Informacja przygotowana na posiedzenie Rady Ochrony Pracy przez Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy Warszawa, marzec 2012 r.

Transkrypt

1 EDUKACJA I SZKOLENIA W DZIEDZINIE BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY Informacja przygotowana na posiedzenie Rady Ochrony Pracy przez Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy Warszawa, marzec 2012 r. 1

2 I. WYBRANE PROBLEMY RYNKU EDUKACYJNEGO W DZIEDZINIE BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY W ostatnich latach do dyskusji o edukacji na rzecz bezpieczeństwa, w tym bezpieczeństwa i higieny pracy, szerzej włączyły się nie tylko organy nadzoru nad warunkami pracy. Problematyka ta jest też coraz częściej obecna w pismach branżowych, a także w sposób zorganizowany jest podejmowana przez przedstawicieli środowiska zainteresowanego jakościową poprawą usług edukacyjnych w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przez sądy podczas dochodzeń powypadkowych. Zainteresowanie rynkiem edukacyjnym wzrosło również ze względu na możliwość pozyskania dotacji unijnych wynikających m. in. z realizacji unijnych i krajowych strategii w zakresie edukacji ustawicznej. To zainteresowanie wywołało na rynku szkoleń z jednej strony ożywienie, a z drugiej - szereg niepokojących zjawisk, dotyczących właściwej realizacji usług edukacyjnych. Kształtuje się także pogląd, że uregulowania dotyczące edukacji w zakresie BHP nie nadążają za potrzebami wynikającymi ze zmian na rynku pracy, nowymi technologiami, zmianami organizacji pracy i nowo powstającymi zagrożeniami. Utrzymująca się słaba kondycja kształcenia zawodowego i brak precyzyjnej formuły nauczania BHP w kształceniu ogólnym i akademickim powodują, że rynek pracy jest coraz intensywniej zasilany młodymi, słabo wyedukowanymi w tym zakresie pracownikami, dla których jedynym źródłem wiedzy oraz metodą kształtowania postaw wobec bezpieczeństwa i higieny pracy są szkolenia zapewniane przez pracodawcę. Jeszcze większym problemem są młodzi pracodawcy, nie posiadający wiedzy o bezpieczeństwie i higienie pracy, a których postawa ma wpływ bezpośredni na bezpieczeństwo pracy i zachowania pracowników. Z badań przeprowadzonych w ostatnich latach przez CIOP-PIB wynika, że pracownicy wskazują szkolenia w zakresie BHP jako najważniejsze źródło swojej wiedzy w tym zakresie. Jednocześnie z tych samych badań wynika, że szkolenia te są przez większość z nich bardzo źle oceniane. Pracodawcy wykazują małe zainteresowanie szkoleniami w zakresie BHP i nie są skłonni ich finansować. Trudno jest więc oczekiwać, że pracodawcy będą organizować i finansować szkolenia na wysokim poziomie merytorycznym. Odmienna sytuacja występuje w tych przedsiębiorstwach, w których obowiązek zainteresowania tą problematyką wynika z wymogów korporacyjnych i konkurencji na rynku międzynarodowym. Problemy powyższe wskazują, że niezbędne jest dostosowanie rynku edukacji w zakresie BHP do współczesnych wymagań i jego rzetelny monitoring. Ocena skali podniesionych zjawisk i procesów w tym obszarze jest dziś niezwykle trudna ze względu na brak systemowo gromadzonych informacji. Opinie CIOP-PIB w tym zakresie wynikają z doświadczeń własnych związanych z prowadzeniem różnych form edukacji, z badań przeprowadzonych w ramach programu wieloletniego Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy, wywiadów wśród 2

3 współpracujących z Instytutem ekspertów, przedstawicieli akredytowanych ośrodków szkoleniowych, a także z prac naukowych nt. rezultatów kształcenia podyplomowego w zakresie BHP. Analiza tych źródeł wskazuje trzy opisane poniżej grupy problemów. 1. Realizacja wymagań prawnych W 1996 r. rozporządzeniem ministra pracy i polityki socjalnej określono szczegółowo zasady obowiązkowych szkoleń różnych grup pracowniczych w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, a w 2004 r. rozporządzenie to znowelizowano. W 2009 r. Rada Ochrony Pracy Sejmu RP uznała za celowe stworzenie systemu informacji dotyczącego jednostek organizacyjnych prowadzących działalność szkoleniową w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy wymienionych w powyższym rozporządzeniu poprzez odpowiednią nowelizację prawną. Informacje o tych jednostkach organizacyjnych miały być zawarte w wykazie jednostek spełniających minimalne wymagania kompetencyjne prowadzonym przez ministra właściwego ds. pracy. Postulowano także określenie kryteriów kompetencji, jakie powinien spełniać wykładowca problematyki bezpieczeństwa i higieny pracy. Przez wiele lat obowiązywania tego rozporządzenia dominował jednak pogląd, że mechanizmy rynkowe z czasem pozytywnie ukształtują rynek szkoleń BHP. Oczekiwania, że rynek usług w tym zakresie sam uruchomi mechanizmy stymulujące i weryfikujące, nie spełniły się. Natomiast brak skutecznej kontroli rynku edukacji zaowocował wieloma niepokojącymi zjawiskami, głównie nieprzestrzeganiem przepisów prawa przez organizatorów szkoleń. Głównym problemem jest brak mechanizmów prawnych kontroli przebiegu edukacji i oceny jej efektów. Aktualnie dla większości przedsiębiorców ważny jest nie efekt, którym są prawidłowo wyszkoleni pracownicy, lecz posiadanie zaświadczeń o ukończeniu szkoleń przez pracowników. Na rynku obowiązkowej edukacji w zakresie BHP dominują małe (ok. 70%), najczęściej jednoosobowe firmy, które prowadzą działalność oświatową na zasadach określonych w przepisach o swobodzie działalności gospodarczej. Właściciele tych firm nie muszą spełniać żadnych kryteriów, nie są też przez nikogo kontrolowani. Liczba tych firm narasta lawinowo wraz z pojawianiem się kolejnych grup absolwentów kończących studia podyplomowe z zakresu BHP. W firmach tych właściciele i wykładowcy to najczęściej te same osoby. Formalnie spełniają wszystkie, obowiązujące kryteria, choć studia podyplomowe to najczęściej ich pierwszy kontakt z problematyką BHP, przy braku jakiegokolwiek doświadczenia praktycznego. Firmy te prowadzą jednoosobowo wszystkie rodzaje obowiązkowych szkoleń, ze szkoleniami dla pracodawców włącznie. Pracodawca jest zainteresowany jak najniższymi kosztami szkolenia, które oferują jednoosobowe firmy nieponoszące kosztów właściwego oprzyrządowania realizowanych szkoleń. Szkolenia te najczęściej są źle oceniane przez uczestników i pracodawców a tym samym powstaje błędne koło. Często też obowiązkiem prowadzenia 3

