OCENA JAKOŚCI SZKOLEŃ W ZAKRESIE BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY

Transkrypt

1 OCENA JAKOŚCI SZKOLEŃ W ZAKRESIE BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy maj 2014 r. 1

2 WYBRANE PROBLEMY RYNKU SZKOLEŃ W OBSZARZE BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY Rada Ochrony Pracy już kilkakrotnie pochylała się nad tematem edukacji w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. W Centralnym Instytucie Ochrony Pracy Państwowym Instytucie Badawczym nie znajdujemy obecnie wielu podstaw do stwierdzenia, że postęp w tej dziedzinie jest wystarczający. Ocenę jakości szkoleń można przeprowadzić przez pryzmat realizacji celów, jakim szkolenia mają służyć, tj. m. in. zmniejszenie liczby wypadków. W wypadku zawsze występują dwa czynniki: techniczny i ludzki. Czynnik techniczny związany jest ze starymi zagrożeniami, które wciąż występują w eksploatacji maszyn i urządzeń. Czynnik ludzki związany jest z funkcjonowaniem człowieka w układzie zagrażającym jemu samemu i współpracownikom. Można stwierdzić, że maszyny zaprojektowane bezpiecznie, nie spowodują u człowieka szkód niezależnie od sposobu ich obsługi. Można też powiedzieć, że każde urządzenie rozsądnie zaprojektowane może stać się niebezpieczne z powodu działań człowieka. Dotychczasowa formuła nauczania BHP w kształceniu ogólnym i akademickim powodowała, że rynek pracy był zasilany młodymi, słabo wyedukowanymi w tym zakresie pracownikami, dla których jedynym źródłem wiedzy oraz metodą kształtowania postaw wobec bezpieczeństwa i higieny pracy stają się w tej sytuacji szkolenia zapewniane przez pracodawcę. Jeszcze większym problemem są młodzi pracodawcy, posiadający niewystarczającą wiedzę o bezpieczeństwie i higienie pracy, a których postawa ma bezpośredni wpływ na bezpieczeństwo pracy i zachowania pracowników. Trudno obecnie oceniać efekty nowej podstawy programowej w liceach ogólnokształcących, która zamieniła przysposobienie obronne na rzecz szeroko rozumianej edukacji dla bezpieczeństwa. W trakcie nauczania tego przedmiotu uczniowie mają uzyskać fundament wiedzy, który później będzie im służyć podczas szkoleń z dziedziny bhp na stanowiskach pracy. Takie podejście potwierdzają niektórzy przedsiębiorcy, oczekując od absolwentów umiejętności przewidywania zagrożeń związanych z miejscem pracy, nie zaś specjalistycznej wiedzy na ten temat. 2

3 Rysunek 1 Liczba wypadków przy pracy w podziale na długość stażu poszkodowanego na zajmowanym stanowisku pracy, dane zsumowane za 5 lat (Ordysiński, Sz.: Częstość wypadków przy pracy a wiek i staż poszkodowanych, Bezpieczeństwo Pracy Nauka i Praktyka, nr 7/2013, str 23) Dlatego istotnym problemem edukacji powszechnej nowych pracowników jest obecnie rzetelne przeprowadzanie szkoleń wstępnych w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy na starcie ich życia zawodowego. Jak pokazały badania młodzi pracownicy częściej ulegali wypadkom z powodu braku wiedzy i odpowiedniego doświadczenia na temat zagrożeń, wykonywania czynności związanych z pracą oraz bezpieczeństwa i higieny pracy. Braki w doświadczeniu młodych ludzi często przekładają się na brak świadomości potencjalnych skutków niebezpiecznych zachowań. Jednym z podstawowych środków prewencji wypadkowej, który jest stosowany wobec braków w doświadczeniu i wiedzy nowego pracownika jest nadzór sprawowany przez pracowników o wyższym stażu pracy lub zwierzchników, bardzo ważne jest też prowadzenie wśród młodych pracowników odpowiednich (uwzględniających wszystkie zagrożenia występujące na stanowiskach pracy) szkoleń bhp w tym instruktaży stanowiskowych. 3

