INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA W BYDGOSZCZY STAN WÓD JEZIORA GŁĘBOCZEK

Transkrypt

1 INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA W BYDGOSZCZY STAN WÓD JEZIORA GŁĘBOCZEK W ŚWIETLE SZESNASTU LAT BADAŃ MONITORINGOWYCH WOJEWÓDZKIEGO INSPEKTORATU OCHRONY ŚRODOWISKA W BYDGOSZCZY opracował: mgr Dawid Szatten BYDGOSZCZ 2010

2 CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKOWA JEZIORA GŁĘBOCZEK Jezioro Głęboczek zlokalizowane jest w północnej części województwa kujawsko - pomorskiego na terenie gminy miejskiej Tuchola. Według podziału fizyczno - geograficznego Kondrackiego (2002) obszar ten wchodzi w skład mezoregionu Pojezierze Krajeńskie (314.69) oraz makroregionu Pojezierze Południowopomorskie. Rzeźba zlewni bezpośredniej jeziora, którą stanowi polodowcowe zagłębienie terenu, została silnie przekształcona antropogenicznie. Zlewnia całkowita pokrywa się zasięgiem ze zlewnią bezpośrednią jeziora i wynosi 0,52 km 2. Jezioro posiada powierzchnię 17,4 ha, a ze względu na połoŝenie w granicach miasta stanowi główny akwen miejski wykorzystywany do celów rekreacji. Głębokość maksymalna wynosi 5,5 m, średnia natomiast 3 m. Ryc. 1. Plan batymetryczny jeziora Głęboczek z zaznaczeniem lokalizacji punktu pomiarowego Jest to zbiornik okresowo bezodpływowy, z którego wypływa ciek Hozjanna, prowadzący wody jedynie przy wysokich stanach. Jezioro zasilane jest wodami pochodzącymi z opadów atmosferycznych oraz z pierwszego (czwartorzędowego) poziomu wodonośnego. Tab. 1. Struktura pokrycia gruntów zlewni bezpośredniej (całkowitej) jeziora pokrycie terenu (CLC 2006) km 2 % grunty orne 211 0,41 77,9 zabudowa zwarta 111 0,11 22,1 OGÓŁEM: 0,52 100,0 2

3 Ryc. 2. Zlewnia całkowita (bezpośrednia) jeziora Głęboczek na tle pokrycia terenu 3

4 METODYKA BADAŃ MONITORINGOWYCH Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy w latach na jeziorze Głęboczek prowadził monitoring w oparciu o wytyczne Monitoringu Podstawowego Jezior (Kudelska, Cydzik, Soszka, 1994). Według ich pobór prób miał miejsce dwa razy w ciągu roku (wiosna, lato). W 2010 roku wody jeziora objęte były monitoringiem zgodnym z wymaganiami Ramowej Dyrektywy Wodnej. Badania składały się z trzech serii pomiarowych: wiosna, początek lata, koniec lata oraz serii makrofitowej przeprowadzonej w czasie kulminacyjnym okresu wegetacyjnego. Próby do analiz laboratoryjnych pobierane były z głęboczka z warstwy powierzchniowej. OCENA STANU WÓD ZGODNA Z RAMOWĄ DYREKTYWĄ WODNĄ Ocena stanu wód powierzchniowych jeziora Głęboczek zgoda z wymogami Ramowej Dyrektywy Wodnej 2000/60/WE określana jest przez słabszy z określonych podczas badań dwóch stanów: ekologicznego bądź chemicznego. Stan ekologiczny określa się za pomocą elementów biologicznych (podstawowych) wspomaganych przez elementy pomocnicze hydromorfologiczne oraz fizyko-chemiczne. Stan chemiczny określa się za pomocą szeregu badanych wskaźników, tzw. substancji priorytetowych. Jezioro Głęboczek, według abiotycznej typologii jezior polskich naleŝy do typu 2b jezioro ramienicowe płytkie o współczynniku Schindlera <2,0, w którym nie wykształca się pełna stratyfikacja termiczno-tlenowa. Ocenę stanu wód dokonuje się według rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych. S T A N E K O L O G I C Z N Y Ocenie stanu ekologicznego słuŝyły następujące wskaźniki biologiczne: chlorofil a, biomasa (klasyfikacja na podstawie Metodyki oceny stanu ekologicznego jezior w oparciu o fitoplankton A.Hutorowicz, A.Pasztaleniec IRŚ), makrofitowy wskaźnik stanu ekologicznego ESMI. CHLOROFIL A Wartości chlorofilu a, obrazującego wielkość produkcji pierwotnej w wodach jeziora Głęboczek, w czasie badań w 2010 roku, przyjmowały bardzo wysokie wartości w zakresie od 42,2 µg/l do 96,8 µg/l. Wartość średnioroczna wynosiła 68,68, klasyfikując wody jeziora Głęboczek do najgorszej klasy jakości wód. 4

