ROLNICTWO EKOLOGICZNE PROGRAMU ROLNOŚRODOWISKOWEGO

Transkrypt

1 Biblioteczka Programu Rolnośrodowiskowego ROLNICTWO EKOLOGICZNE PROGRAMU ROLNOŚRODOWISKOWEGO Autor: Tomasz Motyka Recenzent: Józef Tyburski ROLNICTWO EKOLOGICZNE PROGRAMU ROLNOŚRODOWISKOWEGO Warszawa, 2009 rok Warszawa, 2009 rok

2 Spis treści: 1. Wprowadzenie 4 Tytuł: Rolnictwo ekologiczne programu rolnośrodowiskowego Zdjęcie na okładce: Marta Girtler-Motyka Zdjęcia w tekście: Marta Girtler-Motyka, Jadwiga Dębska- Próchniak 2. Podstawa prawna funkcjonowania rolnictwa ekologicznego w Polsce 5 3. Kryteria produkcji w rolnictwie ekologicznym 6 4. Przestawianie gospodarstw na rolnictwo ekologiczne System kontroli i certyfikacji w rolnictwie ekologicznym Znakowanie produktów rolnictwa ekologicznego Warunki otrzymania dotacji do produkcji ekologicznej Podsumowanie Ważne adresy Bibliografia Notatki 28 Copyright by Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2009 Całość, ani poszczególne części tego opracowania nie mogą być reprodukowane w jakikolwiek sposób i rozpowszechniane bez uprzedniej zgody Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Wydanie I ISBN: Realizacja wydawnicza: Drukarnia Pasaż sp. z o.o. 3

3 1. Wprowadzenie W świadomości każdego człowieka rolnictwo związane jest z produkcją płodów rolnych i chowem zwierząt. Jednak obszary rolnicze nie są tylko i wyłącznie miejscem produkcji, ale są także agrocenozami, czyli miejscem przenikania się terenów przekształconych przez człowieka z elementami dzikiej flory i fauny. Właściwe kształtowanie tej przestrzeni i zwiększanie bioróżnorodności, ochrona zasobów naturalnych i zrównoważony rozwój rolnictwa, to podstawowe elementy tworzenia i wdrażania programów rolnośrodowiskowych w krajach UE, a w związku z tym i w Polsce. Realizowany w naszym kraju program rolnośrodowiskowy zapoczątkował przełom w systemie ochrony przyrody, wprowadzając zasadę, w myśl której rolnik może z powodzeniem chronić przyrodę na terenie własnego gospodarstwa, otrzymując jednocześnie wynagrodzenie w formie rekompensaty za ograniczenia w produkcji rolnej lub za prace wykonane na rzecz różnorodności biologicznej, środowiska i krajobrazu. Program łączy zatem takie dziedziny jak ochrona przyrody i ekonomia. W ramach działania Program rolnośrodowiskowy objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata , jednym z podstawowych pakietów jest Pakiet 2 Rolnictwo ekologiczne. Pakiet ten polega na wdrażaniu w gospodarstwie zasad produkcji rolnej zgodnie z przepisami o rolnictwie ekologicznym z wykorzystaniem najlepszej wiedzy i kultury rolnej, przy zachowaniu należytej dbałości o stan fitosanitarny roślin i ochroną gleby. Rolnictwo ekologiczne oznacza sposób gospodarowania o zrównoważonej produkcji roślinnej i zwierzęcej w obrębie gospodarstwa rolnego, oparty na środkach pochodzenia biologicznego i mineralnego nieprzetworzonych technologicznie. Podstawową zasadą jest zaniechanie stosowania w procesie produkcji żywności środków chemii rolnej, weterynaryjnej i spożywczej. Produkcja prowadzona metodami ekologicznymi to sposób uzyskania produktu rolniczego, w którym zastosowano w możliwie największym stopniu naturalne metody produkcji, nienaruszające równowagi przyrodniczej. Zasada ta dotyczy wszystkich rodzajów i etapów produkcji zarówno uprawy roślin, chowu i hodowli zwierząt jak i przetwórstwa. Dlatego też zarówno Polska jak i pozostałe kraje Unii Europejskiej uznały za wysoce pożądany rozwój produkcji rolnej metodami ekologicznymi. Rolnictwo ekologiczne w Polsce jest dotowanym systemem produkcji. Po raz pierwszy polskie gospodarstwa ekologiczne uzyskały wsparcie finansowe do kosztów kontroli w 1998 roku, a ten rodzaj subsydiowania ekologicznej produkcji z budżetu państwa jest kontynuowany do chwili obecnej. Od roku 1999 do przystąpienia Polski do Unii Europejskiej dotowano również produkcję ekologiczną z budżetu krajowego. Beneficjantami tego wsparcia byli rolnicy prowadzący ekologiczne gospodarstwa rolne i przestawiający gospodarstwa konwencjonalne na ekologiczne, a płatność naliczano do hektara upraw ekologicznych. Obecnie wsparcie finansowe dla rolnictwa ekologicznego w Polsce, podobnie jak we wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej pochodzi z dwóch źródeł: budżetu krajowego, budżetu Unii Europejskiej. Rys. 1. Wzrost liczby gospodarstw ekologicznych w latach Źródło :Główny Inspektorat Jakości Handlowej Artykułów Rolnospożywczych W związku z wprowadzeniem m.in. dopłat do produkcji ekologicznej w ramach programu rolnośrodowiskowego liczba gospodarstw wzrosła z 3760 w 2004 r. do w 2007 r. (rys. 1). Według szacunków Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi w roku 2010 liczba gospodarstw ekologicznych wzrośnie do co najmniej 15000, a ich powierzchnia wyniesie ok ha. 2. Podstawa prawna funkcjonowania rolnictwa ekologicznego w Polsce Rolnictwo ekologiczne w Polsce prowadzone jest w oparciu o przepisy obowiązujące w państwach członkowskich Unii Europejskiej i przepisy krajowe. Do podstawowych aktów prawnych w tej dziedzinie należą: Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające Rozporządzenie nr 2092/91. Ustawa z dnia 25 czerwca 2009 r. o rolnictwie ekologicznym (Dz. U. 09 Nr 116, poz. 975). Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 1 lipca 2004 r. w sprawie określenia jednostki organizacyjnej kwalifikującej środki ochrony roślin do stosowania w rolnictwie ekologicznym oraz prowadzącej wykaz tych środków. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 1 lipca 2004 r. w sprawie określenia jednostki organizacyjnej kwalifikującej nawozy i środki poprawiające właściwości gleby do stosowania w rolnictwie ekologicznym oraz prowadzącej wykaz tych nawozów i środków. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 13 kwietnia 2007r. (Dz.U. Nr 67, poz. 446) w sprawie stawek dotacji przedmiotowych dla różnych podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa. lata 4 5

