SPOŁECZNA ROLA SZKOLNICTWA WYŻSZEGO I JEGO MISJA PUBLICZNA W PERSPEKTYWIE DEKADY

Transkrypt

1 Opracowanie w części zostało opublikowane w pracy zbiorowej Polskie szkolnictwo wyższe. Stan, uwarunkowania, perspektywy, Wydawnictwo UW, Warszawa 2009, s oraz w Strategii rozwoju szkolnictwa wyższego: Projekt środowiskowy, Wydawnictwo UW, Warszawa 2009, SPOŁECZNA ROLA SZKOLNICTWA WYŻSZEGO I JEGO MISJA PUBLICZNA W PERSPEKTYWIE DEKADY Założenia rozwojowe sektora wiedzy, rola uczelni w kształtowaniu społeczeństwa wiedzy (wersja r.) Krzysztof Leja 1. Miejsce uczelni we współtworzeniu sektora wiedzy Peter Drucker, guru zarządzania XX w przed 40 laty stwierdził, że W obecnym stuleciu wielkim wyzwaniem dla zarządzających gospodarką będzie zwiększenie wydajności pracy opartej na wiedzy (zał.a, rys.1), podobnie jak w ubiegłym stuleciu było nim zwiększenie wydajności pracy fizycznej 1. Niemal trzydzieści lat później Drucker pisał, że produktywność wiedzy i pracowników wiedzy będzie czynnikiem decydującym o konkurencyjności gospodarki 2. Sektor wiedzy to zbiór instytucji z obszaru edukacji i nauki, instytuty badawczorozwojowe, firmy wysokich technologii a także małe firmy innowacyjne, firmy oferujące usługi profesjonalne i popularyzatorzy wiedzy jak np. koncerny medialne i firmy promocyjne Jeden z twórców zarządzania wiedzą Thomas Davenport, kluczowych pracowników sektora wiedzy nazywa pracownikami wiedzy i zalicza do nich specjalistów następujących dziedzin: zarządzanie, operacje biznesowe i finansowe, informatyka i nauki matematyczne, architektura i inżynieria, nauki przyrodnicze i społeczne, prawo, medycyna i opieka zdrowotna, usługi socjalne, edukacja, szkolenia i bibliotekarstwo oraz sztuka, rozrywka, sport i media 3. Przyjmując, że klasyfikacja ta jest niedoskonała, Davenport podkreśla, że większość pracowników wiedzy zarabia na życie myśleniem. Uczelnie są ważnymi instytucjami kreującymi społeczeństwo wiedzy. Kluczowy przy tym jest fakt, że uczelnie nie są jedynymi aktorami tego procesu 4, gdyż wiedza tworzona jest również poza uniwersytetem: m.in. w środowiskach biznesowych, rządowosamorządowych i organizacjach pozarządowych. Woźnicki stawia tezę, że współczesny uniwersytet łączy dwie cechy: świątyni wiedzy i centrum doskonałości 5. Spójnik i ma tu niebagatelne znaczenie, gdyż jego niedostrzeganie jest przyczyną wielu nieporozumień 6. Połączenie tych cech ma służyć urzeczywistnieniu roli 1 Drucker P., (1969), The Age of Disconuity, Harper & Row, New York, za: Davenport Th.H., (2007), Zarządzanie pracownikami wiedzy, Oficyna Wolters Kluwer, Kraków, s Drucker P., (1997), The Future that has already happen, Harvard Business Review, wrzesień-październik, s. 21, za: Davenport Th.H., (2007), Zarządzanie pracownikami wiedzy, Oficyna Wolters Kluwer, Kraków, s Davenport Th.H., (2007), op.cit. s Barnett R., (2000), University knowledge in the age of supercomplexity, Higher Education, vol.40, No 4, s Woźnicki J., (2007), Uczelnie jako instytucje życia publicznego, Fundacja Rektorów Polskich, Warszawa. 6 Collins i Porras, autorzy książki pt. Wizjonerskie organizacje twierdzą, że organizacje powinny odrzucić tyranię albo, która nie pozwala nam łatwo zrozumieć paradoksu, że można realizować dwie pozornie sprzeczne idee w tym samym czasie i odkryć siłę sprawczą geniusza i, pozwalającego realizować te idee