5 min 42,2 µg/l ( ) Tab. 2. Wartości chlorofilu a w 2010 roku rok 2010 wart.średnioroczna 68,68 µg/l max 96,80 µg/l ( ) ilość prób: 4 klasa jakości wód: zła LICZEBNOŚĆ I SKŁAD FITOPLANKTONU W składzie gatunkowym fitoplanktonu w czasie badań monitoringowych przeprowadzonych w 2010 roku występowało 7 grup taksonomicznych. Ich liczebność oscylowała w zakresie od 54,5 tys. szt/ml (czerwiec) do 71,3 tys. szt/ml (kwiecień). Fitoplankton wód jeziora Głęboczek we wszystkich seriach pomiarowych pod względem ilościowym zdominowany był przez sinice (Cyanoprokaryota) głównie z rzędu drgalnicowych (Oscillatoriales). Pozostałą ilość fitoplanktonu stanowiły organizmy z trzech grup taksonomicznych: zielenice (Chlorophyta), kryptofity (Cryptophyceae) oraz okrzemki (Bacillariophyceae). BIOMASA FITOPLANKTONU Biomasa fitoplanktonu w czasie badań w 2010 roku zawierała się w zakresie od 10,88 mg/l (siepień) do 25,73 mg/l (wrzesień). Wielkość biomasy poszczególnych grup taksonomicznych zdominowana była przez sinice (Cyanoprokaryota), lecz nie była juŝ tak wyraźna, jak w przypadku analizy ilościowej fitoplanktonu. Wartość średnioroczna biomasy w 2010 roku wynosiła 17,73 mg/l, klasyfikując wody jeziora Głęboczek do słabej klasy jakości wód. min 10,88 mg/l ( ) Tab. 3. Wartości biomasy w 2010 roku rok 2010 wart.średnioroczna 17,73 mg/l max 25,73 mg/l ( ) ilość prób: 4 klasa jakości wód: słaba MAKROFITOWY WSKAŹNIK STANU EKOLOGICZNEGO (ESMI) Badania makrofitów na jeziorze Głęboczek miały miejsce w szczycie okresu wegetacyjnego. Wytyczno 6 transektów, na których określono 12 zbiorowisk roślinnych pokrywających 95% powierzchni fitolitoralu. Jego powierzchnia wyniosła 1,79 ha, stanowiąc niespełna 10 % całej powierzchni misy jeziornej. Dominującymi zbiorowiskami roślinnymi były trzcina pospolita (Phragmites australis) oraz pałka wąskolistna (Typha angustifolia) pokrywając 83% fitolitoralu. Wartość wskaźnika ESMI wynosiła 0,208 klasyfikując jezioro Głęboczek do umiarkowanego stanu wód. 5