4 wszystkich szkoleń pracodawcy obarczają młodego i często zatrudnionego bezpośrednio po studiach pracownika służby BHP. Cały ten proces nastawiony jest więc na spełnienie obowiązku poświadczenia szkolenia a nie przeszkolenia pracowników. Z tak powszechnie realizowaną formułą organizacji szkoleń BHP nie są w stanie konkurować większe, dobrze zorganizowane i wyposażone jednostki szkoleniowe, które rezygnują z prowadzenia szkoleń z zakresu BHP, nie wytrzymując konkurencji cenowej. Brak jasno określonych minimalnych wymagań odnośnie do funkcjonowania jednostek szkoleniowych powoduje, że konkurują miedzy sobą jednostki organizacyjne o skrajnie rożnych zasadach działalności gospodarczej, skrajnie różnej organizacji i skrajnie różnych kosztach funkcjonowania. Utrzymywanie takiego stanu spowoduje, że w najbliższej perspektywie pozostaną na rynku ośrodki oferujące szkolenia w najniższych cenach, a ośrodki ponoszące większe koszty funkcjonowania, w związku z lepszą jakością usług, albo znikną z rynku albo istotnie obniżą jakość szkoleń. Z dotychczasowych doświadczeń CIOP-PIB związanych z uznawaniem kompetencji jednostek edukacyjnych wynika, że jedynie dobrze zorganizowane jednostki szkoleniowe są w stanie prowadzić tę działalność w sposób powtarzalny, na dobrym poziomie. Lepiej zorganizowane jednostki dłużej trwają, są w stanie uczyć się i doskonalić. Obsługują one większą liczbę podmiotów z różnych branż oraz klientów stawiających większe wymagania dla organizacji i merytorycznego przebiegu szkoleń. W wielu przypadkach jednostki te własnymi siłami tworzą i wydają materiały szkoleniowe na potrzeby doraźnie organizowanych szkoleń i poprzez współpracę z kompetentnymi wykładowcami i trenerami zapewniają przebieg szkoleń na podstawie najbardziej aktualnej wiedzy. Jest to pożądany kierunek rozwoju edukacji, w tym zakresie. Akceptacja obecnej sytuacji spowoduje brak postępu w jakościowej poprawie szkoleń z zakresu BHP. Ważne jest więc wsparcie dla inicjatywy różnych organizacji odnośnie do zmian rozporządzenia ministra gospodarki i pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. W tych zmianach najistotniejsze jest wprowadzenie do systemu prawnego bardziej szczegółowych zasad funkcjonowania i oceny kompetencji jednostek edukacyjnych. 2. Kształcenie kadr dla bezpieczeństwa i higieny pracy Realizacja studiów podyplomowych jest dzisiaj główną formą kształcenia kadr w dziedzinie BHP. Kilkuletnie doświadczenie CIOP-PIB w prowadzeniu tych studiów (około 2000 absolwentów) pozwala na stwierdzenie, że idea zastąpienia kształcenia kadry służby BHP 4