2 uczelni jako współkreatora wiedzy i jednego z ważnych aktorów przygotowujących przyszłych pracowników wiedzy, stanowiących w przyszłości rdzeń społeczeństwa wiedzy 7. A zatem jak kształcić studentów i rozwijać ideę kształcenia przez całe życie? W jaki sposób przyznawać środki na działalność badawczo-rozwojową i jak motywować pracowników do innowacyjności? I wreszcie w jaki sposób rozwijać obustronnie korzystną współpracę z otoczeniem uczelni? Próbę odpowiedzi na ostatnie z pytań podjęto w opracowaniu Powiązania uczelnia-otoczenie i rola uczelni jako kreatorów społeczeństwa wiedzy i gospodarki opartej na wiedzy, pozostałe zagadnienia przedstawiono w dalszej części tego opracowania. 2. Kształcenie dla społeczeństwa wiedzy Autorzy raportu OECD twierdzą, że system polskiego szkolnictwa wyższego jest różnorodny, jednak brakuje w nim prawdziwej różnorodności wynikającej ze zróżnicowania misji i wartości 8. Pomiędzy poszczególnymi typami uczelni, nie ma istotnych różnic pod względem misji, o ile takie są w ogóle sformułowane. Kolejnym mankamentem systemu szkolnictwa wyższego, dostrzeżonym w raporcie OECD, jest skłonność do akademizmu, zwłaszcza w uczelniach o mniejszym potencjale, co wyraźnie jest widoczne w szkołach zawodowych 9. Państwowa Komisja Akredytacyjna przy ocenie kierunków studiów nie stosuje, zdaniem ekspertów OECD, żadnych kryteriów pozaakademickich. Bardzo istotną uwagą ekspertów OECD, z punktu widzenia roli uczelni w sektorze wiedzy jest dostrzeżenie wyjątkowej słabości systemu kształcenia ustawicznego, co jest bardzo istotne z punktu widzenie roli społecznej uniwersytetów. Sygnalizowana jest też zasadność, czy wręcz konieczność powoływania organów, składających się z przedstawicieli spoza środowiska akademickiego, przy czym istotne byłoby przyznanie tym organom szerokich kompetencji. Rys.1. Klasyfikacja pracy opartej na wiedzy jednocześnie. Tak postępowano w wizjonerskich organizacjach, których przykłady przytaczają Autorzy. Dlaczego tak nie mogłoby być w instytucjach akademickich? Propozycje zmierzające do utrzymania statut quo tj. modelu humboldtowskiego, którego elementy, zdaniem autora opracowania, dominują w wielu uczelniach i propozycje zmierzające do urynkowienia uniwersytetów powinny zostać a priori odrzucone. Uczelnie powinny być prekursorami podejścia wykorzystującego siłę geniusza i 7 Davenport Th. H., (2007), Zarządzanie pracownikami wiedzy, Oficyna Wolters Kluwer, Kraków. 8 Fulton O, Santiago P., Edquist Ch., El-Khawas E., Hackl E., (2007), Raport OECD na temat szkolnictwa wyższego. Polska, Warszawa, s Ibidem, s. 80.