6 Elementy biologiczne (podstawowe) klasyfikują wody jeziora Głęboczek w 2010 roku do złego potencjału ekologicznego. Tab. 4. Klasyfikacja potencjału ekologicznego (2010) element \ rok 2010 chlorofil a [µg/l] 68,68 biomasa [mg/l] 17,73 ESMI 0,280 Legenda: umiarkowana jakość wód słaba jakość wód zła jakość wód Jako, iŝ potencjał ekologiczny jeziora Głęboczek odpowiada stanowi złemu, automatycznie zostaje nadany mu zły stan ekologiczny wód. W dalszej ocenie stanu wód nie uwzględnia się oceny wspomagającej, wyraŝonej przez wskaźniki fizyko-chemiczne, do których naleŝą: przezroczystość wód, warunki tlenowe, przewodność elektrolityczna właściwa, azot ogólny, fosfor ogólny. Jednak ze względu całościowego obrazu procesów zachodzących w wodach jeziora Głęboczek poniŝej przedstawiona jest ta klasyfikacja. PRZEZROCZYSTOŚĆ WÓD Przezroczystość wód, mierzona za pomocą widzialności krąŝka Secchiego w czasie badań w 2010 roku oscylowała na zbliŝonym poziomie (0,6-0,7 m). Wartość średnioroczna przezroczystości wód wynosiła 0,65 m, klasyfikując wody jeziora Głęboczek poniŝej stanu dobrego. Tab. 5. Wartości widzialności krąŝka Secchiego w 2010 roku rok 2010 min 0,6 m ( i ) wart.średnioroczna 0,65 m max 0,7 m ( i ) ilość prób: 4 klasa jakości wód: poniŝej stanu dobrego WARUNKI TERMICZNO-TLENOWE Jezioro Głęboczek zaklasyfikowano jako zbiornik niestratyfikowany, lecz na najgłębszym stanowisku ma miejsce czasowe wykształcenie się pełnej stratyfikacji termiczno-tlenowej uzaleŝnione od warunków atmosferycznych. 6

7 Temperatura powierzchniowych warstw wody w czasie serii pomiarowych w 2010 roku oscylowała od 11,4 C w czasie wiosny do 22,0 C w czasie lata. Powierzchniowe warstwy wód były dobrze natlenione, stęŝenie rozpuszczonego w wodzie tlenu nie spadło poniŝej 9 mg/l. [ st.c ; mgo2/l ] 0, ,0 [ m ] 2,0 3,0 tlen ropzp. temperatura ,0 Ryc. 3. Profile termiczno-tlenowe w czasie badań w 2010 roku Natomiast w czasie letnich seri zaznaczyło się silne odtlenienie naddennych warstw wody. Deficyty tlenowe sięgały poziomu 0,4 mgo 2 /l, przez co wody jeziora odpowiadają zostały zaklasyfikowane jako, poniŝej stanu dobego. Tab. 6. Wartości ropuszczonego w wodzie tlenu w 2010 roku rok 2010 min 0,4 mgo 2 /l ( ) wart.średnioroczna 0,4 mgo 2 /l max 0,4 mgo 2 /l ( ) ilość prób: 2 klasa jakości wód: poniŝej stanu dobrego PRZEWODNOŚĆ ELEKTROLITYCZNA WŁAŚCIWA Wartości przewodności elektrolitycznej w czasie pierwszej serii pomiarowej wynosiło 411 µs/cm. W czasie kolejnych badań jej wartości systematycznie malały, osiągając poziom 264 µs/cm. Wartość średnioroczna wynosiła 358 µs/cm, klasyfikując wody jeziora powyŝej stanu dobrego. Tab. 7. Wartości przewodności elektrolitycznej w 2010 roku rok 2010 min 264 µs/cm ( ) wart.średnioroczna 358 µs/cm max 411 µs/cm ( ) ilość prób: 4 klasa jakości wód: powyŝej stanu dobrego 7

