskim Paweł Kubiak Prognozy popytu na pracę według zawodów w województwie wielkopolskim Paweł Kubiak PODSUMOWANIE I WNIOSKI Paweł Kubiak, Leszek Kucharski, Sylwia Roszkowska...96 BIBLIOGRAFIA

7

8 WPROWADZENIE Prognozy popytu na pracę mają bardzo istotne znaczenie, ponieważ odgrywają ważną rolę w przewidywaniach zmian sytuacji na rynku pracy. W przeciwieństwie do strony podażowej zmiany popytu na pracę wykazują zazwyczaj silniejsze wahania i mają większy wpływ na wielkość bezrobocia. Prognozy te pozwalają lepiej dostosować politykę gospodarczą do przewidywanych tendencji popytu na pracę. Ważne są również prognozy struktury popytu według zawodów, ponieważ pozwalają przewidywać zmiany popytu na pracę w konkretnych zawodach. Celem tego opracowania jest prezentacja oraz ocena prac badawczych dotyczących prognoz zatrudnienia według zawodów w Polsce zarówno w ujęciu ogólnokrajowym, jak i lokalnym. Opracowanie składa się z czterech części umownie nazwanych punktami i oznaczonych kolejnymi numerami. W punkcie 1 omówione zostały metody prognozowania popytu na pracę. W punkcie 2 przedstawiono wyniki prognoz według zawodów w Polsce oraz ocenę zastosowanych metod i uzyskanych wyników. W punkcie 3 zaprezentowano wyniki prognoz zatrudnienia według zawodów w ujęciu regionalnym oraz ich ocenę, przy czym analiza obejmuje tylko te województwa, dla których przedstawione zostały prognozy popytu na pracę według zawodów. Z uwagi na to, że monitoringu zawodów nadwyżkowych i deficytowych nie można traktować jako prognozy popytu na pracę według zawodów, w opracowaniu pominięto te zagadnienia. W punkcie 4 zamieszczono najważniejsze wnioski płynące z przeprowadzonych rozważań. 7

9 1. METODY PROGNOZOWANIA POPYTU NA PRACĘ W literaturze przedmiotu znaleźć można różne klasyfikacje metod prognozowania. Zgodnie z klasyfikacją zaprezentowaną przez A. Zeliasia, B. Pawełka i S. Wanata (2003) metody prognozowania można podzielić na dwie rozłączne grupy (zob. schemat 1): metody matematyczno-statystyczne oraz metody niematematyczne. Do niematematycznych należą metody prognozowania wykorzystujące wiedzę ekspercką, analogie, intuicję osoby sporządzającej prognozę lub inne narzędzia, których użycie uniemożliwia w sposób formalny prawdopodobieństwo zajścia prognozowanego zdarzenia (Zeliaś, Pawełek, Wanat 2003, s ). Są to metody ankietowe, metody intuicyjne, metody kolejnych przybliżeń, metoda delficka, metody refleksji oraz metody analogowe. Do matematyczno-statystycznych zalicza się metody oparte na modelach deterministycznych oraz ekonometrycznych. Metody oparte na modelach ekonometrycznych polegają na formułowaniu prognoz, w których uwzględnia się zależności przyczynowo-skutkowe między badanymi zmiennymi ekonomicznymi. W przypadku prognoz popytu na pracę jego wielkość jest uzależniana od czynników wpływających na ten popyt, takich jak poziom produkcji (PKB) oraz poziom płac. Metody wykorzystujące modele ekonometryczne obejmują prognozy oparte na jednorównaniowych lub wielorównaniowych modelach ekonometrycznych. Metody prognozowania za pomocą jednorównaniowych modeli ekonometrycznych zawierają klasyczne modele trendu, adaptacyjne modele trendu, modele przyczynowo-opisowe oraz modele autoregresyjne. Metody prognozowania bazujące na wielorównaniowych modelach ekonometrycznych obejmują: modele proste, modele rekurencyjne oraz modele o równaniach łącznie współzależnych. Klasyfikacja zaproponowana przez A. Zeliasia, B. Pawełka i S. Wanata mieści wszystkie przydatne metody w prognozowaniu popytu na pracę. B. Suchecki (1999) wyodrębnia pięć grup takich metod, mianowicie: badania ankietowe, techniki eksperckie, metody ekstrapolacyjne, modele ekonometryczne, metody bootstrapowe (nieparametrycznego szacowania rozkładów). 8