4 3. Kryteria produkcji w rolnictwie ekologicznym 3.1. Uprawa roślin Główną zasadą rolnictwa ekologicznego jest osiągnięcie równowagi paszowo-nawozowej w obrębie gospodarstwa. Większość pasz i nawozów powinna być wytwarzana we własnym gospodarstwie. Pozwala to na znaczne uniezależnienie się od środków produkcji kupowanych z zewnątrz. Rys. 2. Schemat równowagi paszowo nawozowej (rys. M. Girtler) W rolnictwie ekologicznym bardzo istotną rolę odgrywa właściwy płodozmian, który wywiera swoją pośrednią rolę na wydajność roślin poprzez: zaopatrzenie w azot i uruchamianie mikro i makro składników, regulowanie zachwaszczenia, podniesienie zawartości substancji organicznej, polepszenie struktury i uwilgotnienia gleby, zwiększenie biologicznej aktywności gleby. Najwłaściwszym płodozmianem dla gospodarstw ekologicznych są różne warianty płodozmianu norfolskiego: 1. Zboże ozime + międzyplon 2. Okopowe na oborniku (25t/ha) 3. Zboże jare z wsiewką 4. Motylkowate Płodozmian norfolski zakłada wykorzystanie roślin motylkowatych i okopowych. W prawidłowo ułożonym płodozmianie tego typu występują naprzemian rośliny zbożowe i niezbożowe, oziminy i jare, z szybszym i wolniejszym początkowym rozwojem, głębiej i płycej korzeniące się. Gleba osłonięta roślinnością nie ulega silnemu zachwaszczeniu. Natomiast w sto- sunkowo odsłoniętych uprawach takich jak okopowe uprawiane w szerokie rzędy, wygodnie jest prowadzić mechaniczne ograniczanie liczebności chwastów. Zboża jare najlepiej z wsiewką motylkowych zapewnią dobre pokrycie gleby aż do siewu roślin ozimych. Rośliny jare nie stwarzają warunków do wschodów ekspansywnych chwastów zimujących, jak.: miotła zbożowa czy chaber bławatek. W kolejnym członie płodozmianu motylkowate są głównym źródłem azotu dostarczając go roślinie następczej. Część azotu jest wykorzystywana przez dwa, a nawet trzy lata po uprawie motylkowatych. Jeśli dobrze pokrywają one glebę, nie dopuszczają do rozwoju wielu uciążliwych chwastów wieloletnich. Zboża ozime skutecznie konkurują z chwastami jarymi, silnie rozwijającymi się w późniejszym okresie wegetacji np. chwastnica czy szarłat. Udane poplony zaś skutecznie hamują wzrost większości chwastów. Płodozmian, obok nawożenia organicznego i uprawy roli, jest głównym elementem agrotechniki decydującym o zawartości próchnicy w glebie, którą najczęściej traktuje się jako podstawowy wskaźnik żyzności gleby i oceny poprawności gospodarowania Nawożenie W rolnictwie ekologicznym nawożenie polega na dostarczaniu materii organicznej organizmom glebowym, nie zaś na bezpośrednim nawożeniu roślin uprawnych. Forma, ilość i jakość dostarczonego nawozu mają kapitalny wpływ na sprawność biologiczną gleby, zawartość próchnicy, a ostatecznie na kondycję zdrowotną uprawianych roślin oraz ich plony. Źródła materii organicznej stosowane w nawożeniu pól to przede wszystkim nawozy gospodarskie jak: kompost, obornik, nawozy zielone i inne. Zasilając pola nawozami organicznymi należy pamiętać, aby nie przekraczać w nich dopuszczalnej dawki 170 kg N/ha/rok. Warto też wiedzieć, że przyorywanie obornika świeżego czy masy zielonej przyczynia się do wzmożenia szkodliwych, beztlenowych procesów gnilnych. W efekcie tego, wiele patogenów i szkodników znajduje dobre warunki do rozwoju. Zazwyczaj wzrasta też zachwaszczenie. Ponadto procesy gnilne bardzo niekorzystnie wpływają na rizosferę. Podstawowym nawozem w gospodarstwie ekologicznym jest obornik. Ogromnie ważnym jest umiejętne ograniczanie strat azotu z obornika podczas jego stosowania. Nawóz ten, zwykle nie starszy niż sześciomiesięczny, zawiera dużo łatwo dostępnych składników pokarmowych, ale zawarta w nim substancja organiczna jedynie w niewielkim stopniu przyczynia się do polepszenia struktury i bilansu próchnicznego gleby. Ponieważ składniki pokarmowe są łatwo dostępne, a więc i łatwo tracone, trzeba zwrócić uwagę na porę stosowania obornika. Z chwilą jego rozrzucenia na polu powierzchnia styku obornika z atmosferą jest bardzo duża, w związku z czym następuje jego przesuszanie oraz strata azotu głównie w postaci ulatniającego się amoniaku. Na glebach średnich i ciężkich w przypadku roślin wczesnego siewu obornik należy stosować jesienią. Na glebach lekkich obornik należy stosować wyłącznie wiosną, gdyż w tym przypadku prędzej można wejść w pole niż na glebach średnich lub ciężkich i łatwiej doprawić glebę przed siewem. Ponadto na glebach lekkich w czasie zahamowania wegetacji roślin jesienią i zimą, azot mineralny łatwiej ulega wymyciu do głębszych warstw profilu glebowego zanieczyszczając wody gruntowe. Nie należy głęboko przyorywać obornika z powodu rozkładu obornika w warunkach niedostatecznego dostępu tlenu i niepotrzebnego zwiększania kosztów na wykonanie głębokiej orki. O ile w uprawie ziemniaka umieszczenie obornika w glebie na głębokości ok. 20 cm będzie zasadne (z uwagi na wielokrotne bronowanie i redlenie, co zwiększa jego mineralizację), 6 7

5 to w przypadku zbóż jest już poważnym błędem. W uprawie zbóż należy stosować dobrze rozłożony obornik możliwie płytko, na głębokości co najwyżej na cm. Kompost jest jakościowo odmiennym nawozem w stosunku do obornika. Dzięki tworzeniu się substancji huminowych w procesach kompostowania powstają bardziej stabilne formy materii organicznej od występujących w oborniku. Dlatego też kompost bardziej nadaje się do poprawy bilansu materii organicznej w glebie w dłuższej perspektywie czasowej. Nawożenie kompostem odgrywa kluczową rolę w ożywianiu gleby. Ma to szczególne znaczenie w okresie przestawiania gospodarstwa na metodę ekologiczną, gdyż kompost pozwala szybko odbudować i utrzymać glebową równowagę biologiczną. Do produkcji kompostu nadaje się różna materia organiczna, a więc resztki roślin uprawnych, darń, odpady kuchenne, liście drzew, wióry, trociny, kora, obornik, gnojówka, a jako dodatek naturalne mielone skały (margle, dolomity, bazalty) oraz torf, ziemia próchniczna, glina lub piasek. Do założenia pryzmy kompostowej dobiera się teren ocieniony, niezbyt przepuszczalny. Dobrze jest, gdy w sąsiedztwie placu kompostowego rosną brzozy, leszczyny lub czarny bez. Niekorzystne jest natomiast sąsiedztwo drzew iglastych, orzecha włoskiego czy akacji. Do nawożenia stosuje się również naturalne mielone skały, najczęściej w formie dodatku do nawozów organicznych lub w małych ilościach bezpośrednio na pole. Ponadto zastosowanie znajdują naturalne nawozy mineralne dozwolone do stosowania w rolnictwie ekologicznym (nieco więcej na ten temat w dalszej części broszury). Rys. 3. Przekrój przez pryzmę kompostową. Źródło: ABC Bioagronomii, czyli porozmawiajmy o ekorolnictwie, Krystian Brząkalik, Gliwice Przy zakładaniu pryzmy kompostowej trzeba mieć na uwadze wzajemne proporcje poszczególnych składników. Najistotniejsza jest zawartość w masie organicznej węgla i azotu oraz odczyn gleby, która będzie nawożona kompostem. Nie oznacza to konieczności dokonywania precyzyjnych obliczeń. Wystarczy wiedzieć, że w przypadku gleby kwaśnej trzeba dodać do pryzmy więcej wapnia, najlepiej w formie dolomitu, w ilości 4-6 kg/m3 masy kompostu. Przy prawidłowym odczynie wystarczy zastosować 0,5 1 kg wapnia na metr sześcienny masy organicznej. Kompost sporządzany dla gleb lekkich uzupełnia się małą ilością gliny, a dla gleb ciężkich korzystnie jest dodawać piasek. Z kolei przy doborze surowców uwzględnia się zawartość węgla [C] i azotu [N]. Z uwagi na prawidłowość procesów kompostowych proporcja C:N w przedziale od 15:1 do 30:1 jest najkorzystniejsza dla większości mikroorganizmów biorących udział w przemianach. Oznacza to, że na każde części węgla powinna przypadać 1 część azotu. Warto więc orientować się, jaki jest stosunek C:N w różnych substratach używanych do sporządzania kompostu. Przykładowo C:N słomy wyraża się liczbą 80, co oznacza potrzebę dodania gnojówki, krwi albo słomy roślin strączkowych (seradela, peluszka, łubin itp.). Surowce można gromadzić przez dłuższy czas blisko miejsca kompostowania, najlepiej pod zadaszeniem chroniącym materiały przed deszczem. Zawilgocenie przyspiesza rozkład materiałów, co nie jest dobre przed założeniem pryzmy. Najkorzystniejszą porą do zakładania pryzmy kompostowej jest koniec lata (wrzesień,) lub wiosna. Budowę pryzmy rozpoczyna się od warstwy drenażowej, która zapewni odpływ nadmiaru wody oraz umożliwi swobodny przepływ powietrza. Kolejna czynność to wymieszanie zebranych wcześniej składników. Grube i duże części rozdrabnia się i miesza z pozostałymi substratami. Można również stosować pryzmowanie warstwowe, układając np. na przemian obornik ze słomą i innymi komponentami. Tabela 1. Zalecane proporcje materiałów kompostowych. Źródło: ABC Bioagronomii, czyli porozmawiajmy o ekorolnictwie, Krystian Brząkalik, Gliwice Składniki kompostu Wariant (wyrażone w %) I II III Odpady organiczne Nawozy organiczne + mielone skały Gleba (próchnica, piasek, glina) W warunkach optymalnej obsady zwierząt (w przypadku gospodarstw ekologicznych na poziomie 0,6 do 0,8 DJP/ha), przy niskiej zasobności gleby w potas, niedoborze azotu, posiadając gleby średnie i ciężkie należy stosować obornik. Z kolei na glebach typowo piaszczystych, o niskiej zawartości próchnicy, a także pod uprawę warzyw na wszystkich rodzajach gleb, należy stosować kompost. Zasadniczym sposobem zapobiegania niedoborom składników pokarmowych w glebie jest jak najlepsze składowanie, przechowywanie i umiejętne stosowanie własnych nawozów gospodarskich. Ważnym kierunkiem działań jest podnoszenie aktywności biologicznej gleby, tak, by zawarte w niej składniki, będące w niedostępnej dla roślin formie, systematycznie przechodziły w formy przyswajalne. Dopuszcza się stosowanie nawozów i środków poprawiających właściwości gleby zakwalifikowanych do stosowania w rolnictwie ekologicznym przez Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach (IUNG w Puławach). Lista w/w środków jest na bieżąco weryfikowana i zamieszczona na stronie internetowej IUNG (patrz rozdział 9. Ważne adresy) Ochrona roślin Głównym założeniem ochrony roślin w rolnictwie ekologicznym nie jest zwalczanie chorób i szkodników, lecz stworzenie odpowiednich warunków dla prawidłowego wzrostu roślin, aby agrofagi te nie rozwijały się w uprawie, lub aby ich wpływ na plonowanie był minimalny. Kształtowanie krajobrazu gospodarstwa i ochrona naturalnych wrogów szkodników, bytujących na miedzach i w zadrzewieniach śródpolnych (zakładanie budek lęgowych, pryzm kamieni, 8 9

