STUDIA I MATERIAŁY POLSKIEGO STOWARZYSZENIA ZARZĄDZANIA WIEDZĄ

Transkrypt

1 STUDIA I MATERIAŁY POLSKIEGO STOWARZYSZENIA ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Redaktor tomu: dr Arkadiusz Januszewski Komitet Redakcyjny: dr hab. inŝ. Waldemar Bojar prof. UTP prof. dr hab. Ryszard Budziński prof. dr hab. Andrzej Straszak Polskie Stowarzyszenie Zarządzania Wiedzą Bydgoszcz 2008

2 2 Recenzenci: prof. dr hab. Witold Chmielarz prof. dr hab. inŝ. Ludosław Drelichowski dr hab. inŝ. Jan Studziński Opracowanie redakcyjne i korekta: inŝ. Waldemar Kępa ISSN X Drukarnia yyyyyyyyyyyy Zam. Nr ccccccc

3 3 Spis treści ANETA BECKER, JAROSŁAW BECKER Metody oceny stopnia zaawansowania teleinformatycznego polskich przedsiębiorstw... 5 MIROSŁAW BEREZIŃSKI, DARIUSZ WAGNER... Kapitał społeczny pojęcie nowe czy zapomniane LUCYNA BOGDAN, GRAśYNA PETRICZEK... Algorytmy komputerowe obliczania sieci kanalizacyjnych JADWIGA BIZON-GÓRECKA... System kontrolingu determinantą sukcesu przedsiębiorstwa LUDOSŁAW DRELICHOWSKI, ANDRZEJ PARAFIAN... Uwarunkowania wdroŝenia zintegrowanego systemu zarządzania (ERP) na przykładzie wiodącego przedsiębiorstwa branŝy chemicznej GRZEGORZ DZIEśA, ANDRZEJ MAKULSKI... Rozszerzenia języka SQL dla operacji ROLAP w bazie ORACLE8I GRZEGORZ DZIEśA Internet a zmiany poziomu wykorzystania mediów informacyjnych w gospodarstwach indywidualnych w latach 2002 i GRZEGORZ GROSSKREUTZ, EMILIA FLADROWSKA... Problemy eksploatacji i kierunki rozwoju systemu informatycznego rachunkowości w Uniwersytecie Technologiczno-Przyrodniczym w Bydgoszczy BOGDAN LENT, MAŁGORZATA PINKOWSKA... Model wspomagania i oceny umiejętności kierowników projektów informatycznych w zakresie czynnika ludzkiego KRZYSZTOF MAŁECKI, MARTA SZARAFIŃSKA... Modelowanie procesów logistycznych w przedsiębiorstwie wirtualnym KRZYSZTOF MICHALAK... Integracja technologii procesowych w międzyorganizacyjnym systemie informatycznym EDWARD MICHALEWSKI... Wspomagane komputerowo projektowanie stanowisk kierowniczych KAROLINA MUSZYŃSKA... Zarządzanie komunikacją w projekcie w wybranych metodykach zarządzania projektami ANDRZEJ SOBCZAK... Architekturocentryczny proces opracowywania oprogramowania MACIEJ STACHURSKI... Metoda estymacji długości kodu źródłowego na podstawie diagramów statycznych UML ANDRZEJ STRASZAK, JAN STUDZIŃSKI... Informatyka i inteligentne zarządzanie dla potrzeb środowiska do rozwiązywania jego problemów

4 4 ANDRZEJ STRASZAK, JAN STUDZIŃSKI... Informatyka i inteligentne zarządzanie w globalnym wysokozinformatyzowanym świecie ludzi oraz globalnej gospodarce rynkowej opartych na wiedzy JAN STUDZIŃSKI... Projektowanie zintegrowanego systemu informatycznego zarządzania miejską siecią wodociągową JAN STUDZIŃSKI, ANDRZEJ ZIÓŁKOWSKI... Komputerowe wspomaganie edukacji personalizowanym e-learningiem JAKUB SWACHA... Kompresja danych a ekonomiczna efektywność systemu przechowywania danych JAROSŁAW WĄTRÓBSKI, KRZYSZTOF MAŁECKI, AGNIESZKA KONYS... Analiza uŝyteczności systemów informatycznych logistyki w przedsiębiorstwie JACEK WINIARSKI... Analiza moŝliwości zastosowania technik wspierających zarządzanie ryzykiem w procesach realizacji projektów informatycznych

5 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, ANETA BECKER, Akademia Rolnicza w Szczecinie JAROSŁAW BECKER Politechnika Szczecińska METODY OCENY STOPNIA ZAAWANSOWANIA TELEINFORMATYCZNEGO POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW Streszczenie W artykule scharakteryzowano wykorzystanie technologii teleinformatycznych w polskich przedsiębiorstwach, w 2006 r. Za pomocą taksonomicznego miernika rozwoju uporządkowano podmioty (zgrupowane według prowadzonej działalności gospodarczej) ze względu na stopień wykorzystania omawianych technologii. W badaniach wykorzystano dwie metody: bezwzorcową i wzorcową, które dały zbliŝone wyniki. Słowa kluczowe: taksonomiczny miernik rozwoju, syntetyczny miernik rozwoju, metoda bezwzorcowa i wzorcowa, technologie informacyjno-telekomunikacyjne, technologie teleinformatyczne, rozwój technologii internetowych w firmach 1. Wprowadzenie Funkcjonowanie przedsiębiorstwa zaleŝy od wielu czynników, które mają wpływ na sposób prowadzenia działalności. Do nich naleŝą między innymi technologie teleinformatyczne, które pozwalają na dodatkową komunikację z klientami i partnerami biznesowymi. Jest to szczególnie waŝne w przypadku podmiotów prowadzących handel elektroniczny, dla których globalna sieć stanowi zasadniczą przestrzeń działania. Zastosowanie technologii teleinformatycznych oraz nadejście ery Internetu sprawiło, Ŝe w zasięgu przedsiębiorstw znalazły się narzędzia o wielkiej sile oddziaływania. Technologie te wywarły znaczny wpływ na kształtowanie się gospodarki. Wywołały głębokie zmiany w funkcjonowaniu wewnętrznym firm, w ich organizacji pracy i wymogach dotyczących kwalifikacji pracowniczych oraz w stosunkach łączących przedsiębiorstwa i partnerów w interesach [1]. Postępujący rozwój technologii internetowych oraz wzrost liczby firm i osób prywatnych korzystających z moŝliwości, jakie daje dostęp do sieci powoduje, Ŝe coraz więcej podmiotów jest zmuszonych do zmiany swojego modelu biznesu. Zatem standardem staje się biznes oparty na korzystaniu z Internetu. A poziom wyposaŝenia w nowoczesne technologie w poszczególnych branŝach polskiej gospodarki moŝna określić za pomocą na przykład taksonomicznych mierników rozwoju (TMR). TMR zwane są równieŝ syntetycznymi miernikami rozwoju i stosowane głównie do liniowego porządkowania obiektów wielocechowych ze względu na rozwój wyróŝnionego zjawiska. Charakterystyczne dla mierników syntetycznych jest zastąpienie macierzy cech zmiennymi syntetycznymi, które opisują obiekty badania za pomocą jednej miary agregatowej, będącej wypadkową poszczególnych cech diagnostycznych. UmoŜliwiają takŝe konstruowanie globalnych wskaźników, charakteryzujących wyróŝnione zjawiska gospodarcze opartych na cechach diagnostycznych wyraŝonych w naturalnych jednostkach miary.[2]

6 6 Aneta Becker, Jarosław Becker Metody oceny stopnia zaawansowania teleinformatycznego polskich przedsiębiorstw Celem artykułu jest uporządkowanie za pomocą taksonomicznego miernika rozwoju polskich przedsiębiorstw, zgrupowanych w odpowiednich działach przez Polską Klasyfikację Działalności (PKD), pod względem wykorzystania technologii teleinformatycznych w 2006 r. 2. Wykorzystanie ICT w przedsiębiorstwach W publikacji dotyczącej społeczeństwa informacyjnego Główny Urząd Statystyczny (GUS) pojęcie technologii informacyjnych i komunikacyjnych, zwanych w tym opracowaniu takŝe technologiami informacyjno-telekomunikacyjnymi, teleinformatycznymi lub technikami informacyjnymi (ICT, z ang. Information and Communication Technology) odnosi do rodziny technologii, które przetwarzają, gromadzą i przesyłają informacje w formie elektronicznej.[3] W 2006 roku, podobnie jak w latach , GUS przeprowadził badanie wykorzystania ICT w przedsiębiorstwach na reprezentatywnej próbie 14 tysięcy przedsiębiorstw, w których liczba pracujących wynosiła 10 i więcej osób.[3] Prowadzona działalność gospodarcza zaklasyfikowana była według PKD do następujących sekcji: D (przetwórstwo przemysłowe), F (budownictwo), G (handel i naprawy), H (hotele i restauracje), I (transport, magazynowanie i łączność), K (obsługa nieruchomości, informatyka, nauka), O (działalność filmowa, radiowa i telewizyjna). Badaniem objęto takŝe sektor finansowy (sekcja J pośrednictwo finansowe), który reprezentowało780 podmiotów. Największy wzrost odsetka przedsiębiorstw z dostępem do Internetu odnotowano wśród firm budowlanych, nieco niŝszy w hotelarstwie i turystyce. Przy czym w tych branŝach było najmniej podmiotów korzystających z Internetu. Z kolei najbardziej zaawansowanym pod tym względem działem gospodarki w Polsce okazał się sektor finansowy, w którym wszystkie przedsiębiorstwa biorące udział w badaniu (w 2006 r.) dysponowały siecią globalną. Odnotowano wzrost korzystania z połączeń szerokopasmowych, których w 2006 r. uŝywała prawie połowa przedsiębiorstw w Polsce. Szerokopasmowym dostępem do Internetu, podobnie jak połączeniami bezprzewodowymi, dysponowały przede wszystkim firmy zajmujące się informatyką, a takŝe przedsiębiorstwa reprezentujące branŝę filmowo-radiowo-telewizyjną oraz pośrednictwo finansowe. Dwukrotnie rzadziej z szybkiego Internetu korzystały firmy zajmujące się budownictwem i przetwórstwem przemysłowym oraz hotelarsko-turystyczne. Do najpopularniejszych zabezpieczeń stosowanych przez przedsiębiorstwa naleŝały programy antywirusowe oraz systemy zaporowe. Mniejszym uznaniem cieszyły się serwery szyfrujące połączenia internetowe oraz szyfrowanie informacji w celu zapewnienia poufności. W 2006 r. na komputerach z dostępem do sieci globalnej pracowało 28% pracujących, a 6% firm zatrudniało osoby w systemie telepracy. Wśród podmiotów gospodarczych dominowały przedsiębiorstwa wykorzystujące Internet do kontaktowania się z administracją publiczną (61%), 49% firm za pomocą sieci monitorowało rynek, 25% w ten sposób szkoliło pracowników, a 23 % dokonywało zakupów. Natomiast 7% podmiotów prowadziło sprzedaŝ on-line, 66% korzystało z usług bankowych, a 53% posiadało własną stronę internetową. 3. Konstrukcja taksonomicznych mierników rozwoju Dokonując porządkowania obiektów wielocechowych, niezaleŝnie od przyjętej miary syntetycznej istotne znaczenie ma podział cech na stymulanty, destymulanty i nominanty. Jeśli duŝe wartości pewnych cech świadczą o wyŝszym rozwoju badanej sfery, np. wyŝszy dochód narodowy przemawia za wyŝszym poziomem rozwoju gospodarczego, to taka cecha jest nazywana stymulan-

7 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, tą rozwoju. Cechy, których natęŝenie jest niekorzystne dla analizowanej sfery, np. współczynnik zgonów niemowląt, określa się mianem destymulant. WyróŜnia się teŝ zmienne, zwane nominantami, których pewien poziom jest uwaŝany za optymalny, natomiast zbyt duŝe odchylenia zarówno w dół, jak i w górę są uznawane za niekorzystne.[4] Konstrukcję TMR naleŝy rozpocząć od zapisania macierzy X zawierającej obserwacje cech diagnostycznych X, X,..., 1 2 X K, którą przekształca się w wektor z mający postać: z = [ z1, z2,..., z N ], gdzie: z i ( i = 1, 2,..., N) to TMR obiektu O i. Przy konstruowaniu TMR sumuje się cechy diagnostyczne. NaleŜy więc przekształcić zmienne destymulanty na stymulanty, aby większe wartości przekształconych cech świadczyły o wyŝszym poziomie rozwoju zjawiska. Przekształceń takich moŝna dokonać na wiele sposobów, np.: zakładając, Ŝe cecha X ma charakter destymulanty, to cecha x = c x, ik k ik gdzie: x ik stymulanta, x ik destymulanta, k X będzie stymulantą po przekształceniu: x = max x, k c stała, przy czym c max{ x } k i ik. ik i k ik x ik = 1, x W przypadku konstrukcji TMR opartej na zestandaryzowanych wartościach cech diagnostycznych stosuje się następujące przekształcenie zestandaryzowanej destymulanty w zestandaryzowaną stymulantę: z ik : = z ik.[2][7] Procedury wyznaczania miernika syntetycznego moŝna podzielić na dwie grupy. Metody bezwzorcowe, które sprowadzają się do wyznaczenia zmiennej syntetycznej będącej funkcją znormalizowanych cech zbioru wyjściowego. W metodach tych konstrukcja zmiennych syntetycznych zaleŝy od sposobu normalizacji. Cechy przekształca się zwykle zgodnie ze wzorem: z c xik a ik = ( k 1, 2,..., K, i = 1, 2,..., N) b =, (1) gdzie: a, b, c to parametry normalizacji. W praktyce najczęściej stosowanym sposobem doprowadzania do porównywalności cech o róŝnych mianach jest ich: standaryzacja ( a = x, b = s, c = 1) k k z x x ik k ik =, (2) sk 1 N 1 N 2 przy czym xk = x ik, sk = ( xik xk ), otrzymuje się macierz cech standaryzowanych postaci: Z = z ] o wymiarach [ N K], dla wyznaczonej w ten sposób N i= 1 N i= 1 zmiennej: 2 s 1, x = 0. k = k [ ik normalizacja ( a = 0, b = max x, c = 1) : i ik z x ik ik =, (3) max xik i ik

8 8 Aneta Becker, Jarosław Becker Metody oceny stopnia zaawansowania teleinformatycznego polskich przedsiębiorstw która powoduje zachowanie zróŝnicowanej wariancji i proporcji między wartościami znormalizowanymi a pierwotnymi. Zakładając, Ŝe dana jest macierz obserwacji, a cechy zostały odpowiednio znormalizowane, prostymi miarami syntetycznymi są średnie arytmetyczne znormalizowanych cech: 1 K z = K k= 1 i z ik, (4) gdzie: z ik wyznacza się ze poprzez np. normalizację. Miara ta przyjmuje wartości z przedziału [0, 1]. Obiekt osiąga tym wyŝszą pozycję, im wyŝszą wartość osiąga miara syntetyczna.[2][7] Metody wzorcowe, w których zakłada się istnienie tzw. obiektu modelowego (wzorcowego) w stosunku, do którego wyznacza się odległości taksonomiczne badanych obiektów. Współrzędne obiektu wzorcowego moŝna określić na podstawie oceny ekspertów, ogólnie przyjętych norm lub opierając się na danych empirycznych. Proponowane w literaturze przedmiotu miary syntetyczne róŝnią się określeniem punktu odniesienia, czyli współrzędnych wzorca, sposobem normalizacji cech oraz określeniem funkcji agregującej. Najczęściej wartości zmiennej syntetycznej otrzymuje się dzięki obliczeniu odległości poszczególnych obiektów od wzorca. Metoda wzorca rozwoju przewiduje przede wszystkim zdefiniowanie punktu wzorca. Jego współrzędne ustala się najczęściej na poziomie maksymalnych wartości poszczególnych cech. Wartości te znajduje się po standaryzacji i przekształceniu destymulant w stymulanty. Następnie oblicza się odległość kaŝdego obiektu od wzorca. Na podstawie tych wartości (lub ich odwrotności) porządkuje się obiekty od najbardziej do najmniej rozwiniętych.[4] Najczęściej stosowaną zmienną syntetyczną jest miara Hellwiga (zwana miarą rozwoju). Z macierzy danych wyznacza się obiekt (wzorzec) P 0, o zestandaryzowanych współrzędnych: z, z,...,. Współrzędne tego punktu określa się za pomocą następujących relacji: z0k max zik dla X k S, i z0k = (5) min zik dla X k S, i gdzie: S oznacza standaryzowany zbiór stymulant. Najczęściej stosowanym sposobem doprowadzania do porównywalności cech o róŝnych mianach jest ich standaryzacja, równoznaczna z przypisaniem kaŝdej cesze jednakowej wagi. Po wykonaniu tych czynności syntetyczną miarę rozwoju moŝna zapisać jako: gdzie: d i = K di z = 1 ( i = 1, 2,..., N), (6) d i 0 2 ( z z (odległość taksonomiczna kaŝdego obiektu badania od wzorca), k= 1 ik ) 0 k 1 N 1 N 2 d0 = d + 2s d, przy czym d = d i, sd = ( di d ). N i= 1 N i= 1 Im mniejsza jest odległość d i tym wyŝszy poziom rozwoju osiąga dany obiekt. Otrzymane odległości pozwalają uporządkować poszczególne obiekty od najwyŝszego do najniŝszego poziomu

9 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, badanego zjawiska oraz stanowią podstawę do wyznaczenia z i. Miernik z i przyjmuje zazwyczaj wartość z przedziału [0, 1]. Im wartość miernika bliŝsza jest jedności tym obiekt w mniejszym stopniu róŝni się od wzorca rozwoju (osiąga wyŝszy poziom rozwoju).[2] [7] 4. Poziom rozwoju technologii internetowych w firmach Materiał statystyczny wykorzystany do liniowego uporządkowania przedsiębiorstw (zgrupowanych według prowadzonej działalności) ze względu na wykorzystanie technologii informacyjnotelekomunikacyjnych pochodził z GUS i dotyczył 2006 roku.[5] Dane obejmowały podmioty o liczbie pracujących co najmniej 10 osób, które prowadzą działalność gospodarczą zaklasyfikowaną według PKD do działów: D, F, G, H, I, J, K i O. Lista potencjalnych zmiennych obejmowała kilkadziesiąt cech, spośród których postanowiono wyłonić dziesięcioelementowy zbiór wskaźników, które najlepiej charakteryzowały omawiane zjawisko, mianowicie: X 1 liczba pracujących wykorzystujących komputery z dostępem do Internetu, X 2 liczba przedsiębiorstw posiadających dostęp do Internetu, X 3 liczba przedsiębiorstw posiadających system informatyczny do obsługi zamówień, X 4 liczba przedsiębiorstw zatrudniających osoby w systemie telepracy, X 5 liczba przedsiębiorstw wykorzystujących Internet do korzystania z usług bankowych i finansowych, X 6 liczba przedsiębiorstw wykorzystujących Internet do szkolenia i edukacji, X 7 liczba przedsiębiorstw wykorzystujących Internet do monitorowania rynku, X 8 liczba przedsiębiorstw wykorzystujących Internet do otrzymywania towarów lub usług w postaci cyfrowej, X 9 liczba przedsiębiorstw wykorzystujących Internet do korzystania z serwisu posprzedaŝnego, X 10 liczba przedsiębiorstw posiadających własną stronę internetową (WWW). Wszystkie z wymienionych zmiennych odznaczały się duŝym zróŝnicowaniem i miały charakter stymulant. Procedurę wyznaczania taksonomicznego miernika rozwoju rozpoczęto od zastosowania metody bezwzorcowej. W tym celu odpowiednio znormalizowano wartości cech i wyznaczono zmienną syntetyczną, a końcowe rezultaty tych obliczeń zestawiono w tabeli 1. Następnie zastosowano, dla tych samych danych, metodę wzorcową. Jako zmienną syntetyczną zastosowano miarę Hellwiga. Macierz danych poddano standaryzacji, a następnie wyznaczono wzorzec P 0 o współrzędnych (2,008; 2,021; 0,126; 2,026; 2,031; 1,916; 1,972; 2,077; 1,872; 2,196). Po czym określono odległości taksonomiczne kaŝdego obiektu od wzorca i skonstruowano syntetyczną miarę rozwoju, którą zaprezentowano w tabeli 1.

10 10 Aneta Becker, Jarosław Becker Metody oceny stopnia zaawansowania teleinformatycznego polskich przedsiębiorstw Lp. Tabela 1. TMR poziomu wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w przedsiębiorstwach według wykonywanego rodzaju działalności Rodzaj działalnoścci bezwzorcowa Metoda wzorcowa 1 Przetwórstwo przemysłowe 0,982 0,985 2 Handel i naprawy 0,837 0,857 3 Obsługa nieruchomości, firm, działalność B+R 0,265 0,487 4 Budownictwo 0,252 0,477 5 Transport, magazynowanie i łączność 0,166 0,411 6 Informatyka 0,064 0,337 7 Pośrednictwo finansowe 0,055 0,332 8 Hotele i inne obiekty noclegowe turystyki 0,037 0,317 9 Działalność filmowa, radiowa i telewizyjna 0,012 0,300 Źródło: opracowanie własne Uzyskane wyniki wskazują, Ŝe zastosowanie zarówno metody bezwzorcowej jak i wzorcowej dało jednakowe uporządkowanie przedsiębiorstw sklasyfikowanych według prowadzonych rodzajów działalności. Przy czym miary syntetyczne otrzymane metodą wzorca rozwoju wykazują nieco większe wartości w porównaniu z zmiennymi syntetycznymi obliczonymi według formuły bezwzorcowej. NajwyŜszym poziomem rozwoju wykorzystania Internetu wykazują podmioty zajmujące się przetwórstwem przemysłowym. Nieco niŝszą rangę reprezentują firmy parające się handlem i naprawami. Zdecydowanie najniŝszym poziomem zaangaŝowania w Internet odznaczają się jednostki skoncentrowane na działalności filmowej, radiowej i telewizyjnej. 5. Podsumowanie Funkcjonowanie przedsiębiorstw w przestrzeni internetowej przynosi wiele korzyści nie tylko im, ale takŝe podmiotom (klientom), którzy z nimi współpracują. Firmy po zastosowaniu technologii internetowych uzyskują między innymi: szybką i tanią łączność z partnerami i klientami, obsługę klientów i partnerów w systemie 24 godzinnym, tanią i szybką dystrybucję towarów i usług, które mogą być przesyłane w formie elektronicznej oraz bezpłatny dostęp do istotnych danych gospodarczych. Łatwiejsze jest takŝe monitorowanie rynku, czyli pojawianie się nowych produktów u konkurencji czy trendów rozwoju lub branŝy oraz poszukiwanie nowych rynków zbytu lub partnerów biznesowych.[6] Z przeprowadzonych przez GUS badań wynika, Ŝe w 2006 r,. w Polsce ponad 93% analizowanych firm wykorzystywało komputery, a dostęp do Internetu posiadało 89% z nich. Oznacza to, Ŝe polskie przedsiębiorstwa zdają sobie sprawę jak waŝnym narzędziem jest Internet i jakie daje moŝliwości. Zdecydowana większość podmiotów wykorzystywała Internet do kontaktowania się z administracją publiczną i korzystania z usług bankowych, a prawie połowa monitorowała w ten sposób rynek. Jedna czwarta firm była zainteresowana szkoleniem pracowników lub dokonywaniem zakupów. Natomiast tylko nieliczni prowadzili sprzedaŝ on-line. Zastosowanie taksonomicznego miernika rozwoju pozwoliło na uporządkowanie przedsię-

11 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, biorstw, zaklasyfikowanych do poszczególnych branŝ, według ich zaangaŝowania w technologie teleinformatyczne. Największy odsetek pracujących, wykorzystujących komputery z dostępem do Internetu zgrupowany był w podmiotach związanych z przetwórstwem przemysłowym, handlem i naprawami. BranŜe te dominowały, jeśli chodzi o posiadanie systemu informatycznego do obsługi zamówień, zatrudnianie osób w systemie telepracy czy posiadanie własnej strony internetowej. NajniŜsze wskaźniki osiągnęły firmy związane z działalnością filmową, radiową i telewizyjną. 6. Literatura 1. Nowak-Nova D.: Wstęp do epolski, czyli rola nowych technologii w rozwoju społecznym oraz kierunki działań rządu na rzecz rozwoju społeczeństwa informacyjnego, w: Internet w firmie firma w Internecie, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, 2001, 2. Nowak E.: Metody taksonomiczne w klasyfikacji obiektów społeczno-gospodarczych, PWE, Warszawa Społeczeństwo informacyjne w Polsce, Wyniki badań statystycznych z lat , GUS, Warszawa 2008, informacyjne_w_polsce_ pdf 4. Sokołowski A., Zając K.: Rozwój demograficzny a rozwój gospodarczy, PWE, Warszawa b_przedsiebiorstwa.xls. 6. Małachowski A. (red.), Internet w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Wyd. Akademii Ekonomicznej im. Oskara Lanego we Wrocławiu, Wrocław Ostasiewicz W. (red.): Statystyczne metody analizy danych, Wyd. Akademii Ekonomicznej im. Oskara Lanego we Wrocławiu, Wrocław 1998.

12 12 Aneta Becker, Jarosław Becker Metody oceny stopnia zaawansowania teleinformatycznego polskich przedsiębiorstw EVALUATION METHODS OF THE LEVEL OF TELE-INFORMATIC ADVANCEMENT OF POLISH ENTERPRISES Summary The article characterizes the use of tele-informatic technologies in Polish enterprises in The entities were arranged by means of a taxonomic meter (grouped according to the type of their economic activity) with consideration to the extent to which they make use of the described technologies. Two methods were used in the research: the pattern - less and the pattern methods, which gave similar results. Keywords: taxonomic development meter, synthetic development meter, pattern less and pattern method, IT technologies, tele-informatic technologies, the development of Internet technologies in companies Aneta Becker Akademia Rolnicza w Szczecinie Szczecin, ul. Monte Cassino 16 Jarosław Becker Politechnika Szczecińska Szczecin, ul. śołnierska 49 abecker@orange.pl jbecker@wi.ps.pl

13 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, MIROSŁAW BEREZIŃSKI, DARIUSZ WAGNER Instytut Badań Systemowych PAN, Warszawa KAPITAŁ SPOŁECZNY POJĘCIE NOWE CZY ZAPOMNIANE Streszczenie Przeprowadzono krytyczną analizę definicji pojęcia kapitału społecznego, podanych przez Bourdieu i Colemana. Zwrócono uwagę na nieprawidłowość bezpośredniego przenoszenia na grunt europejski koncepcji kapitału społecznego, sformułowanych w innych kręgach cywilizacyjnym i kulturowych. Pokazano wkład europejskich szkół filozoficznych, socjologicznych i ekonomicznych, w tym polskiej, w sformułowanie teorii kapitału społecznego. Wskazano na potrzebę dostosowania tej teorii do specyfiki cywilizacji europejskiej oraz kultur narodowych poszczególnych krajów. Sformułowano podstawowe postulaty, które powinny być uwzględnione w tych teoriach. Słowa kluczowe: potencjał społeczny, kapitał społeczny, społeczeństwo, kultura, praca fizyczna i intelektualna 1. Wprowadzenie We współczesnej literaturze naukowej dotyczącej ekonomii, zarządzania i organizacji bardzo często uŝywane są pojęcia typu: społeczeństwo sieciowe, społeczeństwo informacyjne, gospodarka oparta na wiedzy, kapitał ludzki, kapitał społeczny itp. Autorzy wielu z tych prac wychodząc z róŝnych przesłanek i spodziewanych zastosowań posługują się róŝnymi definicjami pojęć, co moŝe prowadzić do błędnych interpretacji. Dość często nie bierze się teŝ pod uwagę prac, które powstały w przeszłości, a w których trzeba upatrywać źródeł obecnych teorii. Wydaje się więc uzasadnione podjęcie próby osadzenia teorii kapitału społecznego na fundamencie tych prac, wyjaśnienie znaczenia stosowanych w niej pojęć i wskazanie źródeł rozbieŝności róŝnych definicji, zwłaszcza podstawowego dla niej pojęcia kapitału społecznego. W wielu pracach z dziedziny kapitału społecznego stosowane jest podejście reprezentujące czysto ekonomiczny punkt widzenia, a mówiąc dokładniej punkt widzenia towarzystw ubezpieczeniowych, które zrozumiały, Ŝe o wartości firmy decyduje w duŝej mierze jej kapitał społeczny (zob., np., [1]). Towarzystwa te co jest w pełni uzasadnione dąŝą do wyraŝenia wartości całego kapitału społecznego firmy i jego składowych w jednostkach monetarnych. Konsekwencją tego jest zawsze wybór określonego aparatu matematycznego i przyjmowanie addytywności wartości kapitału społecznego. Takie podejście jest w wielu przypadkach w pełni uzasadnione, chociaŝ naszym zdaniem nie wyczerpuje wszystkich istotnych cech kapitału społecznego. Do modelowania tego zjawiska i jego dynamiki trzeba opracować nowe metody i nową arytmetykę, uwzględniającą nieaddytywność kapitału społecznego.