5 w systemie kursowym (szkolenia podstawowe) kształceniem szkolnym, akademickim i podyplomowym jest słuszna. Jednakże, o ile w kształceniu techników i kierunkowym kształceniu w dziedzinie BHP na poziomie studiów wyższych są stosowane określone standardy nauczania, na które składają się treści kształcenia, a także określone są oczekiwane efekty kształcenia, to w przypadku studiów podyplomowych określono tylko, że mają one dotyczyć zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. W związku z tym ilu jest organizatorów tych studiów tyle jest programów i koncepcji ich prowadzenia. Bardzo często problematyka BHP jest tylko częścią programu tych studiów podyplomowych. Poza dowolnością określania treści kształcenia dowolnie jest również określany czas i miejsce tego kształcenia. Aktualnie organizatorzy tych studiów sami decydują o celach i ich zakresie programowym. Prowadzone są studia podyplomowe w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy o zdecydowanie różniącym się od siebie zakresie tematycznym i liczbie godzin zajęć, co powoduje nieporównywalność efektów kształcenia. Niektóre programy tych studiów nie dają żadnej gwarancji, że ich absolwent będzie wiedział jak realizować 22 obowiązki pracownika służby BHP, a ich ukończenie jest przepustką do zatrudnienia w tym zawodzie. Początkowo nie rzutowało to istotnie na kompetencje służby BHP, a wręcz poszerzało ich wiedzę, gdyż słuchaczami byli wieloletni praktycy zawodu uzupełniający swoje kierunkowe wykształcenie. Natomiast obecnie słuchaczami studiów są często osoby bez praktyki zawodowej, często jakiejkolwiek, dla których te studia są jedyną możliwością nabycia kwalifikacji do wykonywania zadań pracownika służby BHP. Studia podyplomowe w zakresie BHP są też ważnym etapem kształtowania kompetencji wykładowców i organizatorów szkoleń. Z doświadczeń CIOP-PIB wynika ponadto, że potencjalni słuchacze i absolwenci mają nadal problem z odpowiedzią na pytanie, czy wybrane przez nich studia podyplomowe i ich program spełniają niezbędne wymagania. Z takimi wątpliwościami zgłaszają się również pracodawcy, zatrudniając nowych pracowników w służbie bezpieczeństwa i higieny pracy. W około 70% studia podyplomowe z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy są prowadzone w uczelniach niepublicznych zajmujących się kierunkowym nauczaniem z zakresu zarządzania, bankowości, informatyki, ekologii i szeroko rozumianej humanistyki. Program studiów podyplomowych organizowanych przez te uczelnie uzależniony jest od możliwości uczelni, w tym od zaplecza kadrowego. Brak kadry nauczającej w tym zakresie w ww. uczelniach (wymóg ustawowy) a także odpowiednich laboratoriów powoduje, że programy tych studiów są w znacznej mierze przez uczelnie tylko firmowane, a zajęcia są prowadzone przez organizatorów i wykładowców z ośrodków szkoleniowych. Skoro przepisy prawa wymagają ukończenia studiów podyplomowych w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy jako podstawy do zatrudnienia na stanowiskach w służbie bezpieczeństwa i higieny pracy, to niezbędne jest precyzyjne określenie, jakie efekty kształcenia muszą być po tych studiach osiągnięte. Niezbędne jest także szczegółowe 5

6 określenie minimalnego zakresu tematycznego, minimalnego czasu realizacji programu studiów oraz zasad, trybu i miejsca organizacji takich studiów. 3. Edukacja powszechna - kształtowanie świadomości i postaw Ułatwieniem dla procesu kształtowania właściwych postaw wobec bezpieczeństwa i higieny w środowisku pracy jest ich wstępne ukształtowanie na etapie edukacji szkolnej i akademickiej. Rezygnacja w 2004 r. ze szkoleń podstawowych w zakresie BHP, zapewnianych dotąd przez pracodawców, nie została zastąpiona przejęciem tego obowiązku przez system edukacji szkolnej i akademickiej, mimo międzyresortowego uzgodnienia w tym zakresie. Treści z zakresu kultury bezpieczeństwa są uwzględniane w podstawach programowych dla szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Nadal jednak kierownictwa szkół nie uwzględniają w planach nauczania tej problematyki w takim stopniu, aby absolwenci szkół uzyskiwali podstawową wiedzę w zakresie bezpiecznych zachowań. Zapewnienie tej edukacji nie wiąże się nadal z rozwiązaniami systemowymi, lecz okazjonalnymi działaniami i dotyczy tylko niektórych zagadnień, co w konsekwencji nie pozwala na realizowanie celu podstawowego, jakim jest przygotowanie młodych ludzi do bezpiecznego wejścia w środowisko pracy. Zwłaszcza w szkołach licealnych nadal brak jest jakichkolwiek inicjatyw w tym zakresie. Istnieje potrzeba stałego rozwiązania tego problemu oraz motywowania i wspierania kadry kierowniczej szkół w realizacji tego zadania. Postęp edukacji w zakresie bezpieczeństwa pracy i ergonomii w niektórych uczelniach jest głównie związany z aktywnością pracowników służby bezpieczeństwa i higieny pracy tych uczelni. Aktywność ta ma związek z wydanym w 2006 r. przez ministra nauki i szkolnictwa wyższego rozporządzeniem w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy w uczelniach, z którego wynika obowiązek organizowania szkolenia z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy i nauki dla wszystkich studentów rozpoczynających naukę w uczelni. Szkolenia te przeprowadzane są przez pracowników służby bezpieczeństwa i higieny pracy poszczególnych uczelni. Dla wielu studentów jest to jedyny kontakt z tą problematyką podczas studiów przed wejściem na rynek pracy. Problem ten dotyczy dużej liczby uczelni, głównie o profilu nietechnicznym. Poziom edukacji jest w tym obszarze niewystarczający. Znajduje to odbicie w niedostatecznej wiedzy absolwentów. Ze statystyk GUS wynika, że największą grupą ulegającą wypadkom przy pracy są młodzi pracownicy. Dlatego też potrzebne jest zintensyfikowanie edukacji z zakresu kultury bezpieczeństwa, w tym bezpieczeństwa pracy i higieny pracy w systemie szkolnym i akademickim. 6

