CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH ODMIAN MIEJSCOWYCH FASOLI POCHODZĄCYCH ODMIAN MIEJSCOWYCH FASOLI POCHODZĄCYCH Z POLSKI, SŁOWACJI I UKRAINY

Transkrypt

1 ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 517: CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH ODMIAN MIEJSCOWYCH FASOLI POCHODZĄCYCH ODMIAN MIEJSCOWYCH FASOLI POCHODZĄCYCH Z POLSKI, SŁOWACJI I UKRAINY Tomasz W. Bralewski 1, Maria Fiebig 2, Teresa Kotlińska 3 1 Katedra Nasiennictwa Ogrodniczego, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu 2 Rolniczy Zakład Doświadczalny, Baranowo, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu 3 Pracownia Zasobów Genowych, Instytut Warzywnictwa im. E. Chroboczka w Skierniewicach Wstęp Instytucją zajmującą się w Polsce ochroną zasobów genowych jest Polski Bank Genów [KOTLIŃSKA, ŚWIĘCICKI 2004]. W jego skład wchodzą, między innymi, kolekcje robocze, które mają za zadanie rozmnaŝanie, waloryzację cech morfologicznych i uŝytkowych oraz ocenę przydatności zasobów genowych w badaniach i praktyce. Jedną z nich jest kolekcja rodzaju Phaseolus prowadzona w Rolniczym Zakładzie Doświadczalnym Baranowo Akademii Rolniczej w Poznaniu [KOTLIŃSKA 2004]. Fasola jest jednym z obiektów, który stanowi istotną pozycję w zgromadzonych zasobach genowych roślin warzywnych w Polsce. W roku 2003 spośród 8429 obiektów reprezentujących rośliny warzywne i spokrewnione z nimi gatunki dzikie znajdujących się w Polskim Banku Genów aŝ 2309 naleŝało do rodzaju Phaseolus [KOTLIŃSKA 2004]. W Rolniczym Zakładzie Doświadczalnym Baranowo Akademii Rolniczej w Poznaniu prace związane z kolekcjonowaniem zasobów genowych fasoli zwykłej (Phaseolus vulgaris L.) i fasoli wielokwiatowej (Phaseolus coccineus L.) sięgają połowy lat 80-tych XX wieku [FIEBIG 1992]. Niniejsza praca przedstawia część wyników waloryzacji odmian miejscowych fasoli pochodzących z Polski, Słowacji i Ukrainy przeprowadzonej w Rolniczym Zakładzie Doświadczalnym Baranowo Akademii Rolniczej w Poznaniu w latach Materiał i metody

2 180 T.W. Bralewski, M. Fiebig, T. Kotlińska Materiał doświadczalny stanowiły 72 odmiany miejscowe z rodzaju Phaseolus, w tym 35 pochodzących z Polski (E, P, PO, POLBIA, POLLOM, POLPOD, POLPRZ, POLSOK, POLTAR), 20 ze Słowacji (SLOKAR) i 17 z Ukrainy (UKAR, UKRPKA, UKRZAK). Ich waloryzacje przeprowadzono w latach Waloryzacja fasoli prowadzona w Rolniczym Zakładzie Doświadczalnym Baranowo Akademii Rolniczej w Poznaniu oparta jest na stałej metodyce, która w pełnej wersji obejmuje 25 cech charakteryzujących badane materiały [DUCZMAL, FIEBIG 1997]. Zgodnie z nią badania prowadzone są metodą bloków losowanych w cyklach trzyletnich zgodnie z zaleceniami dotyczącymi gromadzenia i oceny materiałów kolekcyjnych roślin warzywnych [KOTLIŃSKA 2003], w oparciu o klasyfikatory cech roślin opracowane przez IBPGR [1982a, 1982b] i kodyfikację kolorów według Royal Horticulturale Society [RHS 1966] stosowaną do określania barwy. W niniejszej pracy zamieszczono wyniki obserwacji jedynie wybranych cech badanych odmian miejscowych. Informacje dotyczące pozostałych cech moŝna uzyskać od autorów niniejszej publikacji. Doświadczenie przeprowadzono na polu klasy bonitacyjnej IIIb, glebie płowej wytworzonej z piasków gliniastych mocnych zalegającej na glinie lekkiej. Zawartość próchnicy wynosiła od 0,9 do 1,0%. NawoŜenie i ochronę roślin oraz wszelkie inne zabiegi uprawowe wykonano zgodnie z zaleceniami i zasadami ogólnie przyjętymi dla fasoli. Wyniki i dyskusja Wśród waloryzowanych obiektów było 5 odmian fasoli wielokwiatowej (Phaseolus coccineus L.) i 67 fasoli zwykłej (Phaseolus vulgaris L.). Stwierdzono, Ŝe 16 obiektów miało typ wzrostu tyczny, 4 biczykowy, a 52 karłowy. Wszystkie odmiany fasoli wielokwiatowej były tyczne. Wśród obiektów tycznych było 6 odmian szparagowych zielonostrąkowych, natomiast pozostałe odznaczały się przeznaczeniem na suche a. Do odmian biczykowych naleŝała 1 odmiana szparagowa zielonostrąkowa i 3 na suche a. Natomiast wśród odmian karłowych, oprócz tych z przeznaczeniem na suche a stwierdzono 4 odmiany szparagowe, w tym 3 zielonostrąkowe i 1 Ŝółtostrąkową. Wybrane cechy tycznych odmian miejscowych Phaseolus vulgaris i Phaseolus coccineus Selected characters of climbing local cultivars of Phaseolus vulgaris and Phaseolus coccineus Tabela 1; Table 1 Odmiana miejscowa Local cultivar Typ uŝytkowy* Usefulness type* Plon z 1 rośliny Seed yield per plant Masa 1000 Weight of 1000 seeds Kształt ** Seed shape** Kod barwy Code of seed colour [RHS 1966]

