Motoryka ogólna i manualna jako czynnik gotowości dziecka do nauki szkolnej

Transkrypt

1 Motoryka ogólna i manualna jako czynnik gotowości dziecka do nauki szkolnej Od dziecka rozpoczynającego naukę szkolną oczekuje się nie tylko określonego rozwoju społecznego, emocjonalnego i poznawczego, ale również określonego poziomu rozwoju ruchowego. Ruch jest jedną z najważniejszych czynności organizmu żywego. Człowiek w czasie swego rozwoju filogenetycznego wykształcił swoisty model ruchowy, w którym można wykształcić trzy składowe: - postawę ciała, - chód, - ruch poszczególnych części ciała. Z tymi trzema składowymi związane są dwa sposoby ruchu. Pierwszy, polegający na przemieszczeniu się w przestrzeni całego ciała, nazywamy ruchem lokomocyjnym. Drugi to ruch poszczególnych części ciała, kończyn, głowy, bez przemieszczania całego ciała w przestrzeni, zwany jest ruchem bezlokomocyjnym. Jeżeli ruch dotyczy kończyn, wówczas może mieć charakter manipulacyjny. Motoryka ogólna ciała będąca obrazem ruchowym człowieka zależy od sprawności czynnościowej dwóch struktur: - układu wykonawczego ruchu, - układu sterowniczego ruchu. Układy wykonawcze ruchu wiążą się ściśle z układem mięśniowym i kostno-stawowym, układy sterownicze ze strukturami nerwowymi. Budowa ich jest skomplikowana i wielopoziomowa, a czynnościowo są one ze sobą całkowicie zintegrowane. W sterowaniu ruchem bierze udział wiele elementów centralnego układu nerwowego. Mimo, że zlokalizowane są one na różnych poziomach, stanowią zwarty system czynnościowy, współpracując ze sobą na zasadzie sprzężenia zwrotnego. Prawidłowa motoryka ogólna ciała oraz sprawność manualna jest jednym z warunków powodzenia dziecka w nauce szkolnej. Jednak, już potoczna obserwacja wykazuje, że nie wszystkie dzieci wstępujące do szkoły odznaczają się dobrą sprawnością ruchową. Oprócz dzieci prawidłowo rozwiniętych pod względem ruchowym, możemy wyodrębnić w grupie pierwszoklasistów dzieci o ruchach mało sprawnych i niezręcznych, wielkim trudem wykonujące czynności łatwe i proste dla ich rówieśników. Są to dzieci o opóźnionym rozwoju ruchowym. Zaburzenia i opóźnienia rozwoju ruchowego i ich objawy Poważniejsze zaburzenia rozwoju ruchowego mogą wiązać się z nieprawidłowym rozwojem fizycznym, tj. wadą narządów ruchu, uszkodzeniem stawu biodrowego lub brakiem ćwiczeń spowodowanym, np. długim unieruchomieniem wskutek choroby. Inne zaburzenia są konsekwencją wyraźnych schorzeń lub uszkodzeń centralnego układu nerwowego. W wielu jednak wypadkach, mimo, że neurologicznie nie można ustalić wyraźnych uszkodzeń w zakresie układu nerwowego, rozwój ruchowy dziecka odbiega od normy. H. Spionek uważa, że istnieją tzw. mikrozaburzenia rozwoju ruchowego, które można podzielić na kilka grup objawowych: 1) obniżenie sprawności pojedynczych aktów ruchowych, np. chwytu pęsetkowego, co utrudnia wykonywanie precyzyjnych ruchów, takich jak, np. trzymanie ołówka w palcach oraz niewłaściwe posługiwanie się przedmiotami codziennego użytku. Jest to skutek zaburzeń funkcjonowania układu piramidowego. 