3 Źródło: Davenport Th.H., (2005), Zarządzanie pracownikami wiedzy, Oficyna Wolters Kluwer, s.35 Uczelnie, jak wspomniano wcześniej, odgrywają ważną rolę w sektorze wiedzy. A zatem ważne jest, jak kształcić studentów, których część dołączy do grupy pracowników wiedzy? Aby to określić, zasadne jest przedstawienie ciekawej klasyfikacji Davenporta pracy opartej na wiedzy (rys.1). Ciekawej, gdyż pokazującej potencjalne role zawodowe absolwentów uczelni. Kluczowe pytania stawiane w procesie kształcenia brzmi: czy na poziomie zawodowym mamy kształcić specjalistów przygotowanych do pracy zgodnej z modelami: integracyjnym i transakcyjnym a na poziomie magisterskim osoby, które będą zdolne podjąć wyzwania w firmach zbliżonych do modelu kooperacyjnego lub specjalistycznego? Argyris, guru zarządzania, dostrzega znaczenie umiejętności uczenia się, aby firmy nie stanęły przed tzw. dylematem niechęci do ciągłego uczenia się (learning dilemma) 10,. Kwiatkowski stawia tezę, że konieczne jest kształcenie przyszłych przedsiębiorców intelektualnych Badania na rzecz społeczeństwa wiedzy Postawienie na rozwój sektora wiedzy to wyzwanie chwili 12. Dane dotyczące wysokości nakładów na badania i rozwój w Polsce, przytaczane w raportach OECD i wydawnictwach statystycznych świadczą o tym, że politycy traktują B+R jak piąte koło u wozu, natomiast zainteresowanie finansowaniem badań i rozwoju ze strony biznesu jest niewielkie. Przewodniczący Rady Nauki w 2005 roku nawiązując do głównych zmian kierunków polityki naukowej państwa, przypomniał, że celem strategicznym w tym obszarze jest realizacja Strategii Lizbońskiej. Celem badań podstawowych i stosowanych jest tworzenie społeczeństwa wiedzy. Uzasadnieniem prowadzenia badań podstawowych są ich funkcje wtórne edukacyjna, kulturotwórcza, cywilizacyjna i informacyjna, natomiast stosowanych - zmniejszenie 10 Argyris Ch., (2008), Naucz mądrych ludzi jak należy się uczyć, Harvard Business Review Polska, marzec Kwiatkowski S., (2000), Przedsiębiorczość intelektualna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 12 Langer J.M., (2008), Polska musi postawić na wiedzę i rozum. Refleksja naukowca, który otarł się o politykę który-otarl-sie-o-politykę [ ]

4 luki cywilizacyjnej i gospodarczej między Polską a krajami bardziej rozwiniętymi gospodarczo oraz poprawa jakości życia społeczeństwa 13. Cel, którym było osiągnięcie w 2010 roku nakładów na naukę w wysokości 3% PKB (lub 2,2% w wariancie II), przy założeniu udziału środków pozabudżetowych w ok. 2/3 jest nierealne, gdyż obecnie nakłady te są 3-4 razy niższe od zakładanych w 2004 roku. Uwagi zawarte w raporcie Banku Światowego akcentują: zasadność tworzenia jednostek ds komercjalizacji technologii, rozwoju sieci współpracy w obrębie uczelni, między uczelniami oraz między uczelniami a partnerami zewnętrznymi i przegląd realizowanych projektów badawczych i porównania ich efektów z tymi z czołowych uczelni europejskich 14. Jednym z dylematów w dyskusji nad rolą uczelni we współtworzeniu sektora wiedzy, jest model współpracy uczelni z sektorem biznesu w zakresie transferu i komercjalizacji technologii 15. W raporcie Banku Światowego podkreślono, że w Polsce nie wykształciła się kultura instytucjonalna sprzyjająca innowacyjności w szkołach wyższych, gdyż ta forma aktywności traktowana jest peryferyjnie. Ponadto dotacja na działalność statutową i badania własne docierają bezpośrednio do podstawowych jednostek organizacyjnych, przez co uczelnie mają niewielki wpływ na kształtowanie strategii badań 16. Jakie przedsięwzięcia należy podjąć, aby zachęcić pracowników uczelni do działalności innowacyjnej? Rektorzy uczelni technicznych, z którymi autor opracowania prowadził wywiady na przełomie 2008/2009 w ramach projektu badawczego, jednoznacznie twierdzili, że nie dostrzegają ssania ze strony biznesu. Drugą przeszkodą jest fakt, że pracownicy naukowodydaktyczni są rozliczani głównie z osiągania stopni naukowych, do których droga prowadzi głównie przez publikowanie wyników badań w renomowanych czasopismach. Nie zachęca to ich z pewnością do prowadzenia działalności innowacyjnej ani komercjalizacji technologii, nad którymi aktualnie pracują. Często też taka działalność jest prowadzona poza uczelni, ze względu na bardziej sprzyjające warunki finansowe. 4. Konkluzja W rozwoju sektora wiedzy ważną rolę odgrywają zmiany w szkolnictwie wyższym, zarówno na poziomie systemu jak i na poziomie instytucjonalnym. Na poziomie sytemowym autor opracowania postuluje następujące zmiany: Określanie zadaniowego budżetu szkolnictwa wyższego (na wzór budżetu zadaniowego państwa) z jasno określonymi priorytetami, niezależnymi od zmian politycznych) Zdefiniowanie kilku priorytetów społecznych i gospodarczych. Zapewnienie różnorodności finansowania (diversity) działalności badawczorozwojowej oraz różnych ścieżek aplikowanie o te środki. Wprowadzenie powszechnego konkursowego, dostępu wszystkich uczelni (państwowych i prywatnych) do środków publicznych przeznaczonych na działalność B+R. Opracowanie szczegółowych kryteriów oceny wniosków i zapewnienie transparentności procesu oceny. 13 Szulczewski M., (2005), Zadania Rady Nauki i założenia polityki naukowej państwa, [w:] Zadania polskich szkół wyższych w realizacji strategii lizbońskiej, Fundacja Rektorów Polskich i Instytut Społęczenstw Wiedzy, Warszawa, [ ] 14 Goldberg I., (2004), Polska a gospodarka oparta na wiedzy. W kierunku zwiększania konkurencyjności Polski w Unii Europejskiej, Raport Banku Światowego, s Ibidem, s Ibidem, s.67.