3 CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH ODMIAN MIEJSCOWYCH FASOLI Phaseolus coccineus E ,4 262, D SLOKAR ,4 1391, D/176A+202A UKAR 051B 1 82,8 1486, C UKAR ,3 1337, D+202A UKAR ,3 1423, C/166B+202A cd. tabeli 1; Table 1 - continued Phaseolus vulgaris E 4452A 1 90,1 456, D E 4452B 1 90,1 473, D+183A SLOKAR ,0 618,1 1 59A SLOKAR 438A 1 76,8 540, A SLOKAR ,9 436, B UKAR ,9 520, C+166B UKAR 033A 1 21,6 618, C+165A UKAR 033B 1 21,6 396, A UKAR ,8 482, A+166D UKAR ,8 533, A UKAR ,5 364, A+166A * Typ uŝytkowy; Usefulness type: 1 - na suche a; for dry seeds 2 - szparagowa zielonostrąkowa; snap bean with green pods ** Kształt ; Seed shape: 1 - nerkowaty; kidney shaped 2 - owalny; oval Badane odmiany miejscowe róŝniły się znacznie plonem z 1 rośliny. Wynosił on u odmian fasoli zwykłej od 8,6 do 153,4 g, a w fasoli wielokwiatowej od 31,4 do 120,3 g. Znaczne zróŝnicowanie stwierdzono równieŝ w masie 1000, która u odmian fasoli zwykłej mieściła się w przedziale od 205,5 do 1486 g, a w fasoli wielokwiatowej od 262,9 do 1423 g. Wśród waloryzowanych odmian dominowały 2 kształty : nerkowaty i owalny. Stwierdzono natomiast bardzo duŝe zróŝnicowanie barwy okrywy nasiennej oraz występowanie jedno-, dwu- i trójbarwnych. Nasiona wielu odmian miały ciemne zabarwienie (tab. 1-3). Wybrane cechy biczykowych odmian miejscowych Phaseolus vulgaris Selected characters of flagellate local cultivars of Phaseolus vulgaris Tabela 2; Table 2 Odmiana miejscowa Typ Plon Masa 1000 Kształt Kod barwy

4 182 T.W. Bralewski, M. Fiebig, T. Kotlińska Local cultivar uŝytkowy* Usefulness type* z 1 rośliny Seed yield per plant Weight of 1000 seeds ** Seed shape** Code of seed colour [RHS 1966] SLOKAR 402B 2 58,2 503, C/168B+200B SLOKAR ,6 261, B SLOKAR 414B 1 29,3 468, C+183B SLOKAR 427B 1 68,6 512, A+165A+202A * Typ uŝytkowy; Usefulness type: 1 - na suche a; for dry seeds 2 - szparagowa zielonostrąkowa; snap bean with green pods ** Kształt ; Seed shape: 1 - nerkowaty; kidney shaped 2 - owalny; oval Wybrane cechy karłowych odmian miejscowych Phaseolus vulgaris Selected characters of dwarf climbing local cultivars of Phaseolus vulgaris Tabela 3a; Table 3a Odmiana miejscowa Local cultivar Typ uŝytkowy* Usefulness type* Plon z 1 rośliny Seed yield per plant Masa 1000 Weight of 1000 seeds Kształt ** Seed shape** Kod barwy Code of seed colour [RHS 1966] E A 22,7 301, C E ,3 406, A E ,0 409, A E A 14,2 314, D E ,0 610, A E ,6 370, A P ,6 205, A P ,9 358, D P ,1 537, D P ,5 462, D PO ,5 455, D PO 36A 1 18,2 582, D+178A PO 36B 1 18,2 456, D PO ,5 465, D PO ,0 632, D PO ,6 425, D POLBIA` ,8 427, B