14 14 Mirosław Bereziński, Dariusz Wagner Kapitał społeczny pojęcie nowe czy zapomniane 2. Społeczeństwo kultura praca Mówiąc o gospodarce opartej na wiedzy trzeba pamiętać, Ŝe gospodarowanie odbywa się zawsze w ramach pewnego porządku społecznego. Osoba ludzka jest z natury istotą społeczną, nie moŝe Ŝyć i realizować swej osobowości bez odniesienia do innych. Potrzebuje więc rodziny, kolegów, przyjaciół, sąsiadów i innych grup społecznych oraz społeczeństwa. Są róŝne definicje społeczeństwa. Dla ustalenia punktu odniesienia naszych rozwaŝań przyjmiemy za J. Turowskim, Ŝe stanowi ono historycznie ukształtowaną wielość zbiorowości, grup społecznych oraz ich instytucji wzajemnie od siebie uzaleŝnionych, zintegrowanych przez instytucje społeczności nadrzędnych (narodu, państwa, plemienia), posiadających określone, wspólne obiektywne warunki bytu i pewne wspólne kompleksy kultury ([35], s. 52). Przestrzenią integracji społeczeństwa jest kultura, czyli ogół wytworów działalności ludzkiej, materialnych i niematerialnych, wartości i sposobów postępowania, uznawanych, zobiektywizowanych i przyjętych w dowolnych zbiorowościach, przekazywanych innym zbiorowościom i następnym pokoleniom ([31], s. 78). Rdzeniem kultury są wartości, z których wynikają normy oraz wzory zachowań, regulujące wszystkie sfery Ŝycia społecznego i będące ostatecznymi kryteriami oceniania. Kultura jako historycznie nagromadzony dorobek materialny i duchowy społeczeństwa, utrwalony na wszystkich polach działalności człowieka (indywidualnym, rodzinnym, społecznym, gospodarczym, politycznym, naukowym, technicznym, prawnym, edukacyjnym, wychowawczym itd.) jest całościowym efektem wielorakiej pracy pokoleń. Dzięki kulturze wytwarza się wśród ludzi więź, stanowiąca o międzyludzkim oraz społecznym charakterze ludzkiego bytowania i sprawiająca, Ŝe społeczeństwo staje się systemem. Jest to system wielocelowy, hierarchicznie zorganizowany. Co więcej, jest to system złoŝony, unikatowy, otwarty, dynamiczny, nieliniowy, funkcjonujący i rozwijający się w warunkach róŝnorakich niepewności (a co za tym idzie róŝnorodnych form ryzyka) oraz nieokreśloności przyszłości. Czynniki niepewności i nieokreśloności sprawiają, Ŝe jest to system słabo przewidywalny. Jednym z podstawowych działań, wynikających z samej koncepcji rozpatrywania społeczeństwa jako systemu, jest jego dekompozycja na podsystemy. Sposób dekompozycji wynika zazwyczaj z celu, któremu ma ona słuŝyć. Z punktu widzenia naszych rozwaŝań korzystne jest wyodrębnienie w społeczeństwie trzech wzajemnie ze sobą powiązanych podsystemów: czasoprzestrzeni geograficzno-ekonomicznej, struktury społecznej oraz kultury. W toku wzajemnych interakcji tych składowych powstają rozmaite formy Ŝycia społecznego i kształtuje się więź społeczna, czyli zorganizowany system stosunków, instytucji, środków kontroli społecznej, skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy składowe zbiorowości w całość zdolną do trwania i rozwoju ([31], s. 239). Z kaŝdą formą społecznej interakcji wiąŝe się konieczność wykonania odpowiedniego rodzaju pracy. W wyniku wielorakiej pracy, włoŝonej przez wszystkie podmioty Ŝycia społecznego w danym przedziale czasu, społeczeństwo tworzy bogactwo rozmaitych wartości materialnych, duchowych i umysłowych. Razem wzięte tworzą one agregat, który w socjologii nazywa się potencjałem społecznym (zob., np.: [6], [18]). Tkwią w nim wszystkie moŝliwości materialne, duchowe i umysłowe społeczeństwa, które w odpowiednich warunkach ujawniają się. Trzeba pamiętać, Ŝe potencjał społeczny nie jest arytmetyczną sumą wszystkich wchodzących w jego skład wartości, lecz jest tworem synergetycznym ([9], [10], [11]). Społeczeństwo jest systemem wieloaspektowym i wielokontekstowym, przy czym między moŝliwymi aspektami i kontekstami z reguły występują sprzeczności nieantagonistyczne bądź w skrajnych przypadkach antagonistyczne. KaŜdy fakt społeczny trzeba więc rozpatrywać rów-

15 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, nocześnie z wielu punktów widzenia (socjologicznego, ekonomicznego, politycznego, aksjologicznego, geograficznego itd.), biorąc pod uwagę moŝliwe rozmaite wewnętrzne i zewnętrzne uwarunkowania jego zaistnienia. KaŜdemu punktowi widzenia odpowiada specyficzny dla dziedziny, którą reprezentuje, sposób patrzenia na społeczeństwo i jego potencjał społeczny. W szczególności ekonomia traktuje ten potencjał jako jeden z czynników produkcji i nazywa kapitałem społecznym (zob., np.: [23}, [32]). 3. Polski i europejski wkład w formułowanie pojęcia kapitału społecznego We współczesnej literaturze ekonomicznej pojęcie kapitału społecznego jest róŝnie rozumiane. Ten brak jednoznaczności ma dwa źródła. Pierwszym i podstawowym jest nie zawsze poprawne, między innymi z filozoficznego punktu widzenia, ustawienie relacji między kapitałem ludzkim i kapitałem społecznym. Drugim jest traktowanie tych pojęć przez wielu autorów jako nowych kategorii ekonomicznych, których wprowadzenie ma zrewolucjonizować ekonomię i uczynić z niej środek skutecznie wspomagający realizację koncepcji społeczeństwa informacyjnego, gospodarki opartej na wiedzy, społeczeństwa sieciowego itp. Tymczasem Ŝadna z tych koncepcji nie jest ani w pełni nowa, ani w pełni nowatorska, chociaŝ kaŝda z nich zwraca uwagę na obiektywnie istotny aspekt współczesnego Ŝycia społecznego i gospodarczego. Na przykład, nie ma nic szczególnego w przedstawionej przez J. van Dijka koncepcji społeczeństwa sieciowego, rozumianego jako wielopoziomowy system hierarchiczny, którego organizacja na wszystkich poziomach hierarchii jest efektem wzajemnego oddziaływania na siebie róŝnorakich sieci społecznych, gospodarczych i medialnych [5]. Wielopoziomowość i hierarchiczność organizacji społeczeństwa są faktami znanymi od dawna. Od dawna teŝ wiadomo, Ŝe matematycznymi modelami takich struktur są grafy i sieci (zob., np.: [12], [13]. [14], [30]). Wiadomo teŝ, Ŝe z uwagi na losowość czynników charakteryzujących podmioty społeczne oraz ich interakcje są to grafy i sieci stochastyczne (zob., np.: [2], [8], [22], [26]). PoniewaŜ z samej istoty społeczeństwa jako systemu oprócz innych cech, które juŝ wymieniliśmy wynika hierarchiczność, wielosieciowość, stochastyczność i zdolność do samoorganizacji, więc ideę społeczeństwa sieciowego trzeba uznać za uboŝszą od klasycznej idei społeczeństwa, która zasadza się na fakcie, Ŝe rdzeniem organizacyjnym społeczeństwa jest więź społeczna wynikająca ze wspólnoty wartości i interesów oraz nadrzędności dobra wspólnego nad dobrem indywidualnym (zob.,, np.: [16], [17], [34], [35]). Niewątpliwą zasługą J. van Dijka jest jednak zwrócenie uwagi środowisk odpowiedzialnych za kształtowanie rozwoju społeczeństw na konieczność poszukiwania rozwiązań alternatywnych w stosunku do dominującej obecnie w świecie destruktywnej koncepcji społeczeństwa biernych odbiorców kultury masowej. Mówiąc więc o społeczeństwie sieciowym trzeba wyraźnie podkreślać, Ŝe sieciowość jest jednym z wielu moŝliwych jego atrybutów, wynikającym z celowości, wielości, róŝnorodności i zło- Ŝoności społecznych interakcji ([16], [18], [19], [20], [33], 36], [37]). Podobna sytuacja zachodzi, gdy mówi się o społeczeństwie wiedzy lub społeczeństwie informacyjnym. Wiedza i informacja są równieŝ atrybutami kaŝdego społeczeństwa. Dorobek cywilizacyjny i kulturowy ludzkości dobitnie świadczy o tym, Ŝe poza być moŝe sytuacjami wyjątkowymi, nie było i nie ma takiego społeczeństwa, którego nie moŝna by nazwać społeczeństwem wiedzy bądź społeczeństwem informacyjnym. śadne społeczeństwo nie mogłoby bowiem powstać, trwać i rozwijać się bez wyrobienia i doskonalenia więzi społecznej, a do tego zawsze była i jest potrzebna moŝliwość zdobywania wiedzy i dzielenia się nią za pomocą dostępnych środków komunikacji społecznej. Wiedza jest bowiem wartością, której zasób społeczny jest tym większy, im więcej jednostek ma dostęp do jej

16 16 Mirosław Bereziński, Dariusz Wagner Kapitał społeczny pojęcie nowe czy zapomniane zdobywania i dzielenia się nią z innymi. Na rozwój ludzkości i społeczeństw moŝna więc patrzeć, między innymi, przez pryzmat postępu jaki dokonał się w dziedzinie techniki i technologii komunikacji społecznej. KaŜde społeczeństwo było i jest społeczeństwem wiedzy oraz społeczeństwem informacyjnym, natomiast same techniki i technologie informacyjne przeszły w toku dziejów głęboką ewolucję, której zwieńczeniem w obecnej fazie rozwoju ludzkości stały się cyfrowe multimedialne technologie informacyjne. Na kaŝdym etapie rozwoju poszczególnych społeczeństw wiedza i informacja były czynnikami stymulującymi wielkość oraz jakość ich potencjału społecznego, ten zaś wpływał dynamizująco na tempo ich rozwoju gospodarczego i kulturalnego. Wydaje się, Ŝe niezwykła popularność, którą teraz zyskały pojęcia potencjału i kapitału społecznego wynika z faktu, Ŝe w rozwoju społeczeństw rola informacji nigdy nie była tak wielka, jak obecnie. Powszechnie uwaŝa się, Ŝe pojęcie kapitału społecznego zostało wprowadzone w końcu lat osiemdziesiątych dwudziestego stulecia przez francuskiego socjologa P. Bourdieu. Pisze on: Kapitał społeczny jest zbiorem rzeczywistych bądź moŝliwych zasobów, związanych z posiadaniem trwałej sieci relacji, która w mniejszym lub większym stopniu instytucjonalizuje zawieranie znajomości i wzajemne poznanie. Innymi słowy, jest zbiorem zasobów będących w posiadaniu określonej grupy osób, które nie tylko mają pewne wspólne cechy ( ), ale są równieŝ ze sobą powiązane za pomocą zaleŝności trwałych i uŝytecznych. ZaleŜności te nie sprowadzają się do obiektywnych relacji styczności w przestrzeni fizycznej (geograficznej), ekonomicznej lub społecznej, poniewaŝ opierają się na wymianie dóbr materialnych i niematerialnych, której uruchomienie i utrwalenie wymaga uprzedniego poznania tych relacji. Wielkość kapitału społecznego posiadanego przez konkretną jednostkę zaleŝy więc od przestrzennej rozciągłości sieci zaleŝności, którą moŝe ona efektywnie uaktywnić oraz od wielkości kapitału (ekonomicznego, kulturalnego lub symbolicznego) posiadanego przez kaŝdą z osób, z którymi jest powiązana ([1], s. 2). Bourdieu przyjął, Ŝe wartość tak rozumianego kapitału społecznego daje się wyrazić w jednostkach pienięŝnych i jest sumą wartości trzech czynników: właściwego kapitału społecznego, kapitału ekonomicznego i kapitału kulturalnego. ZałoŜył, Ŝe społeczeństwo ma strukturę klasową i stwierdził, iŝ wartość tę naleŝy szacować odrębnie dla kaŝdej z klas. Wyraził pogląd, Ŝe czynnikiem dynamizującym Ŝycie społeczne jest walka klas i Ŝe z tego powodu kapitał społeczny powinien być traktowany jako jeden z głównych zasobów w tej walce [2]. Koncepcja kapitału społecznego, którą zaproponował Bourdieu, nie zyskała większej akceptacji. Z uznaniem spotkała się natomiast definicja tego pojęcia podana przez amerykańskiego socjologa, J. S. Colemana. Przyjął on, Ŝe istotą kapitału społecznego są stosunki międzyludzkie i posługując się analogią do istniejących juŝ w ekonomii pojęć kapitału fizycznego, finansowego i ludzkiego stwierdził: Pojęcie kapitału społecznego określa się za pomocą spełnianych przezeń funkcji. Nie stanowi go pojedyncza jednostka ludzka, ale zbiór jednostek mających dwie wspólne cechy: (1) kaŝda z jednostek reprezentuje jakiś aspekt określonej struktury społecznej i (2) kaŝda ułatwia określone działania pozostałym jednostkom naleŝącym do tego zbioru. Podobnie jak inne rodzaje kapitału, kapitał społeczny ma moc produkcyjną, co umoŝliwia uŝycie go do realizacji takich celów, których osiągnięcie bez jego uŝycia byłoby niemoŝliwe. Podobnie jak kapitał fizyczny i ludzki, kapitał społeczny nie moŝe być w pełni zastąpiony przez inne formy kapitału, jednak jego specyfika moŝe być róŝna w odniesieniu do róŝnych przedsięwzięć. Określona postać kapitału społecznego, wartościowa z punktu widzenia pewnych działań, moŝe być bezuŝyteczna lub nawet szkodliwa z punktu widzenia innych ([4], s. S98). Coleman, podobnie jak Bourdieu, traktuje więc kapitał społeczny jako zasób umoŝliwiający prowadzenie określonych racjonalnych działań. Wy-

17 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, róŝnia on trzy składowe tego kapitału: (1) obowiązki i oczekiwania, które zaleŝą od tego, czy otoczenie społeczne jest godne zaufania czy teŝ nie, (2) środki umoŝliwiające nawiązywanie i podtrzymywanie stosunków społecznych oraz (3) normy społeczne, którym towarzyszą odpowiednie sankcje. Według Colemana, podstawową cechą róŝniącą kapitał społeczny od innych form kapitału jest to, iŝ stanowi on dobro publiczne. Twierdzi bowiem, Ŝe: podobnie jak kapitał fizyczny powstaje przez przetworzenie materii w narzędzia, które ułatwiają produkcję, tak kapitał ludzki powstaje przez przemianę ludzkich umiejętności oraz moŝliwości i uzdatnianie ich do wykorzystania w inny niŝ dotychczas sposób ([4], s. S100). Podkreśla równieŝ, Ŝe kapitał społeczny powstaje w trybie zmian zachodzących w stosunkach międzyosobowych, które ułatwiają ludzką działalność. Coleman zwraca uwagę na to, Ŝe: (1) kapitał fizyczny jest w pełni namacalny i tkwi w obserwowalnych postaciach materii, (2) kapitał ludzki jest mniej namacalny, gdyŝ jest ukryty w umiejętnościach i wiedzy jednostki, zaś (3) najmniej namacalny jest kapitał społeczny, poniewaŝ istnieje i wyraŝa się w relacjach międzyludzkich. Kapitał fizyczny i ludzki ułatwiają działalność produkcyjną, tak samo ułatwia ją kapitał społeczny. Koncepcja kapitału społecznego zaproponowana przez J.S. Colemana została rozwinięta przez innego amerykańskiego socjologa, R.D. Putnama. Przyjął on, Ŝe na kapitał społeczny składają się trzy elementy: (1) obowiązki moralne i normy, (2) wartości społeczne, w tym przede wszystkim zaufanie oraz (3) sieci społeczne, a zwłaszcza stowarzyszenia ochotnicze. Centralną tezą Putnama jest stwierdzenie, Ŝe jeŝeli region ma dobrze funkcjonujący system gospodarczy i wysoki poziom integracji politycznej, to jest to wynikiem skutecznej akumulacji w tym regionie kapitału społecznego [27]. UwaŜamy, Ŝe koncepcja kapitału społecznego zaproponowana przez Colemana, do tego stopnia zaciąŝyła na umysłowości badaczy europejskich, Ŝe niemal całkowicie zostały zaniedbane badania własne, uwzględniające korzenie i specyfikę kultury europejskiej oraz dorobek europejskich szkół filozoficznych, socjologicznych i ekonomicznych. W pełni doceniając teoretyczną i praktyczną wartość szkoły amerykańskiej w dziedzinie kapitału społecznego trzeba zdawać sobie sprawę, Ŝe wyrosła ona w odmiennym od europejskiego kręgu kulturowym i przede wszystkim odpowiada potrzebom społeczeństwa amerykańskiego. Kraje europejskie muszą podjąć trud sformułowania własnych teorii kapitału społecznego, uwzględniających specyfikę swoich społeczeństw i ich systemy wartości. Niestety, z zaŝenowaniem trzeba stwierdzić, Ŝe badania takie są w Europie bardzo zaniedbane. Poświęca się niezwykle duŝo wysiłku na przeszczepienie na grunt europejski idei szkoły amerykańskiej w zakresie kapitału społecznego i z entuzjazmem głosi się hasła, których ogólny wydźwięk jest taki, Ŝe skoro amerykański model kapitału społecznego sprawdza się w Stanach Zjednoczonych, to powinien równieŝ sprawdzić się w warunkach innych krajów, równieŝ europejskich. Jest to pogląd błędny. Krajom europejskim i to nie tylko skupionym w Unii Europejskiej są potrzebne własne teorie kapitału społecznego, z których z czasem powinna wyrosnąć jednolita interdyscyplinarna teoria, uwzględniająca cywilizacyjną i kulturową toŝsamość Europy. Trzeba dotrzeć do korzeni europejskiej myśli w dziedzinie potencjału i kapitału społecznego. Nie jest to postulat bezpodstawny. Trzeba bowiem przypomnieć, Ŝe pojęcie kapitału społecznego zostało wprowadzone i było uŝywane przez ekonomistów europejskich zamiennie z pojęciem kapitału narodowego co najmniej od końca lat dwudziestych dziewiętnastego wieku. Dość stwierdzić, Ŝe wybitny ówczesny polski ekonomista, F. Skarbek, podkreślał, Ŝe kaŝda praca ludzka ma charakter społeczny i sprzyja powstawaniu kapitału narodowego. Wedle F. Skarbka kapitał narodowy jest to zbiorowe wyobraŝenie całej masy wartości w narodzie jakim do uŝytków przemysłowych i zy-

18 18 Mirosław Bereziński, Dariusz Wagner Kapitał społeczny pojęcie nowe czy zapomniane skownych nagromadzonych, z dwóch części się składa, to jest z kapitałów prywatną własnością będących, i z takich, do których Ŝadna pojedyncza osoba wyłącznego prawa nie ma ([29], s. 50)1. Sto lat później, inny wielki polski ekonomista, W. Lutosławski, pisał: Przy wzroście ogólnej ilości kapitału w społeczeństwie, zarazem rośnie teŝ kapitał społeczny, co jednak bynajmniej nie prowadzi do komunizmu państwowego, gdyŝ źródłem kapitału społecznego są ofiary tych, co sami posiadają. Kapitał społeczny stanowią nie tylko zbiory, biblioteki, parki publiczne i róŝne instytucje, stworzone dla godziwej rozrywki lub oświaty obywateli ale takŝe urządzenia i obyczaje, które sprzyjają wzrostowi dobrobytu powszechnego. Więc kapitałem społecznym jest sprawna policja, doskonała organizacja sprawiedliwości, wysoki poziom oświaty, wartość moralna sądownictwa, duchowieństwa i nauczycieli, znaczna ilość instytucji naukowych prywatnych, niezaleŝnych od państwa, w rodzaju Instytut Pasteur w ParyŜu, i wogóle wszystko, to, co sprzyja twórczości ducha i przez to mnoŝy wydajność pracy ludzkiej. Im większy jest kapitał społeczny, z którego całe społeczeństwo korzysta, tem większa bywa swoboda jednostek zabezpieczająca je przed indywidualną nędzą. To pobudza twórczość ducha i wzmaga nierówność mienia, lecz zarazem podnosi poziom majątkowy najwięcej upośledzonych warstw ludności, stopniowo usuwając róŝnicę między kapitalistą, a nic nie posiadającym, gdyŝ w dobrze urządzonem społeczeństwie, zapewniającym wszystkim indywidualny rozwój, wszyscy będą kapitalistami, prócz tylko zbrodniarzy, zwyrodniałych, lub upośledzonych na umyśle, których ilość będzie coraz to mniejsza, aŝ zupełnie ich zabraknie ([17], s ). UwaŜał on, wykazując głębokie zrozumienie istoty pojęcia kapitału społecznego, Ŝe: (1) Trzeba, Ŝeby ogół pracujących pojął, Ŝe nie praca, lecz twórczość ducha jest spręŝyną produkcji, więc wszystko, co tę twórczość hamuje, ogranicza produkcję i powoduje ubóstwo pracowników. Twórczość ducha wyraŝa się w stosunku do pracy dwojako, jako twórczość organizacyjna i jako twórczość wynalazcza ([17], s. 98); (2) Takie są naczelne prawa polskiej teorii kapitału: harmonia czynników produkcji i wyzwolenie pracy i całego stosunku między kapitałem i pracą od interwencji państwowej Na tej drodze automatycznie konflikt między kapitałem i pracą będzie się łagodził, bo w wolnej konkurencji zwycięŝą te warsztaty pracy, w których robotnik będzie miał najłatwiejszą drogę do zdobycia kapitału ([17], s.101); (3) Tylko prawdziwa i zupełna wolność nauczania i wychowania przy wolnej konkurencji szkół, da prawdziwie wysoki poziom oświaty i wychowania w społeczeństwie ([17], s. 192). Poglądy F. Skarbka i W. Lutosławskiego na rolę potencjału i kapitału społecznego w kształtowaniu dobrobytu krajów nie były odosobnione. Problem ten nurtował w owym czasie wielu filozofów, socjologów i ekonomistów europejskich. Przykładem moŝe być E. Philippovich, jeden z twórców austriackiej szkoły ekonomicznej. Pisał on: Wyraz kapitał w znaczeniu kapitału produktywnego wiąŝe się z techniczno-gospodarczem znaczeniem środków wytwarzania i uwydatnia róŝnice, mające znaczenie na kaŝdym stopniu społeczno-gospodarczego rozwoju. Kapitał w tem rozumieniu jest kategorią czysto-gospodarczą. Określa się go równieŝ jako kapitał w społecznogospodarczem znaczeniu lub społeczny dlatego, Ŝe brany tu jest pod uwagę nie jego stosunek do posiadacza kapitału, lecz jego funkcje techniczno-wytwórcze, które nie są związane z prawem rozporządzania jakiegoś określonego posiadacza, a temsamem mające znaczenie takŝe z punktu widzenia gospodarstwa społecznego, jako całości ([24], s. 275). Istnieje zasadnicza róŝnica między sensem pojęcia kapitału społecznego w pracach F. Skarbka, W. Lutosławskiego, E. Philippovicha oraz wielu innych socjologów i ekonomistów europej- 1 W cytatach i wykazie literatury zachowano pisownię oryginalną.

19 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, skich, a sensem, jaki mu nadali P. Bourdieu (traktujący kapitał społeczny jako narzędzie w walce klas) i J.S. Coleman (traktujący kapitał społeczny niemal wyłącznie jako czynnik ułatwiający podejmowanie racjonalnych decyzji). W tradycji europejskiej pojęcie kapitału społecznego wyrosło i rozwijało się w ramach wyznaczonych przez filozofię człowieka jako wolnego bytu osobowego, którego stosunki międzyludzkie, w tym relacja do społeczeństwa i uczestnictwo w Ŝyciu społecznym, są regulowane przez system wartości osobowych, rodzinnych, zawodowych, obywatelskich, społecznych, narodowych i ogólnoludzkich. Z filozofii tej wynikła odmienna niŝ w pracach P. Bourdieu i przedstawicieli szkoły amerykańskiej koncepcja wzajemnej relacji pracy i kapitału, wzajemnego stosunku jednostki do jednostki, jednostki do społeczeństwa oraz społeczeństwa do jednostki, odmienna koncepcja systemu wartości itd. 4. Uwagi końcowe i wnioski Rzecznik praw obywatelskich, J. Kochanowski, stwierdza: Kapitał społeczny, czyli zestaw elementarnych wartości, takich jak uczciwość i prawdomówność, wywiązywanie się z umów, dotrzymywanie słowa, wzajemność w stosunkach z innymi i pamięć o obowiązkach, jest podstawą istnienia kaŝdej grupy społecznej. W stosunkach gospodarczych jego znaczenie jest porównywalne, a kto wie, czy nie waŝniejsze od kapitału ekonomicznego i ludzkiego, jeśli bowiem jego zabraknie, kapitał ludzki i finansowy teŝ ulegają rozpadowi [15]. I dalej: O aktualnym stanie kapitału społecznego, oprócz codziennej obserwacji, moŝna najbardziej obiektywnie przekonać się z sondaŝy opinii publicznych na temat wzajemnego zaufania współobywateli, zaufania do takich instytucji, jak sądy i parlament, czy byliby skłonni wziąć lub dać łapówkę, popełnić oszustwo podatkowe. Miarą jest takŝe stopień udziału w demokratycznych procedurach wyborach parlamentarnych i samorządowych. MoŜna teŝ badać stronę negatywną, czyli mierzyć rezultaty braku kapitału społecznego poprzez analizę rozpadu rodziny, spoŝycia narkotyków, społecznego nieładu (w postaci na przykład włóczęgostwa, graffiti, pijaństwa w miejscach publicznych i Ŝebractwa), skala korupcji, faktycznego niepłacenia podatków, wreszcie analizę wzrostu przestępczości. Wszystko wskazuje na to, Ŝe w Polsce mamy wielki spadek zasobów kapitału społecznego lub historycznie uwarunkowany jego niedobór [15]. Ta wypowiedź jest waŝna nie tylko dlatego, Ŝe w prosty sposób wyraŝa istotę pojęcia kapitału społecznego, ale takŝe dlatego, Ŝe wymieniono w niej niektóre waŝne czynniki, które w naszych warunkach powinny być brane pod uwagę jako jego determinanty. Istnieje potrzeba podjęcia intensywnych studiów na naturą, ilościowo-jakościową strukturą, dynamiką, modelowaniem i oceną wartości kapitału społecznego. W pracy zwróciliśmy uwagę przede wszystkim na konieczność odejścia od bezkrytycznego przenoszenia na grunt krajów europejskich wzorców i modeli kapitału społecznego, tworzonych i skutecznych w warunkach innych kultur, powrotu do rodzimych korzeni i podjęcia wysiłku stworzenia europejskiej szkoły w tej dziedzinie. U podstaw europejskiej teorii kapitału społecznego trzeba przede wszystkim połoŝyć system wartości odpowiadających cywilizacyjnej i kulturowej toŝsamości Europy. Musi być w nich uwzględniony dorobek ogólnoeuropejskich i narodowych szkół filozoficznych, socjologicznych i ekonomicznych. Muszą w niej znaleźć odbicie główne zasady Ŝycia społecznego, sformułowane przede wszystkim w kulturze europejskiej: zasada personalizmu, zasada równości ludzi na płaszczyźnie wartości i praw, zasada godności i wolności człowieka, zasada wzajemnej zaleŝności jednostki i społeczeństwa, zasada dobra wspólnego oraz zasady solidarności, pomocniczości i uczestnictwa. Zasady te ukształtowały się w toku cywilizacyjnego i kulturowego rozwoju Europy i sta-

20 20 Mirosław Bereziński, Dariusz Wagner Kapitał społeczny pojęcie nowe czy zapomniane nowią fundament zbudowany z systemu wartości, z którego czerpała przeszłość, czerpie teraźniejszość i na którym zasadza się przyszłość Unii Europejskiej. śadna metoda identyfikacji struktury kapitału społecznego jakichkolwiek jednostek organizacyjnych (państw lub grup państw, regionów, przedsiębiorstw itd.) oraz szacowania jego wartości, nie moŝe być sprzeczna z tymi zasadami. W opracowanym przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego programie operacyjnym Kapitał ludzki przyjęto, Ŝe termin kapitał ludzki jest pojęciem oznaczającym zasób wiedzy, umiejętności oraz potencjału zawartego w kaŝdym człowieku i w społeczeństwie jako całości, określającym zdolności do pracy, adaptacji do zmian w otoczeniu oraz moŝliwości kreacji nowych rozwiązań. Przyjęto teŝ, Ŝe w bezpośredniej korelacji z kapitałem ludzkim pozostaje kapitał społeczny, oznaczający zasoby umiejętności, informacji kultury, wiedzy i kreatywności jednostek oraz związki pomiędzy ludźmi i organizacjami. Zwrócono teŝ uwagę, Ŝe kapitał społeczny nie jest tylko prostą sumą kapitałów jednostek, ale jest takŝe kreowany przez instytucje oraz pomnaŝany poprzez ich zdolność do współdziałania ([25], s. 5). Stwierdzenia te współgrają z zarysowaną przez nas koncepcją prac nad narodową teorią kapitału społecznego. UwaŜamy, Ŝe prace te powinny mieć charakter interdyscyplinarny oraz systemowy. NaleŜy przede wszystkim dokonać identyfikacji czynników istotnych dla kształtowania potencjału społecznego, co przełoŝy się na określenie wymiarowości modeli kapitału społecznego. Nie moŝna z góry zakładać, Ŝe w warunkach polskich będzie to model czterowymiarowy. Trzeba opracować metody identyfikacyjne uwzględniające fakt, Ŝe podstawowe cechy Ŝycia społecznego mają charakter jakościowy i nie zawsze dają się skwantyfikować. PoniewaŜ społeczeństwo jest systemem o wielowymiarowej i wielosieciowej strukturze hierarchicznej, odwzorowującej sieć więzi społecznych, więc w naturalny sposób nasuwa się idea modelowania dynamiki powstawania i rozwoju kapitału społecznego za pomocą matematycznej teorii struktur oraz teorii grafów i sieci stochastycznych. Trzeba przy tym pamiętać, Ŝe przydatność klasycznych teorii probabilistycznych i statystycznych do opisu sieci więzi społecznych jest bardzo ograniczona, poniewaŝ zjawiska społeczne na ogół nie spełniają warunków uprawniających do wyraŝania ich w kategoriach klasycznego prawdopodobieństwa: główne zmienne opisujące społeczeństwo mają wprawdzie charakter losowy, ale z reguły nie jest to losowość z jaką ma się do czynienia w klasycznym rachunku prawdopodobieństwa i statystyce matematycznej. Trzeba więc wykorzystać inne matematyczne sposoby odwzorowywania przypadkowości stosunków społecznych, oferowane przez cybernetykę społeczną, mechanikę statystyczną, termodynamikę społeczną, teorie prawdopodobieństwa subiektywnego, rozmytego lub intuicyjnego, teorię gier itp. NaleŜy przy tym wystrzegać się dąŝenia do konstruowania w pełni sformalizowanych modeli struktur społecznych i kapitału społecznego, poniewaŝ zdecydowana większość faktów społecznych nie poddaje się formalizacji. 5. Literatura 1. Bourdieu P.: Le capital social. Actes de la Recherche en Sciences Sociales, vol. 31, 1980, pp Bourdieu P.: The forms of capital. W: Handbook of theory and research for the sociology of education (Richardson J.G., ed.). Greenwood Press, New York 1986, pp Burt R.S.: Models of network structure. Annual Review of Sociology, vol. 6, 1980, pp Coleman J.S.: (1988). Social capital in the creation of human capital. The American Journal of Sociology, vol. 94, 1988, pp. S95-S120.

21 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Dijk J. van: The network society: social aspects of new media. Sage, London Dobrzański K., Woźniak B., red.: Rozwój potencjału społecznego organizacji. Wydawnictwo COS GK, Koszalin Edvinson L., Malone M.S.: Intellectual capital. Harper Business, New York Galaskiewicz J., Marsden P.V.: Interorganizational resource networks: formal patterns of overlap. Social Science Research, vol. 7, 1978, pp Haken H.: Synergetics. An Introduction. Nonequlibrium phase-transi-tions and selforganization in physics, chemistry and biology. Springer-Verlag, Berlin Haken H.: Advanced synergetics. Instability hierarchies of self-organizing systems and devices. Springer-Verlag, Berlin Haken H.: Information and self-organization. A macroscopic approach to complex systems. Springer-Verlag, Berlin Harary F., Norman R.Z.: Graph theory as a mathematical model in social sciences. The University of Michigan Press, Ann Arbor Kemeny J.G., Snell J.L.: Mathematical models in the social sciences. The MIT Press, Cambridge Kemeny J.G., Snell J.L, Thompson G.L.: Introduction to finite mathematics. Prentice- Hall, New York Kochanowski J.: Przywracanie sensu. Rzeczpospolita, nr 236, Kossecki J.: Cybernetyka społeczna. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa Lutosławski W.: Jak rośnie dobrobyt? Zarys polskiej teorii gospodarstwa narodowego. S.A. KrzyŜanowski, Kraków Markiewicz K.: Problemy społeczne we współczesnych organizacjach. Wydawnictwo Difin, Warszawa Mazur M.: Cybernetyczna teoria układów samodzielnych. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa Mazur M.: Podstawy cybernetycznej teorii myślenia. W: Problemy psychologii matematycznej (Kozielecki J., red.),. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa Mazur M.: Cybernetyka i charakter. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa Miligram S.:The small world problem. Psychology Today, vol. 2, 1967, pp Ostrom E., Ahn T.K.: Foundations of social capital. Edward Elgar, Cheltenham Philippovich E.: Zarys ekonomii społecznej. Ogólna nauka o gospodarstwie społecznem. F. Hoesick, Warszawa POKL: Program Operacyjny Kapitał Ludzki. Narodowa strategia spójności Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa Pool I., Kochen M.: Contacts and influence. Social Networks. An International Journal of Structural Analysis, vol. 1, 1978, pp Putnam R.D.: Making democracy work. Civic traditions in modern Italy. Princeton University Press, Princeton Skarbek F.: Théorie des richesses sociales. F. Bechet, Paris Skarbek F.: Ogólne zasady nauki gospodarstwa narodowego, czyli czysta teoria ekonomji politycznej. Gebethner i Wolf, Warszawa 1926.