7 Nie mniej istotnym problemem edukacji powszechnej tej grupy pracowników jest rzetelne przeprowadzanie szkoleń stanowiskowych w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy na starcie ich życia zawodowego. Efektem tego szkolenia powinna być praktyczna wiedza i umiejętności bezpiecznej pracy w konkretnych warunkach. Szkolenia te, ze względu na formułę realizacji, są najtrudniejsze i rzadko są realizowane prawidłowo. Są one prowadzone przede wszystkim przez bezpośrednich przełożonych tych pracowników. Program szkoleń okresowych dla tych osób, w ramach przygotowania ich do roli instruktorów, uwzględnia głównie prostą metodykę przeprowadzenia tego szkolenia. Podstawowy problem polega na tym, że większość kadry kierującej nie wie, co ma być treścią szkolenia stanowiskowego i nie potrafią się więc oni odpowiednio do niego przygotować. Redagując na nowo program szkolenia okresowego dla tej grupy pracowników niezbędne jest uzupełnienie go o treści przygotowujące do przeprowadzania szkoleń stanowiskowych. II. DOŚWIADCZENIA CENTRALNEGO INSTYTUTU OCHRONY PRACY PAŃSTWOWEGO INSTYTUTU BADAWCZEGO W PROWADZENIU EDUKACJI W ZAKRESIE BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY 1. Działania na rzecz systemu oświaty szkolnej Dotychczasowe działania Instytutu wspierające system oświaty szkolnej polegały przede wszystkim na opracowaniu, popularyzacji i stworzeniu formuły powszechnego udostępnienia materiałów pomocniczych dla nauczyciela pn. Kultura bezpieczeństwa dla czterech poziomów edukacji szkolnej: szkoła podstawowa klasy I-III i IV-VI, gimnazja i szkoły ponadgimnazjalne. Materiał ten jest systematycznie uaktualniany i wzbogacany o pomoce dydaktyczne niezbędne nauczycielowi w przygotowaniu i przeprowadzaniu zajęć lekcyjnych. Materiał pomocniczy dla nauczyciela pn. Kultura bezpieczeństwa, jest podzielony na moduły i lekcje co pozwala na wyszukanie i wydruk interesującego materiału, prezentacji komputerowej, wybór i prezentację filmu, oraz przygotowanie materiałów edukacyjnych dla ucznia. O możliwości bezpłatnego korzystania z tych materiałów poinformowano wszystkie szkoły w Polsce. Materiały te umieszczone są także na stronach internetowych pod adresem: Przygotowane w tym celu oprogramowanie i jego umiejscowienie w Internecie, pozwala wszystkim szkołom oraz indywidualnie nauczycielom na bezpłatne korzystanie z przygotowanych scenariuszy lekcji, materiałów dla ucznia oraz slajdów. 7

8 Rys. 1. Strona internetowa CIOP-PIB zawierająca materiały edukacyjne pt. Kultura bezpieczeństwa Wersja materiałów szkoleniowych pn. Kultura bezpieczeństwa, poszerzona o multimedia na płytach CD i DVD, jest wysyłana na zamówienie szkół i nauczycieli. Materiały są także wykorzystywana przez Państwową Inspekcję Pracy oraz Państwową Straż Pożarną do przeprowadzania kampanii popularyzujących kulturę bezpieczeństwa. W efekcie tych działań w ostatnich latach ogromnie wzrosło zainteresowanie szkół tymi materiałami. Co miesiąc kilkuset przedstawicieli środowiska szkolnego pobiera je ze stron internetowych. 2. Działania wspierające kształcenie akademickie w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy Działania Instytutu w tym zakresie polegały przede wszystkim na opracowaniu materiału edukacyjnego pn. Nauka o pracy bezpieczeństwo, higiena, ergonomia w wersjach dla nauczycieli akademickich i studentów. Tekst tego materiału jest systematycznie aktualizowany i uzupełniany. Opracowany materiał został przez CIOP-PIB przekazany Ministerstwu Nauki i Szkolnictwa Wyższego (na podstawie stosownego porozumienia z Ministerstwem) do bezpłatnego wykorzystania przez uczelnie, wykładowców akademickich oraz studentów do samokształcenia. Materiał jest udostępniany poprzez Internet ze stron MNiSW: oraz a także wysyłany w wersji płytowej na życzenie uczelni i nauczycieli akademickich. Materiały te umieszczono także 8

