Przygoda z trudnymi słowami jeszcze się nie zakończyła.

Transkrypt

1 2. Z natury nie lubię natury. Inne ważne słowa Przygoda z trudnymi słowami jeszcze się nie zakończyła. I choć to spory wysiłek, proszę, by się czytelnik nie zrażał początkowymi trudnościami. Naprawdę warto przyjrzeć się drzewom w tym lesie, to jest pojęciom używanym w antropologii filozoficznej i nie tylko, by łatwiej rozpoznawać pojedyncze rośliny. Na wstępie uwaga metodologiczna. Filozofia jest taką nauką o rzeczywistości, czyli zbiorze wszystkich rzeczy, tego, co jest, która wśród swych narzędzi ma też kilka chwytów umożliwiających tworzenie nauki czy teorii. Są nimi: podział, rozróżnianie i definiowanie (divisio, distinctio, definitio). Przedsmak tego rodzaju czynności mieliśmy już w poprzednim rozdziale. Dodajmy do tego jeszcze uwagę, że słowa termin i pojęcie nie oznaczają w filozofii tego samego. A co znaczą? Pojęcie to po prostu znaczenie (rozumienie, wyobrażenie) terminu. Innymi słowy, w języku polskim mówimy dom, w języku angielskim house, niemniej oba słowa znaczą to samo są tym samym 33

2 Wielcy wizjonerzy pojęciem domu, który ma okna, drzwi i tak dalej. Po tym wyjaśnieniu możemy już przystąpić do analizy niektórych pojęć i terminów. Zacznijmy od rozumienia (pojęcia) słowa natura. Okazuje się, że z czasem stało się ono kluczowe dla konstruowania niektórych koncepcji osobowości. Wielu psychologów próbowało wypowiadać się na temat tego, jaka jest natura człowieka. Freud uważał, że mroczna i trudna do opanowania, Maslow, że piękna i godna zaufania. Jednak chyba żaden z psychologów nie próbował powiedzieć, czym jest ta natura. Spróbujmy zatem odpowiedzi na to pytanie poszukać w historii filozofii, a znajdujemy ją już w Starożytności. Wprowadzeniem do łamania sobie głowy nad pojęciem natury niech będzie tytuł tego rozdziału, zdanie: Z natury nie lubię natury. Nie jest to żart. W tym zdaniu zawierają się bowiem dwa pojęcia natury. Pierwsze, oznaczające przyzwyczajenie, a jeszcze bardziej stały sposób działania. Mówiąc z natury i odnosząc to wyrażenie do własnej osoby, chcę powiedzieć, że zazwyczaj, albo lepiej: tak już mam, że... czyli jest to moja stała cecha, ba, nawet istotna cecha. Druga część zdania: nie lubię natury odnosi się do tego, że nie lubię przebywać na łonie natury, to jest przyrody. Oto i następne rozumienie słowa natura. Natura to cały kosmos, przyroda. Podsumujmy to, co do tej pory powiedzieliśmy. Natura to, po pierwsze, stały sposób działania właściwy danemu bytowi, który właśnie ze swej natury działa tak, a nie inaczej. Używając języka biblijnego, możemy powiedzieć, że człowiek tak został stworzony. Mądrość ludowa zawarła tę intuicję w popularnym powiedzeniu: Jakim mnie Panie Boże stworzyłeś, takim mnie masz. 34

3 Z natury nie lubię natury. Inne ważne słowa Jest jeszcze trzecie, nieco mniej znane, rozumienie natury gatunek. Natura w tym rozumieniu oznacza zespół cech istotnych, dzięki którym pies jest psem, a nie kotem. Dla naszych rozważań najważniejsze jest rozumienie natury jako zdeterminowanego sposobu działania. I tak w przypadku człowieka natura oznacza działanie rozumne, a więc odpowiedzialne. O rozumności człowieka dowiedzieliśmy się już od Arystotelesa i Boecjusza. Jest to o tyle ważne, że tak rozumiana natura staje się też podstawą oceny aktów dokonywanych przez człowieka, pewnego rodzaju arbitrem. Pytamy przede wszystkim, czy są to akty rozumne. Poznanie natury ludzkiej to także określenie celu, ku któremu człowiek ma zmierzać w swoim rozwoju. Dzięki określeniu natury człowieka, czyli właściwego mu sposobu działania, możemy stworzyć podstawy etyki i moralności. Dodajmy jeszcze trochę filozoficznych perfum i powiedzmy, że etyka to spójny system zasad moralnych, a moralność to jego jakby prywatna wersja konkretne życie każdego z nas. Przejdźmy do innych znaczących słów i pojęć. Język potoczny nie rozróżnia dość jasno terminów osoba i osobowość. Nierzadko są one używane zamiennie, przy czym nie zawsze trafnie. Po dokładnym ich zweryfikowaniu można uznać, że to dwa odrębne pojęcia, które moglibyśmy zestawić następująco: Osoba jest zdolna rozwijać swą osobowość. W języku polskim znajdziemy jeszcze takie terminy pokrewne jak osobnik i osobistość. Ta ostatnia często jest określana angielskim skrótem VIP, Very Important Person bardzo ważna osoba. Tak rozumiana osobistość jest efektem społecznego uznania określonej jednostki ( osobnika ) ze względu na pełnione przez nią role lub specjalne zasługi. 35