22 22 Mirosław Bereziński, Dariusz Wagner Kapitał społeczny pojęcie nowe czy zapomniane 30. Stone R.: Mathematics in the social sciences and other essays. MIT Press, Cambridge Szczepański J.: Elementarne pojęcia socjologii. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa Svendsen G.: Creation and destruction of social capital. Edward Elgar, Cheltenham Trentowski B.: Stosunek filozofii do cybernetyki, czyli sztuki rządzenia narodem. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa (1843, 1974). 34. Turowski J.: Socjologia. Małe struktury społeczne. Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin Turowski J.: Socjologia. Wielkie struktury społeczne. Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin Wiener N.: Cybernetics or control and communication in the animal and the machine. The MIT Press, Cambridge Wiener N.: The human use of human beings: cybernetics and society. Houghton Mifflin, Boston, SOCIAL CAPITAL NEW OR FORGOTTEN CONCEPT Summary The paper has critically discussed Bourdieu s and Colemen s view on social capital against the background of the analyses of the classical European and Polish economists. It is argued that there are remarkable differencies between the two views not only in terms of overall outlook on the concept of social capital but also in terms of man s philosophy. It is shown that throughout the 1980s and early 1900s, a number of European and Polish economists tried to develop a coherent economic theory of social capital. Although they were never entirely successful, their research led to a number of the principles that should underpin the modern theory of social capital. Keywords: social potential, social capital, society, culture, physical and intellectual work Mirosław Bereziński Dariusz Wagner Instytut Badań Systemowych PAN Warszawa, ul. Newelska 6 Mirosław.Berezinski@ibspan.waw.pl Dariusz.Wagner@ibspan.waw.pl

23 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, LUCYNA BOGDAN, GRAśYNA PETRICZEK Instytut Badań Systemowych PAN, Warszawa ALGORYTMY KOMPUTEROWE OBLICZANIA SIECI KANALIZACYJNYCH1 Streszczenie W pracy przedstawiono podstawowe zagadnienia związane z modelowaniem sieci kanalizacyjnej. Przedstawiono równania opisujące przepływy ścieków w sieci kanalizacyjnej. Zaprezentowano metody modelowania odcinków sieci i całej sieci oraz przedstawiono schematy blokowe algorytmów dla podanych metod. Słowa kluczowe: modelowanie matematyczne systemów kanalizacyjnych 1. Modele przepływu w sieciach kanalizacyjnych Przedstawiony poniŝej model dotyczy sytuacji sieci grawitacyjnej, rozgałęzionej, podzielonej węzłami na segmenty. Węzłami są punkty, w których następuje: połączenie kilku segmentów lub gałęzi sieci, zmiana parametrów sieci lub dopływ ścieków do sieci. W węzłach połączeniowych spełnione są równania ciągłości przepływu oraz warunek zgodności poziomów zwierciadła ścieków w kanałach łączących. Przyjęto, Ŝe segmenty charakteryzują się stałymi parametrami hydraulicznymi takimi jak: kształt, wymiar kanału, spadek dna oraz szorstkość. Dopływ ścieków odbywa się punktowo w węzłach sieci. Przyjęto, Ŝe segmenty charakteryzują się stałymi parametrami hydraulicznymi takimi jak: kształt, wymiar kanału, spadek dna oraz szorstkość. Dopływ ścieków odbywa się punktowo poprzez studzienki i ma charakter wolnozmienny w czasie i przestrzeni. Modele pracy sieci kanalizacyjnej bazują na układzie równań Saint-Venanta: a) równanie ciągłości: Q + A q = 0 x t b) równanie dynamiki: gdzie: 1 Q 2v Q v g F h v 2 A + + (1 2 ) = + S + S t + D A g t x x A g x L 0 A g A pole przekroju, m Q natęŝenie przepływu, dm 3 /m q boczny dopływ na jednostkę długości, dm 3 /s m (1) (2) 1 Artykuł napisany w ramach realizacji projektu badawczego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa WyŜszego N

24 Lucyna Bogdan, GraŜyna Petriczek Algorytmy komputerowe obliczania sieci kanalizacyjnych Q v = - średnia prędkość przepływu, m/s A S 0 spadek dna kanału S t spadek wywołany oporami tarcia F liczba Froude a B szerokość zwierciadła wody, m g przyśpieszenie ziemskie, m/s 2 F = D L człon zaleŝny od rodzaju dopływu q. Rozwiązanie układu równań (1) i (2), gdzie przepływ Q i wysokość napełnienia h = f(a) są wielkościami niewiadomymi, przy uwzględnieniu równań charakterystycznych ( na początku i na końcu kanału), wymaga w zaleŝności od długości odcinka L i kroku podziału x rozwiązania układu 2L/ x równań. Proces ten dla rozpatrywanego układu kanałów musi być tyle razy powtarzany, aŝ uzyska się spełnienie z zadaną dokładnością dwóch warunków w węzłach połączeniowych, z których pierwszy dotyczy zgodności sumy dopływów z węzła ( Q = 0), zaś drugi zgodności poziomów zwierciadeł wody. Przeprowadzenie podobnych obliczeń dla następnej chwili czasowej t = t+ t wymaga zapamiętania wartości natęŝeń przepływów Q i wysokości napełnień H we wszystkich punktach podziału sieci. W artykule przedstawiono metodę modelowania pracy sieci kanalizacyjnej opartą na równaniu ciągłości (1) i równaniu uwzględniającym straty hydrauliczne, opisane wzorem Manninga. PoniŜej przedstawiono zestaw zaleŝności opisujących ten model. Q = 1 R 2 / 3 S 1/ 2 A N 0 (3) gdzie: R promień hydrauliczny m N współczynnik szorstkości. Opis metody przeprowadzono na podstawie odcinka kanału przedstawionego na rys. 1. Kanał ten podzielony jest na "n" części o długościach odpowiednio x 1, x 2, x 3,..., x n. Zmiany przepływów w poszczególnych segmentach moŝna zapisać w postaci równań: gdzie qi Q1 = Q1 I( t) q1 v A g B Qi = Qi Qi 1 qi i = 1,,L (4) = q( t) xi. Przy załoŝeniu, Ŝe współczynnik szorstkości N oraz spadek dna kanału S 0 są stałe na całej długości rozpatrywanego odcinka zaleŝność określająca natęŝenie przepływu ma postać:

25 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Qi = 1 R 2 / 3 i S 1/ 2 A N 0 i (5) Po przekształceniu równania (1) do postaci: Q + A = 0 x t Rys.1. Schemat odcinka kanału i po połączenie z równaniami (4) otrzymujemy układ równań określający zmianę pola przekroju A w czasie t: Ai Qi 1 = Qi + q( t) t x i Obliczone zmiany pola przekroju są wykorzystywane przy określeniu A w następnym kroku czasowym: A ( t + t) = A t) + A t po połączeniu równań (7) i (8) otrzymano: Ai ( (8) t ( t + t) = + t ( ) + q( t) t A i x i Q i 1 Q i (9) Przyjmując, Ŝe natęŝenie przepływu Q i jest stałe dla danego okresu czasu t=0,.,t, pole przekroju A jest stałe na całej długości rozpatrywanego odcinka kanału x i i=1,.,n, po odpowiednich przekształceniach moŝna otrzymać podaną niŝej zaleŝność na zmianę wysokości napełnienia H i w poszczególnych odcinkach kanału gdzie: H x i i H i 2V i Q i Q 1 2V = i i q( t) + 1 ( S0 + S D ) x 1 2 x t + L i F i F F zmiana wysokości napełnienia w i-tym segmencie Q i natęŝenie przepływu w i-tym segmencie obliczane ze wzoru Manninga (6) (7) (10)

26 Lucyna Bogdan, GraŜyna Petriczek Algorytmy komputerowe obliczania sieci kanalizacyjnych V i średnia prędkość przepływu w i-tym segmencie q boczny dopływ do kanału na jednostkę długości. Obliczone zmiany wysokości napełnienia są wykorzystywane do obliczenia wartości napełnień w kolejnych segmentach kanału według następującej zaleŝności: 2 2 H Vi ( ) Vi ( ) 1 i = H i 1 + Q Q 1 q t x ( S0 S D ) 1 2 i i 1 2 i t + L (11) F F F NaleŜy zauwaŝyć, Ŝe wysokość napełnienia dla danego segmentu zaleŝy od liczby Froude a F określającej charakter przepływu; dla rozwaŝanej zaleŝności (12) naleŝy przyjąć, Ŝe przepływ ma charakter spokojny i F<1. Z postaci wzoru wyznaczającego F wynika, Ŝe wysokość napełnienia odcinka kanału zaleŝy w sposób nieliniowy od pola przekroju A. Schemat blokowy algorytmu obliczania natęŝeń przepływów, wysokości napełnień oraz wielkości powierzchni czynnej przedstawiono na rys. 2. Inną postać równań St. Venanta opisującą przepływ ścieków w sieci moŝna otrzymać zastępując głębokość napełnienia rzędną zwierciadła wody h oraz przyjmując, Ŝe pole przekroju czynnego A zaleŝy od rzędnej zwierciadła. Przy tych załoŝeniach przepływ ścieków w kanale, bez dopływu bocznego moŝe być opisany układem równań postaci: oraz: Równanie ciągłości: Q + B h = 0 x t Równanie dynamiczne: warunki graniczne: warunki brzegowe: gdzie: h Q Q 1 0 Q + A QB h + S + S + A QB h = 0 3 f (13) x g A x x ga 2 t t h(0,t), Q(0,t) i h(l,t), Q(L,t) h(x,0), Q(x,0) Q natęŝenie przepływu A pole przekroju czynnego h rzędna zwierciadła wody g przyśpieszenie ziemskie B szerokość zwierciadła wody S 0 spadek dna kanału S f spadek hydrauliczny L długość odcinka. (12)

27 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Zakładając, Ŝe funkcje Q(, ) i h(, ) są ciągłe i mają ciągłe pochodne, moŝna rozwinąć te funkcje w szereg Taylora wokół punktu t. Po odpowiednich przekształceniach otrzymujemy następujące zaleŝności: Q Q( x, t + t) = Q( x, t) + t v 2 B ga h 2v + v 2 B S ga S x x 0 f (14) Q h( x, t + t) = h( x, t) t 1 (15) B x W p o c zą te k D a n e : u k ła d s ie c i se g m e n ty,wę z ły o d c in k i s ie c i p a ra m e try h y d ra u lic z n e S 0 i. R i, x i p o c zą tk o w e w a rtoś c i z m ie n n y c h t= t+ t t= 0,,,,,.,T T K o n ie c N Z a d a j d o p ły w q (t) T i= 1,.,L i= i+ 1 N O b lic z : d la d a n e g o c z a s u t i o d c in k a x i A i, Q i, H i Rys 2. Schemat blokowy algorytmu obliczania natęŝeń przepływów i napełnień w sieci kanalizacyjnej Rozwiązanie powyŝszych równań otrzymuje się stosując aproksymację róŝnicami centralnymi pochodnych (według siatki przedstawionej na rys. 3). Oznaczmy: Q( xi, t) Qi ( t). Stosując oznaczenia zgodne z rys.3 otrzymujemy następujące zaleŝności opisujące natęŝenie przepływu Q oraz rzędną zwierciadła wody:

28 Lucyna Bogdan, GraŜyna Petriczek Algorytmy komputerowe obliczania sieci kanalizacyjnych t Q i ( t j + t) = Q i ( t j) + v 2 i t j B i t j g A i t j h x ( ) ( ) ( ) 2 i j + 1 ( + v 2 i ( t j) B i ( t j) S0 2 x g A i ( t j) S f ] hi ( Qi+ 1( t j ) Qi 1( t j )) 1 ( t ) ( t ) t )) 2 ( t ) ( t ) t )) h i 1 ( j v i j Q i + 1 ( j Q i 1 ( j ( t ) ( ) t j + t = hi t j (17) 2 x B i j dla i = 1,.., N-1 j = 0,, K. t - c z a s (16) + t j + 1 t j t t j - 1 x i - 1 i i + 1 N - 1 N x Rys.3. Prostokątna siatka na płaszczyźnie (x,t) PowyŜsze zaleŝności wyznaczane kolejno dla kaŝdego punktu i (od i=1 aŝ do i=n-1) umoŝliwiają obliczenie natęŝenia Q oraz rzędnej h we wszystkich punktach na poziomie j+1 tzn. dla kaŝdego odcinka czasu t i. Wartości zmiennych w węzłach brzegowych i = 0 i i = N wyznacza się stosując równania bilansu przepływów w węźle tzn. Q m = 0 oraz równania zgodności zwierciadła. Schemat blokowy algorytmu obliczania natęŝeń przepływów oraz wielkości rzędnych zwierciadła przedstawiono na rys Obliczanie hydrauliczne sieci kanalizacyjnej dla przepływów ustalonych Przedstawiony poniŝej algorytm odnosi się do przepływów równomiernych ustalonych. Ma on zastosowanie tylko do obliczania kanałów o przekroju kołowym. gdzie: Do obliczeń hydraulicznych stosuje się wzór Chezy na określenie przepływu Q= A c R J (18) Q natęŝenie objętości przepływu [m 3 /s] A przekrój poprzeczny kanału [m 2 ] c współczynnik oporu hydraulicznego Manninga

29 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, R promień hydrauliczny [m] J spadek zwierciadła wody n współczynnik szorstkości Manninga. 1 1 c= R 6 n W p o c zą t e k D a n e : u k ła d s ie c i s e g m e n t y, wę z ł y o d c in k i s ie c i p a r a m e tr y h y d r a u lic z n e S 0 i. S f i, A i, B i, d i w a r toś c i p o c zą tk o w e q ( t) t = t + t t= 0,,,,,.,T T K o n ie c N i= i+ 1 T i = 1,., L N O b lic z : d la d a n e g o c z a s u t i o d c in k a x i Q i, h i i= i+ 1 T O b lic z w a r toś c i b r z e g o w e Q i, h i w wę z ła c h Rys 4. Schemat blokowy algorytmu opisanego wzorami (16) (17) Dla natęŝenia przepływu Q, spadku dna kanału J oraz współczynnika chropowatości n oblicza się teoretyczną średnicę całkowicie wypełnionego kanału d t według zaleŝności: d = 1,548 n 3/ 8 Q 3/ 8 J 3/16 t (19) a następnie dobiera się najbliŝszą, wyŝszą znormalizowaną średnicę kanału. W celu obliczenia wysokości napełnienia kanału i prędkości przepływu ścieków ( przy częściowym wypełnieniu) opracowano zaleŝność uproszczoną. Z zaleŝności tej moŝna obliczyć wysokość napełnienia h [m] i prędkość przepływu v [m/s] z wystarczającą dokładnością dla napełnień:

30 Lucyna Bogdan, GraŜyna Petriczek Algorytmy komputerowe obliczania sieci kanalizacyjnych 0,2 h 0,8 (20) d Przy napełnieniu do 20 % wysokości kanału (tj. w przybliŝeniu do 9 % natęŝenia przepływu przy całkowitym napełnieniu kanału) dokładne obliczanie parametrów hydraulicznych nie ma praktycznego znaczenia, gdyŝ na dnie kanału znajdują się osady i płyną kanałem wody pochodzące z infiltracji. Wskutek tego wyniki obliczeń i wyniki dokładnych pomiarów przepływu w kanale róŝnią się od siebie znacznie. Obszar przepływu powyŝej 80 % wysokości napełnienia kanału jest bardzo niestabilny. Wielu autorów podaje dla tego obszaru szereg krzywych konsumpcyjnych, róŝniących się znacznie od krzywej obliczonej na podstawie wzoru Chezy. Z tego względu opisana metoda wyklucza większe napełnienie niŝ 82 % wysokości przekroju. W przedziale napełnień określonych nierównością (20) moŝna z wystarczająca dokładnością aproksymować krzywą konsumpcyjną i krzywą prędkości przepływu za pomocą zaleŝności: gdzie: Q Q c 4 / 3 = 1,6031 h 0,0893 d (21) 1/ 3 v = 1,317 h 0,0893 (22) v c d d średnica wewnętrzna kanału [m] h wysokość napełnienia [m] Q natęŝenie przepływu w kanale [m 3 /s] v prędkość przepływu przy częściowym napełnieniu [m/s] v c prędkość przepływu przy całkowitym napełnieniu [m/s] Q c natęŝenie przepływu przy całkowitym napełnieniu. Błąd względny aproksymacji krzywych w pobliŝu granic przedziału nierówności (20) nie przekracza 2,4 %. Maksymalny błąd względny, jaki moŝe wystąpić w całym przedziale nierówności (20) wynosi 5,3 %. Na rys. 5 linia ciągłą oznaczono krzywą natęŝenia przepływu, określoną na podstawie zaleŝności (21) i krzywą prędkości przepływu określoną z zaleŝności (22). Linią przerywaną zaznaczono te części krzywych określonych na podstawie wzoru Chezy, których przebieg róŝni się zasadniczo od krzywych według zaleŝności (21) i (22). Jeśli z równań (21) i (22) wyeliminujemy względne napełnienie h/d, to otrzymamy zaleŝność: v v c Q = 1,1704 Q c 1 4 Dla całkowicie wypełnionego kanału promień hydrauliczny R=0,25d natomiast A=0,785d 2. Podstawiając do powyŝszego wzoru za Q c i v c zaleŝności otrzymane ze wzoru Chezy dla całkowicie wypełnionego kanału otrzymujemy równanie postaci:

31 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, gdzie: v = 0,6216 n 3/ 4 Q 1/ 4 J 3 / 8 (23) Q natęŝenie przepływu [m 3 /s] J spadek dna kanału [m/m]. Ze wzoru (8) wynika, Ŝe prędkość przepływu ścieków w kanale częściowo napełnionym nie zaleŝy od średnicy kanału i wysokości jego napełnienia. Z równań (23) i (21) moŝna wyprowadzić zaleŝność do obliczania wysokości napełnienia kanału: gdzie d wewnętrzna średnica kanału, m. Q h = 1, , 0896 d (24) v d Rys.5. Krzywe sprawności przekroju kanału Wartości parametrów hydraulicznych kanału, obliczonych metodą uproszczoną, róŝnią się nieznacznie od wyników dokładnych obliczeń na podstawie wzoru Manninga. Z porównania wyników obliczeń napełnienia kanału (h) ze wzoru (24) i prędkości (v) ze wzoru (23) z odpowiadającymi im wartościami h i v obliczonymi ze wzoru Manninga, dla kanałów o średnicach od 0,5 m do 1,0 m wynika, Ŝe wysokości napełnień róŝnią się na trzecim miejscu po przecinku, a prędkości na drugim miejscu po przecinku. Jeśli prędkość przepływu ścieków w kanale nie zaleŝy od średnicy i napełnienia kanału, jak to wynika ze wzoru (23), to i czas przepływu ścieków na odcinku kanału równieŝ nie zaleŝy od średnicy i napełnienia kanału: gdzie L długość odcinka kanału, m. t = 0,02681 n 3/ 4 Q 1/ 4 J 3/8 L (25)

32 Lucyna Bogdan, GraŜyna Petriczek Algorytmy komputerowe obliczania sieci kanalizacyjnych 3. Obliczenia natęŝeń przepływów ścieków Do danego odcinka sieci dopływają zarówno ścieki bytowo gospodarcze i przemysłowe jak i deszczowe. W zaleŝności od rodzaju ścieków natęŝenie dopływających ścieków wyraŝa się róŝnymi zaleŝnościami. Dla ścieków bytowo gospodarczych i przemysłowych rozwaŝa się maksymalny godzinowy dopływ ścieków Q do danego odcinka i moŝe być wyraŝony następującą zaleŝnością: gdzie: N h maxm q Q śr h max = (26) 24 M liczba mieszkańców przypadająca na dany odcinek sieci q śr średni jednostkowy odpływ ścieków zaleŝny od wielkości jednostki osadniczej N hmax współczynnik nierównomierności dobowej. Dopływy wód deszczowych do kanałów mogą być zadawane bezpośrednio wg określonych na podstawie badań terenowych funkcji I(t) i q(t) lub pośrednio poprzez funkcje opisujące deszcz i zlewnię. Na przykład wartość natęŝenia deszczu moŝna określić na podstawie badań lub ogólnych wzorów empirycznych postaci: gdzie: 3 6,631 H 2 c q d = t 0.67 (27) d q d natęŝenie deszczu miarodajnego (dm 3 / h) c częstotliwość występowania deszczu (lata) t d czas trwania deszczu (min) H średni roczny opad. Czas trwania deszczu miarodajnego t d moŝna obliczyć z następującego wzoru: gdzie: N L t i d = 1 + ws + t v k (28a) 50 i= 1 i N A + = i L V i F wsp α i i 60 Q i= 1 di L i długość i-tego odcinka kanału v i średnia prędkość przepływu w i-tym odcinku (28b) ws współczynnik uwzględniający dodatkowo retencję sieci i terenu zlewni powyŝej obliczanego przekroju t k czas koncentracji terenowej

33 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, A i pole powierzchni przekroju poprzecznego kanału F i pole powierzchni zlewni bezpośredniej i-tego odcinka łącznie z kanałami bocznymi dochodzącymi do tego odcinka V i wskaźnik objętości kanałów bocznych i retencji terenowej na i-tym odcinku. Całkowite natęŝenie przepływu oblicza się jako sumę natęŝeń przepływu ścieków bytowogospodarczych, przemysłowych i ścieków deszczowych. Do tego natęŝenia dodawany jest ewentualny odpływ z przelewów burzowych, umiejscowionych na odcinkach sieci powyŝej rozpatrywanego odcinka sieci. Czas trwania deszczu miarodajnego obliczany jest z uwzględnieniem sieci powy- Ŝej odcinka. W kaŝdym węźle sieci musi być spełnione równanie bilansu przepływów ( Q = 0). 4. Schemat blokowy obliczania sieci kanalizacyjnej Obliczenie hydrauliczne kanałów polega na: wyznaczeniu wymiarów kanału (kształt i wielkość) określeniu napełnienia ściekami określeniu średniej prędkości przepływu ścieków w miarodajnym do obliczeń przekroju kanału. Rys.6. Schemat blokowy algorytmu obliczania sieci kanalizacyjnej

34 Lucyna Bogdan, GraŜyna Petriczek Algorytmy komputerowe obliczania sieci kanalizacyjnych Obliczenia przeprowadza się dla poszczególnych odcinków między węzłami, na podstawie określonego dla dolnego węzła maksymalnego przepływu i spadku dna kanału, przyjmując odpowiednie załoŝenia. Maksymalny przepływ w kanalizacji gospodarczej obliczany jest z bilansu ścieków. Natomiast w kanalizacji deszczowej i ogólnospławnej obliczany jest metodami stałych lub granicznych natęŝeń i hydrografów. Algorytm obliczania sieci kanalizacyjnej powinien umoŝliwiać określenie parametrów hydraulicznych (wymiar kanału, napełnienie, średnia prędkość przepływu). NaleŜy podkreślić następujące kroki algorytmu: a) wczytaj dane, tzn.: liczbę węzłów Nw, liczbę odcinków Nk, zbiór węzłów W = {i} dla i = 1, Nw, zbiór odcinków U = {uj} dla j = 1, Nk, zbiór średnic handlowych {D}, długość odcinków Lj, chropowatość kj j-tego odcinka, maksymalne natęŝenie przepływu Qj dla j = 1, Nk, rzędne terenu zi dla i = 1, Nw, kinematyczny współczynnik lepkości ścieków n, przyśpieszenie ziemskie g, średnia prędkość minimalna vmin i maksymalna vmax. b) wykonaj obliczenia hydrauliczne i wysokościowe kaŝdego kanału. Obliczenia są realizowane kolejno dla kaŝdego odcinka sieci, zaczynając od połoŝonego najdalej od wylotu sieci, a kończąc na obliczaniu odcinka najbliŝszego oczyszczalni ścieków. Po wczytaniu danych następuje obliczenie wymiaru, napełnienia i spadku dna kanału, odpowiadających minimalnej średniej prędkości przepływu. Potem następuje obliczenie zagłębienia dna kanału w węźle końcowym. Ogólny schemat obliczeń sieci kanalizacyjnej przedstawiony jest rys Literatura 1. J.Chudzicki, S.Sosnowski: Instalacje kanalizacyjne. Wydawnictwo Seidel-Przywecki Sp. z o.o, Warszawa P.Mizgalewicz, K.Knapik, A.Wieczysty: Analiza pracy sieci kanalizacyjnych przy zastosowaniu EMC. Ochrona Środowiska nr 434/3-4 (20-21), J.Wartalski: Komputerowe metody projektowania i analizy hydraulicznej sieciowych układów kanalizacyjnych. Ochrona Środowiska, nr 434/3-4 (20-21), M.Serek: Zastosowanie mikrokomputerów do obliczania sieci kanalizacji deszczowej. Ochrona Środowiska, nr 488/1-2 (27-28), E. Wołoszyn: Matematyczny model przepływów w sieci kanalizacyjnej. Archiwum Hydrotechniki, tom XXVI, zeszyt 4, S. Biedugnis: Metody informatyczne w wodociągach i kanalizacji. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1998.

35 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, COMPUTER ALGORITHMS FOR COMPUTATION OF COMMUNAL SEWERAGE NETWORKS Summary In the paper the main problems connected with the mathematical modelling of communal sewerage networks are discussed. The equations for describing the sewage flows in sewerage nets are presented. The methods for modelling some network segments as well as the whole sewerage net and also the diagrams for the corresponding computer algorithms are described. Keywords: mathematical modeling of communal sewerage systems Lucyna Bogdan GraŜyna Petriczek Instytut Badań Systemowych PAN, Warszawa, ul. Newelska 6 bogdan@ibspan.waw.pl

36 36 Jadwiga Bizon-Górecka System kontrolingu determinantą sukcesu przedsiębiorstwa JADWIGA BIZON-GÓRECKA Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy SYSTEM KONTROLINGU DETERMINANTĄ SUKCESU PRZEDSIĘBIORSTWA1 Streszczenie Jednym z podstawowych celów działalności gospodarczej jest zapewnie trwania organizacji. Na drodze do osiągania tego celu pojawia się szereg elementów decyzyjnych, wymagających rzetelnych i aktualnych informacji o kompleksowym charakterze. Dynamiczny charakter zjawisk, występujących w poszczególnych procesach przedsiębiorstwa, wymaga ciągłego ich monitorowania. Odnosi się to zarówno do poziomu kosztów, generowanych przez centra kosztów i zysków osiąganych w centrach zysków, jak teŝ uwarunkowań technologiczno-organizacyjnych determinujących ich rozmiary. Podkreślono, Ŝe monitoring procesów biznesowych i technologicznych winien mieć charakter kompleksowy i przyjmować postać kompleksowego systemu informatycznego, wpisanego w kontroling, funkcjonujący na poziomach strategicznym i operacyjnym. W artykule wskazano system kontrolingu, zintegrowany z systemem informatycznym, jako determinantę sukcesu przedsiębiorstwa. Słowa kluczowe: kontroling strategiczny, kontroling operacyjny, system informatyczny, procesy biznesowe, procesy technologiczne 1. Wprowadzenie Popularnym narzędziem zarządzania stał się ostatnio kontroling, umoŝliwiający zarządzanie przez informację. Wspomaga system zarządzania przedsiębiorstwem doradzając w oparciu o dane ilościowe, płynących zarówno z otoczenia przedsiębiorstwa, jak i z jego wnętrza, przetwarzanie w system informacji, wspierający podejmowanie decyzji i podnoszący skuteczność zarządzania. Poza funkcją zasilania w informacje, kontroling zapewnia równieŝ koordynację ich przepływu pomiędzy poszczególnymi komórkami przedsiębiorstwa. Wymaga stosowania w praktyce zespołowego systemu zarządzania, uwzględniającego róŝne koncepcje kierowania realizowane jednocześnie. Jak stwierdza H. Błoch [2], kontroling to nie tylko zmiany w technice zarządzania, lecz takŝe zmiany w sposobie myślenia i działania menedŝerów, a więc w technologii zarządzania. Informacje powinny być wszechstronne, wyczerpujące, aktualne a przede wszystkim wiarygodne. Zapotrzebowanie na informacje pokrywają w organizacji systemy informatyczne, tj. systemy informacyjne wspierane techniką komputerową. Jak podkreśla m.in. J. Oleński [4], systemy informacyjne stanowią kompleksy powiązanych ze sobą procesów informacyjnych, realizujących funkcje generowania, gromadzenia, przechowywania, przetwarzania, przekazywania, udostępniania, interpretacji i wykorzystywania informacji. Pojęcie informacji zalicza się do podstawowych kategorii ekonomicznych, jako jeden z czynników wytwórczych (obok zasobów naturalnych, pracy i kapitału). Procesy informacyjne muszą sprostać wymaganiom ich uŝytkowników i jednocześnie spełniać warunki ekonomiki informacji. 1 Opracowano w ramach projektu badawczego MNiSW Nr N N

37 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Rozwiązywanie problemów decyzyjnych wymaga wspomagania poprzez dostarczenie odpowiednio przetworzonych informacji. Odpowiednio zorganizowana i funkcjonująca infrastruktura informacyjna jest warunkiem niezbędnym dla zapewnienia odpowiedniego wspomagania decyzji w przedsiębiorstwie, o czym autorka pisała juŝ wcześniej [1]. Przedsiębiorstwa najczęściej korzystają z niedopracowanych pod względem specyfiki organizacji, wzajemnie niezintegrowanych modułów systemów informatycznych. Taka informatyzacja przedsiębiorstwa nie gwarantuje mu utrzymania pozycji rynkowej, a wręcz osłabia ją poprzez wprowadzenie chaosu informacyjnego. System informatyczny powinien być budowany jako kompleksowy system informatyczny, zintegrowany z narzędziami zarządzania. Jeśli zauwaŝy się kontroling, jako uniwersalne narzędzie zarządzania przedsiębiorstwem, to właśnie integracja ze strukturą kontrolingu powinna być załoŝeniem budowania skutecznych i efektywnych kompleksowych systemów informatycznych. Ostatnio obserwuje się gwałtowny wzrost zainteresowania przedsiębiorców kontrolingiem. WdraŜanie systemów kontrolingowych następuje jednak powoli, przede wszystkim ze względu na brak niedostateczne przygotowanie kadr menedŝerskich do pełnienia funkcji kontrolerów oraz umiejętności wykorzystywania kontrolingu w działalności menedŝerskiej, a takŝe opór pracowników przed dokładnym rozliczaniem kosztów i efektów pracy, trudności związane z ustaleniem mierników opisujących efektywność poszczególnych działań. System kontrolingu zajmuje się przewidywaniem przyszłości, opartym na szerokiej analizie zjawisk teraźniejszych. Zajmuje się takŝe weryfikowaniem działalności poszczególnych elementów (działy, centra, komórki, filie) przedsiębiorstwa, uwzględnianiem wymagań rynkowych, w tym wymagań klienta, w procesie podejmowania decyzji oraz kreowaniem odpowiedniej pozycji konkurencyjnej. Kontroling zarówno na poziomie strategicznym jak teŝ operacyjnym operuje szeregiem mierników, szacowanych w sposób ciągły. Dla ich wyznaczania niezbędne są bieŝąco aktualizowane dane i informacje. Zatem system kontrolingu determinuje ukształtowanie systemu informatycznego, w skład którego wchodzą, obok środków technicznych, ludzie zajmujący się zbieraniem danych, ich przechowywaniem i przetwarzaniem w informacje, przydatne kadrze zarządzającej w podejmowaniu decyzji kierowniczych. System informatyczny powinien dostarczać tylko takie informacje, które faktycznie są uŝyteczne, gdyŝ dostarczanie informacji niepotrzebnych powoduje powstawanie chaosu informatycznego i w konsekwencji prowadzi do niskiej efektywności systemu kontrolingu. H.J. Vollmuth a [6] podkreśla, Ŝe wiele przedsiębiorstw jest niezadowolonych z posiadanego systemu informacyjnego, poniewaŝ nie polepsza on i nie ułatwia zarządzania przedsiębiorstwem, gdyŝ stosowane wskaźniki zbytnio bazują na danych finansowych, nie uwzględniając innych elementów kierowania. Kadra kierownicza odczuwa brak informacji wiąŝących przyjęte strategie z działalnością operacyjną w przedsiębiorstwie. Istotne w podejmowaniu decyzji są wskaźniki powiązane z informacjami o rynku, klientach i konkurencji. System informatyczny musi radzić sobie z coraz większą liczbą danych przetwarzając je w informacje. Musi teŝ dokonywać selekcji, filtrowania i katalogowania danych, aby moŝna było je swobodnie wykorzystać. Elastyczne dostarczanie aktualnych informacji, istotnych w toku podejmowania decyzji, jest niezbędne do skutecznego kierowania. Konieczne jest budowanie systemów informacyjnych upraszczających i ułatwiających zarządzanie przedsiębiorstwem. Przekształcanie wizji i strategii w konkretne i przejrzyste cele operacyjne jest niezbędne, aby ustalić wytyczne działania dla kadry kierowniczej. Obok planowania strategicznego i operacyjnego naleŝy przeprowadzać ustawiczne kontrole, aby moŝliwie szybko rozpoznawać, czy pojedyncze cele zostały osiągnięte, czy teŝ wystąpiły odchylenia. Odchylenia te winny być analizowane w toku procedur kontrolingowych.