9 w systemie LearningSpace pod adresem http//cas.ciop.pl. umożliwiając korzystanie z nich osobom studiującym na odległość tematykę bezpieczeństwa i higieny pracy. CIOP-PIB przygotował również wydanie tego materiału na DVD po wzbogaceniu o filmy i klipy filmowe, e-booki, animacje i ilustracje (co nie było możliwe w wydaniu internetowym materiału). Pozwala to wykładowcom na dodatkowe zilustrowanie zagadnień prezentowanych w poszczególnych modułach. Rys. 2. Przykładowe okna wyboru filmów, prezentacji i klipów filmowych w multimedialnych materiałach edukacyjnych Nauka o pracy bezpieczeństwo, higiena, ergonomia 3. Kształcenia i dokształcanie osób dorosłych w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy realizuje kształcenie i dokształcanie osób dorosłych w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy zgodnie ze swoim statutem. Działania te realizowane są przez Centrum Edukacyjne CIOP-PIB, głównie poprzez: wspieranie organizatorów różnych form edukacji materiałami edukacyjnymi, dokształcanie pracowników służby BHP, przedstawicieli firm, instytucji i organizacji pracujących na rzecz bezpiecznych warunków pracy przez organizację kształcenia specjalistycznego i problemowego, prowadzenie kształcenia przygotowującego do zatrudnienia w służbie BHP oraz instytucjach i organizacjach wpływających na kształtowanie bezpiecznych warunków pracy. 9

10 W latach r. w różnych formach edukacji organizowanych przez Instytut uczestniczyło ponad 26 tyś. osób, przygotowano i zorganizowano ponad 23 tysiące godzin zajęć. W samym tylko roku 2011 szkolenia objęły 2218 uczestników. Rys. 3. Uczestnicy różnych form edukacji w CIOP-PIB w latach Corocznie Centrum Edukacyjne CIOP-PIB przeprowadza również cykl szkoleń dla osób zainteresowanych wybranymi zagadnieniami z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. Oferta tych szkoleń adresowana jest głównie do pracowników służby bezpieczeństwa i higieny pracy, pracodawców i kadry inżynieryjno-technicznej, przedstawicieli przedsiębiorstw wdrażających system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy firm świadczących usługi z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, pracowników firm szkoleniowych, wykładowców. W latach zorganizowano 101 takich szkoleń z udziałem około 2487 osób. Corocznie przygotowany jest także cykl szkoleń specjalistycznych dla pracowników służby bezpieczeństwa i higieny pracy, pracowników akredytowanych laboratoriów badawczych, stacji sanitarno-epidemiologicznych oraz osób zajmujących się pomiarami parametrów środowiska pracy. Corocznie organizowanych jest takich szkoleń. CIOP-PIB prowadzi również szkolenia okresowe dla różnych grup pracowniczych, zobowiązanych do odbywania takich szkoleń rozporządzeniem Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. Do najważniejszych materiałów oferowanych przez Instytut organizatorom szkolenia należy wydany na CD pakiet edukacyjny pn. Multiedu-BHP. Zawiera on teksty źródłowe do 20 10

11 modułów szkoleń wzbogacone o multimedia w postaci filmów i klipów filmowych, prezentacji komputerowych (łącznie 2562 slajdy). Oprogramowanie pozwala na przeszukiwanie i czytanie materiałów tekstowych, wydruk wybranych fragmentów, korzystanie ze słownika i definicji, wyszukiwanie i wyświetlanie na pełnym ekranie slajdów oraz na tworzenie zestawów slajdów, które można zapisać na dysku i wyświetlać w formie prezentacji. Opracowano także materiał edukacyjny w technologii e-learning do prowadzenia szkoleń okresowych dla pracodawców i osób kierujących pracownikami i pracowników administracyjno-biurowych. Zadanie podjęto w celu upowszechnienia szkoleń z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy wśród tej grupy pracowników. Struktura modułowa materiałów daje możliwości elastycznego korzystania z treści programowych. Od 1997 r. CIOP-PIB prowadzi studia podyplomowe pn. "Bezpieczeństwo i ochrona człowieka w środowisku pracy". Do 2011 r. w trybie dwu i trzysemestralnych studiów ukończyły je 64 grupy słuchaczy (łącznie ok osób). Rys. 4. Uczestnicy studiów podyplomowych z dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy prowadzonych w CIOP-PIB w latach Największa liczba słuchaczy studiów podyplomowych przypadająca na lata wiązała się przede wszystkim z zapotrzebowaniem kadrowym dynamicznie rozwijających się firm świadczących usługi z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy dla małych i średnich przedsiębiorstw, obowiązkiem uzupełniania wykształcenia przez pracowników służby BHP oraz największym dotąd zainteresowaniem absolwentów szkół wyższych poszukiwaniem zatrudnienia w tym obszarze. Na początku 2008 r. Instytut podjął współpracę z Wydziałem Samochodów i Maszyn Roboczych Politechniki Warszawskiej w zakresie organizacji i prowadzenia wspólnych 11