8 ZWIĄZKI AZOTU Przez cały cykl badawczy stęŝenia azotu amonowego oraz azotu azotanowego oscylowały odpowiednio poniŝej granicy 0,04 mgn/l i 0,045 mgn/l. Azotynowa forma azotu przyjmowała wyrównane wartości około 0,004 mgn/l, za wyjątkiem pierwszej serii pomiarowej, gdy jej zawartość wynosiła 0,013 mgn/l. StęŜenia azotu Kjeldahla wahały się od 1,71 mgn/l do 2,42 mgn/l. Azot ogólny przyjmował stęŝenia w warstwie powierzchniowej wód w zakresie od 1,76 mgn/l do 2,48 mgn/l. Wartość średnioroczna azotu ogólnego w 2010 roku wynosiła 2,16 mgn/l, klasyfikując wody jeziora Głęboczek poniŝej stanu dobrego. min 1,76 mgn/l ( ) Tab. 8. Wartości azotu ogólnego w 2010 roku rok 2010 wart.średnioroczna 2,16 mgn/l max 2,48 mgn/l ( ) ilość prób: 4 klasa jakości wód: poniŝej stanu dobrego ZWIĄZKI FOSFORU StęŜenia fosforanów w warstwie powierzchniowej wód przez cały cykl pomiarowy oscylowały poniŝej 0,016 mgp/l. ObciąŜnie wód jeziora Głęboczek fosforem ogólnym oscylowały od 0,08 mgp/l we wrześniu do 1,01 mgp/l w czasie badań przeprowadzonych w czerwcu. Wartość średnioroczna wynosiła 0,32 mgp/l, klasyfikując wody jeziora Głęboczek poniŝej stanu dobrego. min 0,08 mgp/l ( ) Tab. 9. Wartości fosforu ogólnego w 2010 roku rok 2010 wart.średnioroczna 0,32 mgp/l max 1,01 mgp/l ( ) ilość prób: 4 klasa jakości wód: poniŝej stanu dobrego OBCIĄśENIE SUBSTANCJĄ ORGANICZNĄ Pięciodobowe biochemiczne zapotrzebowanie tlenu (BZT 5 ) to wskaźnik będący miarą zawartości substancji organicznych w wodzie, podlegających rozkładowi biologicznemu. Jego stęŝenia w powierzchniowej warstwie wód oscylują od 4,3 mgo 2 /l do 6,1 mgo 2 /l. Wartość średnioroczna wynosi 5,3 mgo 2 /l. ObciąŜenie wód jeziora Głęboczek substancją organiczną w czasie badań w 2010 roku występowało na średnim poziomie. ODCZYN PH Wody jeziora Głęboczek w 2010 roku charakteryzowały się odczynem ph w granicach od 8,1 do 8,9. Swoje maksymalne wartości przyjmował w środku okresu wegetacyjnego. Wartość średnioroczna wyniosła 8,6. 8

9 OGÓLNY WĘGIEL ORGANICZNY StęŜenia ogólnego węgla organicznego w warstwie powierzchniowej wód zawierały się pomiędzy 13,2 mgc/l, a 15,1 mgc/l. Wartość średnioroczna wynosiła 14,0 mgc/l. ZASADOWOŚĆ OGÓLNA Wartości zasadowości ogólnej oscylowały w granicach od 2,55 mmol/l do 3,20 mmol/l. StęŜenie średnioroczne wynosiło 2,87 mmol/l. TWARDOŚĆ OGÓLNA Twardość ogólna wahała się od 118 mgcaco 3 /l do 172 mgcaco 3 /l. Wartość średnioroczna wynosiła 149 mgcaco 3 /l. KRZEMIONKA Zawartość krzemionki w powierzchniowej warstwie wód przez cały okres badawczy wynosiła 4,3 mg/l, za wyjątkiem pierwszej serii, gdy jej wartość wyniosła 6,7 mg/l. WAPŃ Zawartość wapnia w powierzchniowej warstwie wód oscylowała w granicach od 31,0 mgca/l do 42,2 mgca/l. LICZBA BAKTERII GRUPY COLI TYPU KAŁOWEGO Liczba bakterii Coli typu kałowego w 100 ml próby nie przekraczała 4 komórek, jedynie w czasie ostatniej serii pomiarowej odnotowano wzrost do poziomu 43 organizmów, co moŝe wskazywać na incydentalny dopływ ścieków do zbiornika. Wartości elementów fizyko-chemicznych (wspierających) przekraczają zakresy charakterystyczne dla dobrego stanu wód. Tab. 10. Klasyfikacja elementów fizyko-chemicznych (2010) element \ rok 2010 LEGENDA: przezroczystość (krąŝek Secchiego) [m] 0,65 tlen nad dnem [mgo 2 /l] 0,4 przewodność elektrolityczna [µs/cm] 358 azot ogólny [mgn/l] 2,16 fosfor ogólny [mgp/l] 0,32 powyŝej stanu dobrego poniŝej stanu dobrego 9