5 CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH ODMIAN MIEJSCOWYCH FASOLI POLLOM` ,6 557, D POLLOM` ,9 575, D POLPOD` ,9 503, D POLPOD` ,2 440, C POLPOD` ,6 461, C POLPOD` ,4 398, C POLPRZ` ,6 391, D POLSOK ,8 469, D POLSOK ,9 437, D * Typ uŝytkowy; Usefulness type: 1 - na suche a; for dry seeds 2 - szparagowa zielonostrąkowa; snap bean with green pods ** Kształt ; Seed shape: 1 - nerkowaty; kidney shaped 2 - owalny; oval 3 - okrągły; round Przeprowadzone doświadczenia umoŝliwiły rozmnoŝenie i waloryzację kilkudziesięciu odmian miejscowych fasoli. Jak podaje KOTLIŃSKA [2004] właśnie pilną koniecznością jest inwentaryzacja, opisanie i zabezpieczenie odmian miejscowych, które mają olbrzymie znaczenie w zachowaniu róŝnorodności biologicznej. Odmiany te, obok form dzikich mogą bowiem stanowić źródło cennych cech takich jak, dobre zdolności adaptacyjne do warunków środowiska czy odporność na choroby [śuradzka, ANGELUS 1993; MICHALIK 2000]. Cechy te są istotnymi czynnikami, decydującymi o przydatności materiałów wyjściowych do uzyskania odmian warzyw zwłaszcza do upraw ekologicznych. Jest to szczególnie waŝne w obliczu widocznego w Polsce, corocznego wzrostu zapotrzebowania na a ekologiczne [WITEK, CHMIELOWIEC 2004]. Tabela 3b; Table 3b Wybrane cechy karłowych odmian miejscowych Phaseolus vulgaris Selected characters of dwarf climbing local cultivars of Phaseolus vulgaris Odmiana miejscowa Local cultivar Typ uŝytkowy* Usefulness type* Plon z 1 rośliny Seed yield per plant Masa 1000 Weight of 1000 seeds Kształt ** Seed shape** Kod barwy Code of seed colour [RHS 1966] POLSOK ,4 469, D POLSOK ,5 420, D POLSOK ,7 552, D POLSOK ,6 517, D POLTAR 7POLTAR ,4 561, D POLTAR ,6 508, B SLOKAR 414A 1 29,3 492,1 2 1D SLOKAR ,6 773, D SLOKAR ,1 488, D+172B

6 184 T.W. Bralewski, M. Fiebig, T. Kotlińska SLOKAR ,7 569, A SLOKAR ,5 746, D+187A SLOKAR 461 2B 26,5 238, C SLOKAR ,5 585, D+200A SLOKAR ,3 524, A SLOKAR ,7 559, C SLOKAR 574A 1 29,4 571, D SLOKAR ,5 629, C SLOKAR ,6 357, B UKAR ,0 471, A UKAR 260A 1 45,0 442, A UKAR 260B 1 37,8 360, B UKAR ,1 361, C+178A UKAR ,6 329, A UKAR ,9 358, C UKRPKA ,3 482, D+172C/173C+200A UKRZAK` A 32,2 559, D * Typ uŝytkowy; Usefulness type: 1 - na suche a; for dry seeds 2A - szparagowa zielonostrąkowa; snap bean with green pods 2B - szparagowa Ŝółtostrąkowa; snap bean with yellow pods ** Kształt ; Seed shape: 1 - nerkowaty; kidney shaped 2 - owalny; oval Wśród badanych odmian miejscowych znajdowało się wiele interesujących obiektów o róŝnych barwach okrywy nasiennej, w tym równieŝ ciemnych. Jak wskazują liczne badania, odmiany fasoli o ciemnej okrywie nasiennej charakteryzują się lepszą tolerancją na niskie temperatury [DICKSON 1971; SILBERNAGEL 1977; BRALEWSKI, HOŁUBOWICZ 2003], wysokim wigorem [DEAKIN 1974] i lepszą zdrowotnością [TYLKOWSKA i in. 2002; BRALEWSKI, HOŁUBOWICZ 2003]. Odmiany fasoli na suche a o ciemnej barwie okrywy nasiennej są równieŝ cenne w Ŝywieniu człowieka, zwierają bowiem związki polifenolowe o właściwościach przeciwutleniających [MIKOŁAJCZAK, DRUśYŃSKA 1999; DRUśYŃSKA 2002]. Wcześniejsze prace prowadzone w Rolniczym Zakładzie Doświadczalnym Baranowo Akademii Rolniczej w Poznaniu pozwoliły równieŝ wyselekcjonować interesujące odmiany miejscowe fasoli o róŝnych kolorach okrywy nasiennej [HOŁUBOWICZ i in. 2004]. Wzrost zainteresowania w ostatnich latach hodowców tego typu materiałami wyjściowymi doprowadził do zarejestrowania w Polsce szeregu odmian uprawnych fasoli o róŝnych barwach okrywy nasiennej [ŁABUDA, PAPLIŃSKI 2005]. Wnioski 1. Przeprowadzona waloryzacja umoŝliwiła scharakteryzowanie wybranych cech badanych odmian miejscowych fasoli zwykłej i wielokwiatowej oraz ich ocenę jako materiałów wyjściowych dla hodowli.