38 38 Jadwiga Bizon-Górecka System kontrolingu determinantą sukcesu przedsiębiorstwa Wprowadzanie działań korygujących jest tym skuteczniejsze im wcześniej następuje stwierdzenie odchyleń. 2. Istota i zasady funkcjonowania systemu kontrolingu w przedsiębiorstwie Podstawową funkcją kontrolingu jest sterowanie, obejmujące kontrolę i planowanie, między którymi musi istnieć sprzęŝenie zwrotne, umoŝliwiające korygowanie planów wskutek zaobserwowanych wyników kontroli. Wymaga to dynamicznego traktowania procesów w przedsiębiorstwie. Ujawnione w trakcie kontroli odchylenia od planów wymagają ustosunkowania się w odniesieniu do aktualnej sytuacji. Reakcja moŝe polegać na korekcie planów, względnie uaktywnienia czynników, zaleŝnych od przedsiębiorstwa, dla zapewnienia powrotu przebiegu procesów na wcześniej zaplanowane tory. Według H.J. Vollmuth a [5] sposób myślenia nastawiony na sprzęŝenie zwrotne powinien rozwinąć się w sposób myślenia uwzględniający sprzęŝenie wyprzedzające. Myślenie nastawione na sprzęŝenie wyprzedzające oznacza, Ŝe po przez analizę odchyleń moŝna osiągnąć istotne efekty w ustaleniu właściwego kierunku. Dlatego wiarygodny system sprawozdawczości pozwoli na prowadzenie dokładniejszych kontroli w trakcie planowania i późniejszej realizacji procesów, porównując zamierzone cele ze stanem faktycznym wykrywa się odchylenia od planów, z kolei dla wykrytych odchyleń sporządza się analizy ich przyczyn. Trzeba szukać takich rozwiązań, aby w przyszłości uniknąć odchyleń od przebiegu wcześniej zaplanowanych działań. Kontroling słuŝy do utrzymywania ustalonego kierunku kursu, a planowanie i kierowanie są ściśle powiązane z nim. Instrumenty kierowania operacyjnego naleŝy stosować systematycznie w trakcie realizacji wszystkich procesów. W toku planowania programu produkcji i sprzedaŝy punktem wyjścia są istniejące moŝliwości (zasoby). Zalicza się do nich wyposaŝenie przedsiębiorstwa w maszyny, aktualne kwalifikacje pracowników i będący w dyspozycji kapitał finansowy przedsiębiorstwa. Trzeba zwrócić uwagę, Ŝe kontroling odnosi się nie tylko do procesów biznesowych, ale równieŝ procesów technologicznych i ich wzajemnych związków. Niemal w kaŝdym przedsiębiorstwie obserwuje się zróŝnicowanie opłacalności poszczególnych wyrobów. Vollmuth H. J. [5] dostrzega rolę marŝy pokrycia, jako podstawy ustalania prowizji dla sprzedawców. MarŜa pokrycia jest róŝnicą między przychodami ze sprzedaŝy a kosztami zmiennymi. Określa stopień pokrycia kosztów stałych i moŝliwość osiągnięcia zysku, który powstaje tylko wtedy, gdy suma wszystkich marŝ pokrycia sprzedanych produktów jest wyŝsza niŝ koszty stałe w przedsiębiorstwie. Dla jej ustalenia niezbędne są informacje o kosztach wytworzenia poszczególnych produktów, co powinien gromadzić system informatyczny kontrolingu. Pozwalają one na optymalizację programu produkcji. W rozwaŝaniach nad programem produkcji naleŝy uwzględnić, jako ograniczenie, zdolność produkcyjną przedsiębiorstwa, monitorowaną przez kontroling operacyjny. Bowiem jak pisze P. F. Drucker [3]: nie da się osiągnąć celów w sferze wydajności bez zdolności produkowania towarów, których dostarczyć trzeba w wymaganej ilości, po wymaganej cenie, przy wymaganej jakości, w wymaganym czasie lub w warunkach wymaganej elastyczności. Kierowanie procesami zachodzącymi w przedsiębiorstwie odbywa się za pomocą ciągłego porównywania stanu faktycznego z załoŝeniami, czyli ciągłego kontrolowania zadań. WaŜnym wyzwaniem dla kierownictwa jest budowanie systemów informacyjnych upraszczających i ułatwiających zarządzanie przedsiębiorstwem Wielkości planowane trzeba porównywać z danymi rzeczywistymi - w miarę moŝliwości - jak najczęściej, aby szybko wykrywać odchylenia. Dzięki temu kadra kierownicza przedsiębiorstwa ma szanse podjąć celowe działania w zakresach swojej odpowie-

39 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, dzialności, aby osiągnąć wyznaczone cele. Cele muszą być formułowane jednoznacznie, trzeba je teŝ skwantyfikować. O ile jest to moŝliwe cele powinny być precyzowane za pomocą wskaźników. Wskaźniki bowiem przedstawiają informacje w formie skondensowanej. Korzystając z instrumentów kierowania operacyjnego kierownictwo przedsiębiorstwa i kadra techniczna otrzymują moŝliwość podejmowania trafniejszych decyzji. Kontroling pozwala na to, aby kierownictwo przedsiębiorstwa nie traciło z oczu ustalonych krótkoterminowych celów przedsiębiorstwa, co wpływa na osiąganie celów strategicznych. Aby kontroling mógł być skutecznie wprowadzany do przedsiębiorstwa, trzeba stworzyć współbieŝny system informatyczny. Kontroling zajmuje się szczególnie koncepcją wąskich gardeł, czyli najsłabszych ogniw przedsiębiorstwa, tj. tych miejsc w jego strukturze, które w konkretnej krytycznej sytuacji jako pierwsze stwarzają trudności. JeŜeli owe wąskie gardła nie zostaną zlikwidowane, utrudniony jest rozwój przedsiębiorstwa, co podkreśla H. J. Vollmuth [6]. Kontroling analizuje róŝne perspektywy funkcjonowania przedsiębiorstwa. Analizowanie załoŝeń planistycznych i odchyleń od nich odbywa się, na podstawie bieŝących informacji, w obszarze wszystkich obszarów działalności organizacji. Wśród informacji o funkcjonowaniu przedsiębiorstwa wyróŝnić naleŝy te, które dotyczą finansów. Kontroling finansowy analizuje przede wszystkim koszty funkcjonowania przedsiębiorstwa w róŝnych przekrojach (np. według wyrobów, procesów, projektów, grup klientów). Bada teŝ efektywność funkcjonowania przedsiębiorstwa, w odniesieniu do wykorzystania potencjału kadrowego, technologicznego i innych zasobów. Dla analizowanych obszarów przedsiębiorstwa ustala się odpowiednie mierniki i porównuje je z zaplanowanymi. NaleŜy podkreślić, Ŝe zakres informacji niezbędnych do sprawnego zarządzania przedsiębiorstwem zaleŝy przede wszystkim od specyfiki prowadzonej przez nie działalności. Dlatego system informatyczny powinien być spójny ze strukturą systemu kontrolingu w przedsiębiorstwie. Kontroling w przedsiębiorstwie moŝe odbywać się na poziomie strategicznym i operacyjnym. Kontroling strategiczny odnosi się do analizy luki strategicznej, jako rozbieŝności pomiędzy oczekiwaniami rynku a rozwojem przedsiębiorstwa oraz analizy scenariuszy, wspomagającą planowanie działalności poprzez analizę wpływu zmian o charakterze nieciągłym na rozwój przedsiębiorstwa. Wykorzystuje teŝ metody portfelowe do kształtowania optymalnego portfela produktów (wyrobów materialnych, usług, czy projektów zewnętrznych). Kontroling strategiczny zajmuje się teŝ analizą krzywej doświadczeń, związanej z obniŝaniem kosztów działalności wskutek tzw. efektu skali. Przedsiębiorstwa realizujące kontroling strategiczny muszą systematycznie przeprowadzać badania metodami strategicznymi w celu opracowania projekcji przyszłego rozwoju. Powinny filtrować i analizować nawet najsłabsze sygnały nadchodzące z otoczenia, a otrzymane wyniki wykorzystywać w dalszej działalności. W dobie globalizacji i warunkach gospodarki rynkowej, przedsiębiorstwa są coraz bardziej naraŝone na działania konkurencji. WaŜne jest zatem, Ŝeby ścisłe kierownictwo, w stosunkowo krótkim czasie, otrzymywało wyczerpujące informacje o zbliŝających się zagroŝeniach lub szansach, słabych lub mocnych stronach przedsiębiorstwa. Skutecznie wprowadzony i realizowany kontroling strategiczny moŝe pozwolić przetrwać tym przedsiębiorstwom, które zrobią to w porę. Wykorzystanie nadarzających się szans na poziomie strategicznym pozwoli im rozwijać się i zapewni byt w nadchodzącej przyszłości. W zakresie kontrolingu operacyjnego, odnoszącego się do bieŝącej działalności przedsiębiorstwa, mieści się rachunek kosztów bezpośrednich, przyczyniający się do poprawy rynkowych warunków funkcjonowania przedsiębiorstwa oraz analizę progu rentowności, umoŝliwiającą optymalizację wielkości i struktury produkcji, a takŝe analizę marŝy pokrycia i wielkości sprzedaŝy,

40 40 Jadwiga Bizon-Górecka System kontrolingu determinantą sukcesu przedsiębiorstwa umoŝliwiającą stosowanie motywacyjnego systemu wynagradzania sprzedawców produktów i kształtowanie stopnia wykorzystania potencjału sprzedaŝy. 3. Treść i struktura systemu kontrolingu Treścią systemu kontrolingu według H. J. Vollmuth [6] jest orientacja na: cele, na przyszłość, na wąskie gardła oraz orientacja na rynek i na klienta. Orientacja na cele wynika z tego, Ŝe przedsiębiorstwo winno koncentrować się na istotnych celach, przekładanych na mierniki słuŝące ocenie stopnia ich osiągnięcia. Formułowanie celów i ich kwantyfikacja to zadanie dla kierownictwa przedsiębiorstwa. Pracownicy z kolei mają jasno sprecyzowane oczekiwania. System informatyczny musi gromadzić dane i być zdolny do przetwarzania ich w informacje w formie wskaźników, słuŝących monitorowaniu celów organizacji. Orientacja na przyszłość pozwala wykorzystywać wiedzę organizacyjną dla rozwoju przedsiębiorstwa i osiąganie przewagi konkurencyjnej. Niezbędne jest wczesne opracowywanie i wdra- Ŝanie nowych podejść, metod i technik zarządzania z wykorzystaniem precyzyjnych informacji o przyszłych zachowaniach przedsiębiorstwa. Udoskonalanie planowania strategicznego jest niezbędne do zagwarantowania istnienia przedsiębiorstwa w długiej perspektywie. Wymaga to zastępowania myślenia w kategoriach przeszłości myśleniem przyszłościowym, co ułatwia wprowadzenie kontrolingu strategicznego, ściśle związanego z kontrolingiem operacyjnym. System informatyczny musi zapewnić nie tylko dokładna prezentację wyników działalności bieŝącej, ale umoŝliwiać projekcje przyszłości z uwzględnieniem przewidywanych zmian w warunkach funkcjonowania przedsiębiorstwa. Orientacja na wąskie gardła zapewnia wykorzystanie kontrolingu do likwidowania problemów w najsłabszych ogniwach przedsiębiorstwa. Systemowa postać kontrolingu, obejmująca całą mapę procesów w organizacji, jako strukturę niezawodnościową, pozwala na identyfikowanie wąskich gardeł. Współistniejący z systemem kontrolingu system informatyczny winien dostarczać informacje do wyznaczania poziomu niezawodności funkcjonowania przedsiębiorstwa jako systemu gospodarczego. Orientacja na rynek odznacza się tym, Ŝe zapewnia wprowadzanie orientacji rynkowej w przedsiębiorstwie - wzmocnione ukierunkowanie na produkty i efektywne procesy. Konfrontacja z rynkiem oraz z konkurencją daje moŝliwość bieŝącego testowania oraz poprawiania stopnia konkurencyjności procesów i produktów przedsiębiorstwa. System informatyczny musi dostarczyć wiedzy o przewidywanych zachowaniach konkurencji oraz odbiorców dóbr i usług przedsiębiorstwa, a takŝe informacji niezbędnych do wyznaczenia ryzyka innowacyjnego. Orientacja na klienta sprzyja poprawie konkurencyjności przedsiębiorstwa poprzez osiągnięcie optymalnego zadowolenia klientów. Działania zorientowane na klienta pozytywnie oddziałują równieŝ na jakość produktów, przez co mogą być udoskonalane i taniej wytwarzane. System informatyczny, obsługujący kontroling w perspektywie klienta, musi zapewnić dostarczenie informacji do precyzowania wymagań klientów oraz badania stopnia zadowolenia klienta, jako miernika zaspokojenia Ŝyczeń odbiorców produktów przedsiębiorstwa. System kontrolingu, jako narzędzie skutecznego zarządzania, posługuje się zdolnymi do przetwarzania zbiorami danych i informacji, gromadzonymi w przedsiębiorstwie o charakterze endogenicznym i egzogenicznym. Taki system musi funkcjonować współbieŝnie z działaniami o charakterze kontrolingowym i to zarówno na poziomie strategicznym, jak teŝ operacyjnym. System sprawozdawczości wewnętrznej w przedsiębiorstwie powinien być ściśle związany

41 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, z funkcjami kontrolingu i potrzebami informacyjnymi kadry kierowniczej przedsiębiorstwa. Wysokie koszty i trudności adaptacyjne rozproszonych modułów informatycznych stanowią przesłanki do budowy kompleksowych systemów informatycznych, obsługujących współbieŝnie biznesowe i technologiczne procesy przedsiębiorstwa. Schemat struktury kontrolingu, zintegrowanego z kompleksowym systemem informatycznym w przedsiębiorstwie ukazuje rysunek 1. SYSTEM KONTROLINGU W PRZEDSIĘBIORSTWIE KOMPLEKSOWY SYSTEM INFORMATYCZNY KONTROLING STRATEGICZNY KONTROLING OPERACYJNY ZASOBY LUDZKIE (do rozwiązywania problemów systemu) ZASOBY INFORMACYJNE I PROCEDURALNE ZASOBY TECHNICZNE (sieci telekomunikacyjne, sprzęt komputerowy) KONTROLING PROCESÓW BIZNESOWYCH KONTROLING PROCESÓW TECHNOLOGICZNYCH ZBIORY DANYCH KONTROLING POZYCJI RYNKOWEJ ANALIZA WYKORZYSTANIA ZDOLNOŚCI PRODUKCYJNYCH ANALIZA NOWOCZESNOŚ CI LINII TECHNO- -LOGICZNYCH ALGORYTMY PROCEDURY OPROGRAMOWANIE KONTROLING LUKI TECHNOLOGICZNEJ PRODUKTÓW KONTROLING LUKI TECHNOLOGICZNEJ PROCESÓW KONTROLING WIEDZY ORGANIZACYJNEJ (TKWIĄCEJ W LUDZIACH) ANALIZA PORTFELA PRODUKTÓW (wyrobów, zleceń) ANALIZA MARśY POKRYCIA WEDŁUG PRODUKTÓW ANALIZA PRODUKTYWNOŚCI MAJĄTKU TRWAŁEGO ANALIZA SYNCHRONIZACJI PROJEKTÓW ANALIZA KWALIFIKACJI PRACOWNIKÓW ANALIZA JAKOŚCI SUROWCÓW I MATERIAŁÓW ANALIZA JAKOŚCI PROCESÓW WYTWÓRCZYCH ANALIZA JAKOŚCI PRODUKTÓW KONTROLING PRODUKTYWNOŚCI KAPITAŁÓW ANALIZA RENTOWNOŚCI PRODUKCJI ANALIZA PROCESÓW LOGISTYCZNYCH ANALIZA EFEKTYWNOŚCI PROCESÓW INNOWACYJNYCH ANALIZA HARMONOGRA- -MÓW PRODUKCJI ANALIZA PŁYNNOŚCI FINANSOWEJ ANALIZA GOSPODARKI MAGAZYNOWEJ Rys. 1. Struktura systemu kontrolingu zintegrowanego z kompleksowym systemem informatycznym Źródło: opracowanie własne 4. Problemy implementacji kontrolingu w przedsiębiorstwie Jako studium przypadku przeanalizowano funkcjonowanie systemu kontrolingu w duŝym przedsiębiorstwie spółce branŝy chemicznej (firmie X ). W strukturze organizacyjnej firmy X występuje Dział Kontrolingu, jako komórki liniowa i podporządkowany jest Dyrektorowi ds. Ekonomicznych i Finansowych. Fakt takiego podporządkowania Działu Kontrolingu wcale nie świadczy o zawęŝeniu działalności tej komórki wyłącznie do sfery finansowej. Wynika to z tego, Ŝe rachunkowość dostarcza podstawowych danych wejściowych dla wszystkich rodzajów planowania oraz kontrolingu operacyjnego i strategicznego.

42 42 Jadwiga Bizon-Górecka System kontrolingu determinantą sukcesu przedsiębiorstwa Efektem działań Działu Kontrolingu jest sporządzanie planu operacyjnego, zwanego planem ekonomiczno-finansowym na kolejne lata. Przedstawia on: analizę rynku, program sprzedaŝy i dynamikę cen, koszty i wyniki finansowe, czynniki zmiany zysku ze sprzedaŝy, bilans i podstawowe wskaźniki ekonomiczne, analizę kondycji finansowej, analizę progu rentowności i dźwigni operacyjnej, rachunek przepływów (cash-flow), program inwestycyjny, harmonogram restrukturyzacji w zakresie produkcji, sprzedaŝy i ochrony środowiska oraz organizacji i zarządzania. Opracowywany przez Dział Kontrolingu program działań spółki na okresy pięcioletnie jest faktycznie planem strategicznym firmy na okres pięciu lat. W ramach kontrolingu strategicznego korzysta się z kilku znanych metod i analiz takich jak: analiza SWOT, analiza portfelowa i analiza rynku głównych wyrobów. Firma korzysta profesjonalnego (uznawanego na świecie) oprogramowania SAP, zawierającego róŝne moduły, m. in. moduł kontrolingu. Jest to bardzo drogie oprogramowanie, jednak jego zastosowanie daje duŝe korzyści zakresie analizy, badania sytuacji przedsiębiorstwa, planowania, przetwarzania danych i szybkości opracowywania wyników. Jednym z zadań Działu Kontrolingu jest koordynowanie kosztów, tworzonych w poszczególnych zakładach przedsiębiorstwa. Dokonuje się analizy kosztów. Na bazie budŝetów kosztów materiałów, płac i kosztów wydziałowych, tworzy się operacyjne budŝety kosztów podmiotów wewnętrznych produkcji podstawowej i pomocniczej oraz całościowy budŝet kosztów produkcyjnych i nieprodukcyjnych. BudŜety kosztów nieprodukcyjnych (zarządu, sprzedaŝy, marketingu, reklamy, zaopatrzenia, kontroli jakości) przygotowywane są w miejscach ich powstania. Z przeprowadzonego wywiadu i dostępnych materiałów wynika, Ŝe przedsiębiorstwo X korzysta w ograniczonym zasięgu z metod kontrolingu strategicznego. W zakresie analiz sytuacji ekonomiczno-finansowej przedsiębiorstwa, Dział Kontrolingu dostarcza systematycznie informacje, sporządzając róŝne sprawozdania roczne i miesięczne. Są one podstawą opracowywania planów operacyjnych i strategicznych, gdyŝ rachunkowość dostarcza podstawowych danych wejściowych dla wszystkich rodzajów planowania. Podstawowym problemem wydaje się być brak dostępnych i wyczerpujących informacji o konkurentach, rynkach i produktach. Rysuje się tu brak szerokiej współpracy kadry kierowniczej spółki w tym zakresie, szczególnie między Działem Kontrolingu a Działem Marketingu jak i poszczególnymi zakładami produkcyjnymi. Dział Kontrolingu prowadzi analizy rynkowe oraz dostarcza informacji o produkcji wyrobów w ujęciu ilościowym i finansowym. Zebrane informacje dostarczają danych, na bazie, których opracowuje się plan strategiczny przedsiębiorstwa na pięcioletnie okresy. Z przeprowadzonych analiz produktów wynikają wnioski odnośnie opłacalności ich produkcji. Przyczyniły się one do likwidacji produkcji kilku grup nierentownych wyrobów. Było to wynikiem istniejącej silnej konkurencji zagranicznej. Natomiast przewidziano wzrost opłacalności produkcji dla szeregu innych produktów. Szkoda, Ŝe do badań nie zastosowano jednej z metod analizy portfelowej, np. macierz BCG, która pozwoliłaby precyzyjnie określić, jaka jest sytuacja konkurencji, jaki jest asortyment produktów, w jakiej fazie cyklu Ŝycia znajdują się własne produkty i jaka będzie przyszłość tych produktów. Metoda ta pozwoliłaby równieŝ określić, jakie inwestycje naleŝałoby poczynić w zakresie poszczególnych grup produktów oraz jakie wdroŝyć strategie by poprawić pozycję przedsiębiorstwa w przyszłości. Nie stosuje się teŝ w spółce X analizy moŝliwości, która w sposób przejrzysty ukazuje własne przedsiębiorstwo w porównaniu z przodującą firmą na rynku,

43 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, pokazuje moŝliwości wykorzystane i te, które moŝna jeszcze wykorzystać. W tym zakresie daje znać o sobie brak współpracy kadry kierowniczej badanej spółki, a kaŝdy pracownik na kierowniczym stanowisku mógłby wnieść swoje doświadczenia do banku informacji. Spółka X opracowuje analizę SWOT, w której w konkretny sposób precyzowane są mocne i słabe strony przedsiębiorstwa oraz szanse i zagroŝenia. Z przeprowadzonego wywiadu wynika jednak, Ŝe analizy te nie są dokonywane z udziałem całej kadry kierowniczej spółki. Rysuje się tutaj problem współpracy i problemy z przekazywaniem informacji wśród kadry kierowniczej. Spółka X dysponuje dobrą kadrą techniczną. Najbardziej obrazuje to rosnąca od dłuŝszego czasu wydajność pracy przeliczana w tyś zł na jednego pracownika. NaleŜy podkreślić, Ŝe nie jest to wyłącznie zasługą restrukturyzacji spółki polegającej na ograniczaniu zatrudnienia, ale poprawą takich czynników jak: efektywniejszego planowania, poprawy metod pracy, oszczędności w zakresie zuŝycia materiałów, modernizacji przedsiębiorstwa i lepszego wykorzystania parku maszynowego. Nie wiadomo teŝ, czy spółka zamierza zwiększyć poziom wydatków na badania i rozwój, co mogłoby mieć ogromne znaczenie w poszukiwaniu innowacji produktowych, czy teŝ procesowych - nowych technologii produkcji w tej specyficznej branŝy. ChociaŜ w opracowaniach spółki występują informacje o własnych produktach, dotyczące zarówno stanu obecnego jak i przyszłości, to jednak brakuje szczegółowej analizy cyklu Ŝycia produktów. Analiza ta pozwoliłaby precyzyjnie określić, w jakiej fazie cyklu Ŝycia produktu (wprowadzenia, wzrostu, dojrzałości lub schyłku) znajdują się wyroby własne spółki. Pozwoliłaby równieŝ określić dynamikę sprzedaŝy i wyniki finansowe przypadające na poszczególne etapy cyklu Ŝycia produktów. Świadomość cyklu Ŝycia produktu i krzywej doświadczenia pozwala określić sposoby uzyskania przewagi konkurencyjnej przez przedsiębiorstwo w wyborze strategii dla portfela jego produktów, w obszarze poszczególnych segmentów rynku. Opracowana analiza rynku obejmuje w pewnym zakresie analizę konkurencji. Niestety nie wykorzystuje się doświadczenia kadry kierowniczej spółki, dla określenia pozycji konkurencji na rynku. Z przeprowadzonego wywiadu wynika, Ŝe spółka nie stosuje metody scenariuszy. Mogą one być pomocne w podejmowaniu decyzji prowadzących do poprawy planowania strategicznego w przedsiębiorstwie. Decyzje strategiczne winny być podejmowane z uwzględnieniem wyników scenariuszy. Opierając się na zdobytej wiedzy za pomocą metody scenariuszy moŝna innowacyjnie ukierunkować przedsiębiorstwo. Opracowywane w przedsiębiorstwie plany strategiczne zawierają jeden scenariusz optymistyczny. Opracowanie scenariusza pesymistycznego wraz z analizą ryzyka, pozwoliłoby spółce przeanalizować alternatywne projekcje przyszłości. Kolejnymi narzędziami kontrolingu strategicznego, które nie znalazły zastosowania w badanej spółce są analizy: logistyczna, produkcji własnej lub zakupu zewnętrznego oraz luki strategicznej. Nie była równieŝ stosowania metoda audytu marketingowego. W niej to za pomocą odpowiednich kwestionariuszy i punktacji skategoryzowanej odpowiedzi moŝna byłoby przeprowadzić badania środowiska marketingowego, celów, strategii i działań przedsiębiorstwa w celu zidentyfikowania trudności i szans rozwojowych oraz sformułowania lub skorygowania strategii marketingowej. Potrzebne są decyzje ścisłego kierownictwa spółki w zakresie określenia sposobu dostarczania danych do Działu Kontrolingu oraz podejmowania konkretnych działań w ramach opracowanych badań i analiz. Brak dostatecznych informacji wynikający być moŝe z braku pracowników zaangaŝowanych w ich pozyskanie lub opracowanie, jak i trudności we współpracy między poszczególnymi komórkami i zakładami produkcyjnymi, utrudniają pracę Działu Kontrolingu. Z przeprowadzonego wywiadu wynika, Ŝe komunikacja pomiędzy jednostkami organizacyjnymi

44 44 Jadwiga Bizon-Górecka System kontrolingu determinantą sukcesu przedsiębiorstwa i członkami kierownictwa to największa słabość systemu kontrolingu. W ramach budŝetowania poszczególne zakłady produkcyjne osiągnęły swego rodzaju autonomię. Stwarza to określone trudności w zakresie współpracy między nimi i komplikuje realizację strategicznych planów całego przedsiębiorstwa. Konieczne jest wprowadzenie pełnego systemu kontrolingu i podporządkowanie polityki poszczególnych jednostek organizacyjnych polityce całego przedsiębiorstwa, zarówno na poziomie operacyjnym jak i strategicznym. 5. Uwagi końcowe Kontroling jest instrumentem zarządzania przedsiębiorstwem. Jest procesem sterowania zorientowanym na wynik przedsiębiorstwa, realizowanym przez planowanie, kontrolę i sprawozdawczość. W jednym z udzielonych wywiadów H. J. Vollmuth stwierdził, Ŝe wdraŝanie kontrolingu musi następować systematycznie i stopniowo. Dlatego sensownie jest zacząć od wprowadzenia kontrolingu operacyjnego, zbierając i przetwarzając dane miesięczne. Dopiero następnych krokiem powinno być wykorzystanie ich we wdraŝaniu kontrolingu strategicznego. Dzięki wprowadzeniu systemu zarządzania przedsiębiorstwem przez informacje, zbudowanemu według idei kontrolingu, menedŝerowie uzyskują wyrazisty obraz swej działalności. Aktualnie kontroling staje się bowiem panaceum na osiąganie zamierzonych celów, wytyczonych przez przedsiębiorców. Jednocześnie kontroling ma za zadanie wspieranie kierownictwa przedsiębiorstwa przy podejmowaniu decyzji. Kontroling oznacza, więc doradzanie wszystkim komórkom decyzyjnym przedsiębiorstwa oraz koordynowanie celów, decyzji i działań, zapewnia równowagę celów poszczególnych działów przedsiębiorstwa, z zachowaniem współzaleŝności między nimi. Przyczynia się teŝ do kształtowania u kaŝdego decydenta poczucia współodpowiedzialności za wynik ogólny przedsiębiorstwa. Wydaje się, Ŝe dobie globalizacji i gospodarki rynkowej przedsiębiorstwa są zdecydowanie bardziej naraŝone na działania konkurencji. WaŜne jest, Ŝeby ścisłe kierownictwo w stosunkowo krótkim czasie otrzymywało wyczerpujące informacje o zbliŝających się zagroŝeniach lub szansach, słabych lub mocnych punktach przedsiębiorstwa. Aby system kontrolingu mógł być istotnym instrumentem zarządzania, potrzebne jest nie tylko szczegółowe planowanie i kontrola, ale takŝe skuteczne kierowanie. Poprzez kontroling systematycznie wykrywane są odchylenia od planów bazowych. Wyprzedzające reagowanie na zidentyfikowane odchylenia zmniejsza ryzyko podejmowania nietrafnych decyzji i zwiększa prawdopodobieństwo sukcesu. Prawidłowo zaimplementowany kontroling będzie spełniał swoją funkcję, gdy będzie realizowany w sposób pełny, czyli taki, który uwzględnia nie tylko sprzęŝenie zwrotne (ang. feed back), ale równieŝ sprzęŝenie wyprzedzające (ang. feed forward). W sprzęŝeniu wyprzedzającym moŝna wcześnie wykryć wszelkie potencjalne zagroŝenia, prawdopodobne odchylenia i zakłócenia. Przydają się tutaj doświadczenia płynące z popełnianych w przeszłości błędów. Sprzyjają one usprawnianiu rozwiązań dla przyszłości. SprzęŜenie wyprzedzające pełni rolę wczesnego ostrzegania. Pomaga podejmować przemyślane decyzje, bez konieczności działania w sytuacji przymusowej. Polskie przedsiębiorstwa coraz częściej widzą celowość wdraŝania kontrolingu, upatrując w nim szans na podniesienie efektywności prowadzonej działalności gospodarczej. Wiele z nich funkcjonuje w międzynarodowej kooperacji i wdroŝenie kontrolingu jest niezbędne z uwagi na konieczność unifikacji standardów organizacyjnych. Dlatego uruchamiają w swej strukturze działy kontrolingu oraz wdraŝają stosowanie narzędzi informatycznych wspomagających zarządzanie z modułem kontroling. Natomiast słabością polskich przedsiębiorstw jest

45 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, niedostateczna komunikacja pomiędzy poszczególnymi komórkami organizacyjnymi, przejawiająca się skąpym przekazywaniem danych do systemu informacyjnego, co potwierdziło się równieŝ w badanym przedsiębiorstwie. Kontroling musi być wspierany odpowiednim systemem informatycznym, a jego implementacja wymaga odpowiednio dopasowanej struktury kanałów informacyjnych. Zatem system kontrolingu winien moderować kształt systemu informatycznego, jako istotnego subsystemu, dostarczającego informacji, wspomagających podejmowanie decyzji kierowniczych. System informatyczny kontrolingu powinien być systemem elastycznym, uwzględniającym zarówno wielkości rzeczywiste, jak teŝ wielkości przewidywane, np. budŝety centrów kosztów, które stanowią podstawę wyliczania odchyleń w analizie prowadzonej na poziomie zarządzania operacyjnego centrami zysków w przedsiębiorstwie. 6. Literatura 1. Bizon-Górecka J.: Information risk in management of the enterprise,, Studies & Proceedings, Polish Association for Knowledge Management, Bydgoszcz 2007, pp Błoch H.: Controlling w zarządzaniu firmą, Profit, Katowice Drucker P.F.: Praktyka zarządzania (The Practise of Management), tłum. Basiuk T., Broniarek Z., Gołębiowski J., Czytelnik Nowoczesność, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków Oleński J.: Ekonomika informacji. Podstawy, Polskie Wydawnictwo Ekonmiczne, Warszawa Vollmuth H. J.: Controlling. Instrumenty od A do Z, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa Vollmuth H.J.: Controlling. Planowanie, kontrola, kierowanie, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 2007.