6 utrzymanie zakrzewień śródpolnych) jest również ważnym czynnikiem, sprzyjającym wzrostowi liczebności naturalnych wrogów szkodników (owadów drapieżnych, pasożytów, pająków, płazów, gadów i ptaków). W ramach monitoringu i jednoczesnego odławiania szkodników zaleca się stosowanie pułapek świetlnych, tablic lepowych, kartonowych opasek chwytnych, umieszczanych latem na pniach drzew owocowych. Późną jesienią opaski powinny zostać spalone. Można też stosować substancje odstraszające (maść odstraszającą zwierzynę łowną), wabiące (pułapki feromonowe) oraz wprowadzenie roślin, odstraszających szkodniki (tzw. biochemiczna supresja szkodników) lub roślin wabiących pożyteczne owady (rośliny nektarodajne, np. facelia, nostrzyk, przyciągające biedronki). Pojęcie ochrony roślin obejmuje wszelkie działania zmierzające do zapobiegania uszkodzeniom u roślin uprawnych, spowodowanym przez agrofagi (patogeny, szkodniki i chwasty). Poprzez stosowanie, oddzielnie lub łącznie metod agrotechnicznych, mechanicznych, biologicznych i chemicznych ogranicza się straty w uprawach i przechowywanych płodach rolnych. Ograniczanie występowania chorób polega m.in. na wyborze do uprawy odmian odpornych na choroby. Można też zastosować uprawę mieszanin odmian danego gatunku, które pozwolą na uzyskanie plonu nawet w przypadku, kiedy jedna odmiana, zastosowana w mieszance, zostanie porażona. Wysiew lub sadzenie powinno nastąpić w terminie zapewniającym szybkie wschody roślin. Zbyt długie przebywanie nasion zbóż w glebie może spowodować ich porażenie przez glebowe patogeny chorobowe. Wczesne terminy siewu i sadzenia pozwalają roślinie uprawnej konkurować z chwastami w walce o powierzchnię i światło. Jedną z metod ochrony roślin jest też uprawa wybranych roślin w pasach chwytnych dla szkodników, które z uwagi na krótki okres wegetacji nie pozwalają owadom na przejście pełnego cyklu rozwojowego. Nie bez znaczenia jest też niszczenie kwitnących chwastów, które są pokarmem dla rozwijających się szkodników lub je przyciągają, (np. komosa biała lub gorczyca polna). W uzasadnionych przypadkach możliwe jest zastosowanie organizmów żywych takich, jak nicienie owadobójcze, owady drapieżne i pasożytnicze, akarifagi 1 wykorzystywane szczególnie w uprawach szklarniowych lub na niewielkich powierzchniach. Inną metodą może być też używanie wyciągów roślinnych, pod warunkiem, że nie dopuścimy do ich bezpośredniego kontaktu z płodami konsumpcyjnymi. Podatność na choroby można ograniczyć również przez polepszenie kondycji roślin za pomocą nawożenia organicznego. W sytuacji wyczerpania środków prewencyjnych ograniczania fitofagów zezwala się na stosowanie środków ochrony roślin dopuszczonych Rozporządzeniem 2092/91 i zatwierdzonych do stosowania w rolnictwie ekologicznym przez Instytut Ochrony Roślin w Poznaniu. Lista środków dopuszczonych do stosowania jest ciągle aktualizowana i dostępna m.in. na oficjalnej stronie internetowej Instytutu (patrz rozdział. 9 Ważne adresy.) Ograniczanie zachwaszczenia Ograniczanie zachwaszczenia dokonuje się przez właściwy dobór i następstwo roślin uprawnych, uprawę poplonów, wsiewek, mieszanek zbożowych, roślin motylkowych, roślin o intensywnym wzroście, a także ściółkowanie, mulczowanie, siew roślin pastewnych, zacieniających glebę w celu nie pozostawiania odkrytej gleby. W przypadku uprawy zbóż, zalecany jest siew zagęszczony z wsiewkami motylkowatych, drobnonasiennych oraz opóźnienie sie- 1 Akarifagi drapieżne pajęczaki używane do zwalczania szkodników roślin wu roślin ciepłolubnych, aby nie dopuścić do ich zagłuszenia, przez rosnące szybciej chwasty. Zaleca się uprawianie roślin okopowych w szerokich międzyrzędziach, umożliwiających zabiegi mechaniczne. W gospodarstwie ekologicznym ograniczanie liczebności chwastów wymaga zdecydowanie większego nakładu pracy lub zastosowania specjalnego sprzętu (brona lekka, brona chwastownik, pielnik, odchwaszczanie płomieniowe szczególnie w uprawach warzyw). Należy wysiewać materiał nasienny wolny od chwastów. O ile to możliwe należy stosować własny lub ekologiczny materiał rozmnożeniowy z zakupu. Jeśli zakup materiału rozmnożeniowego w standardzie ekologicznym jest niemożliwy dopuszcza się zakup niezaprawionego, konwencjonalnego materiału rozmnożeniowego, za zgodą Wojewódzkiego Inspektoratu Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa na wniosek producenta Chów i hodowla zwierząt Ekologiczny chów i hodowla zwierząt jest działalnością związaną z ziemią. Grunty, na których będzie prowadzona produkcja ekologiczna muszą przejść okres przestawiania, który zasadniczo trwa dwa lata (w przypadku roślin wieloletnich innych niż użytki zielone 3 lata). Przestawianie zarówno dla gruntów, na których produkuje się pasze oraz zwierząt może odbywać się jednocześnie i trwa również 24 miesiące. Zwierzęta w gospodarstwie ekologicznym odgrywają znaczącą rolę przyczyniając się do: zamknięcia obiegu składników pokarmowych wewnątrz gospodarstwa (gleba rośliny zwierzęta), dostarczenia nawozu naturalnego, decydującego o żyzności gleby, wzbogacenia płodozmianu w rośliny pastewne (uprawy nie przeznaczone na sprzedaż), wykorzystanie tzw. pasz absolutnych (słoma, liście buraków itp.), nie przeznaczonych do sprzedaży. W prawidłowo zorganizowanym gospodarstwie pasze w całości wytwarzane są we własnym gospodarstwie, a ilość powstałych nawozów naturalnych (odchodów zwierzęcych) nie przekroczy możliwości ich wykorzystania w sposób bezpieczny dla środowiska. Zalecana obsada zwierząt w gospodarstwie ekologicznym powinna wznosić 0,6 0,8 DJP (duże jednostki przeliczeniowe = 500 kg żywej wagi zwierząt) na 1 ha użytków rolnych (UR). Dopuszczalna maksymalna obsada zwierząt wynosi 2 DJP/ha, wówczas ilość azotu zawarta w nawozach naturalnych nie przekroczy 170 kg/ha/rok. Tabela 2. Maksymalna obsada zwierząt na hektar fizyczny. Źródło: Załącznik VII Rozporządzenia 2092/91. Liczba zwierząt Klasa zwierząt równoważnik 170 kg N/ha/rok Koniowate powyżej 6 m-cy 2 Cielęta 5 Bydło inne gatunki poniżej 1 roku 5 Byczki, buhaje, wolce od 1 do lat 3,