2) wszelkie zaburzenia melodii kinetycznej oraz koordynacji ruchowej. Dziecko wykonuje poprawnie poszczególne ruchy, nie potrafi ich jednak zsynchronizować. Odnosi się wrażenie jakby każda grupa mięśni pracowała niezależnie od siebie. Jest to skutek zaburzeń funkcjonowania układu pozapiramidowego. Dzieci takie mogą mieć trudności w prawidłowej lokomocji. Przejawia się to podczas nauki pływania, jazdy na rowerze, gry w kometkę itp. Często takie dzieci określa się jako niezgrabne. Omawiane zaburzenia mogą dotyczyć też czynności manualnych, czego efektem może być niezdarne rysowanie, lepienie czy pisanie. 3) obniżenie precyzji ruchów docelowych z jednoczesnym wzmożeniem psychoruchowego napędu. Ruchom docelowym towarzyszą współruchy (synkinezje) oraz wzmożone napięcie mięśniowe. Dzieci, u których zaobserwowano tego typu trudności, wkładają bardzo dużo wysiłku w wykonanie zadania, a nierzadko zużywają sporo energii na ruchy niepotrzebne. Często zdarza się, że podczas pracy machają nogami czy wysuwają język, bądź nie potrafią rozluźnić mięśni niezaangażowanych w wykonanie czynności. 4) zaburzenie koordynacji ruchowo-wzrokowej powodujące, że dziecko z wielkim trudem uczy się dostosowywać swoje ruchy do właściwości przedmiotów. Powiązania ruchowowzrokowe wytwarzają się w tych wypadkach z dużym opóźnieniem. Ruchy takich dzieci są źle obliczone, a czynności wykonane nieprecyzyjnie. Każde dziecko odbiegające od normy w zakresie sprawności motorycznej reprezentuje nieco odmienny zespół różnorodnych objawów. Opóźnienie może być niejednakowe ze względu na zakres, jak i stopień 1

2 nasilenia. Głęboki stopień opóźnienia ruchowego we wszystkich zakresach działalności motorycznej dziecka określa się mianem debilizmu ruchowego (Spionek 1969). Według Nartowskiej (1986) najczęściej spotykane zespoły zaburzeń ruchowych u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym to: a) niezręczność ruchowa całego ciała - jest to lżejszy stopień opóźnienia rozwoju ruchowego, b) niezręczność manualna, która może występować na tle ogólnego opóźnienia rozwoju ruchowego lub może mieć charakter izolowany. Tabela przedstawia objawy obniżonej sprawności motorycznej obserwowane w trakcie wykonywania różnorodnych czynności. Czynności, w których odzwierciedla się występowanie zaburzeń Czynności codzienne, zabawowe i sportowe. Lekcje wychowania fizycznego Pisanie Objawy ogólnej niezręczności ruchowej -mała aktywność ruchowa, -ogólna niezręczność ruchowa i mała wyćwiczalność w zakresie dużych ruchów, związana z zakłóceniami napięcia mięśniowego (napięcie nadmierne lub za małe), -brak koordynacji ruchów przy współdziałaniu różnych grup mięśniowych, -trudności utrzymania równowagi przystaniu i skakaniu na jednej nodze i innych ćwiczeniach gimnastycznych, -unikanie zabaw ruchowych, -zakłócenia koordynacji wzrokoworuchowej w zabawach i zadaniach, w których ruch odbywa się pod kontrolą wzroku (rzut piłką, gry w klasy) oraz naśladowaniu demonstrowanego ruchu, -niezręczne chodzenie po schodach, niezgrabne wspinanie się (dzieci często potrzebują pomocy dorosłych i uważane są za bojaźliwe), -niezręczność w zabawach piłką (nie umieją rzucać, łapać, kopać), -z trudem uczą się jeździć na rowerze, łyżwach, wrotkach, -ruchy kanciaste, mało płynne. -brak precyzji ruchów, wzmożone napięcia mięśniowe i współruchy, -dzieci szybko zniechęcają się, nie kończą pracy, mają trudności z koncentracją uwagi, -nie nadążają za rówieśnikami w czasie klasówek i dyktand. -jak wyżej, -dzieci rysują niechętnie, nie kończąc Objawy zakłócenia motoryki manualnej -opóźnienie w rozwoju praksji, brak precyzji ruchów drobnych, -duże trudności