10 Monitoringiem objęto równieŝ szereg substancji z grupy szczególnie szkodliwych dla jakości wód, które zestawienie zawarto w tabeli 11. Wszystkie oznaczane substancje zaklasyfikowane zostały powyŝej stanu dobrego jakości. Tab. 11. Wskaźniki z grupy szczególnie szkodliwych (2010) Nazwa wskaźnika / jednostka wartość wskaźnika arsen mgas/l 0,0013 bar mgba/l <0,03 bor mgb/l 0,11 chrom sześciowartościowy mgcr +6 /l <0,005 chrom ogólny mgcr/l 0,0028 cynk mgzn/l <0,030 miedź mgcu/l 0,0028 fenole lotne mg/l 0,01 glin mgal/l <0,01 cyjanki wolne mgcn/l <0,001 cyjanki związane mgme(cn)/l <0,001 Stan wód jeziora Głęboczek, wyznaczany jest przez słabszy ze stanów: ekologiczny bądź chemiczny. Jako, iŝ stan ekologiczny odpowiada złemu, a stan chemiczny nie był badany, jezioro w 2010 roku odpowiadało złemu stanowi wód, prze co jest zagroŝone nie spełnieniem wymagań środowiskowych Ramowej Dyrektywy Wodnej do końca 2012 roku. ZMIANY JAKOŚCI BADANYCH ELEMENTÓW Monitoring jakości wód jeziora Głęboczek prowadzony jest od 1994 roku. Badania przeprowadzone w 2010 roku stanowią juŝ 12 serię badań. Jezioro to, jest, zatem najczęściej monitorowanym zbiornikiem województwa kujawskopomorskiego. Warunki termiczno-tlenowe uzaleŝnione są znacząco od panujących warunków atmosferycznych. Krzywe termiczno-tlenowe w poszczególnych latach wykazują dwa odmienne przebiegi (ryc. 4): a) nie zaburzony warunkami atmosferycznymi (lata , , ), w których wykształca się pełna (epi-, meta-, hypolimnion) lub niepełna stratyfikacja termiczno-tlenowa (epi-, metalimnion) powodująca znaczne odtlenienie warstw naddennych, b) zaburzony warunkami atmosferycznymi (lata 1999, 2007), w których nie wykształca się prawidłowy układ warstw, a temperatura wody oraz stęŝenie tlenu jest prawie jednakowe w całej objętości toni wodnej jeziora. 10

11 0 [ m ] [ st.c ; mgo2/l ] temperatura wody tlen rozpuszczony 5 Ryc. 4. Przebieg krzywych termiczno-tlenowych podczas badań letnich (lata ) Po przeprowadzeniu w 2001 roku zabiegu rekultywacji za pomocą 15 ton koagulantu PAX znacząco obniŝyły się stęŝenia fosforu w toni wodnej. Przed rokiem 2001 stęŝenia fosforu ogólnego oscylowały w granicach od 0,08 mgp/l (lato 1995 roku) do 0,30 mgp/l (lato 1999 roku). 0,30 [mg P/l] 0,25 fosfor całkowity (wiosna) fosfor całkowity (lato) 0,20 0,15 0,10 0,05 0, PAX Ryc. 5. StęŜenie fosforu ogólnego w wodach jeziora Głęboczek (lata ) Po zabiegu rekultywacyjnym średnioroczne stęŝenia fosforu ogólnego w wodach jeziora Głęboczek zmalały do poziomu poniŝej 0,10 mgp/l. ZauwaŜalny trend opadający utrzymywał się do 2005 roku. Od 2006 roku odnotowuje się powolny, lecz systematyczny wzrost stęŝeń tego wskaźnika. Drugim elementem odpowiedzialnym za poziom trofii jezior jest azot i jego związki. StęŜenia azotu ogólnego w wodach monitorowanego jeziora charakteryzują się oscylacyjnym przebiegiem. Do 2002 roku odnotowywano systematyczny wzrost stęŝeń azotu ogólnego. Po tym okresie nastąpił spadek 11