7 Jałówki od 1 do 2 lat 3,3 Buhaje 2 lata i powyżej 2 Jałówki hodowlane do rozrodu 2,5 Jałówki opasowe 2,5 Krowy mleczne 2 Krowy mleczne wybrakowane 2 Inne krowy 2,5 Królice hodowlane 100 Owce maciorki 13,3 Kozy 13,3 Prosięta 74 Maciory 6,5 Tuczniki 14 Trzoda chlewna pozostałe 14 Kurczęta rzeźne 580 Kury nioski Pochodzenie zwierząt, dobór ras W rolnictwie ekologicznym dobór zwierząt przy organizowaniu stada powinien być nastawiony w pierwszej kolejności na zwierzęta ras rodzimych. Są to zazwyczaj zwierzęta doskonale przystosowane do miejscowych warunków środowiskowych, o dobrej zdrowotności, plenności i długowieczności. Odpowiednio dobrane rasy zwierząt powinny zapewnić dobre przyrosty i wykorzystanie paszy przy mniejszej o ok. 20% koncentracji składników pokarmowych i surowszych warunkach środowiska. Właściwy wybór ras pozwala na uniknięcie problemów zdrowotnych, które często zdarzają się w intensywnej produkcji zwierzęcej np. zawały serca, samoistne poronienia, ciężkie porody itp. Dokupowane zwierzęta powinny pochodzić z innych gospodarstw ekologicznych. Rozporządzenie 2092/91 dopuszcza wprowadzenie zwierząt z chowu konwencjonalnego podczas tworzenia stada podstawowego, za zgodą jednostki certyfikującej z uwzględnieniem obowiązujących okresów przestawiania zwierząt: 12 miesięcy w przypadku bydła rzeźnego i koni, 6 miesięcy w przypadku małych przeżuwaczy i świń, 6 miesięcy w przypadku zwierząt mlecznych, 10 tygodni w przypadku drobiu rzeźnego wprowadzonego do gospodarstwa przed 3 dniem życia, 6 tygodni w przypadku drobiu nieśnego Wymagania zwierząt w zakresie systemów utrzymywania i budynków inwentarskich Wszystkie zwierzęta w gospodarstwie ekologicznym powinny mieć łatwy i nieskrępowany dostęp do wody i paszy. W budynkach inwentarskich powinny być zapewnione odpowiednie warunki zoohigieniczne (wentylacja, oświetlenie, temperatura) oraz potrzebne urządzenia (np. gniazda, grzędy, wykotniki itp.). Do wszystkich budynków, w których utrzymywane są zwierzęta powinny bezpośrednio przylegać wybiegi. W sezonie pastwiskowym wszystkie grupy zwierząt powinny mieć stały dostęp do pastwisk. Sposób utrzymania zwierząt w gospodarstwie ekologicznym powinien umożliwiać im prezentowanie naturalnych zachowań specyficznych dla danego gatunku, np. zapewnienie trzodzie możliwości rycia, ptactwu wodnemu dostępu do wody, a ptakom grzebiącym piaszczystych wybiegów, grzęd, gniazd itp. Do końca 2010 r. dopuszcza się utrzymywanie zwierząt na uwięzi za zgodą jednostki certyfikującej, jednak zwierzęta te muszą mieć zapewniony dostęp do wybiegów i pastwisk. Należy zagwarantować spełnienie obowiązujących norm ochrony środowiska, sanitarnych i higienicznych. Dla większości gatunków zwierząt konieczne jest zastosowanie ściołowych systemów utrzymania lub przynajmniej częściowo ściołowych (tak, aby powierzchnia zaścielona była wystarczająca do leżenia i odpoczynku) oraz aby zapobiegać problemom związanym z zagospodarowaniem płynnych odchodów, emisją gazów itp. Tabela 3. Minimalna powierzchnia wewnątrz i na zewnątrz pomieszczeń dla różnych gatunków i rodzajów produkcji. Źródło: Załącznik VIII Rozporządzenia 2092/91. Bydło, owce i trzoda chlewna Wyszczególnienie Bydło hodowlane i opasowe oraz koniowate Powierzchnie wewnętrzne (powierzchnia netto dostępna dla zwierząt) Minimalna waga m²/sztukę (kg) do 100 do 200 do 350 ponad 350 1,5 2,5 4,0 5,0 minimum 1 m²/100 kg Powierzchnie zewnętrzne (powierz. wybiegu z wyłączeniem pastwisk) m²/sztukę 1,1 1,9 3,0 3,7 minimum 1 m²/100 kg Krowy mleczne 6 4,5 Buhaje hodowlane Owce i kozy 1,5 owca/koza 0,35 jagnię/ koźlę 2,5 2,5 plus 0,5 na jagnię/koźlę 12 13

8 Maciory z prosiętami do 40 dnia życia Tuczniki Prosięta Drób Trzoda chlewna do hodowli Wyszczególnienie Kury nioski Drób mięsny (w stałych budynkach dla drobiu) Drób mięsny (w ruchomych budkach dla drobiu) Liczba zwierząt na m² do 50 do 85 do 110 powyżej 40 dnia życia i 30 kg Powierzchnie wewnętrzne (powierzchnia netto dostępna dla zwierząt) przy max. 21 kg żywca na m² 16 (*) w ruchomych budkach dla drobiu przy max. 30 kg żywca na m² 7,5 maciora 2,5 0,8 1,1 1,3 0,6 0,8 1 0,6 0,4 2,5 maciora 6,0 knury 1,9 maciory 8,0 knury Powierzchnie zewnętrzne (m² powierzchni dostępne w rotacji/głowę) cm grzędy /ptaka gniazdo m²/szt. 20 (wyłącznie dla perliczek) 8 kur na gniazdo lub w przypadku wspólnego gniazda 120 cm²/ptaka 4 pod warunkiem, że nie przekroczona jest granica 170 kg N/ha/rok 4 brojlery i perliczki 4,5 kaczki 10 indyki 15 gęsi dla wszystkich wymienionych gatunków nie przekroczona jest granica 170 kg N/ha/rok 2,5 pod warunkiem, że nie przekroczona jest granica 170 kg N/ha/rok (*) jedynie w przypadku, gdy ruchome budki nie przekraczają 150 m² powierzchni, pozostające na noc otwarte Żywienie zwierząt. W żywieniu zwierząt w celu zaspokojenia potrzeb odżywczych i zapewnienia wysokiej jakości produkcji na wszystkich etapach chowu, mogą być stosowane wyłącznie pasze, produkty i substancje wymienione w Rozporządzeniu 2092/91. Dopuszczony jest wyłącznie tucz odwracalny na każdym etapie chowu natomiast absolutnie zabroniony jest tucz wymuszony. Zwierzęta w gospodarstwie ekologicznym należy żywić paszami wytworzonymi w danym gospodarstwie lub z innych gospodarstw ekologicznych. Niedopuszczalne są pasze spleśniałe, nadgniłe, samoistnie zagrzane, zanieczyszczone ziemią, nawozami organicznymi (gnojówka, odchody zwierzęce), odchodami szkodników magazynowych, źle zakonserwowane itp. Od 1 stycznia 2008 w żywieniu przeżuwaczy dopuszcza się stosowanie wyłącznie pasz ekologicznych. W przypadku zwierząt monogastrycznych dopuszczalne jest odstępstwo od powyższego wymogu, gdzie dopuszcza się stosowanie pasz konwencjonalnych w ilości: 10% w okresie od 1 stycznia 2008 r. do 31 grudnia 2009r. 5% w okresie od 1 stycznia 2010r. do 31 grudnia 2011r. Wielkości te oblicza się w stosunku rocznym jako udział procentowy suchej masy pasz. System żywienia przeżuwaczy musi zapewniać maksymalne wykorzystanie pastwisk. W żywieniu tej grupy zwierząt co najmniej 60% s.s. (suchej substancji) dziennej dawki powinna stanowić pasza objętościowa, a w żywieniu drobiu 65% składu dawki pokarmowej muszą stanowić zboża. W dziennej dawce dla świń i drobiu również należy uwzględnić pasze objętościowe. Okresowe wahania zawartości składników mineralnych należy uzupełniać podając lizawki, a także mieszanki mineralne o odpowiednim składzie. Zaleca się także podawanie mieszanek ziołowych złożonych z pokrzywy, rumianku, kminku, szałwii i innych gatunków ziół. Podstawą żywienia młodych ssaków powinno być mleko matki. Okres karmienia cieląt mlekiem powinien wynosić co najmniej 3 miesiące, owiec i kóz 45 dni, a trzody 40 dni. Inne dodatki do pasz dozwolone do stosowania w rolnictwie ekologicznym, takie jak: pierwiastki śladowe, witaminy, enzymy, preparaty mikrobiologiczne, środki konserwujące, dodatki do kiszonek wyszczególnione są w Załączniku II D w/w Rozporządzenia. Nie wolno stosować w żywieniu zwierząt: antybiotyków, kokcydiostatyków, substancji leczniczych, stymulatorów wzrostu lub produkcji, wymuszonego karmienia zwierząt, pasz konwencjonalnych, niektórych materiałów paszowych (np.: mączki rybne z udziałem śrut poekstrakcyjnych, mieszaniny tłuszczów i olejów roślinnych ekstrahowanych chemicznie), a także środków pomocniczych używanych do produkcji pasz wytworzonych z wykorzystaniem organizmów genetycznie zmodyfikowanych (GMO) lub produktów z nich pozyskanych Profilaktyka oraz leczenie zwierząt Zapobieganie chorobom zwierząt w gospodarstwie ekologicznym polega głównie na: doborze odpowiednich ras zwierząt dostosowanych do miejscowych warunków środowiskowych, dostosowaniu warunków chowu do wymagań danego gatunku z regularnym dostępem do odpowiednio urządzonego wybiegu i pastwiska, stosowaniu wysokiej jakości pasz własnych i niezbędnych dozwolonych dodatków, zapewnieniu odpowiedniej obsady w pomieszczeniach inwentarskich i w całym gospodarstwie, 14 15