4 Wielcy wizjonerzy W innych językach jest podobnie. Termin personalité w języku francuskim oznacza to, co odróżnia daną osobę od innych. Można go odnieść do tożsamości osobowej. Gdy osoba zostaje w jakiś sposób wyróżniona w społeczeństwie, staje się osobistością: notabilité, personnage. Idźmy dalej. Słowo personality w języku angielskim oznacza taką właściwość osoby, która sprawia, iż odróżnia się ona od swego środowiska, co ujawnia się przez jej zachowanie. Personality może oznaczać po prostu osobę, choć oczywiście pierwszym z możliwych tłumaczeń polskich tego terminu jest osobowość. W języku angielskim personality może oznaczać osobę powszechnie znaną i cenioną, co jest wyrażane także słowem celebrity. Istnieje również utarty zwrot: personalities of the stage and screen, co w wolnym tłumaczeniu można oddać jako osoby medialne. W języku angielskim spotykamy jeszcze inny termin, który trudno dosłownie przetłumaczyć na język polski. Chodzi o personhood, co oznacza właściwość bycia osobą, istnienie osobowe. Jest to termin często stosowany w dyskusjach o początku i końcu istnienia osoby ludzkiej (problematyka aborcji i eutanazji). Personhood bywa utożsamiany z istnieniem podmiotu osoby. Niestety nie istnieje jego polski odpowiednik. Trzeba by go dopiero stworzyć. Analogicznie byłaby to osobość, choć brzmienie takiego słowa wydaje się sztuczne. Odpowiednik słowa personhood znajdujemy w języku niemieckim, jest to Personalität, co również oznacza bycie osobą lub to wszystko, co na osobę się składa. Z kolei niemieckie Persönlichkeit jest znaczeniowo zbliżone do polskiego słowa osobowość. Oprócz słów osoba i osobowość w naukach o człowieku spotykamy jeszcze inne, nie do końca 36

5 Z natury nie lubię natury. Inne ważne słowa jasne, terminy: dusza, ja, jaźń, self, ego, charakter, temperament. W polskim języku filozoficznym nie występuje zasadniczo termin self, choć odpowiadające mu znaczenie (przypomnijmy: pojęcie) jak najbardziej. Zamiast słowa self w polskim słowniku filozoficznym pojawia się jaźń, a wprowadził je Bronisław F. Trentowski. Właściwie najlepiej byłoby posługiwać się w badaniach interdyscyplinarnych terminem ja, który jest używany zarówno w filozofii, jak i w psychologii i któremu odpowiada w obu dyscyplinach to samo pojęcie stały podmiot (przeżyć psychicznych), będący jednocześnie zasadą tożsamości człowieka, czyli tego, że jestem tym, kim jestem. W psychologii często termin ja zastępuje się słowem self, co jest związane z intensywnym rozwojem tej dyscypliny w krajach anglosaskich. Nie zmienia to jednak istotnie jego rozumienia i dozwolone jest używanie zamiennie ja i self. W konsekwencji w psychologii self tłumaczy się jako ja, a niekiedy jako jaźń. W bardziej współczesnych badaniach psychologicznych teoria ja/self staje się zamiennikiem teorii osobowości. Niektórzy self tłumaczą jako relację do siebie samego, relację samozwrotną, odróżniając zasadniczo pojęcie self od pojęcia ego, choć właściwie oba te pojęcia oddajemy polskim słowem ja. W języku polskim nie używamy rzeczownikowo słowa się czy słowa mnie. W innych językach rzecz wydaje się nieco prostsza. Niemcy mogą mówić Selbst, a Francuzi soi. Przy restrykcyjnym przestrzeganiu tej zasady można by używać słowa self na oznaczenie subiektywności przeżycia siebie jako podmiotu odczuwającego albo działającego, a w końcu do oznaczania tego, że coś do mnie należy albo po prostu jest moje, jest częścią mnie. Natomiast ego oznaczałoby moje obiektywne ja najlepiej widziane oczami innych. 37