12 średniorocznych wartości związków azotu rozpuszczonych w wodzie, lecz od 2006 roku zauwaŝalny jest jego ponowny wzrost. Podsumowując przebieg głównych wskaźników odzwierciedlających poziom biogenów zauwaŝyć moŝna ich oscylacyjny charakter: okres pierwszy ( ) charakteryzujący się duŝym wzrostem stęŝeń biogenów, okres drugi ( ) charakteryzujący się znaczącym obniŝeniem stęŝeń biogenów w wyniku przeprowadzonego zabiegu rekultywacyjnego, okres trzeci ( ) charakteryzujący się ponownym wzrostem stęŝeń biogenów, lecz w zdecydowanie mniejszym stopniu. 3,50 [mg P/l] 3,00 azot całkowity (wiosna) azot całkowity (lato) 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0, PAX Ryc. 6. StęŜenie azotu ogólnego w wodach jeziora Głęboczek (lata ) Do przeprowadzenia w 2001 roku zabiegu rewitalizacji wód jeziora Głęboczek, biogenem limitującym wielkość produkcji pierwotnej był azot. Średnia wartość stosunku fosforu ogólnego do azotu ogólnego (Pog:Nog) w tym okresie wynosiła poniŝej 1:10. Po znaczącym zmniejszeniu zawartości związków fosforu (poprzez związanie go za pomocą koagulantu w osadach dennych), stosunek Pog:Nog wzrósł niemal dwukrotnie (ryc. 7) powodując, iŝ głównym pierwiastkiem odpowiedzialnym za trofie jeziora stał się fosfor. Stosunek Pog:Nog oscyluje w graniach od około 1:20 do 1:30. 12

13 40 35 N:P PAX Ryc. 7. Stosunek Pog do Nog w wodach jeziora Głęboczek (lata ) ObciąŜenie wód substancję organiczną prezentowane jest za pomocą dwóch wskaźników: pięciodobowe zapotrzebowanie tlenu (BZT 5 ) i chemiczne zapotrzebowanie tlenu metodą dwuchromianową (ChZT-Cr). Wartości BZT 5 do 2002 roku oscylowały na poziomie około 6,0 mgo 2 /l. Po tym okresie nastąpił spadek stęŝeń BZT 5 do poziomu około 3,0 mgo 2 /l. Od 2005 roku zauwaŝalny jest powolny wzrost wartości BZT 5. StęŜenia ChZT-Cr obrazującego całkowitą ilość materii organicznej w wodzie, cechują się większym zróŝnicowaniem. ZauwaŜyć moŝna maksima stęŝeń (60-70 mgo 2 /l) poprzeplatane latami o niŝszych wartościach (30-40 mgo 2 /l). Przebieg stęŝeń wskaźników obrazujących obciąŝenie wód jeziora Głęboczek substancją organiczną przyjmuje zbliŝony oscylacyjny - przebieg jak w/w substancje biogenne: okres pierwszy ( ) charakteryzujący się wysokim poziomem obciąŝenia wód w substancję organiczną, okres drugi ( ) charakteryzujący się spadkiem poziomu obciąŝenia wód substancją organiczną, okres trzeci ( ) charakteryzujący się ponownym wzrostem stęŝeń substancji organicznych w wodach jeziora. 13