10 Główne metody prognostyczne Schemat 1 Metody prognostyczne Metody matematyczno-statystyczne Metody niematematyczne Metody oparte na modelach deterministycznych Metody oparte na modelach deterministycznych Jednorównaniowe modele ekonometryczne Wielorównaniowe modele ekonometryczne Klasyczne modele trendu Adaptacyjne modele trendu Modele przyczynowo-opisowe Modele proste Modele rekurencyjne Modele o równaniach współzależnych Metody ankietowe Metody intuicyjne Metody kolejnych przybliżeń Metoda ekspertyz Metoda delficka Metody refleksji Metody analogowe Inne Modele autoregresyjne Źródło: Zeliaś, Pawełek, Wanat 2003, s

11 2. PROGNOZY POPYTU NA PRACĘ WEDŁUG ZAWODÓW DLA GOSPODARKI POLSKIEJ 2.1. Szacunek zapotrzebowania na główne grupy zawodów do roku Prognoza popytu na pracę według zawodów przygotowana przez Międzyresortowy Zespół do spraw Prognozowania Popytu na Pracę sporządzona została na podstawie projekcji zatrudnienia zawartej w ekspertyzie Zmiany w makrostrukturze gospodarki w Polsce do roku 2010 (studia, diagnozy, hipotezy robocze) autorstwa A. Karpińskiego, S. Paradysza i J. Ziemieckiego (1998). Wyniki tej ekspertyzy zostały też w części opublikowane w książce Zmiany struktury gospodarki w Polsce do roku 2010 Polska na tle Unii Europejskiej (1999). Projekcja zatrudnienia przygotowana została w dwu wariantach i jest wynikiem założonego tempa wzrostu produkcji oraz wydajności pracy. Prognozę tempa produkcji sporządzono na podstawie ogólnego tempa produkcji i obliczenia relacji międzygałęziowych wzrostu do wzrostu ogółem. Zatem projekcja zatrudnienia jest wynikiem przyjętych założeń co do wzrostu produkcji i wydajności pracy w gospodarce oraz w poszczególnych gałęziach. Założono, że w latach w gospodarce polskiej zachodzić będą następujące zmiany: w wariancie I średnioroczne tempo wzrostu zatrudnienia wynosić będzie 0,4% jako wynik średniorocznego wzrostu produkcji o 4,4% i wydajności pracy o 4%; w wariancie II średnioroczne tempo wzrostu zatrudnienia wynosić będzie 0,6% jako wynik średniorocznego wzrostu produkcji o 6,7% i wydajności pracy o 6%; w obu wariantach przyjęto, że współczynnik absorpcji pracy (definiowany jako wzrost zatrudnienia na 1% wzrostu produkcji) wynosić będzie 0,07; wzrost wydajności pracy (2 3-krotnie wyższy niż w krajach UE będących punktem odniesienia) będzie wynikiem uwzględnienia występujących w gospodarce polskiej przerostów zatrudnienia (czyli rezerwy w istniejącym zatrudnieniu) oraz bardzo niskiego poziomu technicznego uzbrojenia pracy, który skłoni pracodawców do inwestycji w trwały majątek rzeczowy, a nie w pracę. 1 A. Karpiński, S. Paradysz, B. Penconek, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, wyd. Materiały i Studia, t. III, Warszawa,