z wykonywaniem prostych zadań, -z opóźnieniem zdobywają umiejętności samoobsługi, są mało samodzielne, -codzienne czynności wykonują wolno i niezręcznie, co powoduje, że dorośli nie mając cierpliwości wyręczają je, -niechętnie budują z klocków, gdyż ich budowle łatwo rozpadają się z powodu wadliwej konstrukcji, -często psują i niszczą zabawki i przedmioty codziennego użytku, -często upuszczają przedmioty, -nie chcą i nie lubią wycinać nożyczkami, -niewłaściwa koordynacja obu rąk powoduje, że dzieci chętnie posługują jedną ręką (druga raczej im przeszkadza), -trudności przy zapinaniu guzików, wiązaniu sznurowadeł, ubieraniu, -niechętne podejmowanie czynności manualnych. -mała precyzja ruchów dłoni i palców, stąd zniekształcenia graficznej strony pisma, pismo nieczytelne, litery często wykraczają poza liniaturę, -brak wiązania liter ze sobą, -wolne tempo pisania, -zeszyty niestaranne, pomazane, dużo skreśleń, poprawek, -nieprawidłowe trzymanie narzędzia pisarskiego (rodzice wielokrotnie układają rękę dziecka). -niezręcznie wycinają, szarpią papier (źle koordynują ruchy obu rąk), 2

3 Rysowanie i inne zajęcia plastyczne pracy nie mogą wykazać zdolności rysunkowych, -prace robią wrażenie niedbale wykonanych, ponieważ są często poplamione, podarte, pogniecione. -nadmierne napięcie mięśniowe powoduje zbyt silny nacisk długopisu, łamanie kredek, -ruchy ręki są gwałtowne, mało płynne, kanciaste, co powoduje, że w rysunkach przezwaja linie proste (mało lub brak linii falistych), -przy zbyt małym napięciu mięśniowym (co jest rzadziej spotykane) linie rysunku są nikłe, ledwie widoczne. O wyrównaniu opóźnienia rozwoju ruchowego decyduje stopień opóźnienia, jak i rodzaj wychowawczego oddziaływania na dziecko. Nieporadność w codziennych zajęciach prowokuje rodziców do pomocy i częstszego wyręczania dzieci. Taka nadopiekuńcza postawa dorosłych oraz częsty brak akceptacji ze strony rówieśników, mogą zaburzyć rozwój osobowości dziecka i pogłębić jego niezręczność. O wiele bardziej jest tutaj wskazane poddanie dziecka ćwiczeniom korekcyjno-kompensacyjnym i indywidualne podejście pedagogiczne. Rozsądnie zorganizowane zajęcia ruchowe mogą znacznie osłabić lub całkowicie wyrównać omawiane defekty rozwojowe. Zaburzenia procesu lateralizacji jako przyczyna trudności i niepowodzeń w nauce Lateralizacja to przewaga jednej strony ciała podczas czynności ruchowych. Szczególnie ważną rolę odgrywa koordynacja ruchów rąk, która polega na tym, że ruchy obu rąk są odmienne, przy czym ręka wiodąca (prawa) wykonuje główną czynność, a ręka podporządkowana zapewnia tylko lepsze warunki pracy prawej ręce. Wysoki poziom precyzji ruchów jest osiągalny, gdy jedna z kończyn dominuje, druga zaś z nią współpracuje oraz gdy oko i ręka dominują po tej samej stronie ciała. Sprzyja to wytworzeniu się tzw. układu ręka oko, który jest podstawą koordynacji wzrokowo ruchowej, a więc wykonywania większości czynności manipulacyjnych i graficznych. Lateralizacja, czyli stronność, funkcjonalna dominacja jednej ze stron ciała, związana jest z dominowaniem jednej z półkul mózgowych. Większość ludzi prezentuje model lateralizacji jednorodnej prawostronnej: dominacja prawego oka (prawooczność), ręki (praworęczność), nogi (prawonożność). Lateralizacja rozwija się w ciągu życia dziecka. Praworęczność zwykle ustala się około 2 3 roku życia, a