46 46 Jadwiga Bizon-Górecka System kontrolingu determinantą sukcesu przedsiębiorstwa CONTROLLING AS A METHODICAL BASIS OF CREATING THE COMPLEX COMPUTER SYSTEM IN THE ENTERPRISE Summary One of the basic aims of the economic activity is to provide an existence of the organization. By the pursuance of the aim, there are many decision elements that require checked and present complex information. The dynamic feature of the events that take place in particular processes needs to be constantly monitored. It relates both to a cost level generated by cost centres, profits added by profit centres as well as technological and organizational conditions that determine their scale. It was underlined that the monitoring of the business and technological processes should take on a form of the complex computer system which is integrated with the controlling, and which function on a strategic and operational level. In the article, it was presented a controlling system, integrated with computer system, as the determinant of success of the enterprise. Keywords: strategic controlling, operating controlling, computer system, business processes, technological processes Jadwiga Bizon-Górecka Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy, Al. Prof. S. Kaliskiego 7. bizon@utp.edu.pl

47 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, LUDOSŁAW DRELICHOWSKI Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy ANDRZEJ PARAFIAN Zaoczne Studia Doktoranckie IBS PAN Warszawa UWARUNKOWANIA WDROśENIA ZINTEGROWANEGO SYSTEMU ZARZĄDZANIA (ERP) NA PRZYKŁADZIE WIODĄCEGO PRZEDSIĘBIORSTWA BRANśY CHEMICZNEJ Streszczenie W pracy zaprezentowano czynniki determinujące efektywne opracowanie implementacji systemów zintegrowanych w organizacjach o duŝym stopniu złoŝoności. W analizowanym przykładzie istotnym elementem gwarantującym realizację projektu w zamierzonym czasie i poziomie planowanych kosztów, było zastosowanie dwu narzędzi wspomagania zarządzania projektem. Przy wdraŝaniu zintegrowanego systemu informatycznego wykorzystano metodologię prowadzenia projektów PRINCE2 oraz metodologię wdraŝania zintegrowanych systemów zarządzania AIM (Application Implementation Method) firmy Oracle. Słowa kluczowe: system zintegrowany, zarządzanie projektem, Grupa Kapitałowa, czynniki ryzyka projektu 1. Wstęp i cel pracy Projektowanie i wdraŝanie systemów klasy ERP do zarządzania w przedsiębiorstwach stanowi waŝny czynnik doskonalenia zarządzania i uzyskania przewagi konkurencyjnej bądź zniwelowania przewagi posiadanej przez konkurencję. WdraŜanie systemów zintegrowanych w organizacji, w której poziom stosowanych technik informacyjnych zaczyna stanowić ograniczenie rozwoju, wymaga poniesienia nakładów finansowych i wysiłku organizacyjnego pozwalającego osiągnąć zamierzony cel. Ryzyko występujące we wdraŝaniu tego typu przedsięwzięć Szyjewski (2001), Drelichowski (2001), Drelichowski (2004), Dyczkowski (2003) jest ograniczane poprzez podejmowanie wielu przedsięwzięć, których skuteczność analizowana jest przez autorów cytowanych publikacji. W pracy Lecha (2003) podkreślane jest znaczenie konieczności uwzględniania wszystkich faz i etapów prac związanych z implementacją zintegrowanego systemu zarządzania, których pominięcie lub niedostateczne rozpracowanie stać się moŝe przyczyną niepowodzenia we wdroŝeniu projektu. Wykorzystanie odpowiednich narzędzi metodycznych do wspomagania zarządzania projektami informatycznymi na bazie metodologii PRINCE II Bradley (2007), której zastosowanie w projektowaniu i wdraŝaniu systemów bankowych omawiane jest w pracach Antoszak i Drelichowskiego (2003) oraz Drelichowskiego i Górskiej (2003). W pracy Parafiana(2007) omawiana jest koncepcja zastosowania metodyki Prince II oraz metodyki AIM (Application Implementation Metod) we wdraŝaniu systemu Oracle e-business Suite. Zalety metodyki o z replikowanym standardzie planowania i nadzoru w realizacji projektów implementacji i wdroŝenia systemu zintegrowanego w warunkach zastosowań w międzynarodowej korporacji omówiono w niniejszej pracy.

48 48 Ludosław Drelichowski, Andrzej Parafian Uwarunkowania wdroŝenia zintegrowanego systemu zarządzania (ERP) na przykładzie wiodącego przedsiębiorstwa branŝy chemicznej 2. Opis i charakterystyka obiektu badań Obiektem badań jest wiodące Przedsiębiorstwo branŝy chemicznej. Przedsiębiorstwo w ramach Grupy Kapitałowej jest jednostką dominującą, pełniącą rolę koordynującą i nadzorującą działalność poszczególnych podmiotów wchodzących w skład Grupy Kapitałowej. Opracowuje strategię rozwoju dla całej Grupy Kapitałowej. Grupa Kapitałowa jest grupą krajowych i zagranicznych spółek o charakterze produkcyjno handlowym działających w branŝy chemicznej. W skład Grupy Kapitałowej wchodzą 31 podmioty, w tym jednostka dominująca wspomniane wcześniej Przedsiębiorstwo, 19 spółek bezpośrednio zaleŝnych od przedsiębiorstwa oraz 11 spółek pośrednio zaleŝnych. Udział produkcji chemicznej Grupy Kapitałowej w ogólnych przychodach polskiego przemysłu produktów chemicznych przekracza 2%. Skala produkcji wyrobów stawia Grupę Kapitałową wśród wiodących producentów chemikaliów w Europie Środkowo-Wschodniej. Istotną częścią działalności Grupy Kapitałowej jest działalność handlowa w zakresie obrotu chemikaliami na rynku krajowym oraz rynkach zagranicznych. NajwaŜniejszymi rynkami zbytu dla produktów Grupy Kapitałowej są kraje Unii Europejskiej oraz kraje Europy Środkowo-Wschodniej. Towary importowane są głównie z krajów Unii Europejskiej, Afryki Północnej oraz Azji. W odniesieniu do przychodów ze sprzedaŝy ogółem głównym rynkiem zbytu dla Grupy Kapitałowej jest rynek krajowy, gdzie Grupa lokuje ponad 60% swojej sprzedaŝy. Zarówno w przypadku sprzedaŝy produktów jak teŝ towarów poziom sprzedaŝy w kraju oraz w eksporcie charakteryzuje podobna struktura z nieznaczną przewagą sprzedaŝy krajowej. Główne rynki eksportowe Grupy Kapitałowej to kraje Unii Europejskiej oraz pozostałej części Europy. W przypadku sprzedaŝy na rynek wewnętrzny, produkty i towary Przedsiębiorstwa i jego Grupy Kapitałowej docierają do kilkudziesięciu branŝ i sektorów wykorzystujących chemikalia. Dla poszczególnych grup produktów i towarów struktura rynków zbytu jest mocno zróŝnicowana. Kluczowe znaczenie dla wizerunku Grupy Kapitałowej mają spółki o charakterze produkcyjnym, w tym przede wszystkim tzw. Spółki S. (Są to dwie spółki cechujące się podobną technologią produkcji. Na potrzeby niniejszej pracy nazwano je Spółka S1 oraz Spółka S2) skupiające całą krajową produkcję jednego z produktów chemicznych. Ponadto istotną rolę w sprzedaŝy produktów Grupy pełni jednostka dominująca Grupy, (na potrzeby niniejszej pracy nazwana Przedsiębiorstwem). Prowadząca działalność handlową, zarówno w zakresie sprzedaŝy produktów wytwarzanych przez spółki Grupy Kapitałowej jak równieŝ w zakresie obrotu chemikaliami nie wytwarzanymi w Grupie. Charakter powiązań wewnątrz Grupy Kapitałowej nadaje wiodącą rolę Przedsiębiorstwu zarówno w zakresie budowy strategii rozwoju wspólnej dla całej Grupy Kapitałowej i nadzoru właścicielskiego, jak równieŝ z punktu widzenia działalności operacyjnej Grupy Kapitałowej. Funkcje strategiczne i właścicielskie w stosunku do spółek zaleŝnych wykonywane są przez Przedsiębiorstwo poprzez: opracowywanie wspólnej dla całej Grupy Kapitałowej strategii rozwoju, działania formalno-prawne w spółkach zaleŝnych, działania w zakresie zarządzania udziałami (m.in. zakup bądź sprzedaŝ udziałów, dokapitalizowanie), definiowanie celów i zadań operacyjnych dla poszczególnych spółek Grupy Kapitałowej, akceptację planów inwestycyjnych i finansowych spółek zaleŝnych,

49 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, nadzór finansowo-księgowy. W ramach powiązań operacyjnych Przedsiębiorstwa ze spółkami zaleŝnymi, Przedsiębiorstwo udostępniło znak towarowy najwaŝniejszym spółkom zaleŝnym, koordynuje zakupy podstawowych surowców dla spółek zaleŝnych, wykorzystując własną sieć handlową pośredniczy w sprzedaŝy głównych produktów wytworzonych w spółkach zaleŝnych, na rynku krajowym oraz rynkach zagranicznych, wspomaga finansowo spółki zaleŝne (m.in. poprzez poręczenia kredytów), prowadzi wspólne działania promocyjne ze spółkami zaleŝnymi 3. Cel wdraŝania zintegrowanego systemu zarządzania w Grupie Kapitałowej. Przed wdroŝeniem zintegrowanego systemu zarządzania, w Grupie Kapitałowej działały trzy niezaleŝne systemy wspierające procesy logistyczne i finansowe. Dodatkowo funkcjonowały trzy niezaleŝne sieci LAN oraz trzy niezaleŝne serwerownie powołane w celu utrzymywania systemów aplikacyjnych i pocztowych. Generalnie jest wiele czynników determinujących wdroŝenie zintegrowanego systemu zarządzania. Przykładowe cele jakie mogą być osiągnięte dzięki zastosowaniu systemów informatycznych, to4 : wysoki poziom dotrzymywania terminów odstaw, moŝliwości tworzenia i egzekwowania realnego planu zdolności produkcyjnej, ograniczone stany magazynowe, krótkie czasy przebiegów produkcyjnych, ograniczone stany robót w toku, duŝa gotowość dostaw dostarczanie wyrobów właściwych co do rodzaju, gatunku, ilości we właściwym czasie i po akceptowanej cenie, duŝa gotowość informacyjna, wysoka elastyczność produkcyjna i usługowa w zakresie rzeczowym, technicznym, terminów, cen i innych, poprawa jakości wyrobów i usług, ograniczone koszty zaopatrzenia, duŝa pewność planowania, zwiększenie moŝliwości efektywnego sterowania procesami gospodarczymi, poprawa komunikacji między komórkami organizacyjnymi, poprawa jakości danych decyzyjnych, poprawa wymiany informacji z odbiorcami i dostawcami, poprawa szybkości reakcji na poczynania konkurencji, poprawa konkurencyjności, rozszerzenie rynku firmy, przyspieszenie cyrkulacji kapitału, polepszony Cash Flow, obniŝka kosztów, ogólna poprawa produktywności i zyskowności, poprawa działania administracji 4 Klonowski Zbigniew J., Systemy informatyczne zarządzania przedsiębiorstwem, Oficyna wydawnicza politechniki wrocławskiej, Wrocław, 2004

50 50 Ludosław Drelichowski, Andrzej Parafian Uwarunkowania wdroŝenia zintegrowanego systemu zarządzania (ERP) na przykładzie wiodącego przedsiębiorstwa branŝy chemicznej JednakŜe przyjętym przez najwyŝsze kierownictwo Przedsiębiorstwa, a tym samym Grupy Kapitałowej celem, który przyświecał idei wdroŝenia zintegrowanego systemu zarządzania było podniesienie efektywności działania firmy. WdroŜenie systemu ERP umoŝliwiało realizację wspomnianego celu między innymi poprzez: kompleksową obsługę procesu od zamówienia poprzez produkcję aŝ do sprzedaŝy umoŝliwiającą w trybie rzeczywistym (on-line) uzyskanie informacji dotyczącej stanów magazynowych towarów wyprodukowanych bądź zakupionych, informacji na temat planów sprzedaŝy i zakupów ze wszystkich spółek jednocześnie. eliminację wielokrotnego wprowadzania danych. Z uwagi na ideę zintegrowanego systemu zarządzania nie ma potrzeby prowadzenia oddzielnych katalogów towarów, dostawców, klientów. eliminację obiegu papierowego dokumentów takich jak zapotrzebowania lub zamówienia zakupu. spójne źródło informacji dla potrzeb: finansowych, produkcyjnych, dystrybucyjnych oraz zarządzania zasobami ludzkimi poprzez integrację modułów systemu ERP. WdroŜenie zintegrowanego systemu zarządzania wielokrotnie jest powiązane z reengeneringiem procesów biznesowych zachodzących w przedsiębiorstwach. Dodatkowo niejednokrotnie wspomniane wdroŝenie wpływa znacząco na przyjętą strategię informatyczną przedsiębiorstwa lub całej Grupy Kapitałowej. Tak było równieŝ i w tym przypadku. Przy okazji wdroŝenia systemu ERP Grupa Kapitałowa chciała uzyskać : centralizację funkcji IT w ramach Grupy Kapitałowej, poprzez stworzenie jednego centrum kompetencyjnego zajmującego się utrzymaniem wdroŝonego systemu, budowę platformy systemowej wspierającej procesy biznesowe w Grupie Kapitałowej, budowę centralnie zarządzanej sieci korporacyjnej i jednego centralnie obsługiwanego miejsca utrzymania infrastruktury informatycznej. Wszystkie wspomniane powyŝej punkty wpływają znacząco na obniŝenie kosztów utrzymania technologii IT w Grupie Kapitałowej. 4. Proces wdraŝania zintegrowanego systemu zarządzania. Systemem ERP, wdraŝanym w ramach Grupy Kapitałowej został wybrany zintegrowany system ERP firmy Oracle, Oracle e-business Siute. Ustalono, Ŝe wdroŝenie powinno obejmować następujące moduły wspierające obsługę procesów biznesowych poszczególnych obszarach: Księga Główna (GL), NaleŜności (AR), Zobowiązania (AP), Zarządzanie Środkami Trwałymi (FA) Zarządzanie Środkami PienięŜnymi (CE) Gospodarka Magazynowa (INV) Zaopatrzenie (PUR) SprzedaŜ i Dystrybucja (OM) Zarządzanie Remontami (EAM) Zarządzanie produkcją procesową (OPM) Planowanie produkcji (MRP) Kontrola Jakości (QC)

51 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Podczas wykonanej analizy przedwdroŝeniowej ustalono, Ŝe proces wdroŝenia zintegrowanego systemu informatycznego prowadzony będzie równocześnie we wspomnianym Przedsiębiorstwie oraz kluczowych Spółkach S. tj. Spółce S1 oraz Spółce S2. Ze względu na duŝe zaleŝności w obsługach procesów pomiędzy Spółkami S. a Przedsiębiorstwem oraz w celu (co jest bardzo waŝne z punku widzenia Grupy Kapitałowej) ujednolicenia procesów zachodzących w Spółkach S. i Przedsiębiorstwie, ustalono, iŝ faza analizy prowadzona będzie z udziałem trzech podmiotów jednocześnie. Ze względu na ogromny zakres projektu, zarówno od strony organizacyjnej (wdroŝenie w trzech spółkach jednocześnie) oraz od strony funkcjonalnej (duŝy zakres wdraŝanych modułów) ustalono, iŝ całość rozwiązania zostanie wdroŝona w następujących po sobie częściach. W pierwszej części zostaną wdroŝone wszystkie moduły finansowe oraz moduły logistyczne (GL, AR, AP, FA, CE). W drugiej natomiast zostaną wdroŝone moduły dotyczące remontów (EAM), obsługi produkcji (OPM, MRP) oraz kontroli jakości (QC). Uwzględniając powyŝsze załoŝenie cały projekt został podzielony na następujące części: Budowa modelu systemu dla Grupy Kapitałowej WdroŜenie nowego modelu FL (Finanse i Logistyka) w Przedsiębiorstwie i Spółce S1, Roll-out wdroŝonego modelu FL do Spółki S2 Budowa modelu PKJR (Produkcji, Kontroli Jakości, Remontów) dla spółek: Spółka S1 i Spółka S2, WdroŜenie modelu PKJR w spółce Spółka S1, Roll-out wdroŝonego modelu PKJR w Spółce S1 do Spółki S2 Czasy trwania poszczególnych części wdroŝenia oraz ich faz obrazuje poniŝszy rysunek 1. Rys1. Ramowy harmonogram wdroŝenia Przy wdraŝaniu zintegrowanego systemu informatycznego wykorzystano metodologię prowadzenia projektów PRINCE2 oraz metodologię wdraŝania zintegrowanych systemów zarządzania AIM (Application Implementation Method) firmy Oracle. KaŜda część zgodnie z metodologią AIM została podzielona na mniejsze fazy, w których wykonywane były zadania projektowe, z kolei, w wyniku których powstawały konkretne produkty (dokumenty oraz zrealizowane zadania).

52 52 Ludosław Drelichowski, Andrzej Parafian Uwarunkowania wdroŝenia zintegrowanego systemu zarządzania (ERP) na przykładzie wiodącego przedsiębiorstwa branŝy chemicznej Część pierwsza wdroŝenia tj. Budowa modelu dla Grupy Kapitałowej została podzielona na następujące fazy: Faza definicji, podczas której został powołany zespół projektowy, opracowane zostały podstawowe struktury danych takie jak plan kont i struktura indeksów materiałowych oraz opracowane zostały wymagania sprawozdawcze klienta. Dodatkowo podczas tej fazy zostały zorganizowane spotkania mające na celu rozpoznanie procesów zachodzących w podmiotach oraz dokonano rozpoznana infrastruktury teleinformatycznej. Faza analizy operacyjnej. Głównym zadaniem tej fazy były zorganizowane warsztaty dla uŝytkowników kluczowych, podczas których został przedstawiony system OeBS. Podczas warsztatów kaŝdy z przedstawianych procesów omawiano dokładnie i na podstawie relacji uŝytkowników kluczowych wychwytywano róŝnice pomiędzy standardowymi procesami zamodelowanymi w aplikacji a funkcjonującymi w rzeczywistości w przedsiębiorstwach. Bardzo waŝnym celem tych warsztatów było wypracowanie wspólnej wizji procesów przyszłych, swoistego modelu procesów dla Grupy Kapitałowej. Dodatkowo podczas warsztatów zdefiniowano wszystkie kastomizacje, czyli rozszerzenia standardowej funkcjonalności systemu, niezbędne z punktu widzenia poprawnego obsłuŝenia procesów w systemie. W trakcie tej fazy został opracowany dokument opisujący sposób realizacji procesów w systemie, czyli architektura logiczna systemu. Faza projektu rozwiązania. Na podstawie informacji ustalonych podczas warsztatów, późniejszych spotkań uszczegóławiających oraz zebranych od uŝytkowników kluczowych danych, został sparametryzowany system OeBS. Punktem głównym tej fazy były wstępne testy systemu prowadzone przy udziale uŝytkowników kluczowych oraz analiza zebranych uwag. Część druga wdroŝenia tj. WdroŜenie nowego modelu FL (Finanse i Logistyka) w Przedsiębiorstwie i Spółce S1 została podzielona na następujące fazy: Faza projektu rozwiązania. Podczas tej fazy tworzone były wszystkie projekty funkcjonalne raportów i rozszerzeń systemu (kastomizacji). Dodatkowo na podstawie danych zebranych od uŝytkowników został przygotowany dokument zawierający uzupełnioną po testach wstępnych konfigurację systemu produkcyjnego (wg metodologii AIM jest to dokument BR100). Opracowano równieŝ strategię konwersji danych z systemów funkcjonujących w obecnej chwili do systemu OeBS. Faza budowy rozwiązania. Zgodnie z nazwą, podczas tej fazy przystąpiono do budowy (parametryzacji) systemu OeBS, przygotowano równieŝ wszystkie warianty raportów, rozszerzenia systemu oraz programy do konwersji danych. W następnej kolejności wszystkie moduły zostały poddane szeregom testów wewnętrznych w celu wychwycenia wszelkich nieprawidłowości w działaniu systemu. Faza przejścia do nowego systemu. Podczas tej fazy zostały przeprowadzone testy wstępne programów do konwersji danych z udziałem uŝytkowników kluczowych, po których nastąpiła weryfikacja danych w celu sprawdzenia poprawności ich działania. W następnej kolejności zostały przeprowadzone testy akceptacyjne systemu z udziałem uŝytkowników kluczowych z poszczególnych obszarów. Po finalnym testowaniu aplikacji przyszedł czas na testy wydajnościowe, które z punktu widzenia wdroŝenia są równie istotne jak testy aplikacji polegające na weryfikacji mapowanych procesów. Celem testów wydajnościowych jest weryfikacja poprawności doboru parametrów serwerów, oraz sieci. W trakcie tej fazy zostały równieŝ

53 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, opracowane procedury awaryjne przedstawiające obsługę procesów na wypadek niedostępności systemu. Końcowym zadaniem tej fazy były przeprowadzone szkolenia uŝytkowników końcowych systemu (end - user training), podczas których wszystkie osoby, które od momentu startu produkcyjnego miały wykorzystywać system zostały w tym celu przeszkolone. Ponadto w trakcie tej fazy została przeprowadzona konwersja danych z systemów źródłowych do systemu wdraŝanego, co wymaga zwykle tworzenia specjalnego interface niezbędnego dla wykonywania konwersji. Faza produkcji (uruchomienie). Podczas tej fazy nastąpiło uruchomienie systemu oraz została zapewniona asysta powdroŝeniowa, której celem było wspieranie uŝytkowników końcowych systemu oraz rozwiązywanie bieŝących problemów, pojawiających się podczas obsługi systemu. Część trzecia wdroŝenia tj. Roll-out wdroŝonego modelu FL do Spółki S2 polegała na przeniesieniu całości rozwiązania (systemu OeBS) wdroŝonego w spółce Spółka S1 do spółki Spółka S2. Ta część nie została dzielona na fazy, ale zdefiniowano główne zadania które powinny zostać zrealizowane w jej ramach takie jak: konwersja danych oraz szkolenie uŝytkowników końcowych systemu. Po uruchomieniu systemu w spółce Spółka S2 równieŝ zostało zapewnione wsparcie dla uŝytkowników systemu. Dodatkowo po zakończeniu roll-out u nastąpiło odebranie wdroŝenia części finansowo logistycznej przez klienta. Część czwarta wdroŝenia tj. Budowa modelu PKJR (Produkcji, Kontroli Jakości, Remontów) dla spółek: Spółka S1 i Spółka S2 została podzielona na następujące fazy: Faza definicji. Podczas tej fazy został powołany odrębny zespół projektowy którego celem było wdroŝenie modułów Produkcji (OPM), MRP, Kontroli Jakości (QC) oraz Remontów (EAM). Właśnie podczas tej fazy została przeprowadzona analiza polegająca na rozpoznaniu wymagań sprawozdawczych oraz modeli funkcjonujących w danej chwili w Spółkach w odniesieniu do wspomnianych wcześniej obszarów. Faza analizy operacyjnej. Analogicznie jak w przypadku wdroŝenia modelu FL (Finanse i Logistyka) zostały przeprowadzone warsztaty z uŝytkownikami kluczowymi, których celem była weryfikacja standardowych procesów w systemie oraz wychwycenie róŝnic. Dodatkowo najbardziej istotnym zadaniem do wykonania z punktu widzenia obsługi procesów w Grupie Kapitałowej było ujednolicenie procesów w spółkach Spółka S1 i Spółka S2. W trakcie tej fazy powstały równieŝ dokumenty opisujące strategię konwersji oraz architekturę logiczną systemu w odniesieniu do modelu Produkcji, MRP, Kontroli Jakości oraz Remontów. Faza projektu rozwiązania. W trakcie trwania tej fazy została przygotowana wstępna koncepcja systemu, oraz zostały przeprowadzone testy wstępne z udziałem uŝytkowników kluczowych. Po testach nastąpiła analiza uwag. Część piąta wdroŝenia tj. WdroŜenie modelu PKJR w spółce Spółka S1 została podzielona na następujące fazy: Faza projektu rozwiązania. Faza ta dotyczyła opracowania projektów kastomizacji, programów do konwersji, raportów oraz interfejsów. Opracowano równieŝ zmiany w wewnętrznych procedurach organizacji. Faza budowy rozwiązania. Podczas tej fazy na podstawie przygotowanych wcześniej projektów funkcjonalnych zostały zbudowane wszystkie niezbędne kastomizacje, zostały przygotowane programy do konwersji, raporty oraz interfejsy. Ponadto wszystkie wymienione rozwiązania zostały poddane szeregom testów wewnętrznych.

54 54 Ludosław Drelichowski, Andrzej Parafian Uwarunkowania wdroŝenia zintegrowanego systemu zarządzania (ERP) na przykładzie wiodącego przedsiębiorstwa branŝy chemicznej Faza przejścia do nowego systemu. Identycznie jak w przypadku modelu FL, w trakcie tej fazy przy udziale uŝytkowników kluczowych zostały przeprowadzone testy akceptacyjne zarówno programów do konwersji jak i systemu pod względem obsługi procesów. Zostały przeprowadzone szkolenia uŝytkowników końcowych oraz została przeprowadzona i potwierdzona konwersja danych z systemów funkcjonujących w obecnym czasie do systemu OeBS. Faza produkcji. Analogiczne jak w przypadku wdroŝenia modelu FL, podczas tej fazy nastąpiło uruchomienie systemu oraz została zapewniona asysta powdroŝeniowa, której celem było wspieranie uŝytkowników końcowych systemu oraz rozwiązywanie bieŝących problemów, pojawiających się podczas obsługi systemu. Część szósta wdroŝenia tj. Roll-out wdroŝonego modelu PKJR w Spółce S1 do Spółki S2 analogicznie jak wcześniej polegała na przeniesieniu rozwiązania wdroŝonego w spółce Spółka S1 (moduły: OPM, MRP, QC, EAM) do spółki Spółka S2. RównieŜ w tym przypadku ta część nie została dzielona na fazy, ale zdefiniowano główne zadania które powinny zostać zrealizowane w jej ramach takie jak wymienione poprzednio: konwersja danych oraz szkolenie uŝytkowników końcowych systemu. RównieŜ w tym przypadku po uruchomieniu systemu w spółce Spółka S2 zostało zapewnione wsparcie dla uŝytkowników systemu oraz po zakończeniu roll-out u nastąpiło odebranie przez klienta wdroŝenia części produkcyjno remontowej (wszystkich wspomnianych wcześniej modułów). W powyŝej opisanym procesie wdroŝenia systemu ERP moŝemy zauwaŝyć, Ŝe cały projekt został niejako podzielony na dwa mniejsze projekty : wdroŝenie części FL ( Finanse i Logistyka) oraz wdroŝenie części Produkcyjno Remontowej. Takie podejście zostało zastosowane w celu usprawnienia całości procesu wdroŝenia. Moduły produkcyjne i remontowe ze względu na swoją charakterystykę wymagają od uŝytkowników kluczowych wiedzy na temat funkcjonowania modułów logistycznych, dlatego teŝ całość wdroŝenia części produkcyjno - remontowej odbyła się w wystarczająco oddalonym terminie aby umoŝliwić uŝytkownikom dokładne zapoznanie się z częścią logistyczną systemu. Bez wątpienia takie podejście wydłuŝyło cały proces wdroŝenia systemu jednakŝe pozwoliło na bezpiecznie uruchomienie bardzo duŝej ilości modułów. 5. Ryzyka projektowe Czym jest zarządzanie ryzykiem? Analizę ryzyka moŝna porównać do kreślenia mapy potencjalnych zagroŝeń oraz szacowania szkód mogących być ich wynikiem. Zarządzanie ryzykiem to wykorzystywanie tej mapy i podejmowanie decyzji jak uniknąć wspomnianych zagroŝeń5. Zgodnie z powyŝszą maksymą podczas definiowania projektu zaobserwowano ryzyka projektowe dotyczące obszarów takich jak: budŝet, czas realizacji, poparcie, kadra i zarządzanie projektem, partnerzy, parametry techniczne. 5 Yen Yee Chong, Evelyn May Brown, Zarządzanie ryzykiem projektu, Oficyna Ekonomiczna, Kraków, 2001

55 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, BudŜet Tabela 1. Specyfikacja czynników ryzyka projektowego Opis ryzyka Pojawienie się nieprzewidzianych wydatków w ramach realizacji projektu Wpływ wydłuŝenia czasu realizacji projektu na jego budŝet i koszty Czas realizacji projektu WydłuŜenie czasu realizacji projektu na skutek obciąŝenia innymi obowiązkami pracowników WydłuŜenie czasu realizacji projektu na skutek wykonania dodatkowych prac nie ujętych w umowach WydłuŜenie czasu realizacji projektu na skutek długotrwałych uzgodnień wspólnego rozwiązania pomiędzy Przedsiębiorstwem i Spółkami Poparcie dla projektu Prawdop. (1-5) Waga (1-5) Utrata uzasadnienia biznesowego dla projektu 2 5 Kadra i zarządzanie projektem Brak dostępności kluczowych zasobów projektu w wymaganym czasie Partnerzy 3 3 Brak dostępności zasobów odpowiednich do realizacji projektu 2 3 Techniczne Wynikające z przeniesienia rozszerzeń lub integracji modułów 5 2 Podczas co tygodniowych spotkań omawiano kaŝde z powyŝszych ryzyk, analizowano sytuację bieŝącą i podejmowano takie decyzje zarządcze aby zniwelować wpływ wspomnianych ryzyk do minimum. 6. Opis czynników warunkujących osiągnięcie sukcesu Opisywane wdroŝenie zakończyło się sukcesem. System został uruchomiony zgodnie z harmonogramem oraz załoŝony wcześniej budŝet nie został przekroczony. Oczywiście podczas procesu wdroŝenia napotkano wiele czynników, które wpływały na jakość prac oraz ich czas trwania. Bazując na doświadczeniu tego projektu moŝemy wyróŝnić następujące czynniki warunkujące osiągnięcie sukcesu podczas wdroŝenia systemu: Sprecyzowany cel wdroŝenia niezbędne jest na poziomie definiowania projektu jasne określenie celu wdroŝenia. Metodologia PRINCE2 nazywa to uzasadnieniem biznesowym i podkreśla, Ŝe w momencie gdy uzasadnienie biznesowe, które jest siłą napędową projektu przestaje obowiązywać, naleŝy projekt zakończyć.

56 56 Ludosław Drelichowski, Andrzej Parafian Uwarunkowania wdroŝenia zintegrowanego systemu zarządzania (ERP) na przykładzie wiodącego przedsiębiorstwa branŝy chemicznej Harmonogram wdroŝenia jest wiele metod budowy harmonogramu wdroŝeń, jednak bez względu na to, z której z nich korzystamy niezbędne jest zbudowanie takiego harmonogramu, aby wszystkie zaplanowane w nim prace były moŝliwe do zrealizowania. Z punktu widzenia wyceny projektu niesamowicie istną kwestią jest umieszczenie w harmonogramie wszystkich kluczowych zdań mających znaczący wpływ na pracochłonność zespołu projektowego. Jest to jedyny sposób na uniknięcie nieprzewidywalnych kosztów związanych z pracami, wymaganymi z punktu widzenia wdroŝenia, a nie umieszczonymi w harmonogramie, tym samym nie wycenionymi. Odpowiednie kwalifikacje zespołu wdroŝeniowego (obie strony: klient i dostawca) - bez wątpienia na jakość wdroŝenia wpływają kwalifikacje zespołów wdroŝeniowych. Zarówno po stronie dostawcy oprogramowania jak i klienta. Odpowiedni dobór ludzi do zespołów projektowych jest jednym z kluczowych elementów na ścieŝce powodzenia projektu. Decentralizacja uprawnień i odpowiedzialności - osoby kluczowe z punktu widzenia prac projektowych powinny cechować się pełną decyzyjnością. Nie dobrą sytuacją, gdy osoba wyznaczona do pełnienia funkcji uŝytkownika kluczowego obszaru, nie jest w stanie podjąć decyzji na temat wymagań dotyczących wdraŝanego systemu. Taka postać rzeczy z miejsca powoduje opóźnienia w zatwierdzaniu poszczególnych faz, a w następstwie do opóźnienia projektu. Prawidłowe określenie priorytetów zadań dla członków zespołów wdroŝeniowych (po stronie dostawcy jak i klienta) nawet najlepsi specjaliści ze swoich obszarów obarczeni uczestnictwem w zbyt wielu projektach nie są w stanie wykonać swoich wszystkich zadań w sposób prawidłowy, dlatego bardzo istotne jest umiejętne określanie priorytetów zadań. Jasno określone zasady współpracy klient dostawca - dobrą praktyką jest zawarcie zasad współpracy w dokumencie DIP (wg metodologii PRINCE2 jest to Dokument Inicjujący Projekt, jednak jego zadaniem nie jest tylko inicjacja projektu, ale równieŝ zbieranie wszystkich kluczowych z punktu widzenia projektu informacji m.in. zasad współpracy), lub utworzenie odrębnego dokumentu określającego zasady współpracy. Prawidłowo dobrana infrastruktura teleinformatyczna źle dobrane parametry serwerów lub sieci uniemoŝliwiają pracę w wdraŝanym systemie, stąd, aby osiągnąć powodzenie we wdroŝeniu naleŝy przeprowadzić gruntowną analizę wymagań sprzętowych. Przywiązywanie wagi do szkoleń uŝytkowników końcowych. Szkolenia uŝytkowników końcowych powinny być bardzo przemyślane oraz ich czas trwania powinien być tak dobrany, aby w komfortowych warunkach umoŝliwić uŝytkownikom końcowym systemu zdobycie wiedzy. Im więcej czasu poświęcimy na szkolenia tym łatwiejszy jest etap asysty powdroŝeniowej. Sprawne zarządzanie projektem wykorzystanie istniejących i sprawdzonych metodologii prowadzenia projektów oraz wdraŝania systemów bez wątpienia jest bardzo istotną sprawą warunkującą osiągnięcie sukcesu podczas wdroŝenia. Metodologie, mają to do siebie, Ŝe zazwyczaj bazują na best-practices, więc podają sprawdzone metody usprawniające zarządzanie jakością, ryzykiem lub komunikacją.