12 Ponadto obserwowany w latach spowolniony wzrost zatrudnienia oraz oczekiwana restrukturyzacja niektórych branż (górnictwa węglowego, hutnictwa żelaza, transportu kolejowego, przemysłu zbrojeniowego, oświaty i służby zdrowia) skłoniła autorów do przyjęcia wariantu, w którym zatrudnienie będzie spadać do roku 2001 włącznie, a w kolejnych latach będzie rosło. Co więcej, autorzy wskazują, że mogą wystąpić rozbieżności w prognozie zatrudnienia i jego realizacji ze względu na trudności z szacunkiem salda w handlu z zagranicą oraz znacznym wpływem tego salda na rynek pracy. Szacunek zapotrzebowania na główne grupy zawodów przygotowany został w trzech krokach: 1) w pierwszym kroku autorzy przeszli ze struktury zawodów według BAEL z listopada 1996 r. na strukturę dla liczby pracujących według stanu na koniec 1996 r. Przejście to konieczne było z uwagi na uwzględnienie w kolejnych prognozach podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących do 5 osób; 2) w drugim przygotowano projekcję zapotrzebowania na zawody w 2010 r., przyjmując niezmienioną strukturę pracujących według zawodów z 1996 r.; 3) w trzecim autorzy podjęli próbę uwzględnienia zmian nasycenia poszczególnymi zawodami w przyszłości, tak że struktura pracujących w roku 2010 różni się od wyjściowej struktury z roku Wykonana została projekcja uwzględniająca wskaźniki dynamiki zatrudnionych w poszczególnych grupach zawodów oraz korekty eksperckie. Korekty eksperckie sporządzono ze względu na przyjęte przez rząd programy restrukturyzacji niektórych branż (w szczególności górnictwa węglowego, hutnictwa, przemysłu zbrojeniowego, transportu kolejowego, oświaty i ochrony zdrowia) oraz stwierdzenie niemożności zastosowania obliczonych współczynników korekty w pewnej grupie zawodów (tj. zawodów nowoczesnych, do których zaliczono m.in. informatyków, techniczny personel obsługi komputerów, operatorów zautomatyzowanych linii produkcyjnych i robotów, specjalistów od biznesu, pracowników do spraw finansowych i handlowych, sekretarki i operatorów maszyn biurowych, agentów biur pomagających w prowadzeniu działalności gospodarczej). Autorzy wskazują na pewne słabości opracowania oraz podkreślają jego zalety. Do słabości zaliczyć należy: brak możliwości uwzględnienia w projekcji nowych zawodów, które dopiero powstaną. Dotyczy to zawodów związanych z działalnością gospodarczą prowadzoną z wykorzystaniem Internetu, w dziedzinach biotechnologii oraz związanych z rozwojem cywilizacji informacyjnej; niedostateczną precyzyjność projekcji ze względu na zastosowany w analizie stopień agregacji danych dochodzący do pozycji o trzycyfrowych symbolach; niemożliwość uchwycenia pewnych zjawisk (np. outsorcing), które mogą wpłynąć na inne rozmieszczenie zapotrzebowania na zawody. Do zalet zaliczyć należy następujące cechy: przygotowanie projekcji jako podstawy, która umożliwia kolejne analizy i projekcje zawodowej struktury popytu na pracę. 11

13 stworzenie relacji wzrostu zatrudnienia w grupach zawodowych w stosunku do zatrudnienia ogółem, co umożliwia analizę innych wariantów zmian struktury zawodowej pracujących; przygotowanie analizy pozwalającej określić, jaka część zmiany zapotrzebowania na zawody wynikać będzie ze zmian struktury gospodarki narodowej, a jaka ze zmiany metod funkcjonowania. Autorzy charakteryzują bazę wyjściową w celu wyodrębnienia zawodów najbardziej dynamicznie rozwijających się i wskazują, że najszybszym wzrostem cechowały się zawody związane z: nowoczesnymi formami funkcjonowania gospodarki rynkowej (np. agenci wspomagający biznes); obsługą nowoczesnych technologii informacyjnych; obsługą maszyn w modernizujących się przemysłach (spożywczym, drzewnym, papierniczym i szklarskim); ochroną środowiska; remontami mieszkań; rozwojem rolnictwa w kierunku wzrostu liczebności rolników pracujących na własny rachunek. Co więcej, autorzy opracowania analizują i porównują