leworęczność w wieku 3 4 lat. Ostatecznie dominacja czynności ruchowych w większości przypadków ustala się do 6 roku życia. Proces lateralizacji zostaje zakończony w wieku szkolnym. Modele lateralizacji Wynikiem badania lateralizacji, jest określenie modelu lateralizacji: - lateralizacja jednorodna prawostronna lub lewostronna (np. prawooczność, praworęczność, prawonożność lub lewooczność, leworęczność, lewonożność). Podstawową trudnością u dzieci leworęcznych jest konieczność opanowania techniki pisania lewą ręką. Nasze pismo jest, bowiem dostosowane do czynności ręki prawej i w związku z tym musimy pisać od strony lewej ku prawej. Dziecko zanim nabierze wprawy, zasłania sobie ręką to, co napisało, zamazuje świeżo napisane litery, męczy się, zaciska palce oraz nadmiernie napina mięśnie, co ogranicza swobodę ruchów. Wszystko to wpływa niekorzystnie na tempo i stronę graficzną pisma. 3

4 - lateralizacja niejednorodna skrzyżowana (dominujące narządy ruchu i zmysłów znajdują się po obu stronach osi ciała, np. dziecko praworęczne, lewooczne, prawonożne). W tych przypadkach trudności spowodowane są głównie zaburzeniami współdziałania oka i ręki (koordynacji wzrokowo - ruchowej) ujawniają się podczas rysowania, pisania i czytania. Przy czytaniu lewooczność, a także obuoczność, powodują swoiste trudności związane ze zmiana roli wiodącej oczu, czego efektem może być przeskakiwanie liter przy czytaniu, opuszczanie sylab, a nawet całych wyrazów oraz zamiana kolejności liter. - lateralizacja nieustalona (słaba) brak funkcjonalnej dominacji jednej strony ciała. Jest stanem przejściowym (po 6 r. ż. świadczy o opóźnieniu procesu lateralizacji) lub trwałym, oburęczność utrzymuje się do końca życia. U dzieci tych często występują trudności w nauce. Dziecko ma trudności w orientacji w lewej i prawej stronie własnego ciała, w orientacji w przestrzeni, trudności z odwzorowaniem figur geometrycznych, rozpoznawaniem i odwzorowywaniem liter i cyfr podobnych pod względem kształtu, lecz inaczej ułożonych w przestrzeni (p-b-d-g). Nieprawidłowa lateralizacja nie musi być powodem niepokoju, dopóki nie towarzyszą jej dodatkowe zaburzenia tj. zaburzenia motoryczne, zaburzenia percepcji wzrokowej, orientacji w przestrzeni i wtórne zaburzenia emocjonalne. Dzieci leworęczne przestawiane na siłę prezentują zaburzenia osobowości. Obserwuje się u nich zaburzenia emocjonalne: płaczliwość, lękliwość lub ataki złości, agresji. Zaburzenia nerwicowe objawiają się jąkaniem, moczeniem nocnym. Kształtuje się u nich poczucie mniejszej wartości, lękowa postawa wobec otoczenie, unikanie kontaktów społecznych oraz nadpobudliwość psychomotoryczną. Utrwala się też niechęć do przedszkola, szkoły i zajęć dydaktycznych. Należy pamiętać o ogólnych zasadach postępowania z dzieckiem leworęcznym. Leworęczność powinna być traktowana jako jedna z wielu cech indywidualnych człowieka. Konieczne jest stwarzanie atmosfery akceptacji, wytworzenie motywacji do dodatkowych ćwiczeń, wprowadzenie podczas zajęć graficznych przerw na odpoczynek i ćwiczenia relaksacyjne. Objawy zaburzeń procesu lateralizacji 1. Pisanie: - mylenie liter o optycznie podobnych kształtach, a o innym położeniu i kierunku (inwersja statyczna), - inwersja dynamiczna - zmiana kolejności liter w wyrazach, wyrazów w zdaniu, - pismo lustrzane, - trudności związane z techniką pisania - zniekształcenie graficznej strony pisma (pismo dysgraficzne). 