12 studiów podyplomowych pt. Bezpieczeństwo i ochrona człowieka w środowisku pracy. Dotąd wspólnie prowadzone studia podyplomowe ukończyło 16 grup słuchaczy. 4. Wspieranie rozwoju jakości usług edukacyjnych w Polsce. Wkład Instytutu w jakościowy rozwój usług edukacyjnych na rynku oświaty dorosłych realizowany jest przez działania związane z certyfikacją kompetencji wykładowców i ośrodków świadczących usługi edukacyjne w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz tworzenie ogólnopolskiej sieci ekspertów z dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy, którym zapewniane jest stałe doskonalenie kompetencji, wzbogacanie wiedzy i umiejętności. W latach proces oceny kompetencji objął około 2000 osób, z czego 900 osób uzyskało certyfikaty kompetencji. Ponadto 41 ośrodków szkoleniowych prowadzących szkolenia w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy uzyskało certyfikaty uznania kompetencji (załącznik 1). Certyfikaty te są nadzorowane i podlegają weryfikacji w celu okresowego przedłużania. Rozwijana przez CIOP-PIB sieć ekspertów z dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy liczy aktualnie 48 osób. Wszyscy eksperci uzyskali certyfikat który jest corocznie przedłużany na podstawie postepowania weryfikacyjnego. Warunkiem przedłużenia certyfikatu jest między innymi udział w zróżnicowanych tematycznie szkoleniach, w tym w szkoleniach organizowanych specjalnie dla tej grupy. Sieć jest corocznie zasilana przez nowych ekspertów. Podejmowane przez CIOP-PIB działania, zwłaszcza dotyczące przygotowania nowoczesnych programów, form nauczania i materiałów edukacyjnych z dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy dla wszystkich poziomów edukacji społeczeństwa, wspierają realizację krajowej Strategii Rozwoju Kształcenia Ustawicznego oraz wpisują się w realizację wniosków zawartych w dotychczasowych stanowiskach Rady Ochrony Pracy dotyczących edukacji w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. Dotyczy to przede wszystkim wniosków związanych z podnoszeniem jakości kształcenia ustawicznego, doskonaleniem umiejętności i kwalifikacji kadr wykładowców, konsultantów i ekspertów oraz prowadzeniem certyfikacji kompetencji osób działających w obszarze bezpieczeństwa i higieny pracy. III. WNIOSKI W związku z powyżej przedstawionymi problemami edukacji i szkoleń w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy proponuje się podjęcie następujących działań: 1. Wprowadzenie ogólnopolskiego rejestru jednostek edukacyjnych prowadzących szkolenia z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. Wpis w takim rejestrze 12

13 następowałby po spełnieniu wymagań określonych w systemie certyfikacji kompetencji. W tak nadzorowanym systemie działanie niezgodne z deklaracją powodowałoby skreślenie z rejestru z możliwością ponownego wpisu po spełnieniu wymaganych kryteriów. W zależności od poziomu kompetencji jednostka organizacyjna mogłaby uzyskać możliwość prowadzenia określonej grupy okresowych, obowiązkowych szkoleń. Proponuje się, aby ze względu na poziom spełnienia wymagań rejestracyjnych wpisane do niego jednostki zostały podzielone na dwie kategorie. Jednostki zaliczone do kategorii A miałyby prawo do organizowania i prowadzenia wszystkich szkoleń. Jednostki zaliczane do kategorii B nie prowadziłyby specjalistycznych szkoleń o większych wymaganiach (np. dla pracodawców i osób kierujących pracownikami, pracowników służby BHP, pracowników inżynieryjno-technicznych). Zasadne byłoby, aby organizatorami tych szkoleń nie mogli być pracodawcy. Jeden ogólnopolski rejestr jednostek organizacyjnych wykluczałby możliwość wielokrotnej rejestracji tej samej jednostki organizacyjnej, a ponadto umożliwiałby wgląd do danych rejestrowych przez uprawnione organy nadzoru z terenu całego kraju (wiele ośrodków działa na terenie kilku województw). Taki rejestr jednostek organizacyjnych byłby również użyteczny dla podmiotów korzystających z ich usług. 2. Określenie poziomu spełniania minimalnych wymagań kwalifikacyjnych dla wykładowców problematyki z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. W tym celu niezbędne jest określenie poziomu spełnienia wymagań zawartych w dotychczasowym rozporządzeniu ministra gospodarki i pracy w sprawie szkoleń w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, dotyczących niezbędnego zasobu wiedzy, doświadczenia zawodowego i przygotowania dydaktycznego. Obecnie określone wymagania nie poddają się weryfikacji, a o ich spełnieniu subiektywnie decydują kandydaci na wykładowców, w tym w coraz większej liczbie niedoświadczeni wykładowcy, którzy rozpoczynają swoją działalność w tej roli zaraz po ukończeniu studiów, a także szkół średnich bez żadnej wiedzy praktycznej o środowisku pracy np. w przemyśle. Ustalenie tych kryteriów ułatwi zarówno organizatorom jak i pracodawcom pozyskiwanie i zatrudnianie kompetentnych wykładowców. 3. Precyzyjne określenie, jakie efekty kształcenia muszą być osiągnięte w wyniku realizacji studiów podyplomowych w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Niezbędne jest także szczegółowe określenie minimalnego zakresu tematycznego oraz czasu realizacji programu studiów, a także zasad, trybu i miejsca organizacji takich studiów. 13

14 4. Stałe monitorowanie i okresowe informowanie Rady Ochrony Pracy o stanie podstawowej edukacji w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w systemie oświaty szkolnej i akademickiej. Niezbędne jest także stałe motywowanie i wspieranie kadry kierowniczej szkół i uczelni w realizacji tego zadania. 5. Zapewnienie w programach obowiązkowych szkoleń z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy przygotowania kadry kierowniczej przedsiębiorstw i instytucji do prawidłowego przeprowadzania szkoleń stanowiskowych z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. Materiał został opracowany przez: mgr Krystyna Świder Kierownik Centrum Edukacyjnego, CIP-PIB lek. med. Witold Gacek Kierownik Ośrodka Certyfikacji Osób i Systemów Zarządzania CIOP-PIB 14