tendencje zmian w strukturze grup zawodowych w Polsce i UE oraz wskazują, że struktura w UE różni się od polskiej. W krajach UE występuje bowiem struktura usługowa, a w Polsce przemysłowo-rolnicza. Przygotowana prognoza jest wynikiem założonych zmian w układzie branżowym (podobnych do zachodzących w krajach UE) oraz zmian w strukturze zawodowej pracujących. W ogólnym zestawieniu przyjęto, że liczba pracujących w 2010 r. będzie wyższa o ok. 6 10% w porównaniu do danych z roku 1996, zapotrzebowanie na zawody nowoczesne wzrośnie o ok %, a ich udział w całości zatrudnienia wzrośnie z ok. 11,3% do ok %. Równocześnie w analizowanym okresie należy oczekiwać spadku o ok. 2% w niektórych zawodach tradycyjnych (w szczególności w zawodach związanych z rolnictwem, górnictwem oraz przemysłem ciężkim). Ponadto udział zawodów badanych w zatrudnieniu zmniejsza się w analizowanym okresie lat o ok. 1 2 pkt. proc., tj. spada z ok. 97,7% do ok. 95,9 96,4%. Wynik ten należy interpretować jako powstanie do 2010 r. ok tys. miejsc pracy w zawodach niemożliwych do zidentyfikowania w roku W tabeli 2.1 zaprezentowano zawody o najwyższej i najniższej dynamice wzrostu zapotrzebowania do roku Przygotowane prognozy nie budzą większych kontrowersji. Autorzy wskazują na pewne analogie z gospodarkami rozwiniętymi, co dodatkowo potwierdza ich wiarygodność. 12

14 Grupy zawodów o najwyższym prognozowanym tempie wzrostu w latach (w %) Tabela 2.1 Nazwa podgrup zawodów Średnioroczne tempo wzrostu w latach Agenci biur pomagających w prowadzeniu działalności gospodarczej i pośrednicy handlowi 8,3 8,6 Techniczny personel obsługi komputerów 7,1 8,1 Operatorzy sprzętu optycznego i elektronicznego 6,6 6,7 Fizycy, chemicy i pokrewni 6,1 6,4 Gospodarze budynków, zmywacze szyb i podobni 5,3 5,6 Operatorzy zautomatyzowanych linii produkcyjnych i robotów przemysłowych w przemyśle 4,9 5,9 Informatycy 4,8 5,8 Sekretarki i operatorzy maszyn biurowych 3,9 4,9 Specjaliści nauk społecznych i pokrewnych 3,7 4,0 Robotnicy produkcji wyrobów precyzyjnych z metali i materiałów pokrewnych 3,7 3,9 Pracownicy usług ochrony 3,5 4,5 Pracownicy do spraw finansowych i statystycznych 3,3 Specjaliści do spraw biznesu 3,2 4,2 Pozostali specjaliści szkolnictwa i wychowawcy 3,2 3,5 Pracownicy działalności artystycznej, rozrywki i sportu 3,1 3,4 Architekci, inżynierowie i pokrewni 3,1 Ładowacze nieczystości i pokrewni 3,0 4,0 Pozostali pracownicy obsługi biurowej 3,0 3,3 Pracownicy opieki osobistej i pokrewni 3,0 3,3 Operatorzy maszyn do produkcji wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych 3,0 4,0 Źródło: Karpiński, Paradysz, Penconek Na podstawie przygotowanych projekcji formułują pewne wnioski dla polityki gospodarczej, co wydaje się bardzo cennym atutem omawianego opracowania. W szczególności wskazują na dostosowanie szkolnictwa na poziomie wyższym i średnim oraz systemu szkoleń zawodowych, promowanie i popieranie przemysłów rozwojowych, a także uruchamiania programów przeszkalania pracujących. W latach na polskim rynku pracy zaszły zmiany, które spowodowały weryfikację projekcji. Autorzy przygotowali nową wersję projekcji zatrudnienia i zapotrzebowania na zawody w roku 2010 i opublikowali wyniki (Karpiński, Paradysz, Penconek 2002). Potrzeba weryfikacji, zdaniem autorów, wynikała głównie z dużej skali spadku zatrudnienia w roku W poprzedniej projekcji przyjęto, iż poziom zatrudnienia wynosić będzie w 2000 r. ok tys. osób, jednak dane rzeczywiste wskazały na wartość o 735 tys. niższą. Głównych przyczyn spadku zatrudnienia w tym okresie autorzy dopatrują się w: 13