9 prowadzeniu okresowej dezynfekcji budynków inwentarskich wykorzystując dozwolone środki. Zdarzające się choroby zwierząt powinny być leczone przez lekarza weterynarii. Istnieje możliwość stosowania leków konwencjonalnych (chemicznie syntetyzowanych lub antybiotyków) w sytuacjach, gdy dozwolone leki nie wystarczają. W razie konieczności zastosowania leków konwencjonalnych okres karencji wydłużony jest dwukrotnie w stosunku do obowiązującego. Jeżeli okres ten nie został określony to zawsze lecząc zwierzęta trzeba zachować minimum 48 godzin karencji. 4. Przestawianie gospodarstw na rolnictwo ekologiczne Grunty, na których będzie prowadzona produkcja ekologiczna muszą przejść okres przestawiania (konwersji). Trwa on 2 lata dla gruntów ornych, a w przypadku przestawiania upraw wieloletnich z wyjątkiem łąk i pastwisk 3 lata. W szczególnych przypadkach jednostka certyfikująca może skrócić okres przestawiania po odpowiednim udokumentowaniu wcześniejszego sposobu użytkowania. Okres przestawiania pasiek wynosi 1 rok. Sprawne przeprowadzenie procesu przestawiania gospodarstwa na ekologiczny system produkcji wymaga wiedzy i dobrego zaplanowania. Producent musi odpowiedzieć sobie na liczne pytania. Jaki rodzaj produkcji wybrać? Jak i gdzie sprzedać produkty wytworzone w gospodarstwie? Decyzja o wyborze kierunku rozwoju musi uwzględniać elementy otoczenia, w którym funkcjonuje gospodarstwo, takie jak: warunki klimatyczne, glebowe, wielkość i położenie gospodarstwa, posiadane zabudowania gospodarcze, zaplecze socjalne oraz wiedzę gospodarza i współpracowników. Warto nawiązać kontakt z innymi rolnikami ekologicznymi, jak również z organizacjami związanymi z tym system produkcji w celu wymiany doświadczeń, rozważenia wspólnej działalności, pomocy czy to w sprzedaży produktu, czy też znalezienia firmy przetwórczej i organizacji rynku zbytu. Na podstawie tych działań pojawia się możliwość realizacji celu, jakim jest przestawienie gospodarstwa. Przestawianie na ekologiczny system gospodarowania najlepiej rozpocząć od przygotowania nawozów i zaplanowania płodozmia- nu. Układając płodozmian, obok właściwości stanowiska i możliwości wykorzystania uprawianych roślin, powinniśmy uwzględnić wymagania stawiane przez rolnictwo ekologiczne, tj.: zaopatrzenia roślin następczych w azot, ograniczanie zachwaszczenia, oraz zapobieganie nasileniu występowania szkodników i chorób roślin uprawnych. Dobrze ułożony płodozmian ma zasadnicze znaczenie dla, zwiększenia poziomu materii organicznej w glebie i aktywności życia biologicznego gleby, a wysiew w poplonie roślin motylkowatych lub innych roślin, użyźniających glebę po wcześnie zbieranych uprawach, wzmacnia opisywane właściwości płodozmianu. Uprawa koniczyny lub lucerny stanowi początek dobrego płodozmianu. W gospodarstwach utrzymujących bydło lub owce, rośliny te są przeznaczone głównie na paszę, a w gospodarstwach bezinwentarzowych lub z małą obsadą zwierząt, w celu zapewnienia dobrego stanowiska i zadowalającego plonowania roślin następczych. Wczesny wysiew roślin strączkowych w międzyplonach (do końca lipca) daje widoczne polepszenie zasobności gleby w azot. W późniejszych terminach jako poplon, zalecana jest uprawa roślin o głębokim systemie korzeniowym np. gorczyca, facelia, które zapobiegają stratom azotu przez wymywanie do głębszych warstw profilu glebowego, gdzie jest niedostępny dla roślin. Stosowanie właściwych przedplonów ma niewielkie znaczenie dla zwiększania zawartości azotu w glebie, jednak wpływa pozytywnie na utrzymanie struktury gleby i aktywność życia biologicznego. Uprawa poplonów daje zadowalające rezultaty tylko w sprzyjających warunkach pogodowych, przede wszystkim przy optymalnych warunkach wilgotnościowych gleby. W uprawie gleby w gospodarstwach prowadzonych metodą ekologiczną ogólnie przyjętą zasadą jest płytkie obracanie i głębokie spulchnianie roli. W okresie przestawiania nie zaprzestaje się stosowania pługa do uprawy gleby. Także w późniejszych latach pług wykorzystywany jest do ograniczenia zachwaszczenia, szczególnie chwastami wieloletnimi. Głębokie spulchnienie roli, należy wykonywać tak często, jak jest to konieczne i tylko wtedy, gdy przyniesie to poprawę struktury gleby. Regulacja zachwaszczenia upraw jest istotnym zagadnieniem w przestawianiu. Wprowadzenie wielostronnego płodozmianu jest warunkiem ograniczenia zachwaszczenia w gospodarstwie ekologicznym. Wykonanie zabiegów mechanicznych w terminach uwzględniających fazę rozwojową roślin uprawnych i chwastów może zasadniczo pomóc w jego ograniczeniu. Do tego celu potrzebna jest prawidłowa uprawa gleby, jak również zastosowanie różnego rodzaju maszyn i narzędzi, tj.: brony chwastownika, kultywatora, pielników do upraw szerokorzędowych. Głębokie napowietrzenie można wykonać latem po zbiorze plonu głównego. Następnie bezpośrednio po żniwach należy wysiać głęboko korzeniące się rośliny. W większości przypadków przestawianie gospodarstwa na ekologiczny system produkcji związane jest z wydatkami. Przy produkcji roślinnej konieczne jest posiadanie narzędzi do zwalczania chwastów np. brony chwastownika, maszyn do uprawy międzyrzędowej. Gospodarstwa utrzymujące zwierzęta muszą liczyć się z koniecznością przebudowy istniejących zabudowań lub budową całkiem nowych, odpowiadających standardom dobrostanu zwierząt i ochrony środowiska. Jednocześnie zapotrzebowanie na siłę roboczą w obrębie gospodarstwa może ulec zwiększeniu i musi być to uwzględnione w kosztach produkcji, szczególnie, gdy uprawiane są np. warzywa oraz jeżeli w gospodarstwie prowadzona jest sprzedaż bezpośrednia. Żeby zmniejszyć ryzyko związane ze zmianą sposobu zarządzania oraz aby mieć obiektywny przegląd sytuacji w gospodarstwie, niezbędne jest opracowanie planu przestawiania gospodarstwa na rolnictwo ekologiczne. O pomoc w jego opracowaniu można zwrócić się do ośrodków doradztwa rolniczego, jak również do stowarzyszeń rolników ekologicznych