5 Doskonalenie wiarygodności systemu oceny peer review wniosków Stworzenie możliwości oceniania projektów badawczych przez uczonych z zagranicy (wniosek z raportu OECD, s ). Określenie jasnych zasad rozstrzygania konkursów a w szczególności: warunków brzegowych oraz różnorodnych, klarownych dla potencjalnych uczestników zasad gry. Rzecz w tym, aby o środki konkurowały zespoły badawcze z poszczególnych uczelni lub zespoły złożone z pracowników różnych instytucji szkolnictwa wyższego. Ostre kryteria powinny spowodować naturalną selekcję na uczelnie I, II i III kategorii. Uczelnie zaliczone do każdej z tych kategorii znajdą swoje miejsce na rynku edukacyjnym. Rozwijanie polityki prokomercjalizacyjnej, przez wzbogacanie oceny parametrycznej uczelni tak, aby zapewnić równość szans osobom prowadzącym badania podstawowe, stosowane i wdrożenia. Wprowadzenie ułatwień podatkowych wobec firm inwestujących w działalność B+R Podejmowanie inicjatyw legislacyjnych w kierunku uproszczenia procedur związanych z tworzeniem firm typu spin out. Utworzenie systemu matching funds, zapewniającego prowadzenie wspólnych badań uczelni i przemysłu (wniosek z raportu OECD, s.181) Doprowadzenie do integracji badań prowadzonych przez wybrane jednostki PAN i szkół wyższych w celu uzyskania efektu synergicznego i likwidacji powielania badań (wniosek z raportu OECD, s. 182) Motywowanie instytucji akademickich do tworzenia związków uczelni. Organizowanie programów zamawianych przez technoorganizacje 17 Opracowanie i wdrożenie strategii kształcenia ustawicznego w Polsce, wspieranie różnych form LLL przez uczelnie Promować możliwości stworzone przez system boloński dotyczące uelastycznienia kształcenia i pełnego wykorzystania systemu ECTS. Na poziomie instytucjonalnym postulowane są następujące zmiany: Wyraźnie pozycjonowanie misji szkół zawodowych i akademickich Wprowadzanie programów kształcenia przedsiębiorczości na I stopniu kształcenia, niezależnie od kierunku studiów. Rozwijanie zachęt do nawiązywania umów o współpracy naukowej z innymi placówkami i monitorowanie jej efektów. Rozwijanie zachęt do mobilności krajowej i międzynarodowej i ocena ich efektów. Stworzenie motywacji do składania wniosków patentowych przez pracowników uczelni. Rozwijanie biur transferu technologii, parków technologicznych i inkubatorów przedsiębiorczości oraz ocenianie efektywności ich funkcjonowania. Rozwijanie równych form kształcenia ustawicznego adresowanych do różnych grup odbiorców (nie tylko z wyższym wykształceniem). Propagowanie tworzenia interdyscyplinarnych kierunków kształcenia, Bibliografia 17 Grudzewski W., Hejduk I., (2003), Kierunki i organizacja badań naukowych w Polsce w porównaniu z innymi krajami (nauka, technika, zarządzanie), [w:] Zienkowski L., (red.), Wiedza i wzrost gospodarczy, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.