15 spadku popytu na dobra i usługi spowodowanym restrykcyjną polityką gospodarczą w celu schładzania gospodarki; likwidacji szeregu zakładów pracy w wyniku prywatyzacji i upadłości oraz zwolnieniach grupowych w likwidowanych zakładach; zwolnieniach w sferze budżetowej na skutek wprowadzenia ostrych ograniczeń budżetowych; przesunięciu pewnej części zatrudnienia do szarej strefy ze względu na wzrost pozapłacowych kosztów pracy (powiększonych dodatkowo o składki na ubezpieczenia zdrowotne wprowadzone po reformie służby zdrowia w 1999 r.); redukcji zatrudnienia będącej efektem chęci poprawy konkurencyjności wśród przedsiębiorców oraz zastąpienia formy zatrudnienia umowy o pracę formą świadczonej usługi przez podmioty gospodarcze; uelastycznieniu form zatrudnienia i wprowadzeniu pracy w skróconym czasie, zatrudnienia zadaniowego, umów o dzieło. Grupy zawodów o najniższym prognozowanym tempie wzrostu w latach (w %) Tabela 2.2 Nazwa podgrup zawodów Średnioroczne tempo spadku w latach Robotnicy obróbki skóry -4,8 Górnicy i robotnicy obróbki kamienia -4,7 Rolnicy upraw polowych i produkcji zwierzęcej -3,6 Rolnicy produkcji roślinnej i ogrodnicy -3,5 Pracownicy żeglugi i lotnictwa -2,9-2,7 Rolnicy i rybacy pracujący na własne potrzeby -1,9 Operatorzy maszyn i urządzeń hutniczych i pokrewni -1,8 Robotnicy produkcji wyrobów włókienniczych, odzieży i pokrewni -1,4 1,2 Kowale, ślusarze i pokrewni -1,3 0,9 Operatorzy maszyn i urządzeń wydobywczych i pokrewni -1,2 0,9 Operatorzy maszyn poligraficznych i papierniczo-przetwórczych -1,2 0,9 Robotnicy pomocniczy transportu i tragarze -1,2 Robotnicy przy pracach prostych w przemyśle przetwórczym -1,1 0,8 Robotnicy pomocniczy w rolnictwie, rybołówstwie i pokrewni -0,9 Nauczyciele nauczania początkowego i przedszkolnego -0,8 0,6 Rybacy -0,8 Robotnicy poligrafii i pokrewni -0,7 0,5 Robotnicy pomocniczy w górnictwie i budownictwie -0,7 Operatorzy maszyn do produkcji wyrobów włókienniczych -0,6 0,4 Robotnicy obróbki drewna, stolarze meblowi -0,4 0,1 Źródło: Karpiński, Paradysz, Penconek

16 W zaktualizowanej projekcji zatrudnienia uwzględnione zostały przyczyny prowadzące do znacznych zmian na rynku pracy w końcu lat 90. XX wieku. Co więcej, zauważone zostały w sposób bardziej wyraźny podobieństwa do krajów UE, dlatego zastosowanie metody analogowej wydaje się jak najbardziej poprawne. Do przygotowania projekcji zapotrzebowania na główne grupy zawodów zastosowano metodę taką, jak w wersji poprzedniej, ale wykorzystano świeższe dane pochodzące z BAEL. W porównaniu z poprzednią wersją dostrzeżono następujące zmiany: stabilizacja zapotrzebowania na zawody tradycyjne; zwiększenie zapotrzebowania na zawody nowoczesne o ok. 270 tys. osób; pogłębienie spadku w zawodach tradycyjnych objętych regresem; lepsze rozpoznanie zawodów nowych ujętych w klasyfikacji z 2000 r. Autorzy podkreślają, że rynek pracy staje się mniej przejrzysty, co powoduje trudności w prognozowaniu zjawisk na nim zachodzących. Obserwowanie rynku pracy zakłócają m.in. takie czynniki, jak: wzrost nowych form pracy, które nie są objęte badaniami statystycznymi; wzrost znaczenia pracy na czarno obcokrajowców; próby obejścia systemu ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych przez świadczenie pracy w innych formach. Wszystko to z pewnością powoduje, że trudno w większym stopniu wiarygodnie