57 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Wnioski 1. Omówione w rozdziale 6 czynniki warunkujące osiągnięcie sukcesu, precyzują najwaŝniejsze rozwiązania, których zastosowanie zarówno w sferze technologii procesów jak teŝ zarządzania projektami są konieczne do spełnienia. 2. Godnym uwagi jest fakt zastosowania dwu komplementarnych metod zarządzania projektem, które zapewniały stabilizację procesu zarządzania projektem oraz właściwego przygotowania implementacji systemu. 3. Organizacja procesu szkolenia uŝytkowników systemu powiązana z weryfikacją utworzonych w procesie implementacji wersji rozwiązań systemu oraz testowaniem sprawności systemu badanej dla docelowych rozwiązań systemu zapewniała eliminację obaw uczestników procesu wdraŝania o niespodzianki eksploatacyjne. 4. W procesie realizacji wdroŝenia systemu w kolejnej spółce korporacji wykazano, Ŝe elastycznie traktowane wersje implementacji tworzonych dla innych spółek systemu, mogą skutecznie przyspieszyć czas realizacji i koszty przedsięwzięć. 8. Literatura 1. Antoszak E., Drelichowski L.(2003): Organizacja prac wdroŝeniowych w systemach bankowych na przykładzie firmy Bazy i Systemu Bankowe sp. z o.o. KIZ ATR Bydgoszcz- Ciechocinek, s Bradley K. Podstawy metodyki PRINCE II CRM S.A Drelichowski L. Górska A.(2003): Prace projektowo-programowe w zakresie tworzenia systemów informatycznych. KIZ ATR Bydgoszcz- Ciechocinek, s Drelichowski L., Stan konsolidacji i logistyki agrobiznesu w otoczeniu globalnych sieci handlowych. Organizacja i Kierowanie. nr 2(104), 2001, s Drelichowski L. (2004), Systemy ERP, przewaga konkurencyjna i zarządzanie wiedzą. Acta Universitas Lodziensis Folia Oeconomica 183. s Dyczkowski M.; Kreowanie środowiska wiedzy dla potrzeb zarządzania projektami informatycznymi. IBS PAN Badania systemowe t.33 Warszawa Klonowski Zbigniew J., Systemy informatyczne zarządzania przedsiębiorstwem, Oficyna wydawnicza politechniki wrocławskiej, Wrocław, Lech P.: Zintegrowane systemy zarządzania ERP/ERPII. Wykorzystanie w biznesie, wdraŝanie. Difin Warszawa Parafian A. :. Oracle e-business suite Opis systemu klasy ERP II oraz metodyk jego wdraŝania. IBS PAN Analiza systemowa w finansach i zarządzaniu t.9 Warszawa Szyjewski Z. Zarządzanie projektami informatycznymi. Metodyka tworzenia systemów informatycznych. Czynniki sukcesu wymiarowanie projektu Agencja Wydawnicza Placet Warszawa Yen Yee Chong, Evelyn May Brown, Zarządzanie ryzykiem projektu, Oficyna Ekonomiczna, Kraków, 2001.

58 58 Ludosław Drelichowski, Andrzej Parafian Uwarunkowania wdroŝenia zintegrowanego systemu zarządzania (ERP) na przykładzie wiodącego przedsiębiorstwa branŝy chemicznej IMPLEMENTATION INTEGRATION MANAGEMENT SYSTEM (ERP) CIRCUMSTANCES ON CASE OF CHEMICAL BRANCH LEADING CORPORATION Summary The article presents factors determined efficient elaboration of integrated systems implementation in very complex organizations. In the analyzed case key factors time realization and cost level were reached thanks usage of two tools supported project management. At implementation phase of computer integration system methodology including project management PRINCE II and AIM (Application Implementation Method) Oracle Corporation were used. Keywords: integration system, project management, capital group, factor risks project Ludosław Drelichowski Wydział Zarządzania Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy lu.drel@utp.edu.pl Andrzej Parafian Zaoczne Studia Doktoranckie IBS PAN, Warszawa

59 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, GRZEGORZ DZIEśA, ANDRZEJ MAKULSKI Uniwersytet Technologiczno Przyrodniczy w Bydgoszczy ROZSZERZENIA JĘZYKA SQL DLA OPERACJI ROLAP W BAZIE ORACLE8I Streszczenie W pracy przedstawiono elementy rozszerzenia języka zapytań SQL bazy Oracle8i, które mają za zadanie wspomagać przetwarzania danych pod kątem analitycznym (przetwarzanie OLAP). Rozszerzenia te mogą mieć charakter teoretyczny w formie propozycji umieszczenia ich w standardzie SQL lub praktyczny w postaci operatorów zaimplementowanych w rozwiązaniach konkretnych producentów systemów bazodanowych umoŝliwiających relacyjne przetwarzanie analityczne. Słowa kluczowe: OLAP, Bazy danych, rozszerzenia funkcji SOL 1. Wstęp Wielowymiarowe operacje OLAP w systemach relacyjnych są przeprowadzane za pomocą zapytań w języku SQL. Większość operacji moŝe być zrealizowana za pomocą standardowych zapytań w języku SQL. W niektórych przypadkach tłumaczenie operacji wielowymiarowych na standard zgodny z językiem SQL wymaga wprowadzenia pewnych rozszerzeń tego języka poprzez uwzględnienie funkcji w klauzuli GROUP BY oraz definiowanych przez uŝytkownika funkcji agregujących, które zwracałyby wyniki w klauzuli SELECT [1,2,3]. 2. Rozszerzenia SQL zaimplementowane w bazie Oracle8i Oracle przystosowując ósmą wersję relacyjnej bazy danych Oracle8i rozszerzył standard SQL o następujące elementy6: rozszerzenie moŝliwości GROUP BY poprzez zastosowanie CUBE oraz ROLLUP, dodatkowe analityczne funkcje SQL, funkcję liniowej regresji, wyraŝenie CASE. Według danych producenta wprowadzenie tych rozszerzeń spowoduje między innymi: uproszczenie programowania poprzez redukcję ilości kodu dla wielu operacji SQL, szybsze i efektywne przetwarzanie zapytań, redukcję ruchu sieciowego poprzez wykonywanie agregacji po stronie serwera, moŝliwość przechowywania agregatów, które mogą być wykorzystywane przez podobne zapytania. ROLLUP Operator ROLLUP umoŝliwia konstrukcji SELECT obliczanie rozmaitych poziomów podsumowań oraz sum całkowitych we wskazanych grupach wymiarów. Proste uŝycie tego operatora jest spowodowane tym, Ŝe jest on ściśle związany z klauzulą GROUP BY stanowiąc jego pojedyncze rozsze- 6 Oracle 8i Data Warehousing Guide, Oracle Corp.s. 5

60 60 Grzegorz DzieŜa, Andrzej Makulski Rozszerzenia języka SQL dla operacji rolap w bazie ORACLE8I rzenie. Składnia zapytania z uŝyciem ROLLUP wygląda następująco: select... group by rollup (lista kolumn grupujących) ROLLUP jest operacją działającą w sposób bezpośredni na danych, tworzy podsumy od najniŝszego poziomu hierarchii do sumy całkowitej według listy grupowania zawartej w klauzuli. W pierwszej kolejności obliczane są podstawowe wartości agregatów podane przez GROUP BY, następnie zaczynając od pierwszej wymienionej kolumny oblicza wartości agregatów na wyŝszych poziomach hierarchii, aŝ do ostatniej kolumny znajdującej się na liście. Na koniec jest obliczana suma całkowita. Przeprowadzenie operacji ROLLUP na danych, których liczba kolumn grupujących wynosi n spowoduje wygenerowanie podsum na (n+1)-poziomach. Działanie operatora ROLLUP moŝna zobrazować na przykładzie bazy danych naleŝącej do firmy sprzedającej i wypoŝyczającej taśmy video. Baza danych oparta jest na kostce, której wymiarami są: Time (1996, 1997), Department (Video SprzedaŜ, Video Rentals), Region (East, West, Central), Jednym z elementów kostki jest wartość określająca zysk (profit). Zapytanie tworzące szczegółowy raport podsumowujący zyski będzie miało następującą postać: select time, region, department, sum(profit) as profit from sprzedaz group by rollup (time, region, department); Wynik działania tego zapytania będzie zawierał: a) zagregowane wiersze wygenerowane przez GROUP BY bez uŝycia ROLLUP, b) wiersze zawierające podsumy pierwszego poziomu zagregowane dla oddziału (department) przy uŝyciu kaŝdej kombinacji czasu (time) i regionu (region), c) wiersze zawierające podsumy drugiego poziomu agregowane dla oddziału (department) i regionu (region) przy uŝyciu kaŝdej wartości czasu, d) wiersz zawierający sumę całkowitą (grand total). Tabela (1) zawiera wynik zwrócony przez zapytanie. Symbolami ostatniej kolumny oznaczono poszczególne fazy wykonywania się operacji ROLLUP. Wartości NULL są wyświetlane jedynie dla czytelności, w oryginalnej odpowiedzi bazy Oracle komórki będą puste. Tabela 1. Agregacja z wykorzystaniem ROLLUP na danych 3-wymiarowych Time Region Departament Profit 1996 Central VideoRental A 1996 Central VideoSprzedaz A 1996 Central NULL B 1996 East VideoRental A 1996 East VideoSprzedaz A 1996 East NULL B 1996 West VideoRental A 1996 West VideoSprzedaz A 1996 West NULL B

61 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Źródło: opracowanie własne Time Region Departament Profit 1996 NULL NULL C 1997 Central VideoRental A 1997 Central VideoSprzedaz A 1997 Central NULL B 1997 East VideoRental A 1997 East VideoSprzedaz A 1997 East NULL B 1997 West VideoRental A 1997 West VideoSprzedaz A 1997 West NULL B 1997 NULL NULL C 1997 NULL NULL D Rozszerzenie języka SQL w bazie Oracle8i umoŝliwia równieŝ przeprowadzanie częściowej operacji zwijania (PARTIAL ROLLUP) (tab. 2.). Operacja ta polega na obliczaniu tylko niektórych sum częściowych. RóŜnica w składni pomiędzy zwijaniem całkowitym oraz częściowym polega oddzielnym wskazaniu parametrów dla operatora GROUP BY oraz dla ROLLUP: group by expr1, rollup(expr2,expr3); W tym przypadku PARTIAL ROLLUP tworzy podsumy na (2+1=3) poziomach agregacji, tj. na poziomie (expr1, expr2, expr3), (expr1, expr2) i (expr1). WaŜną cechą tego zapytania jest fakt, Ŝe nie jest obliczana suma całkowita (grand total). Przykładem zastosowania operatora zwijania częściowego moŝe być następujące zapytanie: select time, region, department, sum(profit) as profit from sprzedaz group by time, rollup(region, dept); Wynik działania tego zapytania będzie składał się z: a) zagregowanych wierszy wygenerowanych przez GROUP BY bez uŝycia ROLLUP, b) podsum pierwszego poziomu zagregowanych dla oddziału (department) przy uŝyciu kaŝdej kombinacji czas (time) i regionu (region), c) podsum drugiego poziomu zagregowanych dla regionu (region) i oddziału (department) dla kaŝdej wartości czasu.

62 62 Grzegorz DzieŜa, Andrzej Makulski Rozszerzenia języka SQL dla operacji rolap w bazie ORACLE8I Tabela 2. Wyniki zwijania częściowego (PARTIAL ROLLUP) dla przykładowych danych Źródło: opracowanie własne Time Region Departament Profit 1996 Central VideoRental A 1996 Central VideoSprzedaz A 1996 Central NULL B 1996 East VideoRental A 1996 East VideoSprzedaz A 1996 East NULL B 1996 West VideoRental A 1996 West VideoSprzedaz A 1996 West NULL B 1996 NULL NULL C 1997 Central VideoRental A 1997 Central VideoSprzedaz A 1997 Central NULL B 1997 East VideoRental A 1997 East VideoSprzedaz A 1997 East NULL B 1997 West VideoRental A 1997 West VideoSprzedaz A 1997 West NULL B 1997 NULL NULL C UŜycie operacji ROLLUP wymaga mniejszego zapotrzebowania na moc obliczeniową niŝ odpowiednie zapytanie złoŝone z unii podzapytań. Na przykład aby zastąpić ROLLUP oparty na 4 kolumnach naleŝy zastosować zapytanie składające się z 5 podzapytań połączonych funkcją UNION. KaŜde z tych pięciu podzapytań wymaga oddzielnego dostępu do tabeli (tabela jest przeglądana pięciokrotnie), przy czym ROLLUP moŝe wykonać się z pojedynczym dostępem (tabela jest przeglądana jednokrotnie). Zastąpienie zapytania tradycyjnego, zapytaniem opartym o ROLLUP zredukuje dostęp do tabel o 80%. Oracle Corp. zaleca stosowanie ROLLUP w zapytaniach obliczających sumy częściowe, w szczególności do: wyliczania sum częściowych opartych o wymiar mający charakter chronologiczny ROLLUP(y, m, day) lub geograficzny ROLLUP(country, state, city), generowania tymczasowych tabel podsumowujących przez administratorów hurtowni. CUBE Podsumy wygenerowane za pomocą ROLLUP stanowią tylko część podsum, które moŝna wygenerować dla wszystkich moŝliwych kombinacji wymiarów. Wygenerowanie danych, które mają być umieszczone np. w zbiorze tabel przestawnych (cross-tabular) za pomocą ROLLUP wymaga zastosowania kilkakrotnego tego zapytania za kaŝdym razem zmieniając kolejność kolumn, które mają być grupowane. DuŜo prostszym sposobem jest uŝycie do tego celu w zapytaniu operatora

63 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, CUBE. Jako operator słuŝący do analizy danych operator CUBE oferuje niespotykaną dotąd elastyczność analizy danych n-wymiarowych. Zastosowanie do analizy operatora CUBE pokazuje rysunek 1. CUBE umoŝliwia konstrukcji SELECT obliczenie podsum dla kaŝdej moŝliwej kombinacji grupy wymiarów oraz sum całkowitych. Jak juŝ wcześniej wspomniano, wynik zapytania zawierającego operator CUBE moŝe zostać przedstawiony za pomocą tabeli przestawnej. Podobnie jak w przypadku ROLLUP, uŝycie operatora CUBE jest stosunkowo proste, poniewaŝ stanowi on pojedyncze rozszerzenie klauzuli GROUP BY. Składnia zapytania opartego o CUBE wygląda następująco: select... group by cube (lista kolumn grupujących) Rys. 1. Porównanie moŝliwości 3-wymiarowego operatora CUBE do 2-wymiarowej tabeli przestawnej, 1-wymiarowego grupowania z sum i agregatu mającego charakter punktowy Źródło: [4] CUBE oblicza podsumy na podstawie listy kolumn (wymiarów) podanych w zapytaniu. JeŜeli w zapytaniu zostanie podane n-kolumn, to wynik zapytania będzie zawierał 2n agregatów dla róŝnych kombinacji wymiarów. Przykład zastosowania operatora w przypadku bazy danych firmy

64 64 Grzegorz DzieŜa, Andrzej Makulski Rozszerzenia języka SQL dla operacji rolap w bazie ORACLE8I wypoŝyczającej/sprzedającej kasety wideo (baza została wykorzystana przy operatorze ROLLUP) wygląda następująco: select time, region, department, sum(profit) as profit from sprzedaz group by cube (time, region, department); Wynikiem działania tego zapytania będzie odpowiedź podana w tabeli 3.9: Źródło: opracowanie własne Tabela 3. Agregacja z wykorzystaniem CUBE dla danych 3-wymiarowych Time Region Department Profit 1996 Central VideoRental Central VideoSprzedaz Central NULL East VideoRental East VideoSprzedaz East NULL West VideoRental West VideoSprzedaz West NULL NULL VideoRental NULL VideoSprzedaz NULL NULL Central VideoRental Central VideoSprzedaz Central NULL East VideoRental East VideoSprzedaz East NULL West VideoRental West VideoSprzedaz West NULL NULL VideoRental NULL VideoSprzedaz NULL NULL NULL Central VideoRental NULL Central VideoSprzedaz NULL Central NULL NULL East VideoRental NULL East VideoSprzedaz NULL East NULL NULL West VideoRental NULL West VideoSprzedaz NULL West NULL NULL NULL VirdeoRental NULL NULL VideoSprzedaz NULL NULL NULL

65 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Wyniki te moŝna przedstawić za pomocą kilku tabel przestawnych o wymiarach: time department, time region, department region. Podobnie jak w przypadku PARTIAL ROLLUP istnieje moŝliwość ograniczenia agregacji do wymaganych wymiarów. W przypadku PARTIAL CUBE moŝna ograniczyć podsumy wszystkich moŝliwych kombinacji do wymiarów będących parametrami CUBE: group by expr1, cube(expr2, expr3) Skonstruowane w ten sposób zapytanie wygeneruje 4 podsumy oparte na: (expr1, expr2, expr3), (expr1, expr2), (expr1, expr3), (expr1). UŜywając bazy danych wykorzystanej w poprzednich przykładach działanie PARTIAL CUBE moŝna przedstawić za pomocą następującego zapytania (tab. 3.): select time, region, department, sum(profit) as profit from sprzedaz group by time cube (region, dept); Zapytanie z operatorem CUBE moŝna oczywiście zastąpią zapytanie o konstrukcji UNION ALL składające się kilku podzapytań, z których kaŝde będzie obliczało agregat dla jednej ze wszystkich moŝliwych kombinacji. Gdyby istniała konieczność sformułowania zapytania z wykorzystaniem standardowych funkcji, które miałoby zwrócić wynik tak jak w przypadku zapytania z CUBE określonym na 3 wymiarach, to zapytanie to składałoby się z 8-podzapytań. Redukcja w dostępie do tabeli dla zapytania opartego o CUBE przy grupowaniu 4-kolumnowy sięga aŝ 93,75% w porównaniu do zapytania opartego na technikach klasycznych. Zarówno operator ROLLUP jak i CUBE umoŝliwia zastosowanie w agregacji następujących funkcji: count, avg, min, max, stddev, variance.

66 66 Grzegorz DzieŜa, Andrzej Makulski Rozszerzenia języka SQL dla operacji rolap w bazie ORACLE8I Tabela 3. Agregacja z wykorzystaniem PARTIAL CUBE dla danych 3-wymiarowych Źródło: opracowanie własne Time Region Department Profit 1996 Central VideoRental 75, Central VideoSprzedaz 74, Central NULL 149, East Video Rental 89, East VideoSprzedaz 115, East NULL 204, West Video Rental 87, West VideoSprzedaz 86, West NULL 173, NULL Video Rental 251, NULL VideoSprzedaz 275, NULL NULL 526, Central VideoRental 82, Central VideoSprzedaz 85, Central NULL 167, East VideoRental 101, East VideoSprzedaz 137, East NULL 238, West VideoRental 96, West VideoSprzedaz 97, West NULL 193, NULL Video Rental 279, NULL VideoSprzedaz 319, NULL NULL 598,000 Funkcja COUNT, która jest bardzo często uŝywana przy analizie tabel przestawnych jest najczęściej wykorzystywaną funkcją w zapytaniach ROLLUP i CUBE obok funkcji SUM. Bazy danych firmy Oracle, nie umoŝliwiają stosowania operatora DISTINCT wraz z ROLLUP lub CUBE ze względu na jego dwojaki charakter. Ograniczenie to ma na celu zmniejszenia ryzyka wystąpienia błędu przy analizie danych. Funkcja GROUPING Funkcja grouping stanowi rozszerzenie funkcji ROLLUP oraz CUBE słuŝącej do zmiany formatu wyniku wygenerowanego poprzez zapytanie. UŜycie tej funkcji jest wymagane, gdy wynik działania zapytania ma być przetwarzany z wykorzystaniem metod numerycznych, a w szczególności gdy: konieczne jest rozpoznanie wierszy, w których są zawarte sumy częściowe oraz suma całkowita np. przy obliczaniu udziałów procentowych itp.; zapytanie moŝe zwrócić w wynikowych wierszach wartość NULL, która wynika z danych źródłowych, a nie jest wartością nadawaną przez operator CUBE lub ROLLUP (w wierszu podsumy wartość NULL danego atrybutu określa sumę po tym właśnie atrybucie).

67 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Działanie funkcji GROUPING polega na zwracaniu wartości 1 w przypadku gdy dany wiersz wyniku zawiera wartość NULL nadaną w wyniku działania operatora CUBE lub ROLLUP. JeŜeli wartość NULL wynika z charakteru danych źródłowych w odpowiednim polu jest zwracana wartość 0. Ogólna składnia uŝycia tej funkcji wygląda w sposób następujący: select... [grouping(kolumny_wymiarów)...]... group by... {cube rollup} (kulumny_wymiarów) Operując na bazie danych, wykorzystywanej przy okazji prezentowania poprzednich operatorów moŝna sformułować następujące zapytanie na bazie operatora ROLLUP (tab. 4.): select time, region, department, sum(profit) as profit, grouping (time) as t, grouping (region) as r, grouping (department) as d from sprzedaz group by rollup (time, region, department); Źródło: opracowanie własne Tabela 4. Wynik zapytania ROLLUP z wykorzystaniem funkcji GROUPING Time Region Department Profit T R D 1996 Central VideoRental Central VideoSprzedaz Central NULL East VideoRental East VideoSprzedaz East NULL West VideoRental West VideoSprzedaz West NULL NULL NULL Central VideoRental Central VideoSprzedaz Central NULL East VideoRental East VideoSprzedaz East NULL West VideoRental West VideoSprzedaz West NULL NULL VideoRental NULL NULL NULL Umieszczenie w strukturze wyniku 3 dodatkowych kolumn umoŝliwi łatwe przetwarzania numeryczne rezultatu zapytania. Procedura analizująca dane kontrolując wartości w polach T, R i D w sposób jednoznaczny będzie mogła określić charakter danej podsumy poprzez metodę maskowania. Wiersze posiadające maskę będą naleŝały do podsum pierwszego poziomu,

68 68 Grzegorz DzieŜa, Andrzej Makulski Rozszerzenia języka SQL dla operacji rolap w bazie ORACLE8I maska będzie charakteryzowała wiersze podsum poziomu drugiego, zaś maska będzie oznaczała sumę całkowitą. Funkcja grouping moŝe okazać się przydatna równieŝ w zapytaniach opartych o operator CUBE. Przedstawiony w tabeli 5. przykład przedstawia wynik zapytania CUBE, który nie moŝe być interpretowany w sposób jednoznaczny. Tabela 5. Wynik zapytania CUBE bez uŝycia GROUPING Time Region Profit 1996 East NULL NULL East NULL NULL NULL NULL NULL NULL NULL NULL Źródło: opracowanie własne Wartości NULL występujące w wyniku przedstawiony w tabeli 5. wynikają z: działania operatora CUBE, który umieszcza wartość NULL w wierszu dla atrybutu dla którego jest przeprowadzane sumowanie; charakteru danych źródłowych;dla niektórych rekordów pola atrybutów time lub region były wypełnione wartościami NULL. W celu poprawienia czytelności wyniku naleŝy zastosować kombinację funkcji grouping i decode w następującym zapytaniu (tab. 6.): Select decode(grouping(time), 1, 'all times', time) as time, decode(grouping(region), 1, 'all regions', 0, null)) as region, sum(profit) as profit from sprzedaz group by cube(time, region); Tabela 6. Wynik działania operator CUBE z funkcjami GROUPING i DECODE Źródło: opracowanie własne Time Region Profit 1996 East All Regions All Times East NULL NULL NULL All Regions All Times NULL All Times All Regions Zastosowanie DECODE w powyŝszym zapytaniu umoŝliwia rozpoznanie wierszy zawierających podsumy i zamianę w nich wartości NULL na określoną w zapytaniu. Jak juŝ wcześniej wspomniano funkcja GROUPING zwraca 1 jeŝeli wiersz zawiera wartość agregatu lub w kaŝdym innym przypadku 0. Funkcja DECODE w następującym fragmencie zapytania:

69 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, decode(grouping(time), 1, 'all times', time) as time, dla wartości 1 uzyskanej od GROUPING podstawia tekst all times, a dla wartości 0 wartość czasu przechowywanś w tabeli źródłowej, która moŝe być liczbą lub wartością NULL. Funkcje Analityczne Przetwarzanie analityczne OLAP wymaga duŝej ilości danych, które są w odpowiedni sposób przetwarzane. Początkowo, wszystkie operacje analityczne były przeprowadzane za pomocą odpowiednich narzędzi po stronie klienta. W obecnych systemach baz danych przystosowanych do przetwarzania w technologii OLAP moŝna zaobserwować skłonność producentów do umieszczania specjalizowanych funkcji analitycznych, które mogą wykonywać analizę po stronie serwera. Przykładem takich funkcji mogą być funkcje zaimplementowane w bazie danych Oracle8i, znajdujące się obecnie w standardzie ANSI SQL2000, które przedstawia tabela 7.: Funkcja Ranking Windowing Reporting Tabela 7. Funkcje analityczne zaimplementowane w Oracle8i Zastosowanie obliczanie rankingów, obliczanie średnich łącznych i chwilowych. Współpracuje z następujacymi funkcjami: - SUM - AVG - IN - MAX - COUNT - VARIANCE - STDEV - FIRST_VALUE - LAST_VALUE - oraz nowymi funkcjami statystycznym Obliczanie udziałów. Współpracuje z następującymi funkcjami: - SUM - AVG - MIN - MAX - COUNT (z/bez DISTINCT) - VARIANCE - STDDEV - RATIO_TO_REPORT - oraz nowymi funkcjami statystycznym LAG/LEAD Statistic Źródło: opracowanie własne Funkcje te mogą sięgać do wartości określonych atrybutów znajdujących się w sąsiednich wierszach w tej samej partycji. obliczanie regresji liniowej, współczynnik nachylenia, przecięcie itp.

70 70 Grzegorz DzieŜa, Andrzej Makulski Rozszerzenia języka SQL dla operacji rolap w bazie ORACLE8I Sposób przetwarzania funkcji analitycznych obrazuje rysunek 2. Źródło: opracowanie własne 3. Podsumowanie Rysunek 2. Kolejność przetwarzania zapytań analitycznych Zbiór funkcji oferowanych przez Oracle, które naleŝą do grupy funkcji analitycznych i nie są jednocześnie objęte standardem SQL 92 lub 99 jest bardzo duŝy. Funkcje te umoŝliwiają szczegółowe przetwarzanie analityczne pod kątem analizy statystycznej, finansowej, ekonomicznej, raportowania itp. KaŜda z nich posiada wiele parametrów umoŝliwiających zdefiniowanie postaci wynikowej. Bardzo waŝną rzeczą jest równieŝ fakt, Ŝe funkcje te działają w kombinacjach z opisanymi wcześniej operatorami CUBE oraz ROLLUP. Jedną z najczęściej wykorzystywanych funkcji analitycznych jest funkcja naleŝąca do grupy funkcji rankingowych słuŝąca do obliczania pozycji danego rekordu ze zbioru danych na liście uporządkowanej w odpowiedni sposób według wybranych wartości miar. 4. Literatura 1. Oracle 8i Data Warehousing Guide, Oracle Corp Oracle 8i. Concepts, Oracle Corp Materiały informacyjne: Oracle OLAP Technology, Oracle Corp N. Pendse: OLAP Report 2000,

71 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, EXPANDING SQL LANGUAGE FOR THE ROLAP OPERATIONS IN THE ORACLE8I DATABASE Summary In the paper elements of expanding SQL query language for the ROLAP operations in the Oracle8i database were presented. Their task is supporting the data processing to make possible analytical OLAP processing. Those expands can have theoretical dimension in the form of the proposals to put them in the SQL standard or practical one including operators implemented in solutions of concrete producers of database systems which enable relational analytical processing. Keywords: OLAP, databases, expanding the SOL function Grzegorz DzieŜa Katedra Informatyki w Zarządzaniu, Wydział Zarządzania Uniwersytet Technologiczno Przyrodniczy w Bydgoszczy Bydgoszcz, ul. Kaliskiego 7 zis@utp.edu.pl

72 72 Grzegorz DzieŜa Internet a zmiany poziomu wykorzystania mediów informacyjnych w gospodarstwach indywidualnych w latach 2002 i 2008 GRZEGORZ DZIEśA Uniwersytet Technologiczno Przyrodniczy w Bydgoszczy INTERNET A ZMIANY POZIOMU WYKORZYSTANIA MEDIÓW INFORMACYJNYCH W GOSPODARSTWACH INDYWIDUALNYCH W LATACH 2002 I 2008 Streszczenie WyposaŜenie gospodarstw rolnych w nowoczesne środki łączności moŝe być czynnikiem ułatwiającym pozyskiwanie informacji rynkowych, a zatem wpływającym na poprawę ich konkurencyjności. Istotnym czynnikiem ograniczającym wykorzystanie Internetu na terenach wiejskich jest dostęp do stałych łączy telefonicznych. Obsługa komputera napotyka teŝ na ograniczenia wynikające z niskiego poziomu wykształcenia. Słowa kluczowe: Internet, gospodarstwo rolne, komputer, telefon 1. Wstęp W ostatnich czasach znacznym przeobraŝeniom uległ sposób nabywania produktów. NiezaleŜnie od miejsca zamieszkania coraz popularniejsze stają się wirtualne sklepy internetowe. Jedyną z metod popularyzacji i upowszechnienia Internetu moŝe być tani dostęp. Konieczność zakupu sprzętu, oprogramowania i przeszkolenia to dla gospodarstw rolnych powaŝna bariera. Związane z tym koszty mogą dość skutecznie zniechęcać do inwestowania w sprzęt komputerowy i uczestniczenia w e-gospodarce. Pod uwagę trzeba brać równieŝ to, Ŝe gospodarstwa rolne mają siedziby poza aglomeracjami miejskimi. Barierą rozwoju gospodarstw są więc nie tylko koszty łączy, ale takŝe ich dostępność. W skali ogólnopolskiej dostępność Internetu uległa znacznej poprawie, wzrosła teŝ liczba gospodarstw korzystających z Sieci. Jakkolwiek udział zakupów za pośrednictwem Internetu w Polsce jest znikomy w stosunku do tych robionych tradycyjnie, to juŝ w roku 2003 światowy obrót artykułami spoŝywczymi szacowany był na ok. 80 mld dolarów. Stanowiło to 20% ogółu obrotów dokonywanych za pośrednictwem handlu elektronicznego (e-commerce) [Dryl, 2001]. Z badań przeprowadzonych w 2006 roku wynikało, Ŝe Polacy są liderami zakupów on-line w regionie krajów Europy Środkowo-Wschodniej - 66% korzystających z Internetu dokonało zakupów drogą elektroniczną. W 2006 roku wyprzedziliśmy w tym względzie Rosję (53%), Litwę (32%) oraz Rumunię (29%)7. Jak wynika z prognoz Eurostatu i francuskiej firmy badawczej BIPE, w 13 zbadanych krajach europejskich do 2010 r. wartość dokonywanej w ten sposób sprzedaŝy w porównaniu z 2006 r. zwiększy się o 119 proc. i osiągnie poziom 196,6 mld euro (Rys. 1.). Na tle badanej grupy państw wyróŝniają się zwłaszcza wyniki Rosji i Portugalii, gdzie tempo wzrostu wyniesie 317 proc. Polska z dynamiką na poziomie 206 proc. zajmuje w grupie zbadanych rynków wysoką, czwartą pozycję. 7