4 Efektem instruktaży stanowiskowych powinna być praktyczna wiedza i umiejętności bezpiecznej pracy w konkretnych warunkach. Szkolenia te, ze względu na formułę realizacji, są najtrudniejsze i rzadko są realizowane prawidłowo. Są one prowadzone przede wszystkim przez bezpośrednich przełożonych tych pracowników. Program szkoleń okresowych dla osób kierujących pracownikami, w ramach przygotowania ich do roli instruktorów, uwzględnia głównie prostą metodykę przeprowadzenia tego szkolenia. Podstawowy problem polega na tym, że większość kadry kierującej nie wie, co ma być treścią instruktażu stanowiskowego i nie potrafią się oni odpowiednio do niego przygotować. Generalnie pracownicy wskazują szkolenia w zakresie BHP jako najważniejsze źródło swojej wiedzy w tym zakresie. Wielu pracodawców wykazuje jednak małe zainteresowanie szkoleniami w zakresie BHP i są skłonni finansować je w minimalnym, wymaganym prawnie wymiarze. Inspekcja pracy w raportach podsumowujących prowadzone kontrole zwraca uwagę na fakt, że ponad 80% jednostek prowadzących szkolenia okresowe bhp, to osoby fizyczne, prowadzące szkolenia na podstawie ustawy o swobodzie działalności gospodarczej. Jednocześnie, w przypadku naruszenia przepisów dot. wymagań stawianych organizatorowi szkolenia w dziedzinie bhp, organy Państwowej Inspekcji Pracy nie mają możliwości podjęcia działań prawnych. Cały proces nastawiony jest więc na spełnienie obowiązku formalnego poświadczenia szkolenia a nie rzeczywistego przeszkolenia pracowników. Widać to również w ogłoszeniach przetargowych, gdzie jedynym kryterium jest cena, zaś wymóg co do zakresu szkolenia określany jest jako zgodny z rozporządzeniem. W obszarze edukacji do eliminacji gorszych jednostek edukacyjnych miała doprowadzić gospodarka rynkowa i niewidzialna ręka rynku, która jednak zatrzymała się w połowie drogi. Są trzy potencjalne rynkowe bodźce oddziaływania, tj: 1. ponoszone przez pracodawcę koszty wypadków, 2. kary nakładane przez Inspekcję Pracy oraz 3. wpływ ilości wypadków na poziom składek wypadkowych. Najmocniej z nich oddziałuje drugi i w pewnym stopniu pierwszy. W mikroprzedsiębiorstwach (stanowiących 96% wśród przedsiębiorstw niefinansowych, zatrudniających prawie 40% pracowników) trzeci bodziec nie ma zastosowania, gdyż stawka składki z tytułu ubezpieczeń wypadkowych nie zależy od branży w której działa takie przedsiębiorstwo ani od liczby wypadków. Co do oddziaływania poprzez koszty wypadków - koszty takie są wysokie, jednakże wraz ze wzrostem ciężkości wypadku bardziej rośnie obciążenie społeczeństwa niż pracodawcy. Wydaje się, że rozszerzenie systemu zmienności wysokości składek od ubezpieczenia wypadkowego również na mikroprzedsiębiorstwa byłoby dobrym katalizatorem pozytywnych zmian w tym zakresie. Alternatywą jest zwiększenie liczby kontroli inspekcji pracy w tych przedsiębiorstwach. 4