10 5. System kontroli i certyfikacji w rolnictwie ekologicznym Proces kontroli gospodarstw w okresie przestawiania i w okresie produkcji certyfikowanej jest regulowany zasadami ustalonymi w Rozporządzeniu Rady EWG 2092/91 z dnia 24 czerwca 1991 roku w sprawie rolnictwa ekologicznego i znakowania jego produktów. Kontrola prowadzona przez jednostki certyfikujące obejmuje wszystkie gospodarstwa, które posiadają certyfikat lub są w okresie przestawiania. Procedury kontroli zakładają istnienie czterech typów sankcji: upomnienie, ostrzeżenie, zawieszenie i cofnięcie certyfikatu. Nakładane są one w przypadku stwierdzenia niezgodności z wymogami rolnictwa ekologicznego. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi upoważnia jednostki certyfikujące, akredytowane w zakresie rolnictwa ekologicznego, zgodnie z Polską Normą PN-EN Wymagania ogólne dotyczące działania jednostek prowadzących systemy certyfikacji wyrobów do przeprowadzenia kontroli oraz wydawania i cofania certyfikatów potwierdzających, że płody rolne nieprzetworzone oraz produkty z nich powstałe zostały wyprodukowane lub przetworzone zgodnie z Rozporządzeniem Rady EWG nr 2092/91. Główny Inspektorat Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych sprawuje nadzór nad jednostkami certyfikującymi, przyjmuje zgłoszenia producentów rozpoczynających działalność w rolnictwie ekologicznym, upoważnia importerów do przywozu produktów rolnictwa ekologicznego z krajów trzecich i kontroluje je, a także gromadzi i przechowuje informacje o producentach oraz udostępnia je zainteresowanym podmiotom. Upoważnione Jednostki certyfikujące przeprowadzają kontrole oraz wydają i cofają certyfikaty zgodności. Obecnie działa 9 jednostek certyfikujących. Tabela 4. Wykaz jednostek kontrolnych w rolnictwie ekologicznym dopuszczonych do funkcjonowania przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Źródło: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Lp Nazwa jednostki i jej siedziba EKOGWARANCJA PTRE Sp. z o.o., Lublin, ul. Irysowa 12/2 tel. (0-81) ; fax (0-81) biuro@ekogwarancja.pl PNG Sp. z o.o. Jednostka Certyfikacji Produkcji Ekologicznej w Zajączkowie, Piekoszów tel. (0-41) ; tel/fax: (0-41) do png@ecofarm.pl COBICO Sp. z o. o, Kraków, ul. Lekarska 1 tel. (0-12) ; fax (0-12) cobico@cobico.pl BIOEKSPERT Sp. z o.o., Warszawa, ul. Boya-Żeleńskiego 6, lok. 34 tel. (0-22) , fax. (0-22) bioekspert@bioekspert.waw.pl BIOCERT MAŁOPOLSKA Sp. z o.o., Kraków, ul. Lubicz 25 A; tel/fax (0-12) sekretariat@biocert.pl Polskie Centrum Badań i Certyfikacji S.A. Biuro ds. Badań i Certyfikacji Oddział w Pile, Piła, ul. Śniadeckich 5, tel. (0-67) tel. (0-67) , fax. (0-67) pcbcpila@i-pila.pl AGRO BIO TEST Sp. z o.o., ul. Nowoursynowska 166, Warszawa tel./fax (0-22) agro.bio.test@agrobiotest.pl TÜV Rheinland Polska Sp. z o.o. ul. 17 Stycznia, Warszawa, 56 tel.: (022) , , fax: (022) ; post@pl.tuv.com Centrum Jakości AgroEko Sp. z o.o. ul. Baśki 2, Nieporęt tel. kom.: , , fax: (022) sekretariat@agroeko.com.pl Producent rolny zamierzający przestawić się na rolnictwo ekologiczne zgłasza swoje gospodarstwo do jednej z upoważnionych jednostek certyfikujących oraz do Wojewódzkiego Inspektoratu Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych. Na formularzu FZ-01/04 Zgłoszenie działalności w rolnictwie ekologicznym rolnik zobowiązuje się do prowadzenia gospodarstwa zgodnie z zasadami rolnictwa ekologicznego. Od tego momentu poddaje się systemowi kontroli prowadzonych przez inspektorów dowolnie wybranej jednostki certyfikującej i Inspekcji Jakości Handlowej Artykułów Rolnospożywczych. Od momentu rejestracji gospodarstwo objęte jest okresem przestawiania na ekologiczną metodę gospodarowania zgodnie z ustawą o rolnictwie ekologicznym i Rozporządzeniem Rady 2092/91/EWG. Oprócz zgłoszenia producent dostarcza jednostce certyfikującej komplet dokumentów, na który składa się: oświadczenie, że produkcja w gospodarstwie rolnym będzie prowadzona metodami ekologicznymi; informację o rodzaju i ilości produktów, które mają być prowadzone metodami ekologicznymi; opis gospodarstwa z zaznaczeniem położenia gruntów i obiektów; wypis z ewidencji gruntów i budynków dotyczący gospodarstwa rolnego; mapy ewidencyjne działek rolnych. Kserokopie wszystkich wymienionych dokumentów powinny znajdować się w dokumentacji rolnika. Pracownik biura jednostki certyfikującej informuje o: krajowych przepisach dotyczących certyfikacji gospodarstw ekologicznych; zasadach kontroli i certyfikacji danej jednostki; opłatach za kontrolę i certyfikację; udostępnia niezbędne formularze i wykazy

11 Zgodnie z wymaganiami Rozporządzenia 2092/91 każdy producent rolny prowadzący uprawę metodami ekologicznymi zobowiązany jest prowadzić dokumentację, aby umożliwić jednostce kontrolnej odnalezienie informacji na temat metod i ilości wytworzonych produktów w gospodarstwie. Do dokumentacji należy dołączać faktury VAT, rachunki, zgody Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Roślin i Nasiennictwa na zakup materiału siewnego i rozmnożeniowego w standardzie konwencjonalnym, kopie certyfikatów i inne. Dokumentację należy przechowywać pięć lat. Jednostka certyfikująca dokonuje corocznie kontroli gospodarstwa w terminie uzgodnionym z rolnikiem i sporządza protokół z kontroli. Na podstawie pozytywnej kontroli producent otrzymuje certyfikat, który wydawany jest dla konkretnych produktów na okres 12 miesięcy. Certyfikat obejmuje rodzaj i ilości produktów ekologicznych zadeklarowanych do sprzedaży na dany rok. Koszty kontroli w rolnictwie ekologicznym są częściowo dotowane z budżetu krajowego, a wysokość dotacji jest ustalana corocznie Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Stawki dopłat przedstawia niżej zamieszczona tabela 5. Tabela 5. Stawki dopłat do kosztów kontroli obowiązujące w roku Lp. Powierzchnia gospodarstwa Stawka dotacji w zł na gospodarstwo 1 do 5 ha użytków rolnych powyżej 5 ha do 10 ha użytków rolnych powyżej 10 ha do 20 ha użytków rolnych powyżej 20 ha do 50 ha użytków rolnych powyżej 50 ha do 100 ha użytków rolnych powyżej 100 ha użytków rolnych 800 Źródło: Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 13 kwietnia 2007r. w sprawie stawek przedmiotowych dla różnych podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa (Dz. U nr 67 poz. 446). Od 2009 roku rolnicy będą otrzymywali wsparcie finansowe do kosztów kontroli w ramach działania Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności PROW Znakowanie produktów rolnictwa ekologicznego Na etykiecie produktu żywnościowego pochodzącego z ekologicznego sposobu produkcji powinny znaleźć się podstawowe informacje wymagane stosownymi regulacjami dotyczącymi znakowania żywności tj.: nazwa produktu, data produkcji, okres przydatności do spożycia itp. Zgodnie z przepisami UE w sprawie ekologicznej produkcji żywności (Rozporządzenie 2092/91, art.5), jeżeli oznakowanie produktu w jakikolwiek sposób nawiązuje do rolnictwa ekologicznego, to jednocześnie musi zawierać następujące dwie informacje: nazwa i adres podmiotu wprowadzającego produkt do obrotu (odpowiedzialnego za jego eko-rolnicze pochodzenie), nazwa i numer identyfikacyjny jednostki, która certyfikuje podmiot wprowadzający do obrotu. Do końca 2008 przepisy zezwalają na swobodne sformułowanie eko-rolniczego statusu produktu: np. Produkt Rolnictwa Ekologicznego, Eko-produkt, Bio-produkt, Produkt ekologiczny, Produkt organiczny, Z gospodarstwa ekologicznego, Wyprodukowane metodami ekologicznymi, itd. Rozporządzenie 2092/91 proponuje do stosowania w państwach UE adnotację: Rolnictwo Ekologiczne System Kontroli UE i/lub graficzne logo. Poprawność oznakowania podlega kontroli jednostki certyfikującej, tzn. projekty etykiet należy przedstawiać jednostce certyfikującej do zatwierdzenia. Jeżeli oznakowanie jest nieprawidłowe, jednostka certyfikująca ma obowiązek zakazać jego stosowania. Przedmiotem oceny jednostki certyfikującej jest wyłącznie zgodność znakowania z przepisami. Przepisy wymagają, by produkty rolnictwa ekologicznego były transportowane w zamkniętych opakowaniach, przy czym każda jednostka w obrocie, opakowania transportowe i magazynowe musi być właściwie oznakowana. Jedynie w przypadku przewozu produktów rolnictwa ekologicznego między 2 certyfikowanymi podmiotami, własnymi środkami transportu jednego z nich, możliwy jest transport luzem, pod warunkiem uzyskania zgody jednostki certyfikującej. W przypadku transportu przez firmę transportową, ekologiczny status produktu musi być wskazany w dokumencie transportowym, jakim jest list przewozowy, specyfikacja partii transportowej, faktura, rachunek lub inny dokument. Wymogi dotyczące wprowadzania do obrotu produktów rolnictwa ekologicznego w zamkniętych i oznakowanych opakowaniach, zapobiegające zmieszaniu lub podmianie produkcji ekologicznej i konwencjonalnej są stałe. Natomiast sam sposób znakowania eko-produktów, dotąd dowolny zostanie ujednolicony w całej UE, w formie nowego logo obowiązującego w całej Unii Europejskiej od 1 stycznia Dotychczasowe oznakowanie będzie mogło być stosowane do wyczerpania zapasów etykiet, opakowań z nadrukiem, etc