73 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Rys. 1. Zmiany obrotów e-commerce 13 państw EU w latach Źródło: Rzeczpospolita w_sieci_ rosnie_o_ setki_ procent_.html Stosowanie nowoczesnych technik komunikacji, w tym Internetu i telefonii komórkowej moŝe stanowić istotny czynnik wpływający na ograniczanie czasu traconego na przemieszczanie w poszukiwaniu informacji o produktach lub moŝliwościach zbytu surowców. 2. Metoda i cel Celem przeprowadzonych badań jest określenie moŝliwości wykorzystania przez rolników nowoczesnych mediów informacyjnych do pozyskiwania i przekazywania informacji rynkowych. Badania przeprowadzono na populacji wybranych celowo rolników w latach 2002 i Wszystkie badane gospodarstwa znajdują się w otoczeniu przedsiębiorstwa przetwórczego na terenie woj. kujawsko-pomorskiego. Większość gospodarstw naleŝy do grupy, która corocznie odnawia umowy kontraktacyjne z chłodnią na produkcję warzyw. W badaniach ankietowych wykonanych w 2002 roku uczestniczyło 77 rolników8, a w 2008 roku 83 rolników. 3. Wyniki Grupa badanych gospodarstw jest lepiej niŝ przeciętnie w kraju wyposaŝona w środki do produkcji rolniczej [DzieŜa, 2001]. Średnia wielkość gospodarstw wynosi 18,1 ha w 2002 roku i 16,2 ha w 2008 roku i jest większa od średniej dla województwa i kraju (odpowiednio ok. 14,65 i 9,91 ha), maksymalna powierzchnia wynosi 62,8 ha w 2002 i 80 ha w roku 2008, a minimalny areał 2 ha i 1 ha w roku W badanej zbiorowości w roku 2002 brak jest reprezentacji gospodarstw poniŝej 2 ha. Dominują gospodarstwa o powierzchni i ha stanowiące prawie po 24% badanej zbiorowości, następnie obiekty o powierzchni 5-10 ha - 19% oraz gospodarstwa od ha stanowiące 17% populacji. Udział gruntów ornych (GO) w strukturze uŝytków rolnych jest wysoki i wynosi średnio ponad 85,5%. NajwyŜszy udział GO, tj. 98% mają gospodarstwa o wielkości powyŝej 50 ha, najniŝszy - 78%, mają gospodarstwa o powierzchni ha. W badaniach wykonanych w roku 2008 rozkład wielkości powierzchni gospodarstw jest bardziej wyrównany. 8 DzieŜa G., 2002: Media informacyjne w gospodarstwie indywidualnym, Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Tom 2, Zeszyt 3, s

74 74 Grzegorz DzieŜa Internet a zmiany poziomu wykorzystania mediów informacyjnych w gospodarstwach indywidualnych w latach 2002 i 2008 Gospodarstwa od 5 ha do 50 ha mają udział w zakresie od 19% do 25%, natomiast najmniejsze poniŝej 5 ha i największe powyŝej 50 ha reprezentowane były odpowiednio przez prawie 10% i ponad 1% gospodarstw. Oczekiwania klientów co do jakości i dostępności produktów wpływają na konieczności przeobraŝenia procesów wytwarzania i dystrybucji. Typowe problemy producentów Ŝywności dotyczące jakości, standaryzacji i powtarzalności serii wynikają z okresowości produkcji, nietrwałości surowców i uzaleŝnienia od nieprzewidywalnych czynników pogodowych. Wywiera to bezpośredni wpływ na lokalizację zakładów przetwórstwa rolno-spoŝywczego [Kapusta, 2001], co w konsekwencji determinuje moŝliwości zbytu i rodzaj działalności produkcyjnej gospodarstw rolnych. Taka sytuacja wymusza konieczność aktywnego uczestnictwa producentów rolnych w poszukiwaniu informacji handlowych na lokalnych i coraz częściej na oddalonych rynkach płodów rolnych. Następstwem tego są niezbędne zmiany w infrastrukturze technicznej gospodarstw. Badana w 2002 roku populacja naleŝy do gospodarstw bardzo dobrze wyposaŝonych w środki infrastruktury technicznej. Ponad 98% gospodarstw wyposaŝonych jest w samochód osobowy lub dostawczy. Tylko w gospodarstwach o powierzchni ha odnotowano poziom wyposaŝenia poniŝej 95%, w pozostałych grupach obszarowych wynosił on 100%. W badaniach wykonanych w roku 2008 zaobserwowano dalszy postęp w poprawie wyposaŝenia gospodarstw w środki transportowe. Praktycznie 100% gospodarstw posiada samochody osobowe i dostawcze. Środków takich nie posiadało jedno gospodarstwo z grupy ha w którym zarządzający był w wieku ponad 60 lat. W ponad 93% przypadków gospodarstwa w 2002 roku korzystały ze stałych łączy telefonicznych. Najmniej, bo 66,7% takich przypadków odnotowano w gospodarstwach najmniejszych do 5 ha, około % w gospodarstwach z grup obszarowych odpowiednio z i ha. KaŜde gospodarstwo o powierzchni 5-10 i ponad 20 ha wyposaŝone jest w stałe łącze telefoniczne. Badania z 2008 roku wskazują na znaczny regres wykorzystania stałych łączy telefonicznych. Korzystanie ze stałych łączy telefonicznych zmniejszyło się do ok. 71% ogółem, najmniej bo ok. 61% w grupie ha i najwięcej 100% w gospodarstwach największych (80ha, jedno gospodarstwo reprezentuje grupę obszarową gospodarstw większych od 50 ha). Taka tendencja jest niewątpliwie skorelowana ze wzrostem wykorzystania łączności komórkowej. Z badań wykonanych w 2002 roku wynika, Ŝe przeciętny poziom wyposaŝenia gospodarstw w łączność komórkową wynosił 49%, w największym stopniu dotyczyło to gospodarstw największych o powierzchni powyŝej 50 ha (75%). Najmniejszą liczbę tj. około 39% uŝytkowników telefonów komórkowych odnotowano w grupie gospodarstw ha. Natomiast w badaniach z 2008 roku odnotowano znaczący przyrost wykorzystania telefonów komórkowych, bo przekraczający ponad 80% respondentów. Najmniejszą liczbę tj. 75% uŝytkowników telefonów komórkowych odnotowano w grupie gospodarstw ha, natomiast największą 100% w grupie gospodarstw o powierzchni ponad 50 ha. Z przyczyn oczywistych w tej rywalizacji wygrywa mobilna łączność zagwarantowana przez telefonię komórkową. W opinii ankietowanych łączność telefoniczna i mobilność zagwarantowana przez samochód osobowy lub dostawczy są podstawowymi elementami usprawniającymi organizację kontaktów z partnerami handlowymi. O sukcesie ekonomicznym producenta Ŝywności coraz częściej decyduje szybkość podejmowanych decyzji. Decyzje dotyczące zakupów lub zbytu muszą być podejmowane celnie na podstawie rzetelnych, sprawdzonych informacji [Szopiński, 2001]. Tylko sprawne podejmowanie

75 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, decyzji we właściwym, ograniczonym czasie pozwoli lepiej niŝ konkurencja sprzedać wyprodukowane w gospodarstwie surowce, czy teŝ wybrać dostawcę środków do produkcji, który zapewni własny transport i promocyjne lub specjalne -niŝsze ceny. Rozpowszechnienie wykorzystania Internetu pozwala gospodarstwu, szybko i po niskim koszcie zebrać aktualne informacje o cenach oferowanych przez dostawców. W szczególnym przypadku moŝe to oznaczać składanie ofert przez dostawców bezpośrednio z wykorzystaniem sieci. Szybkie i tanie wyszukiwanie informacji wynika z moŝliwości posłuŝenia się tak zwanymi wyszukiwarkami, które pozwalają m.in. na odnalezienie stron WWW wybranej firmy lub firmy związanej z poszukiwanym produktem, według słowa klucza. W szczególności stwarza to moŝliwości nawiązania kontaktu z potencjalnymi partnerami. W zwykłych warunkach - bez wsparcia internetowego - zdobywanie takich informacji oznacza kosztowną konieczność korespondencji, łączności telefonicznej, czy teŝ kontaktów fizycznych lub przez pośredników. Posługiwanie się pocztą elektroniczną pozwala na przesłanie zapytania ofertowego, swojej oferty bądź propozycji współpracy do partnerów handlowych w ciągu kilku minut i to po niŝszym koszcie. Wykorzystujący internetową sieć komputerową mogą składać zamówienia, co zapewni sprawność zawierania transakcji (bezpośrednio w sieci), zminimalizuje czas i koszty związane z kontaktem z dostawcami, specyfikacją produktu [Kierzkowski 1998]. Funkcje te realizowane są z zastosowaniem technologii internetowych oraz komputera osobistego połączonego najczęściej, łączem komutowanym za pośrednictwem modemu z siecią Internet lub coraz częściej wykorzystywanym łączem bezprzewodowym za pomocą modemu telefonii komórkowej. Badana w 2002 roku populacja była dobrze wyposaŝona w komputery osobiste. Komputer posiadało przeciętnie prawie co drugie gospodarstwo (48,1%). Największy odsetek gospodarstw wyposaŝonych w komputer osobisty, bo dotyczący 94,4% przypadków odnotowano w gospodarstwach o powierzchni ha, a w gospodarstwach największych tj. ponad 50 ha dotyczyło to 75% przypadków. W gospodarstwach z grup powierzchniowych 5-10 ha, ha i ha odsetek gospodarstw, które zakupiły komputer zmieniał się odpowiednio od 40% do około 33%, a następnie do ponad 23%. Najmniej liczną grupę tj.- 22,2% rolników posiadających komputer odnotowano w gospodarstwach o powierzchni do 5 ha. RównieŜ w tej dziedzinie odnotowany dalszy postęp w poprawie wyposaŝenia gospodarstw. Przeciętny udział gospodarstw wyposaŝonych w komputer wzrósł do ponad 80%. Wzrost liczby gospodarstw wyposaŝonych w komputery odnotowano we wszystkich kategoriach powierzchniowych, w najmniejszym stopniu dotyczyło to gospodarstw najmniejszych, tj. do 5 ha w ponad 71% przypadków. Wzrost liczby komputerów w pozostałych grupach gospodarstw zmieniał się od 80% do 85% i wzrastał wraz z powierzchnią gospodarstwa do poziomu 100% dla gospodarstw największych. Badania sposobów wykorzystania komputerów przez rolników wskazują, Ŝe najczęstszym motywem nabycia komputera nie jest jego przydatność dla zarządzającego w pracach biurowych lecz chęć udostępnienia komputera dzieciom w celach edukacyjnych. Przeciętny poziom wykorzystania komputera do realizacji podstawowych prac biurowych wynosił 19,5% w badaniach z roku 2002 (pisanie i edycja w edytorze tekstów, obliczenia w arkuszu kalkulacyjnym). Najczęściej, bo w 75% przypadków dotyczyło to gospodarstw powyŝej 50 ha. Komputerów w ogóle nie uŝywali rolnicy z gospodarstw poniŝej 5 ha (w grupie tej było 40% gospodarstw posiadających komputery). W przypadku gospodarstw o powierzchni ha oraz ha odsetek ten kształtował się na poziomie odpowiednio 16,7% i 30,8%. Badania wykonane w 2008 roku wskazują na dalszy regres w wykorzystaniu komputerów przez zarządzających. Przeciętny poziom wykorzystania komputera

76 76 Grzegorz DzieŜa Internet a zmiany poziomu wykorzystania mediów informacyjnych w gospodarstwach indywidualnych w latach 2002 i 2008 do prac biurowych wynosił 16,87%. Odnotowano znaczny wzrost poziomu wykorzystania komputera w grupie gospodarstw najmniejszych do 5 ha tj. do ponad 42%, w pozostałych grupach od 5 ha do 50 ha wynosił od 5% do 10% z wyjątkiem gospodarstw o powierzchni ha gdzie osiągną ponad 31%, a najwięcej 100% w gospodarstwach największych powyŝej 50 ha. Taka tendencja wskazuje z jednej strony na niski poziom wykształcenia kadry zarządzającej oraz brak motywacji kadry do podnoszenia kwalifikacji z drugiej na brak mechanizmów rozwiązań systemowych w postaci np. odpowiednio dostosowanych szkoleń, prezentacji czy kursów z podstaw obsługi komputera. Z badań przeprowadzonych w 2002 roku wynikało, Ŝe przeciętny poziom wykorzystania Internetu wynosił 11%. Tylko rolnicy z gospodarstw ha korzystali z Internetu częściej tj. w 15,4%. W tej dziedzinie zaobserwowano znaczny przyrost respondentów korzystających z Internetu w 2008 roku bo przeciętnie dla badanej populacji przekroczył on 37%. Rozkład wykorzystania komputera do pozyskiwania informacji za pośrednictwem Internetu był nierównomierny. W gospodarstwach do 5 ha wyniósł on ponad 28%, a w grupie ha 22%. W pozostałych grupach wzrastał równomiernie i wynosił: 33%, 37%, 55%, 100% odpowiednio dla grup powierzchniowych gospodarstw: 5-10 ha, ha, ha i gospodarstw większych od 50 ha. W 2002 roku podstawową usługą internetową wymienianą przez zarządzających na pierwszym miejscu była poczta elektroniczna, następnie zasoby WWW przeglądane głównie w poszukiwaniu informacji handlowych. Nie odnotowano przypadków dokonania zakupów przez Internet, przesyłania ofert sprzedaŝy produktów lub zapytań do firm handlowych. W roku 2008 respondenci na pierwszym miejscu wymienili WWW tj. prawie 29%, pocztę elektroniczną ponad 24% oraz komunikatory internetowe ponad 7% i NEWS ponad 1%. Rozkład wykorzystania Internetu w poszczególnych grupach nie związany był z wielkością gospodarstwa, wiekiem zarządzającego czy poziomem wykształcenia. Wysoki poziom wykorzystania tj. prawie 43% odnotowano w gospodarstwach najmniejszych do 5 ha. NajniŜszy poziom prawie 10% odnotowano w grupie powierzchniowej 5-10 ha, a najwyŝszy 100% w gospodarstwach największych powyŝej 50 ha. W pozostałych grupach obszarowych gospodarstw tj ha, ha i ha wyniósł on odpowiednio ponad 19%, ponad 40% i 30%. Łączność z Internetem w 2002 roku nawiązywana była w większości przypadków w godzinach wieczornych, po godzinie 18 00, gdy obowiązuje dwukrotnie tańsza taryfa opłat. Czas sesji internetowych najczęściej był niewielki i nie przekraczał 30 min do 1 godziny. Jako główny czynnik limitujący na pierwszym miejscu wymieniany jest tu brak czasu, a następnie wysokie koszty połączeń telefonicznych. Ankietowani w 2008 roku na wybór pory wykorzystania komputera do połączeń internetowych wskazują posiadanie czasu wolnego i brak innych obowiązków w gospodarstwie. Częstotliwość wykorzystania z dostępu do Internetu w poszczególnych grupach obszarowych gospodarstw miał rozkład podobny do rozkładu wykorzystania z usług Internetowych. Wysoki poziom wykorzystania tj. prawie 43% odnotowano w gospodarstwach najmniejszych do 5 ha. NajniŜszy poziom ponad 22% odnotowano w grupie powierzchniowej ha, a najwyŝszy 100% w gospodarstwach największych powyŝej 50 ha. W pozostałych grupach obszarowych gospodarstw tj ha, ha i ha wyniósł on odpowiednio prawie 24%, ponad 43% i 50%. Czynnikiem limitującym gotowość do korzystania z nowoczesnych technik informacyjnych jest poziom i struktura wykształcenia ludności wiejskiej. Jak wykazują badania wykonane w 2002 roku

77 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, wykształcenie na poziomie zasadniczym i podstawowym obejmuje 52% właścicieli badanych gospodarstw, co zbliŝone jest od przeciętnej dla kraju (51,7%). Wykształcenie średnie w gospodarstwach o powierzchni do 20 ha utrzymuje się na poziomie ponad 50% i maleje ze wzrostem powierzchni do 25% przypadków dla gospodarstw największych. RównieŜ najwyŝszy odsetek (50%) rolników z wykształceniem średnim odnotowano w większych grupach obszarowych tj. powyŝej 20 ha. WyŜszy poziom wykształcenia (wykształcenie średnie i wyŝsze) prezentowany jest przez właścicieli gospodarstw o powierzchni i ha, gdzie przekracza 46%. W badaniach z 2008 roku zaobserwowano regresję poziomu wykształcenia. Wykształcenie na poziomie zasadniczym i podstawowym obejmuje ponad 62% właścicieli badanych gospodarstw. WyŜszy poziom wykształcenia (wykształcenie średnie i wyŝsze) prezentowany jest przez właścicieli gospodarstw większych o powierzchni ha i ponad 50 ha, gdzie wynosił odpowiednio 55% i 100%. Ogólnie niski poziom wykształcenia jest charakterystyczny dla całego sektora gospodarstw indywidualnych w Polsce i jest on przynajmniej częściowo związany z migracją ludności lepiej wykształconej do miasta [Sikorska 1999]. Proces ten wpływa równieŝ na podwyŝszenie się średniego wieku właścicieli gospodarstw. W 2002 roku ponad połowa właścicieli gospodarstw (ponad 53%) była w wieku powyŝej 40 lat. Dotyczyło to w największym stopniu gospodarstw duŝych o powierzchni ha, ha i ponad 50 ha, gdzie ich odsetek wynosi odpowiednio 46%, 50% i 75%. NajwyŜszy odsetek właścicieli gospodarstw, którzy nie przekroczyli 40 roku Ŝycia odnotowano w grupach obszarowych 2-5 ha 66,6%, 5-10 ha 46,7% i ha gdzie dotyczy to 50% gospodarstw. Odsetek najmłodszych właścicieli gospodarstw, tj. poniŝej 30 lat wynosi przeciętnie 19,5% dla badanej populacji i jest najniŝszy w grupie ha - 11,1%, a najliczniej, bo w ponad 33,3% reprezentowany w jest w grupie o powierzchni 2-5 ha. Najnowsze badania wskazują na zwiększenie przeciętnego wieku w badanej społeczności rolników współpracujących z chłodnią. W wieku powyŝej 40 lat odnotowano ponad 60% respondentów. NajwyŜszy odsetek właścicieli gospodarstw, którzy nie przekroczyli 40 roku Ŝycia odnotowano w grupach obszarowych ha gdzie dotyczy to ponad 66% gospodarstw. Odsetek najmłodszych właścicieli gospodarstw, tj. poniŝej 30 lat wynosi przeciętnie niecałe 18% dla badanej populacji i jest najniŝszy w grupie ha - 5%, a najliczniej, bo w ponad 25% do 28% reprezentowany w jest w grupach o powierzchni do 5 ha, ha i ha. 4. Podsumowanie 1. W badanych gospodarstwach odnotowano wysoki poziom wyposaŝenia w komputery osobiste oraz bardzo wysoki w podstawowe środki łączności, takie jak telefony stacjonarne lub komórkowe. 2. W analizowanym okresie czasu istotnemu zmniejszeniu uległa liczba gospodarstw korzystających ze stałych łączy telefonicznych. Taka tendencja jest wynikiem zastępowania telefonów stacjonarnych mobilnymi telefonami komórkowymi. Rezygnacja z dodatkowego telefonu stacjonarnego moŝe być istotnym czynnikiem ograniczającym dostęp do Internetu. 3. Preferencje w zakresie uŝytkowania komputerów osobistych uległy istotnym zmianom, najczęściej wykorzystywano je do połączeń z Internetem, a w ograniczonym zakresie do podstawowych prac biurowych takich jak: edycja tekstów, lub rzadziej obliczeń z zastosowaniem arkusza kalkulacyjnego.

78 78 Grzegorz DzieŜa Internet a zmiany poziomu wykorzystania mediów informacyjnych w gospodarstwach indywidualnych w latach 2002 i W analizowanym okresie czasu odnotowano prawie czterokrotny wzrost liczby gospodarstw korzystających z Internetu. Jest to jednak następstwem bardzo niskiego poziomu bazowego zastanego w 2002 roku i nie odzwierciedla dynamiki zmian w innych sektorach gospodarki. 5. Istotnym zmianom uległy preferencje w zakresie wykorzystania usług Internetowych. Zarządzający nadal najczęściej korzystają ze stron WWW, ale na podobnym poziomie wykorzystują pocztę , zaobserwowano równieŝ wzrost zainteresowania komunikatorami Internetowymi i listami NEWS. 6. Nie odnotowano przypadków korzystania ze specjalistycznych programów wspomagających prace analityczne czy księgowe. 7. Istotnej zmianie uległ sposób połączenia z Internetem. Praktycznie wyeliminowane zostały połączenia realizowane w trybie komutowanym analogowym na rzecz stałych łączy cyfrowych. Wpłynęło to w zasadniczy sposób na wzrost przepustowości łączy i na ograniczenie kosztów korzystania z Internetu. 8. Zarządzający gospodarstwami w badanym okresie wykazali wzrost zainteresowania w poszukiwaniu nowych rozwiązań współpracy z innymi podmiotami za pośrednictwem Internetu. 9. W badanych populacjach nie odnotowano zaleŝności pomiędzy wiekiem zarządzającego, a poziomem wykorzystania komputerów. W roku 2002 zaobserwowano zwiększenie poziomu wykorzystania komputera wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia, natomiast tendencji tej nie zaobserwowano w 2008 roku. 10. Struktura wiekowa i wykształcenie nie uległy zmianie w badanym okresie i nie odbiegają istotnie od przeciętnych dla kraju. 5. Literatura 1. Dryl T. (2001): Handel artykułami spoŝywczymi z wykorzystaniem Internetu. W: Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Tom 3, Zeszyt 3, ss DzieŜa G. (2001): Perspektywy rozwoju mechanizacji gospodarstw rolnych współpracujących z zakładami przetwórstwa rolno-spoŝywczego. Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Tom 2, Zeszyt 5, ss DzieŜa G., 2002: Media informacyjne w gospodarstwie indywidualnym, Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Tom 2, Zeszyt 3, s Kapusta F. (2001): Baza surowcowa jako podstawa logistyki zaopatrzenia przemysłu spo- Ŝywczego, W: Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Tom 3, Zeszyt 4, ss Kierzkowski Z. (1998): Zagadnienia specyfikacji odwzorowania zasobów i struktur komunikacyjno-wykonawczych obiegu informacji w systemach WOD. Komputerowe systemy Wielodostępne, ATR Bydgoszcz. 6. Sikorska A. (1999): Struktura społeczno-demograficzna i wykształcenie ludności wiejskiej. IriGś. Studia i monografie. Warszawa, Zeszyt 87, ss Szopiński W. (2001): Wpływ informacji rynkowej na zarządzanie gospodarstwem rolnym. W: Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Tom 3, Zeszyt 5, ss

79 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Rzeczpospolita w_sieci_ rosnie_o_ setki_ procent_.html. THE INTERNET BUT CHANGES OF THE LEVEL OF EXPLOITING INFORMATIVE MEDIA IN FAMILY FARMS IN 2002 AND 2008 Summary Providing family farms with the modern telecommunication means can make market information easier to get and, in consequence, can raise their competition possibilities. The limited access to the fixed phone connections is the major barrier of the usage of the Internet on the rural area. The low education level in computer operating seems to be the second one. Key words: Internet, family farm, computer, phone Grzegorz DzieŜa Katedra Informatyki w Zarządzaniu, Wydział Zarządzania Uniwersytet Technologiczno Przyrodniczy w Bydgoszczy Bydgoszcz, ul. Kaliskiego 7 zis@utp.edu.pl

80 80 Grzegorz Grosskreutz, Emilia Fladrowska Problemy eksploatacji i kierunki rozwoju systemu informatycznego rachunkowości w Uniwersytecie Technologiczno-Przyrodniczym w Bydgoszczy GRZEGORZ GROSSKREUTZ Slican Sp. z o.o. Bydgoszcz EMILIA FLADROWSKA Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy PROBLEMY EKSPLOATACJI I KIERUNKI ROZWOJU SYSTEMU INFORMATYCZNEGO RACHUNKOWOŚCI W UNIWERSYTECIE TECHNOLOGICZNO-PRZYRODNICZYM W BYDGOSZCZY Streszczenie Niezbędnym wymogiem efektywnego funkcjonowania Uczelni WyŜszej w warunkach gospodarki rynkowej jest wdroŝenie w tejŝe Uczelni nowoczesnego systemu zarządzania., Nowoczesny system informacyjny powoduje lepsze dostosowanie Uczelni do obowiązujących w edukacji i nauce reguł rynkowych wyostrzających się wobec zwiększania się podaŝy przy jednoczesnym zmniejszaniu popytu narybku edukacyjnym. W poniŝszym artykule autorzy zaproponowali system elektronicznego obiegu dokumentów, który wraz z Zakładowym Planem Kont, modernizacją organizacji zarządzania Uczelnią oraz odpowiednim systemem rachunkowości stanowią kluczowe elementy systemu wspomagania zarządzania. Słowa kluczowe: rachunkowość Uczelni, system rachunkowości elektronicznej, zakładowy plan kont, elektroniczny obieg dokumentów, zarządzanie przez wyniki, budŝetowanie 1. Wprowadzenie WdroŜenie informatycznego systemu rachunkowości, sprzyjającego ponoszeniu odpowiedzialności za koszty i wyniki oraz słuŝącemu podejmowaniu optymalnych decyzji zarządczych, przy jednoczesnym zapewnieniu sporządzania sprawozdawczości wymaganej ustawą o rachunkowości i uregulowaniami prawnymi dotyczącymi działalności uczelni wyŝszych, jest procesem niezwykle skomplikowanym. Jak wynika z badań krajowych i światowych, szczególne bariery we wdraŝaniu zmian w rachunkowości występują na uczelniach wyŝszych. Doświadczono ich równieŝ w Uniwersytecie Technologiczno-Przyrodniczym w Bydgoszczy. Przegląd badań dotyczących zastosowań rachunkowości do zarządzania uczelniami wyŝszymi na świecie wykazuje, Ŝe najwaŝniejsze bariery to polityczna istota kształtowania struktury, procedur i regulacji oraz opór ze strony róŝnych grup biorących udział w procesach zmian: średniego i wyŝszego szczebla administracji oraz kadry profesorów. Wynagrodzenia w uniwersytetach są rzadko uzaleŝnione od osiąganych wyników. Systemy wynagrodzeń prowadzą najczęściej do utrzymania tyranii status-quo w uniwersytetach (cyt. ZTR tom 36 (92) str. 71). W tych uwarunkowaniach, wprowadzenie podejścia biznesowego do zarządzania wymaga szczególnej determinacji Władz Uczelni. W Uniwersytecie Technologiczno-Przyrodniczym (UTP) w Bydgoszczy, na posiedzeniu Senatu w dniu r., J.M. Rektor Elekt zakomunikował decyzję, Ŝe od roku w Uczelni

81 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, będzie wdroŝone budŝetowanie, a głównym celem informatycznego systemu rachunkowości będzie zasilanie systemu zarządzania przez wyniki, tzn. systemu ekonomicznej odpowiedzialności jednostek organizacyjnych UTP za koszty i przychody. Jest to konieczne w warunkach niŝu demograficznego, zmiennej sytuacji na rynku edukacyjnym, nasilającej się konkurencji lokalnej, krajowej i międzynarodowej (wspólne europejskie przestrzenie: edukacyjna i badawcza tworzone w ramach Procesu Bolońskiego) oraz pogłębiającego się kryzysu finansów publicznych. WdroŜenie budŝetowania wymaga rzetelnego zasilania informacyjnego ze strony systemu informatycznego rachunkowości, a to wymaga odpowiedniego przygotowania organizacyjnego UTP. Zdaniem autorów, zmiany organizacyjne warunkujące rzetelne zasilanie systemu budŝetowania muszą być przygotowane juŝ w roku 2008, z wdroŝeniem od , szczególnie w następującym zakresie: 1. Obieg i kontrola dowodów księgowych, 2. Zakładowy Planu Kont (ZPK) księgi głównej i ksiąg pomocniczych, 3. Organizacja pracy w Kwesturze Uczelni, 4. Przedefiniowanie systemu informatycznego rachunkowości uwzględniając zmodernizowany ZPK. W powyŝszym ujęciu, rok 2009 moŝna poświęcić na przygotowanie organizacyjne do wdroŝenia samego systemu budŝetowania. Uwzględniając określoną przez organizatorów objętość artykułu, autorzy postanowili rozpatrzyć tylko problem obiegu i kontroli dowodów księgowych w UTP, poniewaŝ jest to podstawowy warunek rzetelnej informacji zarządczej. 2. Krótka charakterystyka Uniwersytetu Technologiczno Przyrodniczego w Bydgoszczy 2.1. Oferta edukacyjna Uczelni Początki Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego (UTP) sięgają roku 1951, w którym powołano Wieczorową Szkołę InŜynierską z dwoma wydziałami: Mechanicznym i Chemicznym, jako odpowiedź na zapotrzebowanie kadrowe miejscowego przemysłu. Od początku swego istnienia Uczelnia rozwija się bardzo dynamicznie. W roku akademickim 2008/2009 UTP prowadzi rekrutację kandydatów na następujące kierunki studiów: a) studia stacjonarne pierwszego stopnia: - rolnictwo, biotechnologia, architektura krajobrazu, technologia Ŝywności i Ŝywienie człowieka (na Wydziale Rolniczym), budownictwo, inŝynieria środowiska (na Wydziale Budownictwa i InŜynierii Środowiska), elektronika i telekomunikacja, elektrotechnika, teleinformatyka (na Wydziale Telekomunikacji i Elektrotechniki), fizyka techniczna, inŝynieria materiałowa, technologia chemiczna, technologia Ŝywności i Ŝywienie człowieka (na Wydziale Technologii i InŜynierii Chemicznej), zootechnika, ochrona środowiska (na Wydziale Hodowli i Biologii Zwierząt), mechanika i budowa maszyn, technika rolnicza i leśna, transport, wzornictwo (na Wydziale Mechanicznym), zarządzanie, zarządzanie i inŝynieria produkcji (na Wydziale Zarządzania); b) studia stacjonarne drugiego stopnia: - mechanika i budowa maszyn (na Wydziale Mechanicznym), ochrona środowiska (na Wydziale Hodowli i Biologii Zwierząt), zarządzanie (na Wydziale Zarządzania);

82 82 Grzegorz Grosskreutz, Emilia Fladrowska Problemy eksploatacji i kierunki rozwoju systemu informatycznego rachunkowości w Uniwersytecie Technologiczno-Przyrodniczym w Bydgoszczy c) studia niestacjonarne pierwszego stopnia: - rolnictwo, architektura krajobrazu (na Wydziale Rolniczym), budownictwo, inŝynieria środowiska (na Wydziale Budownictwa i InŜynierii Środowiska), elektronika i telekomunikacja, elektrotechnika, teleinformatyka (na Wydziale Telekomunikacji i E- lektrotechniki), inŝynieria materiałowa, technologia chemiczna (na Wydziale Technologii i InŜynierii Chemicznej), zootechnika, ochrona środowiska (na Wydziale Hodowli i Biologii Zwierząt), mechanika i budowa maszyn, technika rolnicza i leśna, transport (na Wydziale Mechanicznym), zarządzanie, zarządzanie i inŝynieria produkcji (na Wydziale Zarządzania); d) studia niestacjonarne drugiego stopnia: - rolnictwo (na Wydziale Rolniczym), budownictwo, inŝynieria środowiska (na Wydziale Budownictwa i InŜynierii Środowiska), elektronika i telekomunikacja, elektrotechnika, (na Wydziale Telekomunikacji i Elektrotechniki), mechanika i budowa maszyn (na Wydziale Mechanicznym), technologia chemiczna (na Wydziale Technologii i InŜynierii Chemicznej), zootechnika, ochrona środowiska (na Wydziale Hodowli i Biologii Zwierząt), zarządzanie (na Wydziale Zarządzania). Źródło: Uchwała nr 7/295, Senatu Uniwersytetu Technologiczno Przyrodniczego im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich w Bydgoszczy, z dnia 23 maja 2007 r. Wniosek: Przy tak szerokiej ofercie edukacyjnej, jej dalsze poszerzanie wymaga dynamicznego aktualizowania Zakładowego Planu Kont w Kwesturze Uczelni, celem odpowiedniego księgowania kosztów i przychodów Rozproszenie terytorialne jednostek organizacyjnych UTP Dynamiczny rozwój UTP związany jest z pozyskiwaniem obiektów w róŝnych dzielnicach miasta, oddalonych od Kwestury o około 20 km. Płynący stąd wniosek jest następujący: Rozproszenie terytorialne UTP wydłuŝa obieg dowodów księgowych i utrudnia ich kontrolę merytoryczną, narzuconą ustawą o rachunkowości. 3. Wymogi ustawowe a aktualny system kontroli dowodów księgowych w UTP Problematyka dowodów księgowych unormowana jest ustawą o rachunkowości (poz. 14, art. 21 i 22). Art.21. ustęp 1 określa, Ŝe dowód księgowy powinien zawierać co najmniej: 1) określenie rodzaju dowodu i jego numeru identyfikacyjnego, 2) określenie stron (nazwy, adresy) dokonujących operacji gospodarczej, 3) opis operacji oraz jej wartość, jeŝeli to moŝliwe, określona takŝe w jednostkach naturalnych, 4) datę dokonania operacji, a gdy dowód został sporządzony pod inną datą takŝe datę sporządzenia dowodu, 5) podpis wystawcy dowodu oraz osoby, której wydano lub od której przyjęto składniki aktywów, 6) stwierdzenie sprawdzenia i zakwalifikowania dowodu do ujęcia w księgach rachunkowych przez wskazanie miesiąca oraz sposobu ujęcia dowodu w księgach rachunkowych (dekretacja), podpis osoby odpowiedzialnej za te wskazania.