5 Wobec powszechnie realizowanej formuły poświadczania szkoleń, z tanimi ośrodkami nie są w stanie konkurować dobrze zorganizowane i wyposażone jednostki szkoleniowe. Brak jasno określonych wymagań minimalnych odnośnie funkcjonowania jednostek szkoleniowych powoduje, że konkurują miedzy sobą jednostki organizacyjne o skrajnie rożnych zasadach organizacji i kosztach funkcjonowania, zaś przy braku rzeczywistych bodźców rynkowych po stronie zamawiających lepsze jednostki wypierane są z rynku przez gorsze. Utrzymywanie takiego stanu spowoduje, że na rynku pozostaną ośrodki oferujące szkolenia w najniższych cenach, a ośrodki ponoszące wyższe koszty funkcjonowania, w związku z lepszą jakością usług, albo znikną z rynku albo też istotnie obniżą jakość szkoleń. Wobec powyższej słabości mechanizmów rynkowych konieczny jest więc rzetelny monitoring jednostek edukacyjnych. Ocena skali podniesionych zjawisk i procesów w tym obszarze jest dziś niezwykle trudna ze względu na brak systemowo gromadzonych informacji. Już w 2009 r. Rada Ochrony Pracy Sejmu RP uznała za celowe stworzenie systemu informacji dotyczącego jednostek organizacyjnych prowadzących działalność szkoleniową w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy poprzez odpowiednią nowelizację prawną. Informacje o tych jednostkach organizacyjnych miały być zawarte w wykazie jednostek spełniających minimalne wymagania kompetencyjne prowadzonym przez ministra właściwego ds. pracy. Postulowano także określenie kryteriów kompetencji, jakie powinien spełniać wykładowca problematyki bezpieczeństwa i higieny pracy. Powyższe postulaty pozostają niezmiennie aktualne. DOŚWIADCZENIA CENTRALNEGO INSTYTUTU OCHRONY PRACY PAŃSTWOWEGO INSTYTUTU BADAWCZEGO W PROWADZENIU SZKOLEŃ W ZAKRESIE BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy realizuje szkolenia w zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia zgodnie ze swoim statutem. Działania te realizowane są one przez Centrum Edukacyjne CIOP-PIB głównie poprzez: szkolenie pracowników służby BHP, przedstawicieli firm, instytucji i organizacji pracujących na rzecz bezpiecznych warunków pracy przez organizację szkoleń specjalistycznych i problemowych, prowadzenie kształcenia i doskonalenia kwalifikacji wykładowców osób w najbardziej znaczący sposób wpływających na jakość szkolenia w zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia 5

6 wspieranie organizatorów szkoleń materiałami i pomocami dydaktycznymi. Podejmowane przez CIOP-PIB działania, zwłaszcza dotyczące przygotowania nowoczesnych programów, form nauczania i materiałów edukacyjnych z dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy wspierają realizację krajowej Strategii Rozwoju Kształcenia Ustawicznego oraz wpisują się w realizację wniosków zawartych w dotychczasowych stanowiskach Rady Ochrony Pracy dotyczących edukacji w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. Dotyczy to przede wszystkim wniosków związanych z podnoszeniem jakości kształcenia ustawicznego, doskonaleniem umiejętności i kwalifikacji kadr wykładowców, konsultantów i ekspertów oraz prowadzeniem certyfikacji kompetencji osób działających w obszarze bezpieczeństwa i higieny pracy. Szkolenia w CIOP-PIB W latach r. w różnych formach edukacji organizowanych przez Instytut uczestniczyły osoby. Przygotowano i zrealizowano godzin wykładów i ćwiczeń. W samym tylko roku 2013 szkolenia objęły 2583 uczestników. Corocznie Centrum Edukacyjne CIOP-PIB przeprowadza cykl szkoleń dla osób zainteresowanych wybranymi zagadnieniami z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. Oferta tych szkoleń adresowana jest głównie do pracowników służby bezpieczeństwa i higieny pracy, pracodawców i kadry inżynieryjno-technicznej, firm świadczących usługi z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, pracowników firm szkoleniowych i wykładowców. W latach zorganizowano 210 takich szkoleń z udziałem 5764 osób. Corocznie przygotowany jest także cykl szkoleń specjalistycznych dla pracowników służby bezpieczeństwa i higieny pracy, pracowników akredytowanych laboratoriów badawczych, stacji sanitarno-epidemiologicznych oraz osób zajmujących się pomiarami parametrów środowiska pracy. Organizowanych jest takich szkoleń w każdym roku. CIOP-PIB prowadzi również szkolenia okresowe dla różnych grup pracowniczych, zobowiązanych do odbywania takich szkoleń rozporządzeniem Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. Szkolenia te znajdują się w stałej ofercie szkoleniowej Instytutu. Organizowane są także na zlecenia firm i instytucji. W realizacji programu szkoleń uczestniczy około 70 wykładowców pracowników Instytutu i osób współpracujących w tym zakresie z Instytutem. Zespół ten dba także o zachowanie aktualności materiałów edukacyjnych i programów, przygotowuje nowe pomoce dydaktyczne. W trosce o wysoki poziom oferowanych szkoleń organizowane jest systematyczne, warsztatowe kształcenie i dokształcanie wykładowców. Warsztaty służą również do 6