przewidywać zapotrzebowanie na określone grupy zawodów w przyszłości. Z analizy zapotrzebowania na zawody wynika, że największa liczba nowych miejsc pracy powstaje w grupach zawodów dotyczących usług biznesowych oraz obsługi nowych technologii. Trudno jednak doszukać się grup zawodów wyraźnie dominujących (tab. 2.3). Grupy zawodów o najwyższym prognozowanym przyroście zapotrzebowania w latach Tabela 2.3 Przyrost zapotrzebowania Grupa zawodowa w latach w stosunku do roku 2000 w tys. osób w % Informatycy Pracownicy do spraw finansowych i handlowych Specjaliści do spraw biznesu Techniczny personel obsługo komputerów Sprzedawcy i demonstratorzy Kierownicy małych i średnich zakładów pracy Pracownicy usług ochrony Kierowcy pojazdów silnikowych Nauczyciele nauczania ponadelementarnego cd. tabeli na następnej stronie 15

17 Przyrost zapotrzebowania Grupa zawodowa w latach w stosunku do roku 2000 w tys. osób w % Średni personel biurowy Agenci biur pomagających w prowadzeniu działalności gospodarczej i pośrednicy handlowi Operatorzy maszyn do produkcji wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych Pracownicy obrotu pieniężnego Robotnicy budowlani robót wykończeniowych Pracownicy usług domowych i gastronomicznych Pracownicy do spraw finansowych i statystycznych Robotnicy w przetwórstwie przemysłowym Sekretarki i operatorzy maszyn biurowych Architekci, inżynierowi i pokrewni Pracownicy do spraw ewidencji materiałowej, transportu i produkcji Pozostali pracownicy usług osobistych Kierownicy wewnętrznych jednostek organizacyjnych działalności podstawowej Urzędnicy państwowi do spraw podatków, ceł i pokrewni Pracownicy opieki osobistej i pokrewni Źródło: Karpiński, Paradysz, Penconek W prognozowanym w 2010 r. największym spadku na zawody dominują te związane z rolnictwem, przemysłem ciężkim, sferą budżetową i transportem kolejowym oraz przemysłem lekkim. Odchylenia w porównaniu do poprzedniej wersji prognozy nie są jednak znaczące, więc nie będą prezentowane. Należy podkreślić, że przygotowane szacunki zapotrzebowania na główne grupy zawodów przygotowane przez Karpińskiego, Paradysza i Penconka niewątpliwie są wartościowe ze względu na kompleksowość prowadzonych analiz. Autorzy formułują założenia do prognoz jasno, a ich uzasadnienia z pewnością przemawiają do odbiorców prognoz. Co więcej, sposób prezentacji otrzymanych wyników jest również przejrzysty. Cenną częścią opracowania jest porównanie szacunków zapotrzebowania na zawody z wielkością bezrobocia według zawodów oraz sformułowanie wniosków i wskazówek dla szkolnictwa. Autorzy obu omawianych opracowań dostrzegają wady i słabości swojej pracy, na które zwracają uwagę czytelnikowi. Sugerują oni, aby wyniki interpretować ostrożnie, mając na uwadze pewne ograniczania szacunków. 16

18 2.2. Wielowariantowa, średniookresowa prognoza popytu na pracę najemną w Polsce w przekroju 369 grup zawodowych 2 W prezentowanym opracowaniu przygotowana została prognoza liczby zatrudnionych (na podstawie stosunku pracy, bez służb mundurowych) w podziale na 369 grup zawodów 3 i 5 grup wykształcenia do roku Prognoza popytu na pracę na lata została przygotowana w trzech wariantach zakładających różne scenariusze rozwoju gospodarki polskiej w analizowanym okresie: 1) bazowym najbardziej prawdopodobnym, przygotowanym według modelu równowagi ogólnej; 2) spowolnienia obliczonym z użyciem modelu, w którym zakłada się gorszą sytuację zewnętrzną, niższą skłonność do