15 Załącznik 1 Wykaz jednostek edukacyjnych, którym Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy przyznał certyfikaty uznania kompetencji do prowadzenia szkoleń w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy Lp. Nr certyfikatu Posiadacz certyfikatu 1. JE-1/2001 Centrum Edukacyjne Centralnego Instytutu Ochrony Pracy- Państwowego Instytutu Badawczego 2. JE-3/2001 Instytut Organizacji i Ochrony Pracy CON-LEX Sp. z o.o. 3. JE-4/2001 ZIAD Bielsko-Biała S.A. Ośrodek Doskonalenia Zawodowego Adres ul. Czerniakowska Warszawa ul. Graniczna Radom Al. Armii Krajowej Bielsko-Biała 4. JE-6/2001 Zakład Usług Szkoleniowych i Doradztwa w zakresie Ochrony Pracy DEMERGO" 5. JE-7/2002 Ośrodek Szkolenia Państwowej Inspekcji Pracy im. Prof. Jana Rosnera we Wrocławiu 6. JE-8/2004 *RO-12/ JE-9/2004 *RO-5/2009 Ośrodek Szkoleniowo-Doradczy TBF s.c. Centrum Szkoleniowo-Doradcze LENAX ul. Browarna Żywiec ul. M. Kopernika Wrocław ul. Lecha Warszawa ul. Zygmunta Starego Gliwice 8. JE-10/2004 Wyższa Szkoła Logistyki ul. Estkowskiego Poznań 9. JE-11/2004 Ośrodek Szkolenia Technicznego Sp. z o.o. 10. JE-12/2004 *RO-2/2009 pl. Skarżyńskiego Wałbrzych ATC s.c. ul. Lipowa Gostyń 11. JE-13/2004 Tarbonus Sp. z o.o. ul. Lublańska Kraków 12. JE-15/2004 SEKA S.A. ul. M. Paca Warszawa 13. JE-16/2004 *RO-7/2009 Ośrodek Szkolenia, Konsultacji i Doradztwa Ochrony Pracy ul. Warcka Sieradz 1

16 Lp. Nr certyfikatu Posiadacz certyfikatu Adres 14. JE-17/2005 Zakład Doskonalenia Zawodowego ul. Stary Rynek Zielona Góra 15. JE-18/2005 Miedziowe Centrum Kształcenia Kadr Sp. z o.o. 16. JE-19/2005 Zakład Doskonalenia Zawodowego w Warszawie 17. JE-20/2005 Dolnośląski Zakład Doskonalenia Zawodowego Oddział I we Wrocławiu 18. JE-21/2005 *RO-1/2009 Agencja Ochrony Pracy i Środowiska BHPE 19. JE-22/2006 Zakład Doskonalenia Zawodowego w Poznaniu 20. JE-23/2006 Zakład Doskonalenia Zawodowego w Katowicach 21. JE-24/2006 Ośrodek Szkolenia Bezpieczeństwa i Higieny Pracy 22. JE-26/2008 Zakład Doskonalenia Zawodowego w Gdańsku 23. JE-27/2008 Wojewódzki Zakład Doskonalenia Zawodowego w Szczecinie 24. JE-28/2008 *RO-3/2009 Biuro Kompleksowej Obsługi Firm J&J s.c. 25. JE-29/2008 Bydgoski Zakład Doskonalenia Zawodowego 26. JE-30/2008 *RO-4/2009 Centrum Kształcenia i Szkolenia Sp. z o.o. ul. M. Skłodowskiej- Curie 84, Lubin ul. Podwale Warszawa ul. Biskupia 10a Wrocław ul. Fabryczna Chojnów ul. Jeleniogórska 4/ Poznań ul. Krasińskiego Katowice ul. Ciołka Warszawa ul. Miszewskiego 12/ Gdańsk Plac Jana Kilińskiego 3, Szczecin ul. Kościuszki 5a Malbork ul. Floriańska 120, Bydgoszcz os. Złota Jesień Kraków 27. JE-31/2009 Spółka Szkoleniowa Sp. z o.o. ul. Szopienicka Katowice 28. *RO-6/2009 Ośrodek Doradztwa i Kształcenia BAJD 29. *RO-9/2009 Ośrodek Szkolenia Ustawicznego i Kursów Zawodowych 30. *RO-8/2009 Ośrodek Szkolenia, Usług BHP i P.Poż. GOMAR 31. *RO-9/2009 Ośrodek Szkolenia Ustawicznego i Kursów Zawodowych ul. Stary Rynek Bydgoszcz ul. Konopnickiej 2A Bartoszyce ul. Reymonta Jarosław ul. Konopnickiej 2A Bartoszyce 2