14 BZT5 [mgo2/l] ChZT-Cr [mgo2/l] 2 1 BZT5 ChZT-Cr PAX Ryc. 8. StęŜenie BZT 5 i ChZT-Cr w wodach jeziora Głęboczek (lata ) Związanie w osadach znacznej ilości fosforu wiąŝe się z częściowym ograniczeniem produktywności wód jeziora. Przed rekultywacją wód jeziora następował systematyczny wzrost średniorocznych stęŝeń chlorofilu a osiągając w 1999 roku wartość 78,4 µg/l. Następnie zauwaŝyć moŝna było spadek wartości tego wskaźnika, który w 2003 roku osiągnął minimum wynoszące 26,8 µg/l. W kolejnych latach obserwowano ponowny wzrost średniorocznych wartości, lecz o mniejszej amplitudzie z maksymalną wartością około 52,0 µg/l ( ). Następny rok charakteryzował się diametralnym spadkiem produktywności wód średnioroczna wartość chlorofilu a wynosiła 16,7 µg/l. Natomiast w ostatnich dwóch latach odnotowano ponowny wzrost Ŝyzności wód, a średnioroczna wartość chlorofilu a podczas tegorocznych badań wyniosła 67,9 µg/l. Wysoka produktywność biologiczna ogranicza w znacznym stopniu ogranicza przeźroczystość wód jeziora Głęboczek. Widzialność krąŝka Secchiego (SD) oscyluje w granicach od 0,4 m podczas letnich pomiarów w 1999 roku do 1,2 m podczas wiosennej serii w 2004 roku. Analizując ciąg danych z 11 serii badawczych, zauwaŝyć moŝna znaczący spadek miąŝszości warstwy fotycznej. 14

15 140 [µg/l] chlorofil "a" wiosna chlorofil "a" lato wartość średnioroczna PAX Ryc. 9. StęŜenie chlorofilu a w wodach jeziora Głęboczek (lata ) 0,0 PAX [m] 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 wiosna lato 1,2 Ryc. 10. Widzialność krąŝka Secchiego w jeziorze Głęboczek (lata ) Klasyfikacja jezior określająca stopień zaawansowania rozwojowego zbiorników (Rejewski 1981) na podstawie wskaźników zróŝnicowania 15

16 fitocenotycznego (H=0,93), zasiedlenia (Z=0,56) oraz iloczynu sukcesji (Is=0,52) klasyfikuje monitorowane jezioro do grupy starzejących się. Indeks klasyfikacji stanu troficznego (TSI) Carlsona (1976) ukazuje wysoki stan trofii wód jeziora Głęboczek (ryc. 11). Wartości TSI (chlorofil a ) oraz TSI (krąŝek Secchiego) klasyfikują wody jeziora jako eutroficzne. Natomiast wskaźnik TSI (fosfor ogólny) przyjmuje wartości charakterystyczne dla jezior oligotroficznych, co odzwierciedla przeprowadzone zabiegi rekultywacyjne oraz zmianę pierwiastka limitującego produkcję pierwotną. WNIOSKI Jakość wód jeziora Głęboczek uzaleŝniona jest od wielkości presji wywieranej przez naturalne uwarunkowania środowiskowe oraz działalności człowieka. Jezioro Głęboczek posiada szereg cech morfometrycznych oraz zlewniowych, wskazujących na duŝą podatność zbiornika na degradację. Do cech naturalnych naleŝą: powierzchnia misy zbiornika, niewielka głębokość maksymalna oraz średnia jeziora, znacząca powierzchnia dna czynnego pozostająca w zasięgu mieszania się wód w okresach braku wykształcenia się pełnej stratyfikacji termiczno-tlenowej, duŝy spadek stoków strefy krawędziowej rynny jeziornej. Do cech antropogenicznych naleŝy połoŝenie jeziora w sąsiedztwie zespołu miejskiego Tucholi, z którego ma miejsce presja w postaci rekreacyjnego wykorzystywania zbiornika oraz typowo rolny charakter pozostałej części zlewni. Zabieg rekultywacyjny przeprowadzony w 2001 roku za pomocą koagulantu PAX spowodował inaktywację fosforu w osadach dennych. Zmiana pierwiastka limitującego produkcję pierwotną była natychmiastowa. Nastąpiło chwilowe polepszenie się wartości wskaźników biogennych (związki fosforu i azotu), organicznych (BZT5, ChZT-Cr), fotycznych (widzialność krąŝka Secchiego) oraz biologicznych (chlorofil a ). Jednak poprawa nie trwała zbyt długo. Zaawansowana eutrofia wód zbiornika jest odzwierciedleniem silnej antropopresji. Przeprowadzona rekultywacja (zastosowanie koagulantu) oraz aktywna ochrona zbiornika w postaci modelowania otoczenia jeziora strefą buforową za pomocą rowu opaskowego przyniosła tylko częściowy efekt. Zły stan wód powierzchniowych przyjmujący wartość najgorszej piątej klasy jest wynikiem wysokiej podatności zbiornika na degradację. Dodatkowym, nierozwiązanym problem, jest spływu materii w czasie przebiegu procesu erozji strefy krawędziowej rynny jeziornej w połączeniu z silną fragmentaryzacją pasa trzcin. DuŜa ilość biogenów w toni wodnej powoduje incydentalne zakwity sinicowe. Prowadzi to do znaczącego ograniczenia przezroczystości wód, co utrudnia rozwój roślinności podwodnej. Odzwierciedleniem tego stanu był fakt, 16