7 analizowania skuteczność kształcenia. Przedmiotem analizy są opinie uczestników szkoleń, oraz imiennie oceny wykładowców zaangażowanych w realizację programów szkoleń. Kształcenie wykładowców Najliczniejszą grupą wykładowców na większości szkoleń bhp są pracownicy służby bezpieczeństwa i higieny pracy. Rola ta wynika z ich wiedzy i zdobytego doświadczenia. Najczęściej jednak wynika z dodatkowych obowiązków nakładanych przez pracodawcę, który zatrudnienie pracownika służby bhp utożsamia z rozwiązaniem problemów związanych z zapewnieniem pracownikom obowiązkowych szkoleń z zakresu BHP. Do najważniejszych propozycji edukacyjnych przygotowujących i dokształcających takich wykładowców należą studia podyplomowe. CIOP-PIB prowadzi studia podyplomowe pn. "Bezpieczeństwo i ochrona człowieka w środowisku pracy" od 17 lat. Do 2013 r. w trybie dwu i trzysemestralnych studiów ukończyło je 70 grup słuchaczy (łącznie ok osób). Największa liczba słuchaczy studiów podyplomowych przypadająca na lata wiązała się przede wszystkim z zapotrzebowaniem kadrowym dynamicznie rozwijających się firm świadczących usługi z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy dla małych i średnich przedsiębiorstw, obowiązkiem uzupełniania wykształcenia przez dotychczasowych pracowników służby BHP oraz największym dotąd zainteresowaniem absolwentów szkół wyższych poszukiwaniem zatrudnienia w tym obszarze. Na początku 2008 r. Instytut podjął współpracę z Wydziałem Samochodów i Maszyn Roboczych Politechniki Warszawskiej w zakresie organizacji i prowadzenia wspólnych studiów podyplomowych pt. Bezpieczeństwo i ochrona człowieka w środowisku pracy. Dotąd wspólnie prowadzone studia podyplomowe ukończyły 22 grupy słuchaczy. Prace dyplomowe mają charakter praktyczny i użyteczny. Słuchacze przyszli wykładowcy mają także możliwość samodzielnego przygotowania pakietu edukacyjnego z zakresu problematyki, w której zamierzają się specjalizować. Doskonalenie kompetencji wykładowców i jednostek edukacyjnych Wkład Instytutu w jakościowy rozwój usług edukacyjnych na rynku oświaty dorosłych realizowany jest przez działania związane z certyfikacją kompetencji wykładowców i ośrodków świadczących usługi edukacyjne w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz tworzenie ogólnopolskiej sieci ekspertów z dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy, którym zapewniane jest stałe doskonalenie kompetencji, wzbogacanie wiedzy i umiejętności. W latach proces oceny kompetencji objął ponad 2000 osób, z czego około 1000 osób uzyskało certyfikaty kompetencji. Ponadto 40 ośrodków szkoleniowych prowadzących szkolenia w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy uzyskało certyfikaty uznania kompetencji. Certyfikaty 7