6 [1]. Barnett R., (2000), University knowledge in the age of supercomplexity, Higher Education, vol.40, No 4, s [2]. Argyris Ch., (2008), Naucz mądrych ludzi jak należy się uczyć, Harvard Business Review Polska, marzec [3]. Drucker P., (1969), The Age of Disconuity, Harper & Row, New York, za: Davenport Th.H., (2007), Zarządzanie pracownikami wiedzy, Oficyna Wolters Kluwer, Kraków. [4]. Drucker P., (1997), The Future that has already happen, Harvard Business Review, wrzesień-październik, s. 21, za: Davenport Th.H., (2007), Zarządzanie pracownikami wiedzy, Oficyna Wolters Kluwer, Kraków. [5]. Fulton O, Santiago P., Edquist Ch., El-Khawas E., Hackl E., (2007), Raport OECD na temat szkolnictwa wyższego. Polska, Warszawa. [6]. Goldberg I., (2004), Polska a gospodarka oparta na wiedzy. W kierunku zwiększania konkurencyjności Polski w Unii Europejskiej, Raport Banku Światowego. [7]. Grudzewski W., Hejduk I., (2003), Kierunki i organizacja badań naukowych w Polsce w orównaniu z innymi krajami (nauka, technika, zarządzanie), [w:] Zienkowski L., (red.), Wiedza i wzrost gospodarczy, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. [8]. Kwiatkowski S., (2000), Przedsiębiorczość intelektualna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. [9]. Langer J.M., (2008), Polska musi postawić na wiedzę i rozum. Refleksja naukowca, który otarł się o politykę, [ ] [10]. Szulczewski M., (2005), Zadania Rady Nauki i założenia polityki naukowej państwa, [w:] Zadania polskich szkół wyższych w realizacji strategii lizbońskiej, Fundacja Rektorów Polskich i Instytut Społeczeństwa Wiedzy, Warszawa, [ ] [11]. Woźnicki J., (2007), Uczelnie jako instytucje życia publicznego, Fundacja Rektorów Polskich, Warszawa.

7 Zał.1. Streszczenie opracowania Założenia rozwojowe sektora wiedzy, rola uczelni w kształtowaniu społeczeństwa wiedzy Krzysztof Leja (wersja r.) 1. W opracowaniu zarysowano znaczenie pojęcia sektor wiedzy i wskazano rolę uczelni w jego tworzeniu i rozwijaniu. 2. Wskazano mankamenty na poziomie systemu szkolnictwa wyższego oraz instytucjonalnym zidentyfikowane w raportach OECD i Banku Światowego a dotyczące współtworzenia przez uczelni gospodarki opartej na wiedzy. 3. Przypomniano skrajnie niskie nakłady na działalność B+R w Polsce i niewłaściwą ich strukturę (większość stanowią środki publiczne). 4. Wskazano słabości systemu kształcenia na poziomie wyższym takie jak: a. brak prawdziwej różnorodności i nadmierna skłonność do akademizmu (OECD), b. brak kryteriów pozaakademickich w ocenie jakości kształcenia Państwowej Komisje Akredytacyjnej przy ocenie kierunków studiów (OECD), c. niewielkie zainteresowanie uczelni rozwijaniem systemu kształcenia ustawicznego i wdrażaniem idei kształcenia przez całe życie (LLL)., d. brak przekonania wielu uczelni o konieczności powoływania organów, składających się z przedstawicieli spoza środowiska akademickiego. 5. Zaproponowano zmiany w kierunku a. Upowszechnienie procedur konkursowych w aplikowaniu o środki publiczne zawierających przejrzyste, wielokryterialne zasady oceniania wniosków.

8 b. Rozszerzanie grona ekspertów oceniających wnioski o osoby z zagranicy. c. Wprowadzenie takich rozwiązań prawnych i organizacyjnych, zarówno na poziomie systemu jak i instytucjonalnym, które będą zachęcać do działalności innowacyjnej i komercjalizacji technologii. d. Urzeczywistnienie roli uczelni w rozwijaniu idei kształcenia przez całe życie e. Wykorzystania możliwości wynikających z obecnych regulacji prawnych i przygotowywanie niezbędnych zmian, co wymaga dłuższego czasu. f. Integracji prowadzonych badań, aby lepiej wykorzystać zasoby wiedzy. g. Zróżnicowania misji uczelni akademickich i szkół zawodowych.