17 Lp. Nr certyfikatu Posiadacz certyfikatu Adres 32. *RO-10/2009 Pro Silesia Sp. z o.o. ul. Ozimska Opole 33. *RO-11/2009 SANNORT Sp. z o.o. ul. Ożarowska Sandomierz 34. *RO-13/2009 Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa 35. *RO-14/2009 Vademecum Ochrony Pracy Sp. z o.o. ul. Jagienki Białystok ul. Jana z Kolna 18/ Koszalin 36. *RO-16/2009 Zakład Doskonalenia Zawodowego ul. Stary Rynek Zielona Góra 37. *RO-17/2011 Centrum Ochrony Pracy i Biznesu CONSULTRIX 38. JE-2/2001 Centrum Edukacyjno-Konsultingowe Sp. z o.o. 39. JE-5/2001 Regionalny Ośrodek Doskonalenia Kadr Warmińsko-Mazurskiej Rady Federacji Stowarzyszeń naukowo- Technicznych NOT ul. Mełgiewska Lublin ul. Bydgoska 1, Świecie Pl. Konsulatu Polskiego 1, Olsztyn 40. JE-14/2004 Szkoleniowiec PHSU ul. Babimojska 1/11, poznań 41. JE-25/2007 Hotelarskie Centrum Szkoleniowe Ul. Bydgoska 1, Świecie * Symbolem RO oznaczono jednostki edukacyjne posiadające dodatkową akredytację CIOP-PIB w ramach Sieci Regionalnych Ośrodków BHP 3

18 PAŃSTWOWA INSPEKCJA PRACY Y Główny Inspektorat Pracy Edukacja i szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy Warszaw wa, marzec 2012 r. r 1

19 Wprowadzenie Podstawą prawną regulującą na poziomie podstawowym obowiązki pracodawcy odnośnie szkolenia pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy jest art ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.). Przepis ten zabrania pracodawcy dopuszczenia pracownika do pracy, do której wykonywania nie posiada on wymaganych kwalifikacji lub potrzebnych umiejętności, a także dostatecznej znajomości przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Potrzebne umiejętności wykonywania pracy w sposób bezpieczny pracownik nabywa m.in. podczas szkoleń w dziedzinie bhp. Poznaje wówczas także przepisy i zasady bhp. Pracodawca powinien zapewnić takie szkolenie, zgodnie z art Kodeksu pracy, przed dopuszczeniem pracownika do pracy (szkolenie wstępne składające się z instruktażu ogólnego i stanowiskowego) oraz zapewnić prowadzenie okresowych szkoleń w tym zakresie. Ponadto pracodawca jest obowiązany odbyć szkolenie w zakresie niezbędnym do wykonywania ciążących na nim obowiązków wynikających z przepisów prawa pracy, w tym bhp i okresowo je powtarzać. Przepisem określającym m. in. szczegółowe zasady szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, zakres szkolenia, wymagania dotyczące treści i realizacji programów szkolenia oraz sposób dokumentowania szkolenia jest rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. Nr 180, poz ze zm.). Kontrole Państwowej Inspekcji Pracy Państwowa Inspekcja Pracy prowadzi od 2006 r. tematyczne kontrole przestrzegania powyższych przepisów (w 2012 r. są one kontynuowane). W 2011 r. było ich prawie 5,5 tys. w zakładach pracy różnych branż, zatrudniających łącznie ok. 222 tys. pracowników (51% stanowiły zakłady zatrudniające do 9 pracowników, 34% - od 10 do 49 pracowników, 12% - od 50 do 249 pracowników i 3% - nie mniej niż 250 pracowników). 2

20 Wyniki kontroli z 2011 r. wskazują, że w 18% kontrolowanych zakładów nie zapewniono instruktażu ogólnego co najmniej jednemu z pracowników. Dotyczyło 2760 pracowników (6% pracowników objętych kontrolą). Brak zapewnienia instruktażu stanowiskowego pracownikom przed ich dopuszczeniem do pracy stwierdzono w 22% kontrolowanych zakładach pracy. Dotyczyło 3281 pracowników (7% pracowników objętych kontrolą). Należy ponadto dodać, że 1462 pracowników zostało poddanych instruktażowi stanowiskowemu dopiero po pewnym czasie od dopuszczenia ich do pracy. Szkolenia okresowego w wymaganym terminie nie zapewniono 7473 pracownikom (16% pracowników objętych kontrolą). Nieprawidłowość tę stwierdzono w 38% kontrolowanych zakładów. Prawie co czwarty kontrolowany pracodawca nie odbył wymaganego szkolenia okresowego, albo było ono nieaktualne. W okresie od 2006 r. nie nastąpiła znaczna poprawa w zakresie zapewnienia pracownikom szkolenia wstępnego, natomiast zmniejszył się o 9 punktów procentowych odsetek pracodawców, którzy nie zapewnili pracownikom szkolenia okresowego w wymaganym terminie. Cele szkolenia Szkolenie powinno być tak zorganizowane i przeprowadzone, aby zapewniało pracownikowi: zaznajomienie się z czynnikami środowiska pracy mogącymi powodować zagrożenia dla bezpieczeństwa i zdrowia podczas pracy oraz odpowiednimi środkami i działaniami zapobiegawczymi, poznanie przepisów oraz zasad bhp w zakresie niezbędnym do wykonywania pracy w zakładzie pracy i na określonym stanowisku, a także związanych z pracą obowiązków i odpowiedzialności w dziedzinie bhp, nabycie umiejętności wykonywania pracy w sposób bezpieczny dla siebie i innych osób, postępowania w sytuacjach awaryjnych oraz udzielania pomocy osobie, która uległa wypadkowi. Za zapewnienie pracownikom właściwego zakresu i poziomu szkolenia (jego jakości) odpowiadają pracodawcy. Niestety, na podstawie analizy przyczyn wypadków przy pracy można wysnuć wniosek, że jakość szkoleń jest niska. Z 3