oszczędzania i niższe tempo wzrostu PKB; 3) popytowym obliczonym z użyciem modelu przepływów międzygałęziowych, w którym zakłada się niewykorzystanie w pełni mocy produkcyjnych oraz brak dostosowań cenowych. W modelu tym uzyskuje się wyższą prognozę wzrostu PKB w latach w porównaniu z wariantem bazowym. Metodologia, według której przygotowano model oraz prognozę, jest dość złożona. W pierwszym kroku sporządzono projekcję rozwoju w modelu równowagi ogólnej gospodarki polskiej (na okres , poziomu 5 gałęzi i różnych wariantów rozwoju). W kolejnym kroku autorzy dokonali zagregowanej projekcji sytuacji na rynku pracy. Otrzymane wyniki są rezultatem nałożenia na projekcję rozwoju szczegółowych założeń dotyczących demografii, elastyczności rynku pracy, płac, trendów w rolnictwie. Następnie przygotowana została projekcja popytu na pracę najemną dla 58 gałęzi gospodarki. Wykorzystano w tym przypadku szereg modeli, a punktem wyjścia były szczegółowe dane dotyczące zmian w strukturze gospodarki wynikające z macierzy przepływów. W tym przypadku popyt na pracę jest funkcją zapotrzebowania na produkcję. Ponadto wprowadzono do modelu pewne założenia dotyczące kształtowania się współczynników pracochłonności w poszczególnych gałęziach przemysłu (wykorzystano porównania międzynarodowe w kształtowaniu się analizowanych wielkości w krajach OECD), a także zatrudnienia w sferze nierynkowej (w administracji, szkolnictwie i opiece zdrowotnej). 2 Międzyresortowy Zespół do Prognozowania Popytu na Pracę, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, wyd. Materiały i Studia, t. IV, Warszawa Por. też, załącznik do rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu jej stosowania z dnia 8 grudnia 2004 r., DzU nr 265, poz

19 Szczegółowa projekcja popytu na pracę według 369 zawodów oraz 6 grup wykształcenia otrzymana została poprzez zastosowanie macierzy przejścia z wykorzystaniem założeń dotyczących trendów w zakresie wykształcenia oraz zawodów wymierających i rosnących. Dodatkowo wykorzystano porównania międzynarodowe w zakresie ww. zjawisk. Co więcej, w szacunkach popytu na pracę najemną wykorzystano informacje o wieku pracowników, odpływach na emeryturę według wykształcenia i zawodu oraz zapotrzebowaniu na nowych pracowników. Dodatkowo autorzy dokonali szacunków według województw. Jak już wcześniej wspomniano, podstawą prowadzonych analiz był model równowagi ogólnej (CGE) dla gospodarki polskiej. W modelu tym czyni się m.in. następujące założenia: podmioty gospodarcze zachowują się w sposób racjonalny, przedsiębiorstwa dążą do maksymalizacji zysków, a gospodarstwa domowe do maksymalizacji użyteczności konsumpcji; model jest zdezagregowany do 5 gałęzi gospodarki i 4 sektorów instytucjonalnych, a zagranica podzielona jest na 3 obszary (UE, CEFTA i pozostałe kraje); ceny dóbr i usług są elastyczne i kształtują się na poziomie równoważącym rynek; rynek pracy nie jest doskonale elastyczny, występuje na nim nierównowaga (bezrobocie). Bezrobocie można obniżyć dzięki reformom rynku pracy; kapitał jest mobilny w okresie średnim, co wynika z funkcji alokujących inwestycje i biorących pod uwagę różnice w zwrocie z kapitału w różnych gałęziach gospodarki; inwestycje zwiększają zasób kapitału z jednookresowym opóźnieniem; popyt na dobra i usługi dzieli się na popyt na produkcję krajową oraz import, a podział ten zależy od cen produkcji krajowej i importu. Następnie popyt na produkty krajowe konfrontowany jest z podażą na