2. Czytanie: - przestawianie liter i cząstek wyrazowych, - zmiana kolejności liter, sylab, wyrazów, - opuszczanie całej linijki tekstu, - wolne tempo czytania, - odczytywanie wyrazów od prawej ku lewej, - odczytywanie liczb w sposób zwierciadlany. 3. Rysowanie: - zmiany kierunku w rysunkach, - błędny kierunek odwzorowywania. 4. Trudności występujące na innych przedmiotach szkolnych: - objawy podobne jak w zaburzeniach percepcji wzrokowej i orientacji przestrzennej, uwidaczniające się na lekcjach geografii, geometrii, - zmiany kierunku w rysunkach geometrycznych, 4

5 - słaba orientacja w schemacie własnego ciała rzutuje na błędne rozumienie poleceń na lekcjach wychowania fizycznego. Scenariusz ćwiczeń służących usprawnianiu małej motoryki i precyzyjnych ruchów ręki Temat: Jesienne zbiory CEL OGÓLNY -doskonalenie płynności i precyzji ruchów rąk. CELE OPERACYJNE Dziecko potrafi: - kreślić proste linie łączące wyznaczone punkty, - dostosować ruch ręki do rozpoznanego kierunku, - przesuwać równomiernie rękę od lewej strony do prawej, z góry na dół, - koncentrować uwagę na wykonywanym zadaniu. ŚRODKI DYDAKTYCZNE: gazeta, labirynt, rysunki (drzewo, płot, drabina, kontur jabłka), kaseta magnetofonowa, sznurowadła, plastelina, koszyk z jabłkami Przebieg zajęć Część wstępna 1. Powitanie 2. Ilustrowanie ruchem opowiadania nauczyciela: marsz do sadu, zrywanie jabłek z drzewa, zbieranie jabłek z ziemi. 3. Zabawa w celne rzuty. Ugniatanie z gazety kulki (jabłka) i rzucanie do koszyka. (usprawnianie manipulacji przedmiotami, ćwiczenie koordynacji wzrokowo ruchowej) Część właściwa 4. Drzewo rysowanie wzoru po śladzie kropkowanym, łączenie wyznaczonych punktów (przyzwyczajanie do kontroli wykonywanego ruchu graficznego, ćwiczenie płynnych ruchów pisarskich). Rysowanie jabłek na drzewie. 5. Droga do sadu. Prowadzenie linii ciągłej przez labirynt. (przyzwyczajanie do kontroli wykonywanego ruchu graficznego) 6. Budowanie ogrodzenia. Kreskowanie wypełnianie konturu ogrodzenia liniami pionowych z góry na dół. (ćwiczenie usprawniające mięśnie dłoni i drobne mięśnie palców) 7. Naprawa drabiny. Kreślenie linii poziomych od strony lewej do prawej. (ćwiczenie dokładnej kontroli nad ruchami graficznymi) 8. Ćwiczenia relaksacyjne. Ilustrowanie ruchem wiersza: Jabłko małe, jabłko duże. Rączki w dole, rączki w górze. Rączki w prawo, rączki w lewo, Tak się kołysze na wietrze drzewo. 9. Przekładanie sznurowadła przez dziurki w konturze jabłka. Wylepianie konturu jabłka plasteliną. (ćwiczenia usprawniające celowe i precyzyjne ruch rąk) Zakończenie zajęć 10. Śpiewanie znanej piosenki Jabłko. 11. Nauczyciel wnosi koszyk z jabłkami, dzieci oglądają, dotykają, wąchają, jedzą jabłka. 12. Pożegnanie. 5

6 Literatura: J. Jastrząb: Usprawnianie funkcji percepcyjno-motorycznych dzieci dyslektycznych ; H. Skibińska: Praca korekcyjno-kompensacyjna z dziećmi trudnościami w pisaniu i czytaniu, WSP, Bydgoszcz 1996; H. Spionek: Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, PWN, Warszawa 1981; Terapia pedagogiczna pod red. E.M. Skorek, Wydawnictwo IMPULS; E. Waszkiewicz: Zestaw ćwiczeń do zajęć korekcyjno-kompensacyjnych dla dzieci przedszkolnych. Opracowała mgr Sabina Nowak nauczyciel nauczania zintegrowanego w Szkole Podstawowej nr 1 w Chorzowie 6