8 te są nadzorowane i podlegają corocznej weryfikacji w celu utrzymania właściwego poziomu szkolenia. W latach , w ramach prowadzonej certyfikacji kompetencji wykładowców oraz sprawowania nadzoru nad jednostkami edukacyjnymi i Regionalnymi Ośrodkami BHP, zweryfikowano 505 zestawów materiałów szkoleniowych dostarczonych przez wykładowców i jednostki edukacyjne oraz dokonywano oceny na miejscu w jednostkach edukacyjnych i Regionalnych Ośrodkach BHP. We współpracy z Siecią Regionalnych Ośrodków BHP oraz jednostek edukacyjnych o uznanych kompetencjach, zorganizowano i zrealizowano konferencje tematyczne oraz cykl seminariów i szkoleń dla pracowników służby BHP, ekspertów-konsultantów Regionalnego Ośrodka BHP i wykładowców Ośrodków, a także lekarzy medycyny pracy w łącznej liczbie 1372 osób. Ponadto, w ramach współpracy z Ośrodkami zorganizowano warsztat i konkurs plastyczny o tematyce związanej z bezpieczeństwem w czasie nauki i wakacji dla dzieci i młodzieży szkolnej w łącznej liczbie 480 uczniów oraz 30 nauczycieli. W 2013 r. we współpracy z Siecią Regionalnych Ośrodków BHP oraz jednostek edukacyjnych o uznanych kompetencjach, zorganizowano i zrealizowano przedsięwzięcia szkoleniowe dla pracowników służby BHP, ekspertów-konsultantów Regionalnego Ośrodka BHP i wykładowców Ośrodków, a także lekarzy medycyny pracy w łącznej liczbie 471 osób. W ankietach (w łącznej liczbie 351) uzyskanych od uczestników deklarowany jest wpływ na poprawę warunków pracy pracowników. Ponadto w CIOP-PIB rozwijana jest sieć ekspertów z dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy. Wszyscy eksperci uzyskali certyfikat, który jest corocznie przedłużany na podstawie postępowania weryfikacyjnego. Warunkiem przedłużenia certyfikatu jest między innymi udział w zróżnicowanych tematycznie szkoleniach, w tym w szkoleniach organizowanych specjalnie dla tej grupy. Sieć jest corocznie zasilana przez nowych ekspertów. Wspieranie jednostek szkoleniowych Do najważniejszych materiałów oferowanych przez Instytut organizatorom szkoleń należy wydany na CD pakiet edukacyjny pn. Multiedu-BHP. Zawiera on teksty źródłowe do 20 modułów szkoleń wzbogacone o multimedia w postaci filmów i klipów filmowych, prezentacji komputerowych (łącznie 2562 slajdy). Oprogramowanie pozwala na przeszukiwanie i czytanie materiałów tekstowych, wydruk wybranych fragmentów, korzystanie ze słownika i definicji, wyszukiwanie i wyświetlanie na pełnym ekranie slajdów oraz na tworzenie zestawów slajdów, które można zapisać na dysku i wyświetlać w formie prezentacji. Opracowano także materiał edukacyjny w technologii e-learning do prowadzenia szkoleń okresowych dla pracodawców i osób kierujących pracownikami i pracowników administracyjno-biurowych. Zadanie podjęto w 8