nie. Jeśli nie występuje równowaga na rynku, to zmianie ulegają ceny oraz rentowność produkcji. Zmiany te powodują zmianę struktury popytu (konsumenci reagują na zmiany cen produktów) oraz struktury alokacji czynników produkcji (przedsiębiorcy reagują na zmianę rentowności). Popyt na czynniki produkcji konfrontowany jest z ich podażą na rynkach pracy i rynku kapitałowym wyznaczany jest poziom cen. Popyt na czynniki produkcji oraz ich ceny wpływają na poziom i strukturę dochodów w gospodarce i determinują podział dochodów pomiędzy gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i rząd. Dochody generują popyt konsumpcyjny, inwestycyjny oraz popyt zagraniczny, co daje łącznie nowy popyt. Model jest rozwiązywany do momentu, w którym wyznaczony jest wektor cen równoważących wszystkie rynki; dynamika modelu zależy głównie od oszczędności, które wyznaczają poziom inwestycji, przy czym dla danego poziomu deficytu obrotów bieżących inwestycje i produkcja zależą od poziomu oszczędności krajowych; 18

20 rynek walutowy jest elastyczny, a kurs walutowy w ujęciu realnym jest spójny z założonym deficytem obrotów bieżących; główne zależności w modelu są następujące: popyt na i-ty produkt jest funkcją dochodów do dyspozycji oraz cen relatywnych; oszczędności gospodarstw domowych są równe różnicy pomiędzy dochodem do dyspozycji a konsumpcją; inwestycje są równe sumie oszczędności przedsiębiorstw, gospodarstw domowych, rządu oraz zagranicy. popyt zagranicy na i-te krajowe dobro jest funkcją łącznego popytu zagranicy oraz relacji cen polskiego eksportu do cen światowych; całkowity popyt jest funkcją popytu konsumpcyjnego, inwestycyjnego, zagranicznego oraz pośredniego; popyt importowy na i-te dobro zależy od cen relatywnych oraz popytu światowego (formuła na ten popyt uzyskiwana jest poprzez założenie minimalizacji kosztów przez importerów oraz niedoskonałej substytucji importu i produkcji krajowej); proces produkcyjny w i-tej gałęzi opisany jest przez neoklasyczną funkcję produkcji Cobba-Douglasa uzależniającą wielkość wytworzonego produktu od nakładów czynników produkcji (kapitału i pracy); popyt na pracę zgłaszany przez i-tą gałąź jest funkcją płacy w i-tej gałęzi oraz wielkości produkcji tej gałęzi (formuła na ten popyt uzyskiwana jest poprzez założenie maksymalizacji zysków przedsiębiorstw przy stałym majątku produkcyjnym); przyrost majątku produkcyjnego w i-tej gałęzi jest równy inwestycjom w poprzednim okresie pomniejszonym o zużycie majątku; dochód gospodarstw domowych jest sumą dochodów z pracy (płac), kapitału (część zysków transferowana z przedsiębiorstw do gospodarstw domowych), dochodów rolników oraz transferów z rządu i z zagranicy; dochód rządu to suma podatków pośrednich i bezpośrednich oraz ceł; wydatki rządu to suma spożycia zbiorowego, transferów do gospodarstw domowych, subsydiów dla przedsiębiorstw i kosztów obsługi długu publicznego; równanie bilansujące rynek pracy, w którym suma popytu na pracę w gałęziach jest równa podaży pracy zależnej od czynników demograficznych, skorygowanej o stopę bezrobocia strukturalnego; równanie bilansujące rynek produktów służące do wyznaczenia cen równowagi; równanie bilansu płatniczego, za pomocą którego wyznaczany jest kurs walutowy. Taka struktura modelu nie budzi wątpliwości. Model dość szczegółowo opisuje główne zależności występujące pomiędzy wielkościami makroekonomicznymi w gospodarce. Ponadto oprogramowanie go w odpowiedni sposób pozwala na wpro- 19