7 CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH ODMIAN MIEJSCOWYCH FASOLI Wśród badanych obiektów fasoli stwierdzono występowanie form tycznych, biczykowych i karłowych oraz róŝnych typów uŝytkowych: odmian na suche a oraz szparagowych, zielono- i Ŝółtostrąkowych. 3. Badane odmiany miejscowe fasoli wykazywały zróŝnicowanie takich cech jak: plon z 1 rośliny, masa 1000 oraz kształt i barwa. Literatura BRALEWSKI T.W., HOŁUBOWICZ R Wpływ obniŝonej temperatury na kiełkowanie fasoli zwyczajnej (Phaseolus vulgaris L.). Mat. XIII Symp. Sekcji Mrozoodporność przy KNO PAN. Kórnik, V 2003: DEAKIN J.R Associacion of seed colour with emergence and seed yield of snap beans. J. Amer. Soc. Hort. Sci. 99: DICKSON M.H Breeding beans. Phaseolus vulgaris L. for increased germination under unfavorable condition. Crop Sci. 11: DRUśYŃSKA B Polyphenolic compounds of bean seed coast (Phaseolus vulgaris L.) and their antioxidant properties. Pol. J. Food Nutr. Sci 11(52): DUCZMAL K.W., FIEBIG M Zadania wykonywane przez Akademię Rolniczą w Poznaniu, w: Krajowy Program Ochrony Roślinnych Zasobów Genowych. Raporty za lata IHAR Radzików: FIEBIG M The Phaseolus collection in Baranowo. Proc. of the 1st all - Polish working group session on Bean Breeding and Seed Crops. Poznań Agricultural University, Department of Seed Science and Technology, 4 July 1991, Baranowo, Poznań: HOŁUBOWICZ R., BRALEWSKI T.W., FIEBIG M., BOCIAN S Variability of selected characters of local populations of bean (Phaseolus ssp.). Elelectronic J. Polish Agric. Univ., Hort. Vol. 7, Issue 1, Art. 8, art-08.html IBPGR 1982a. Descriptors for Phaseolus coccineus. International Board for Plant Genetic Resources, Rome: 32 ss. IBPGR 1982b. Descriptors for Phaseolus vulgaris. International Board for Plant Genetic Resources, Rome: 30 ss. KOTLIŃSKA T Ochrona zasobów genowych roślin - gromadzenie i ocena materiałów kolekcyjnych roślin warzywnych, grzybów uprawnych i dziko rosnących. Sprawozdanie Instytutu Warzywnictwa, Skierniewice. KOTLIŃSKA T Ochrona róŝnorodności roślin warzywnych. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 497: KOTLIŃSKA T., ŚWIĘCICKI W.K Ochrona zasobów genowych roślin uprawnych. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 497: ŁABUDA H., PAPLIŃSKI R Ocena nowych odmian fasoli zwykłej i fasoli wielkokwiatowej na suche a, w: Zmienność genetyczna i jej wykorzystanie w hodowli roślin ogrodniczych. Praca zbiorowa pod red. B. Michalik i E. śurawicza. Wyd. ISK i Sekcja HRiN PTNO, Skierniewice:

8 186 T.W. Bralewski, M. Fiebig, T. Kotlińska MICHALIK B Znaczenie hodowli roślin - postęp biologiczny, w: Nasiennictwo, T.1. Praca zbiorowa pod red. K.W. Duczmala IH. Tucholskiej. PWRiL, Poznań: MIKOŁAJCZAK A., DRUśYŃSKA B Antyoksydacyjne właściwości polifenoli okryw nasiennych fasoli kolorowej. śywność-technologia-jakość 3(20) supl.: RHS Colour chart. The Royal Horticulturale Society, London. SILBERNAGEL M.J Seed quality index as an indicator of crop production potential and a selection tool for the genetic improvement of snap bean seed quality. Ann. Rpt. Bean Impr. Coop. 20: TYLKOWSKA K., CHENYI L., JANHUA W., FIEBIG M Zdrowotność wybranych obiektów Phaseolus vulgaris L. z kolekcji roboczej Polskiego Banku Genów. Mat. Symp. Sekcji Hod. i Nas. PTNO Hodowla i nasiennictwo roślin ogrodniczych. Kraków, V 2002: 60. WITEK Z., CHMIELOWIEC P Produkcja w Polsce do upraw ekologicznych - konieczność, moŝliwości i aspekty praktyczne, w: Wybrane zagadnienia z nasiennictwa roślin ogrodniczych. Red. B. Michalik i W. Weiner. Wyd. Sekcja HRiN PTNO, Kraków: śuradzka I., ANGELUS W Hodowla fasoli, w: Hodowla roślin warzywnych. Praca zbiorowa pod redakcją Niemirowicz-Szczytt K. Wyd. SGGW, Warszawa: Słowa kluczowe: fasola zwykła, Phaseolus vulgaris L., fasola wielokwiatowa, Phaseolus coccineus L., odmiany miejscowe, waloryzacja, zasoby genowe Streszczenie W latach , w cyklach 3-letnich, przeprowadzono waloryzacje 72 odmian miejscowych z rodzaju Phaseolus pochodzących z Polski, Słowacji i Ukrainy. Spośród waloryzowanych obiektów było 5 odmian fasoli wielokwiatowej (Phaseolus coccineus L.) i 67 fasoli zwykłej (Phaseolus vulgaris L.). Stwierdzono, Ŝe 16 obiektów miało typ wzrostu tyczny, 4 biczykowy, a 52 karłowy. Wszystkie odmiany fasoli wielokwiatowej były tyczne. Wśród obiektów tycznych było 6 odmian szparagowych zielonostrąkowych, natomiast pozostałe były typami z przeznaczeniem na suche a. Do odmian biczykowych naleŝała 1 odmiana szparagowa zielonostrąkowa i 3 na suche a, natomiast wśród odmian karłowych oprócz tych z przeznaczeniem na suche a stwierdzono 4 odmiany szparagowe, w tym 3 zielonostrąkowe i 1 Ŝółtostrąkową. Badane odmiany miejscowe fasoli wykazywały zróŝnicowanie takich cech jak: plon z 1 rośliny, masa 1000 oraz kształt i barwa. CHARACTERISTIC OF SELECTED LOCAL CULTIVARS OF BEANS FROM POLAND, THE SLOVAK REPUBLIC AND UKRAINE

9 CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH ODMIAN MIEJSCOWYCH FASOLI Tomasz W. Bralewski 1, Maria Fiebig 2, Teresa Kotlińska 3 1 Department of Horticultural Seed Science and Technology, Agricultural University, Poznań 2 Agricultural Experimental Station, Agricultural University, Poznań 3 Plant Genetic Resources Laboratory, Research Institute of Vegetable Crops, Skierniewice Key words: common bean, runner bean, local cultivar, valorisation, gene resources, Phaseolus vulgaris L., Phaseolus coccineus L. Summary In the years , in the 3-year cycles, the valorisation of 72 local cultivars of the genus Phaseolus originating from Poland, the Slovak Republic and Ukraine was carried out. The works included 5 cultivars of runner bean (Phaseolus coccineus L.) and 67 cultivars of common bean (Phaseolus vulgaris L.). It was found that 16 accessions had a climbing type of growth, 4 - flagellate form and 52 - dwarf ones. All runner beans were climbing. Out of the climbing type cultivars, 6 were snap beans with green pods, whereas the other were dry seed type plants. The flagellate cultivars included 1 for green pods and 3 for dry seeds. The dwarf cultivars included, except the ones destined for dry seeds a 4 snap bean cultivars were found: 1 with yellow pods and 3 with green ones. The valorised cultivars showed variability in such characteristics as: yield per plant, 1000 seeds weight, shape and colour of seeds. Dr inŝ. Tomasz W. Bralewski Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego Katedra Nasiennictwa Ogrodniczego Baranowo ul. Szamotulska PRZEŹMIEROWO twbseed@interia.pl