17 TSI (chlorofil a ) TSI (krąŝek Secchiego) 75,0 TSI (krąŝek Secchiego) 70,0 65,0 60,0 Legenda: TSI (chlorofil a ) 55,0 55,0 60,0 65,0 70,0 75,0 TSI (chlorofil "a") TSI (chlorofil a ) TSI (fosfor ogólny) TSI (krąŝek Secchiego) TSI (fosfor ogólny) 40,0 TSI (fosfor ogólny) 30,0 20,0 STANY TROFICZNE: hipertrofia eutrofia oligotrofia 10,0 50,0 60,0 70,0 80,0 TSI (chlorofil "a") Ryc. 11. Klasyfikacja indeksu stanu troficznego (TSI) dla jeziora Głęboczek za lata

18 Ŝe podczas ostatnich badań niespełna, 10% powierzchni jeziora zajmował fitolitoral głównie helofity tworzące przybrzeŝny pas szuwarów, a roślinność zanurzona odnotowana została incydentalnie. MoŜliwość badań monitoringowych w kolejnych latach, pozwoli na wyznaczenie kierunku zmian trofii jeziora. MoŜe stanowić równieŝ podstawę do wskazania moŝliwych zmian w gospodarowaniu zlewnią jeziora oraz moŝliwych skutecznych metod rekultywacji zbiornika w przyszłości. LITERATURA Corine Land Cover, 2006, Instytut Geodezji i Kartografii, Warszawa, Dane Instytutu Rybactwa Śródlądowego (IRŚ) w Olsztynie, 1962, Karta i plan batymetryczny jeziora Głęboczek Goszczyński J., 1999, Stan czystości jeziora Głęboczek, Inspekcja Ochrony Środowiska, Bydgoszcz Goszczyński J., 2003, Ocena stanu czystości jeziora Głęboczek na podstawie badań WIOŚ Bydgoszcz w 2002 roku, Inspekcja Ochrony Środowiska, Bydgoszcz Kondracki J., 2002, Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Makarewicz J., 2004, Stan czystości jeziora Głęboczek w 2004 roku, Inspekcja Ochrony Środowiska, Bydgoszcz Rekultywacja jeziora Głęboczek metodą inaktywacji fosforu, 2002, Gawrońska H. i inni, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn Szatten D., 2007, Stan czystości jeziora Głęboczek na podstawie badań monitoringowych w 2006 roku, Inspekcja Ochrony Środowiska, Bydgoszcz Szatten D., 2008, Stan czystości jeziora Głęboczek na podstawie badań monitoringowych WIOŚ, Inspekcja Ochrony Środowiska, Bydgoszcz Fot. 1. Zabudowa miasta Tucholi wzdłuŝ północnego brzegu jeziora Głęboczek 18