9 celu upowszechnienia szkoleń z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy wśród tych grup pracowników. Struktura modułowa materiałów daje możliwości elastycznego korzystania z treści programowych. Działania Instytutu wspierające system oświaty szkolnej, w tym działania szkoleniowe prowadzone przez nauczycieli, polegają przede wszystkim na stworzeniu formuły powszechnego udostępnienia materiałów pomocniczych pn. Kultura bezpieczeństwa. Materiały ten jest systematycznie uaktualniany i wzbogacany o pomoce dydaktyczne niezbędne nauczycielowi w przygotowaniu i przeprowadzaniu zajęć lekcyjnych. Materiał pomocniczy dla nauczyciela pn. Kultura bezpieczeństwa, jest podzielony na moduły i lekcje co pozwala na wyszukanie i wydruk interesującego materiału, prezentacji komputerowej, wybór i prezentację filmu, oraz przygotowanie materiałów edukacyjnych dla ucznia i słuchacza. O możliwości bezpłatnego korzystania z tych materiałów poinformowano wszystkie szkoły w Polsce. Materiały te umieszczone są także na stronach internetowych Instytutu pod adresem: Przygotowane w tym celu oprogramowanie i jego umiejscowienie w Internecie, pozwala wszystkim szkołom oraz indywidualnie nauczycielom na bezpłatne korzystanie z przygotowanych scenariuszy lekcji, materiałów dla ucznia i słuchacza oraz slajdów. Wersja materiałów szkoleniowych pn. Kultura bezpieczeństwa, poszerzona o multimedia na płytach CD i DVD, jest wysyłana na zamówienie szkół i nauczycieli. Materiały są także wykorzystywana przez Państwową Inspekcję Pracy oraz Państwową Straż Pożarną do przeprowadzania kampanii szkoleniowej i popularyzującej kulturę bezpieczeństwa. W efekcie tych działań w ostatnich latach ogromnie wzrosło zainteresowanie szkół tymi materiałami. Co miesiąc kilkuset przedstawicieli środowiska szkolnego pobiera je ze stron internetowych. Wykładowcy akademiccy mają do dyspozycji materiał edukacyjny pn. Nauka o pracy bezpieczeństwo, higiena, ergonomia Tekst tego materiału jest systematycznie aktualizowany i uzupełniany. Materiał został przez CIOP-PIB przekazany Ministerstwu Nauki i Szkolnictwa Wyższego do bezpłatnego wykorzystania przez uczelnie, wykładowców akademickich oraz studentów do samokształcenia. Materiał jest udostępniany poprzez Internet ze stron MNiSW: oraz a także wysyłany w wersji płytowej na życzenie uczelni i nauczycieli akademickich. CIOP-PIB przygotował również wydanie tego materiału na DVD po wzbogaceniu o filmy i klipy filmowe, e-booki, animacje i ilustracje. Pozwala to wykładowcom na dodatkowe zilustrowanie zagadnień prezentowanych w poszczególnych modułach. 9

10 WNIOSKI W związku z powyżej przedstawionymi problemami dotyczącymi jakości szkoleń w obszarze bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w pracy proponuje się podjęcie następujących działań: 1. Pogarszająca się kondycja rynku usług w zakresie obowiązkowych szkoleń w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy wymaga podjęcia działań podnoszących i wspierających ich jakość. W celu poprawy jakości szkoleń w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy wskazane jest promowanie systemów oceny i nadzorowania kompetencji jednostek edukacyjnych i wykładowców poprzez publikowanie na stronach internetowych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej oraz Państwowej Inspekcji Pracy wykazów certyfikowanych jednostek edukacyjnych i ich wykładowców, których kompetencje oceniono w ramach funkcjonujących w Polsce systemów akredytacji i certyfikacji kompetencji. 2. Należy ograniczyć możliwość kształcenia przez jednostki edukacyjne niespełniające minimum kwalifikacji poprzez prowadzenie ich ewidencji tak, by specjalistyczne szkolenia o większych wymaganiach (np. dla pracodawców i osób kierujących pracownikami, pracowników służby bhp, pracowników inżynieryjno-technicznych) prowadzone były przez wyspecjalizowane jednostki. 3. Konieczne jest wytworzenie klimatu dla rozwoju kultury bezpieczeństwa, poprzez propagowanie w środkach masowego przekazu relacji mistrz-uczeń, jako podstawowego środka prewencji wypadkowej, który jest stosowany wobec braków w doświadczeniu i wiedzy nowego pracownika proponuje się, by podmiotem prowadzącym była Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. 10