12 7. Warunki otrzymania dotacji do produkcji ekologicznej Producent rolny może ubiegać się o dotację do hektara produkcji ekologicznej, przystępując do programu rolnośrodowiskowego, będącego jednym ze schematów pomocowych zawartych w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich (zwanym dalej PROW ), który polega na realizacji określonych działań w ramach pakietów rolnośrodowiskowych. Działania te zmierzają do osiągnięcia zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich oraz do zachowania różnorodności biologicznej na tych terenach. Głównym założeniem PROW jest promowanie produkcji rolnej opartej na metodach zgodnych z wymogami ochrony środowiska i przyrody. Program rolnośrodowiskowy został wprowadzony w życie Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania Program rolnośrodowiskowy objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata W celu uzyskania zamierzonego efektu środowiskowego program ten powinien być realizowany przynajmniej przez kilka lat dlatego jest to zobowiązanie wieloletnie, w którym przyjęto 5-letni okres realizacji. Rolnik może uczestniczyć w programie rolnośrodowiskowym, jeśli: gospodaruje na powierzchni co najmniej 1 ha użytków rolnych, posiada numer ewidencyjny nadany przez ARiMR, zobowiąże się do uczestnictwa w programie przez okres 5 lat, ma przygotowany przy pomocy doradcy rolnośrodowiskowego 5 letni plan działania, złoży w biurze powiatowym ARiMR wniosek o przyznanie płatności rolnośrodowiskowej, wraz z kopią zgłoszenia o zamiarze podjęcia działalności w zakresie rolnictwa ekologicznego w terminie określonym do składania wniosków o przyznanie płatności w rozumieniu przepisów o płatnościach do gruntów rolnych i płatności cukrowej, realizuje podstawowe wymagania, które są normami obowiązkowymi, związanymi w szczególności z ochroną środowiska, które muszą być przestrzegane przy prowadzeniu działalności rolniczej. Zgodnie z Rozporządzeniem Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) wymagania te obejmują: 1) normy w rozumieniu przepisów o płatnościach do gruntów rolnych i płatności cukrowej; 2) wymogi podstawowe w zakresie zarządzania; 3) minimalne wymogi dotyczące stosowania nawozów i środków ochrony roślin; 4) inne odpowiednie wymogi obowiązkowe. Działanie Program rolnośrodowiskowy obejmuje 9 pakietów. Rolnictwo ekologiczne jest pakietem nr 2 i dzieli się na warianty rolnośrodowiskowe, których wybór zobowiązuje do realizacji konkretnych szczegółowych zadań określonych w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania Program rolnośrodowiskowy objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata , zwanym rozporządzeniem rolnośrodowiskowym. Poniższa tabela zawiera pakiet 2. Rolnictwo ekologiczne i jego warianty oraz stawki płatności w programie rolnośrodowiskowym (tab. 6). Tabela 6. Pakiet 2 rolnictwo ekologiczne i jego warianty oraz stawki płatności w programie rolnośrodowiskowym Źródło: Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 lutego 2008r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania Program rolnośrodowiskowy objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata (Dz. U. nr 34, poz.200). Wariant Warianty pakietu 2 Rolnictwo ekologiczne Wysokość płatności rolno środowiskowej w zł/ha 2.1. Uprawy rolnicze (z certyfikatem zgodności) Uprawy rolnicze (w okresie przestawiania) w pierwszym i drugim roku realizacji zobowiązania rolnośrodowiskowego Trwałe użytki zielone (z certyfikatem zgodności) Trwałe użytki zielone (w okresie przestawiania) w pierwszym i drugim roku realizacji zobowiązania rolnośrodowiskowego 2.5. Uprawy warzywne (z certyfikatem zgodności) Uprawy warzywne (w okresie przestawiania) w pierwszym i drugim roku realizacji zobowiązania rolnośrodowiskowego, a w przypadku upraw wieloletnich również w trzecim roku realizacji tego zobowiązania Uprawy zielarskie (z certyfikatem zgodności) Uprawy zielarskie (w okresie przestawiania) w pierwszym i drugim roku realizacji zobowiązania rolnośrodowiskowego, a w przypadku upraw wieloletnich również w trzecim roku realizacji tego zobowiązania Uprawy sadownicze + jagodowe (z certyfikatem zgodności) Uprawy sadownicze + jagodowe (w okresie przestawiania) w pierwszym, drugim i trzecim roku realizacji zobowiązania rolnośrodowiskowego. Pozostałe uprawy sadownicze + jagodowe (z certyfikatem zgodności) Pozostałe uprawy sadownicze + jagodowe(w okresie przestawiania) w pierwszym, drugim i trzecim roku realizacji zobowiązania rolnośrodowiskowego Płatności są przyznawane rolnikom w zależności od wybranych wariantów pakietu w przeliczeniu na powierzchnię gruntów (w hektarach). Przystąpienie do programu jest dobrowolne,

13 co oznacza, że rolnik może posiadać certyfikat rolnictwa ekologicznego i nie przystępować do programu (wtedy nie otrzymuje dotacji). Pakiet rolnictwo ekologiczne obejmuje gospodarstwa przestawiające się na produkcję metodami ekologicznymi i gospodarstwa ekologiczne posiadające ważny certyfikat wydany przez upoważnioną jednostkę certyfikującą, zgodnie z przepisami o rolnictwie ekologicznym. 7.1.Wymogi pakietu 2 rolnictwo ekologiczne Przystąpienie do pakietu 2. Rolnictwo ekologiczne oznacza realizowanie następujących wymagań: prowadzenie produkcji rolnej, zgodnie z regułami określonymi w ustawie o rolnictwie ekologicznym i Rozporządzeniach Rady (WE) nr 2092/91 i 1804/99; uprawa roślin, zgodnie z najlepszą wiedzą i kulturą rolną, przy zachowaniu należytej dbałości o stan fitosanitarny roślin i ochronę gleby; w przypadku realizacji wariantu 2.3. i 2.4. istnieje obowiązek koszenia lub wypasu oraz usunięcia lub złożenia w stogi ściętej biomasy w terminie nie dłuższym niż 2 tygodnie (z wyjątkiem szczególnie uzasadnionych przypadków) po pokosie; przeznaczenie plonu na produkcję pasz ekologicznych, do bezpośredniego skarmiania, przekazanie do innych gospodarstw lub inne wykorzystanie np. kompostowanie; w przypadku realizacji wariantów 2.9, 2.10, 2.11, 2.12 materiał szkółkarski musi spełniać określone wymagania tj.: a) wszystkie uprawiane drzewa spełniają wymagania dotyczące wysokości i grubości elitarnego i kwalifikowanego materiału szkółkarskiego określone dla drzewek owocowych w przepisach w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących wytwarzania oraz jakości materiału siewnego, b) wszystkie uprawiane krzewy są ukorzenione i spełniają wymagania dotyczące średnicy elitarnego i kwalifikowanego materiału szkółkarskiego określone dla krzewów jagodowych w przepisach w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących wytwarzania oraz jakości materiału siewnego, w przypadku realizacji wariantów 2.9, 2.10, 2.11, 2.12 istnieje obowiązek corocznego wykonywania na plantacji zabiegów uprawowych i pielęgnacyjnych; uzyskiwany plon powinien być przeznaczony na bezpośrednie spożycie, do przetwórstwa lub na paszę; obowiązek zachowania powierzchni trwałych użytków zielonych i elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo. Płatność rolnośrodowiskowa jest przyznawana w wysokości: 1) 100 % stawki podstawowej za powierzchnię od 1 ha do 100 ha; 2) 50 % stawki podstawowej za powierzchnię od 100,01 ha do 200 ha; 3) 10 % stawki podstawowej za powierzchnię powyżej 200 ha. W danym gospodarstwie rolnym nie można realizować jednocześnie pakietów: pakietu 2 rolnictwo ekologiczne z pakietem 1 rolnictwo zrównoważone oraz pakietu 2 rolnictwo ekologiczne z pakietem 8. ochrona gleb i wód. Pozostałe pakiety rolnośrodowiskowe można łączyć z pakietem 2 rolnictwo ekologiczne, a płatności wynikające z realizacji tych pakietów będą sumowane na danej powierzchni do wysokości określonych w Rozporządzeniu 1698/2005, które w roku 2008 wynoszą maksymalnie: dla upraw jednorocznych 600 /ha. dla specjalnych upraw wieloletnich (m.in. sady) 900 /ha. dla innego użytkowania gruntów (m.in. trwałe użytki zielone) 450 /ha. Za nieprzestrzeganie wymogów w ramach realizowanego pakietu 2 rolnictwo ekologiczne stosowane będą sankcje, których wysokość zamieszczono w tabeli poniżej (tab. 7). Tabela 7. Wysokość zmniejszeń płatności rolnośrodowiskowych dokonywanych w ramach pakietu 2 rolnictwo ekologiczne. Źródło: Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 lutego 2008r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania Program rolnośrodowiskowy objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata (Dz. U. nr 34, poz.200). Rodzaj uchybienia Wysokość zmniejszenia w % Nieodpowiednie przeznaczenie plonu 40% Brak koszenia lub wypasu lub koszenie lub wypas w niewłaściwym terminie (dotyczy wariantu 2.3 i 2.4) Niezłożenie w stogi lub pozostawienie ściętej biomasy na łące w odpowiednim terminie (dotyczy wariantu 2.3 i 2.4) Brak wykonywania co roku zabiegów uprawowych i pielęgnacyjnych na plantacji (dotyczy wariantów ) Jeżeli ponownie zostanie stwierdzone uchybienie w przestrzeganiu wymogów wariantu, płatność rolnośrodowiskowa nie przysługuje w danym roku i w roku następnym, w części dotyczącej tego wariantu. Płatność rolnośrodowiskowa podlega zwrotowi w przypadku, gdy rolnik pomimo ponownego stwierdzenia uchybienia w przestrzeganiu wymogów w ramach tego samego wariantu, nadal ich nie przestrzega. Cofnięcie certyfikatu jest jednoznaczne z brakiem płatności rolnośrodowiskowej. 8. Podsumowanie Rolnictwo ekologiczne w naszym kraju ma bardzo duże szanse rozwoju. W stosunku do innych krajów tzw. starej Unii posiadamy wiele atutów takich jak przede wszystkim mało skażone gleby i niezniszczone środowisko, które będziemy mogli zachować w dobrym stanie między innymi dzięki wdrażaniu tej metody produkcji. Szanse jego rozwoju związane są z utworzeniem w Polsce czytelnego systemu i schematu instytucjonalnego odpowiedzialnego za rozwój tej dziedziny. Niebagatelną rolę ma także istniejący i wciąż udoskonalany system wsparcia finansowego zarówno gospodarstw rolnych (w ramach PROW) jak i promocji rolnictwa ekologicznego (m.in. trzyletnia kampania informacyjna Rolnictwo Ekologiczne dotycząca rolnictwa ekologicznego i jego produktów) oraz rozwoju nauki i doradztwa. Wy- 40% 20% 20% 24 25

14 jątkowo ważna jest także dobra marka polskiego rolnictwa ekologicznego w całej Europie, a także duży i rosnący popyt na produkty ekologiczne zarówno w naszym kraju jak i za granicą. Wydaje się, że ta metoda produkcji powinna być wdrażana w gospodarstwach na terenie całej Polski ze szczególnym uwzględnieniem obszarów prawnie chronionych oraz obszarów systemu NATURA Ważne adresy Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, ul. Wspólna 30, Warszawa, tel , Główna Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-pożywczych, ul. Wspólna 30, Warszawa, tel , , Główny Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa, ul. Wspólna 30, Warszawa, tel , , aktualny wykaz dostawców ekologicznego materiału siewnego, wykaz nasion, mat. siewnego i wegetatywnego materiału rozmnożeniowego wyprodukowanego metodami ekologicznymi. Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa, ul. Czartoryskich 8, Puławy, tel do 27, aktualny wykaz nawozów dopuszczonych do stosowania w gospodarstwach ekologicznych. Instytut Ochrony Roślin, ul. Miczurina 20, Poznań, tel , poznan.pl/organizacja/wykaz-eko.html aktualny wykaz środków dopuszczonych do stosowania w gospodarstwach ekologicznych. Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Radomiu, ul. Chorzowska 16/18, tel , Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, ul. Jana Pawła II 70, Warszawa, tel , Krajowa Stacja Chemiczno-Rolnicza w Warszawie, ul. St. Żółkiewskiego 17, Warszawa, Tel , Informator Rynku Produktów Ekologicznych, Bibliografia 1. ABC Bioagronomii, czyli porozmawiajmy o ekorolnictwie, Krystian Brząkalik, Gliwice System kontroli i certyfikacji w rolnictwie ekologicznym, Dorota Metera, Kampania na rzecz rolnictwa ekologicznego, System kontroli i certyfikacji w rolnictwie ekologicznym, pakowanie i znakowanie produktów rolnictwa ekologicznego z uwzględnieniem stosowania logo wspólnoty europejskiej. Opracowała Maria Staniszewska na podstawie materiałów przygotowanych przez prof. Józefa Tyburskiego Regulacje prawne w rolnictwie ekologicznym na gruncie prawa państwowego ze szczególnym uwzględnieniem Rozporządzenia EWG nr 2092/9 oraz mgr inż. Doroty Metery Znakowanie produktów rolnictwa ekologicznego. 4. Przestawianie gospodarstwa na ekologiczną metodę produkcji, Łukasz Ziobrowski, Dolnośląski kwartalnik rolnictwa ekologicznego Nr 01/2006, Dolnośląski Ośrodek Doradztwa Rolniczego we Wrocławiu. 5. Wykorzystanie środków pochodzących z Unii Europejskiej do prowadzenia działalności w obszarze produkcji ekologicznej, Opracowanie: Maria Staniszewska na podstawie materiałów przygotowanych przez mgr inż. Janusza Lesisza i mgr inż. Ireneusza Gradka, Kampania na rzecz rolnictwa ekologicznego, Uwarunkowanie stosowania środków ochrony roślin w rolnictwie ekologicznym, praca zbiorowa, Krajowe Centrum Rolnictwa Ekologicznego Regionalne Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich w Radomiu, Poradnik rolnika ekologicznego, COBICO Utrudnić życie szkodnikom, dr Jolanta Kowalska Zakład Metod Biologicznych i Kwarantanny w IOR Poznaniu, Dolnośląski kwartalnik rolnictwa ekologicznego Nr 02/2007, Dolnośląski Ośrodek Doradztwa Rolniczego we Wrocławiu. 9. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 lutego 2008r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania Program rolnośrodowiskowy objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata (Dz. U. nr 34, poz.200). 10. ózef Tyburski, Sylwia Żakowska Biemans, Wprowadzenie do rolnictwa ekologicznego, Wyd. SGGW Warszawa, 2007r. 11. Georg Siebeneicher, Podręcznik rolnictwa ekologicznego, PWN Warszawa, 1997r. 12. Gospodarstwo ekologiczne podstawy organizacji i funkcjonowania, praca zbiorowa, Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Radomiu, Radom, 2007r

15 Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi ISBN