83 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Art stanowi, Ŝe dowody księgowe powinny być rzetelne, to jest zgodne z rzeczywistym przebiegiem operacji gospodarczej, którą dokumentują, kompletne, zawierające co najmniej dane określone w art. 21, oraz wolne od błędów rachunkowych. Niedopuszczalne jest dokonywanie w dowodach księgowych wymazywania i przeróbek. Dokumenty nie poddane kontroli nie mogą być księgowane. Kontrola formalna i rachunkowa nie stanowi problemu, poniewaŝ prowadzona jest w Kwesturze Uczelni. Wniosek: Problemem UTP jest kontrola merytoryczna, poniewaŝ wymaga przekazania dowodów do jednostek organizacyjnych połoŝonych w róŝnych częściach Bydgoszczy Aktualny system kontroli dowodów księgowych zewnętrznych w UTP Sekcja Finansowa Kwestury otrzymuje faktury zakupu z: 1. Kancelarii Głównej Uczelni, 2. Jednostek Organizacyjnych Uczelni. Ad. 1 Dokumenty rejestrowane są w dzienniku korespondencyjnym oznaczonym literą F, po nadaniu kolejnego nr ewidencji oraz opieczętowaniu dokumentu pieczątkami Towar odebrano, pracę wykonano oraz Sprawdzono pod względem merytorycznym taki dokument wkładany jest do załoŝonych na poszczególne jednostki organizacyjne teczek w/g wskazań na fakturze gdzie trafia w celu opisania dokumentu. Następnie po opisaniu przez wydział, dokument przekazywany jest do Sekcji Finansowej gdzie sprawdzana jest prawidłowość opisu kaŝdego dokumentu. JeŜeli uchwycona zostaje nieprawidłowość przy osobie oddelegowanej z wydziału, dokument jest przekazany do poprawki na wydział, a jeŝeli zdarzy się tak, Ŝe zauwaŝono zły opis następnego dnia to dokument czeka do ponownego przyjścia osoby z wydziału. Prawidłowo opisany dokument trafia do dalszej obróbki przez Sekcje Finansową, czyli do przygotowania go do zapłaty. JeŜeli wydział wskaŝe, Ŝe faktura dotyczy zakupu środka trwałego, to dowód przekazywany jest do Działu Zakupów i Zamówień Publicznych w celu wystawienia dokumentu OT. Po zwrocie do Sekcji Finansowej, dokument czeka na ponowne odebranie go przez wydział i u- zupełnienie dokumentu przyjęcia środka trwałego OT. Po uzupełnieniu, wydział przekazuje do Sekcji Finansowej fakturę wraz z OT. Ad. 2 Drugim dziennikiem rejestrującym dokumenty jest Dziennik Korespondencyjny oznaczony duŝą literą W. W dzienniku tym rejestrowane są faktury, rachunki oraz noty księgowe, które przychodzą juŝ opisane z wydziałów lub innych jednostek uczelni. Po uprzednim sprawdzeniu prawidłowości opisu, dokument jest przyjęty lub oddany osobie z wydziału do poprawienia opisu na dokumencie. JeŜeli na fakturze wskazany jest środek trwały, dokument trafia do Działu Zakupów i Zamówień Publicznych (AZZP) w celu wystawienia protokołu OT, po czym przekazany jest z AZZP do Sekcji Finansowej (patrz j/w przy F). Ponownie dokument czeka na odebranie przez osobę z wydziału, a wydział po uzupełnieniu druku OT przekazuje do Sekcji Finansowej. JeŜeli chodzi o faktury z przetargu, np. dotyczące sprzętu komputerowego to Sekcja Finansowa otrzymuje w zaleŝności od ilości jednostek, które zamówiły sprzęt ok. od 15 do 30 i więcej faktur jednorazowo z Działu Zakupów i Zamówień Publicznych, które naleŝy wprowadzić pod kolejny nr rejestru dziennika korespondencyjnego i przekazać na wskazane przez AZZP jednostki organizacyjne. Po opisaniu takiej faktury przez wydział i przekazaniu do Sekcji Finansowej, faktura trafia ponownie do AZZP w celu wystawienia protokołu OT. AZZP przekazuje fakturę z drukiem OT do

84 84 Grzegorz Grosskreutz, Emilia Fladrowska Problemy eksploatacji i kierunki rozwoju systemu informatycznego rachunkowości w Uniwersytecie Technologiczno-Przyrodniczym w Bydgoszczy Sekcji Finansowej, a sekcja ta przekazuje dokumenty na wydział, do uzupełnienia druku przyjęcia środka trwałego OT przez jednostkę i ponowny zwrot do Sekcji Finansowej. Problemy: a) Osoby, które prowadzą w katedrach, zakładach lub innych jednostkach organizacyjnych ksiąŝki inwentarzowe nie zawsze aktualizują ewidencję, co prowadzi do tego, Ŝe dokument ponownie trafia na wydział w celu poprawienia lub uzupełnienia opisu (świadczy to o nie zrozumieniu lub nie zapoznaniu się z Zarządzeniami dot. prowadzenia ewidencji na Uczelni). b) Osoby na wydziałach, które pilnują wydatków jak równieŝ odbierają dokumenty (z katedr i zakładów) i przygotowują je do przekazania do Sekcji Finansowej nie sprawdzają szczegółowo czy dany dokument jest prawidłowo opisany (brakuje podpisów, brak wpisu do ksiąŝki inwentarzowej, mylone są zapisy w ksiąŝce np. środki trwałe ze środkami trwałymi o niskiej wartości lub nie jest określona ksiąŝka inwentarzowa). c) Druk OT wystawiany jest po zarejestrowaniu faktury i przekazaniu do Działu Zakupów i Zamówień Publicznych. Zwrot następuje w przeciągu 2 3 dni a nawet trwa to dłuŝej. d) Często faktura wpływa do Sekcji Finansowej w przeddzień terminu zapłaty. Podstawą zapłaty jest faktura zaakceptowana przez Kwestor i Prorektora, aby uzyskać te podpisy i dokonać przelewu upływa 2 3 dni, a następnie dopiero przekazywania jest do AZZP. Przy przekazywaniu faktur z Sekcji Finansowej na wydziały czy do AZZP mijają kolejne dni gdyŝ pracownicy tych jednostek odbierają dokumenty o róŝnych porach dnia i nie codziennie. e) Często zakupy sprzętu komputerowego dokonywane są poza przetargiem i wtedy wymagane jest uzyskanie akceptacji kanclerza. Procedura ta opóźnia wpływ faktury, gdyŝ pracownicy dokonujący zakupu wykazują niezadowolenie i nie śpieszą się Ŝeby dostarczyć fakturę przed upłynięciem terminu do zapłaty do Kwestury. f) Faktury za sprzęt komputerowy często dotyczą kilku jednostek, co powoduje, Ŝe ich obieg jest dodatkowo wydłuŝony. W takiej sytuacji faktura przekazywana jest z jednostki do Sekcji Finansowej i z powrotem do kolejnej jednostki. W łańcuszku takim traci się kolejne dni w oczekiwaniu na odbiór przez następną jednostkę. g) Opóźnienia w spływie dowodów, dotyczących głównie majątku trwałego, sięgają 2-3 miesięcy. Rozproszenie terytorialne UTP wymaga usprawnienia obiegu i kontroli merytorycznej dowodów, tzn. wdroŝenia elektronicznego obiegu i kontroli dowodów, warunkującego sprawny obieg i rzetelną kontrolę dowodów. Jest to pierwszoplanowy, zasadniczy warunek usprawnienia systemu informatycznego rachunkowości i moŝliwości rzetelnych zasileń systemu budŝetowania Uczelni. 4. Propozycja systemu elektronicznego obiegu i kontroli dowodów księgowych warunkująca wdroŝenie rzetelnego systemu budŝetowania w UTP Głównym zasileniem systemu budŝetowania będą księgi rachunkowe, prowadzone rzetelnie i bieŝąco. W myśl ustawy o rachunkowości, księgi rachunkowe uznaje się za rzetelne, jeŝeli dokonane w nich zapisy odzwierciedlają stan rzeczywisty (art.24.2), a prowadzone bieŝąco, jeŝeli pochodzące z nich informacje umoŝliwiają sporządzenie, w terminach obowiązujących jednostkę,

85 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, sprawozdań finansowych i innych sprawozdań, w tym deklaracji podatkowych oraz dokonanie rozliczeń finansowych oraz zestawienia obrotów i sald kont księgi głównej są sporządzane przynajmniej za poszczególne okresy sprawozdawcze, nie rzadziej niŝ na koniec miesiąca (art ). Jak wykazuje dotychczasowa praktyka UTP, tradycyjny obieg i kontrola merytoryczna dowodów znacznie utrudnia przestrzeganie przedstawionych wyŝej wymogów ustawy o rachunkowości a zatem nie zapewnia równieŝ, w warunkach terytorialnego rozczłonkowania UTP, wiarygodnych informacji kosztowo-przychodowych dla budŝetowania Propozycja schematu ideowego elektronicznego obiegu dowodów księgowych

86 86 Grzegorz Grosskreutz, Emilia Fladrowska Problemy eksploatacji i kierunki rozwoju systemu informatycznego rachunkowości w Uniwersytecie Technologiczno-Przyrodniczym w Bydgoszczy A B C Sekcja płac Sporządzenie listy płac Sekcja Finansowa Czy płatność przelewem T N Sekcja Finansowa Rozliczenie zaliczki Sekcja Finansowa Przelew Kasa Wypłata naleŝności Sekcja Finansowa Czy środek trwały T N Dział zakupów i zamówień publicznych Przygotowanie OT Koniec Rejestracja OT Koniec Rys. 1. Schemat elektronicznego obiegu dokumentów Dla łatwiejszej identyfikacji elementów elektronicznego obiegu dokumentów, w kaŝdym węźle powyŝszego grafu, oprócz czynności do wykonania w danym węźle, podano teŝ nazwę jednostki organizacyjnej UTP wykonującej daną czynność Koncepcja informatycznego rozwiązania elektronicznego obiegu dowodów księgowych Zdaniem autorów referatu, program do zarządzania elektronicznym obiegiem dokumentów powinien być programem webowym, a zbiory danych, na których program ten operuje naleŝy umieścić w Intranecie Uczelni. W celu zapewnienia bezpieczeństwa przesyłanych danych naleŝy zastosować odpowiednie, szyfrowane protokoły transmisyjne. Aktualnie, faktury zakupowe trafiają do Kwestury Uczelni poprzez Kancelarię Główną lub bezpośrednio z wydziałów. W kaŝdym miejscu, które jest punktem wejściowym faktur (inlet), faktura powinna zostać zeskanowana i wprowadzona do systemu. Wraz z obrazem faktury, do systemu naleŝy wprowadzić pewną ilość danych tekstowych (metryczkę faktury) w kolejnych krokach przesyłane będą głównie dane tekstowe (i jedynie miniaturka zeskanowanej faktury), a pełnowymiarowy obraz zeskanowanej faktury w duŝej rozdzielczości jedynie na wyraźne Ŝądanie operatora. Zagwarantuje to odpowiednio szybkie przesyłanie danych. W fazie przygotowawczej do wdroŝenia systemu naleŝy opracować zestaw pól, jakie powinny znaleźć się w metryczce faktury. W zaleŝności od rodzaju kosztu udokumentowanego daną fakturą nie wszystkie pola tej metryczki będą wypełniane. Ponadto, niektóre z faktur mogą zawierać w opisie merytorycznym podział kwoty z faktury na wiele centrów kosztów. Trudno jest w takim przypadku przewidzieć długość pola przeznaczonego

87 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, na opis merytoryczny danej faktury. Aby uniknąć tego typu problemów autorzy proponują opis merytoryczny faktury umieścić w pliku będącym w relacji one to many z plikiem metryczki. Relacja taka byłaby zbudowana w oparciu o indeks faktury tworzony automatycznie przy wprowadzaniu skanu faktury do systemu, na podstawie danych wprowadzanych do metryczki. Poglądowy schemat pliku metryczki wraz z będącym z nim w relacji plikiem opisu merytorycznego przedstawia poniŝszy rysunek: Rys. 2. Schemat pliku metryczki W metryczce faktury powinno się równieŝ znajdować pole typu radio buton definiujące gospodarza faktury. Gospodarzem faktury jest zawsze ten dział (stanowisko), który jest zobowiązany do wykonania określonych czynności na bazie danej faktury. W momencie wprowadzenia faktury do systemu, gospodarzem faktury powinno zostać centrum kosztów, które winno uzupełnić załoŝoną juŝ metryczkę faktury o opis merytoryczny uzasadniający dokonany zakup (np. katedra lub określony dział administracji centralnej, lub wydziałowej). W dalszej kolejności gospodarzem faktury powinien zostać dział (osoba) nadzorujący pracę danego centrum kosztów (odpowiednio dziekan lub kierownik działu administracji centralnej). Następnie gospodarzem faktury zostaje Dział Zakupów i Zamówień Publicznych, który swoją akceptacją stwierdza, Ŝe zakup potwierdzony fakturą został dokonany prawidłowo, nie naruszając odpowiednich przepisów o zamówieniach publicznych. Oprócz pola Gospodarz, w metryczce powinno znajdować się pole Czynności do wykonania, gdzie dotychczasowy gospodarz zmieniając i definiując nowego gospodarza faktury, wpisuje czynności jakie powinien on wykonać. Oczywiście zawsze moŝliwe jest zwrócenie faktury do poprzedniego gospodarza, wówczas w polu Czynności do wykonania naleŝy wpisać te czynności, które zostały wykonane nieprawidłowo lub nie zostały wykonane zupełnie. Opisane powyŝej pola oraz kolejność ich wypełniania to oczywiście tylko przykład. Szczegółowy zestaw pól i kolejność ich wypełniania zostanie ustalona w wyniku szczegółowej analizy pracy Kwestury. Po wypełnieniu wszystkich pól metryczki powinna zostać umoŝliwiona ostateczna akceptacja przez Kanclerza i Kwestora (w kolejności zdefiniowanej przepisami wewnętrznymi Uczelni). Po zaakceptowaniu faktury przez powyŝsze dwie osoby, gospodarzem faktury staje się Kwestura; w dziale tym faktura jest płacona

88 88 Grzegorz Grosskreutz, Emilia Fladrowska Problemy eksploatacji i kierunki rozwoju systemu informatycznego rachunkowości w Uniwersytecie Technologiczno-Przyrodniczym w Bydgoszczy i księgowana w koszty. JeŜeli chodzi o wielkość zapłaty (zapłata całkowita czy częściowa), na jednym z wcześniejszych etapów obiegu dokumentu powinno to zostać określone przez wypełnienie odpowiedniego pola. Po zaksięgowaniu faktury zmiana gospodarza faktury będzie moŝliwa dopiero po jej całkowitym zapłaceniu. Po całkowitym zapłaceniu faktury gospodarzem faktury staje się Kancelaria Główna lub Wydziałowa stosownie do miejsca wprowadzenia faktury do systemu. W tym momencie moŝliwe jest wydrukowanie metryczki faktury wraz ze wszystkimi akceptacjami wydruk mógłby być dokonywany na papierze samoprzylepnym a następnie przyklejany do tylnej strony faktury. Tym samym wszystkie opisy dokumentujące obieg dokumentu byłyby uwidocznione na fakturze. Reasumując, faktura trafiająca do Uczelni przez cały czas obróbki dokumentu znajdowałaby się w kancelarii głównej lub wydziałowej i dopiero po dokonaniu wszelkich czynności jakie naleŝy dokonać w celu likwidacji zobowiązania udokumentowanego fakturą i naklejeniu spisu tych czynności na tylną stronę faktury trafiałaby ona do miejsca wymaganego prawem przechowywania (archiwum księgowości). Cały obieg dokumentu pomiędzy poszczególnymi działami dokonywany byłby elektronicznie, bez angaŝowania ludzi do przewoŝenia faktury z miejsca na miejsce. Oczywiście, proponowany elektroniczny obieg dokumentów nie zagwarantuje, Ŝe dokument nie będzie po wielokroć krąŝył pomiędzy tymi samymi działami, z uwagi na niedoskonałości w opisie dokumentu. Środkiem zaradczym jest w tym przypadku precyzyjne opracowanie procedury opisu dokumentów - co mogłoby być zadaniem dla audytora wewnętrznego Uczelni oraz równie precyzyjne określenie konsekwencji jakie poniósłby dział lub pracownik za nieprawidłowy opis faktury lub opóźnienia w dokonaniu tego opisu. Ponadto istotną cechą proponowanego obiegu dokumentów powinno być precyzyjne określenie praw dostępu do opracowywanego dokumentu przez pracowników poszczególnych działów. Jednocześnie system obiegu dokumentów powinien jednoznacznie identyfikować osobę wprowadzająca dany opis uwidaczniać ją w metryczce. Będzie to równoznaczne z podpisaniem się danej osoby w odpowiednim miejscu na opisie faktury. Proponowany system obiegu dokumentów moŝe przyspieszyć i zmniejszyć koszty obiegu dokumentów. Po naniesieniu opisu i odpowiednim określeniu nowego gospodarza dokumentu jest on w stanie natychmiast nanieść kolejny opis. Tym samym odpada czas i koszty przejazdu osób przewoŝących dokumenty pomiędzy wydziałami a administracją centralną. Oczywiście, przedstawiony w powyŝszym tekście elektroniczny obieg dokumentów to jedynie zarys faktycznego systemu. Przed ostatecznym zdefiniowaniem elektronicznego systemu obiegu dokumentów naleŝy przeprowadzić wnikliwą analizę istniejącego dotychczas ręcznego systemu obiegu dokumentów i przeprowadzić jego optymalizację z punktu widzenia czasu i kosztów obiegu dokumentów. JeŜeli chodzi wielkość zasobów niezbędnych do funkcjonowania systemu to autorzy przeprowadzili następujące obliczenia: Wielkość pliku w formacie png zawierającego skan dokumentu w formacie A4 (zeskanowano dokument zawierający tabele i mogący symulować fakturę wielopozycyjną) wyniosła 324 kb. Przyjęto, Ŝe wielkość rekordu zawierającego skan faktury i metryczkę tekstową wyniesie 350 kb. Przyjęto, Ŝe średnia ilość faktur zakupowych rejestrowanych w Kwesturze UTP wynosi 1200 miesięcznie.

89 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Przy powyŝszych załoŝeniach wielkość pamięci niezbędna do zmagazynowania faktur rejestrowanych w ciągu miesiąca wyniesie około 410MB wielkość ta oznacza w praktyce nagranie w ciągu miesiąca jednej płyty CD. Opisany dowód księgowy winien mieć postać dekretu księgowego, kwalifikującego koszty, poniewaŝ w rzeczywistości to jednostki organizacyjne (a nie Kwestura) winny odpowiadać za kwalifikacje kosztów. Jest to szczególnie istotne w sytuacji budŝetowania, by uniknąć przerzucania winy na księgowych za błędne przypisanie kosztów Dylematy rozwiązań informatycznych elektronicznego obiegu i kontroli merytorycznej dowodów księgowych Wśród informatyków UTP trwa dyskusja co do wyboru oprogramowania obiegu i kontroli merytorycznej dowodów księgowych. Obok rozwiązania z zastosowaniem programu webowego proponowane jest teŝ wykorzystanie do tego celu LOTUSa. Zdaniem autorów tego opracowania, zaprezentowane rozwiązanie jest zgodne z wymogami prawnymi w zakresie ochrony danych osobowych i w pełni wypełnia dyspozycje tych przepisów. Rozwiązanie oparte na LOTUSie posiada wbudowane w aplikację mechanizmy zabezpieczające przesyłane dane, jednakŝe wydaje się, iŝ przy zastosowaniu techniki webowej i odpowiednich protokołów szyfrujących stopień zabezpieczenia danych zostanie utrzymany na odpowiednio wysokim poziomie, tym bardziej Ŝe przepisy prawa nie definiują w Ŝadnym miejscu, w jaki sposób powinna zostać zapewniona ochrona przetwarzanych i przechowywanych danych. Niewątpliwie za wdroŝeniem opisanego rozwiązania przemawiają następujące względy: - cena zakupu i eksploatacji rozwiązania webowego będzie niŝsza, aniŝeli aplikacji opartej na Lotusie. - wdroŝenie aplikacji webowej opartej na tradycyjnej przeglądarce internetowej będzie wymagało znacznie mniejszej ilości godzin szkoleń uŝytkowników systemu, poniewaŝ dla zapewnienia sprawnego obiegu dokumentów ilość uŝytkowników systemu powinna być moŝliwie duŝa, oszczędności wynikające z mniejszej ilości szkoleń mogą być dość znaczne. 5. Uwagi końcowe Biznesowe podejście do zarządzania Uczelnią wymaga wdroŝenia rachunkowości zarządczej, której jednym z głównych instrumentów jest budŝetowanie kosztów i przychodów. Systemem zasilającym budŝetowanie jest rachunkowość, ewidencjonująca koszty w centrach kosztów i przychody w centrach przychodów. Rzetelność informacji napływających do systemu budŝetowania (z systemu rachunkowości) warunkowana jest sprawnym obiegiem dowodów i rzetelną kontrolą merytoryczną, prowadzoną w poszczególnych jednostkach organizacyjnych Uczelni, a to wymaga wdroŝenia procedur elektronicznego obiegu i pragmatycznego opisu dowodów (dekretowania dowodów u źródeł) w komórkach merytorycznych odpowiadających za zaistnienie kosztów.

90 90 Grzegorz Grosskreutz, Emilia Fladrowska Problemy eksploatacji i kierunki rozwoju systemu informatycznego rachunkowości w Uniwersytecie Technologiczno-Przyrodniczym w Bydgoszczy 6. Literatura 1. Drelichowski L., Rozwój systemów informacyjnych zarządzania w restrukturyzacji przedsiębiorstw w badaniach projektów celowych w latach , Organizacja i Kierowanie KNOiZ PAN, Warszawa Fladrowska E., Analiza czynników determinujących skuteczność wdraŝania i stosowania systemu informatycznego w zarządzaniu przedsiębiorstwem, rozprawa doktorska, UW- Wydział Zarządzania, Warszawa Fladrowska E., Halska D., : Merytoryczne i prawne aspekty zawarcia umowy z dostawcą sprzętu komputerowego, oprogramowania i usług wdroŝeniowych, warunkujące skuteczne wdroŝenie systemu informatycznego w zarządzaniu przedsiębiorstwem (w świetle doświadczeń), VII Konferencja z cyklu Komputerowe Systemy Wielodostępne KSW 2001, Organizator: Katedra Informatyki w Zarządzaniu ATR w Bydgoszczy, Współorganizatorzy: IBS PAN, KBN, Bydgoszcz Ciechocinek Januszewski A., Informatyka w przedsiębiorstwie. Systemy i proces informatyzacji. BDG Infoman, Bydgoszcz Kisielnicki J., Ocena opłacalności zastosowania systemów informatycznych klasy ERP, IBS PAN Warszawa, t. 26, Warszawa Kubiak B.F. Auksztol J., Czynniki determinujące proces organizacji projektów informatycznych. HCI. Gdańsk Szyjewski Z., Zarządzanie projektami informatycznymi czynniki sukcesu wymiarowanie projektu, Agencja Wydawnicza Placet. Warszawa Ustawa o rachunkowości z dnia 29 września 1994, z późniejszymi zmianami (Dz.U. nr 121 poz. 591). 9. Sobańska I., Szychta A., Michalak J., Michalak M., ZałoŜenia i ogólna struktura projektu systemu rachunkowości zarządczej w Uniwersytecie Łódzkim, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Rada Naukowa, Warszawa 2007, tom 36(92).

91 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, OPERATION PROBLEMS AND DEVELOPMENT DIRECTIONS OF COMPUTER SYSTEM SUPPLYING ACCOUNTING INFORMATION ON UNIVERSITY OF TECHNOLOGY AND LIFE SCIENCES IN BYDGOSZCZ Summary Implementation of modern effect management system is necessarily requirement of University proper operating on today market, because of better adjustment to existing in education and science market rules which sharpen, due to increasing supply and simultaneous decrease of demand. In this paper there is an electronic document circulation system presented, which together with chart of accounts and accounting system are the crucial elements of effect management system. Keywords: University accounting system, electronic accounting system, chart of accounts, electronic document circulation system, effect management system, budgeting Grzegorz Grosskreutz Slican Sp. z o.o. w Bydgoszczy grosskreutz.grzegorz@wp.pl Emilia Fladrowska Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy fladrowska@utp.edu.pl

92 92 Bogdan Lent, Małgorzata Pinkowska Model wspomagania i oceny umiejętności kierowników projektów informatycznych w zakresie czynnika ludzkiego BOGDAN LENT Akademia Obrony Narodowej w Warszawie MAŁGORZATA PINKOWSKA Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy MODEL WSPOMAGANIA I OCENY UMIEJĘTNOŚCI KIEROWNIKÓW PROJEKTÓW INFORMATYCZNYCH W ZAKRESIE CZYNNIKA LUDZKIEGO Streszczenie W XXI w praktyka i badania naukowe wskazują na istotny wpływ czynnika ludzkiego na sukces projektu. Komunikacja, konflikty, leadership, potrzeba rozwoju osobowości, kierowanie zespołem wymagają od inŝyniera umiejętności, które w niewystarczającym stopniu kształcone są na uczelniach technicznych. W poniŝszym artykule zaprezentowano model, który ma na celu ułatwienie często skazanym na własna intuicje inŝynierom prowadzącym projekty informatyczne zdobyć niezbędne umiejętności. Model ten nadaje się do doboru i oceny umiejętności członków zespołów projektowych z kierownikiem projektu na czele. Słowa kluczowe: zarządzanie projektami informatycznymi, czynnik ludzki, sukces projektu, ocena umiejętności, umiejętności miękkie 1. Umiejętności związane z czynnikiem ludzkim kluczem do sukcesu projektu Prowadzenie projektów informatycznych jest częścią usług, przynoszących obecnie największy produkt krajowy brutto [1]. Ma to miejsce w krajach dobrze rozwiniętych i równieŝ w krajach rozwijających się o wysokim wzroście gospodarczym, do których naleŝy Polska [2]. Większość zadań w przedsiębiorstwach głównie informatycznych i telekomunikacyjnych, realizowana jest w formie projektów [3]. Dynamiczny wzrost liczby realizowanych projektów informatycznych oraz znaczący wpływ ich powodzenia na wyniki finansowe przedsiębiorstwa przyciągnęły uwagę nie tylko bezpośrednio zainteresowanych inwestorów, managerów, członków zespołów projektowych, ale takŝe naukowców, podejmujących próby identyfikacji kluczowych czynników decydujących o sukcesie lub niepowodzeniu projektu [4]. Coroczne statystyki publikowane od 1994 roku przez międzynarodową organizacją Standish Group ukazują, Ŝe z roku na rok procent projektów niezakończonych i tych przekraczających w znacznym stopniu planowany budŝet lub określony czas realizacji, waha się w nieduŝym stopniu i znacznie przerasta liczbę projektów zakończonych planowo (rys 1.) [5]:

93 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Rok % 46% 35% 2004 niedokończone 0% przekroczony budŝet/termin 18% 53% 29% Rys 1. Statystyka Standish Group 2004, 2006 planowo zakończone 100% Teoretyczna analiza czynników decydujących o sukcesie projektu jest przedmiotem badań od ponad 50 lat. Dopiero jednak od około 1993 roku pojawiły się publikacje, wskazujące na to, Ŝe o sukcesie decydują ludzie i relacje między nimi [4]. Najnowsze publikacje naukowe m.in. SMP, PA Consulting Group z 2007 roku potwierdzają tezę, iŝ o sukcesie czy poraŝce projektu decydują umiejętności związane z zarządzaniem czynnikiem ludzkim [6]. Co za tym idzie równieŝ pracodawcy zaczęli zauwaŝać potrzebę posiadania przez wykonawców projektów informatycznych nie tylko umiejętności technicznych, ale przede wszystkim umiejętności związanych z czynnikiem ludzkim i zarządzaniem. Wzrost liczby projektów naukowych, technicznych i komercyjnych prowadzonych w międzynarodowych środowiskach w kraju lub za granicą, oraz wynikające z nich bardziej skomplikowane procesy międzyludzkie związane z osobistymi predyspozycjami, róŝnicą kulturową i językową, uwypuklają potrzebę wsparcia szeroko rozumianych umiejętności w zakresie czynnika ludzkiego polskich specjalistów. Zgodnie z raportem polskiego Instytutu Badań Rynku i Opinii Publicznej z 2005 roku, podstawowymi umiejętnościami szukanymi przez pracodawców wśród absolwentów są predyspozycje osobowościowe i umiejętności menedŝerskie, w tym tzw. umiejętności miękkie. Według przytoczonej w raporcie opinii pracodawców polskie uczelnie techniczne w niewielkim stopniu stwarzając okazję do rozwijania u studentów omawianych umiejętności [7]. Potrzebę równowagi pomiędzy kształceniem umiejętności technicznych a umiejętności związanych z zarządzaniem czynnikiem ludzkim w programach edukacyjnych na uczelniach przygotowujących przyszłych kierowników projektów informatycznych podkreśla Pant i Baroudi [8]. W czasach, gdy czynnik ludzki jest niepodwaŝalnym czynnikiem decydującym o sukcesie projektu zwracają oni uwagę, iŝ międzynarodowe organizacje jak PMI (Project Management Institute), będące najczęściej wskazywanym źródłem pomocy dla prowadzących projekty, ciągle skupiają się w duŝo większym stopniu na aspektach technicznych, dyskryminując tym samym olbrzymie znaczenie umiejętności związanych z czynnikiem ludzkim [8]. Prosta analiza 97 ogłoszeń o pracę dla kierowników projektów informatycznych w Polsce, zamieszczonych na portalach internetowych w ciągu ostatnich miesięcy, wskazuje, Ŝe wśród podstawowych wymagań pracodawców, poza wymaganiami stricte technicznymi, związanymi z doświadczeniem i zdobytą potwierdzoną certyfikatami wiedzą, równieŝ znajdują się te związane z umiejętnościami związanymi z czynnikiem ludzkim (Tabela 1). W 50 przypadkach pracodawcy do wymagań stawianych przyszłym kierownikom projektów informatycznych zaliczyli m.in. tzw. umiejętności miękkie.

94 94 Bogdan Lent, Małgorzata Pinkowska Model wspomagania i oceny umiejętności kierowników projektów informatycznych w zakresie czynnika ludzkiego Tabela 1. Umiejętności uznane za niezbędne u kandydata na kierowników projektów Wymaganie Liczba ogłoszeń, w których je wymieniono Komunikatywność 28 Umiejętność zarządzania zespołem 23 Umiejętność pracy w zespole 13 Umiejętności negocjacyjne (negocjacje z klientem) 10 Umiejętności przywódcze (leadership) 9 Umiejętności interpersonalne 9 Umiejętność rozwiązywania konfliktów 5 Umiejętność pracy w zespole międzynarodowym 3 PowyŜsza wstępna analiza ukazuje, Ŝe potrzeba posiadania przez kierowników projektów informatycznych umiejętności miękkich została zauwaŝona przez pracodawców. Jednocześnie zauwaŝalny jest brak systematyki w ocenie niezbędnych umiejętności i wywaŝenia relacji między wymaganiami umiejętności technicznych a tymi, związanymi z czynnikiem ludzkim. 2. Definicje czynnika ludzkiego i umiejętności miękkich Niejednoznacznie i często naduŝywane w kontekście prowadzenia projektów są definicje czynnik ludzki, umiejętności miękkie. Ze względu na fakty, iŝ większość publikacji dotyczących prowadzenia projektów jest anglojęzyczna oraz, Ŝe pojęcia czynnik ludzki i umiejętności miękkie wywodzą się z języka angielskiego, poszukiwania definicji zawęŝono do fraz anglojęzycznych: human factor project management, i soft factor project management. Jedyna definicja soft factor znaleziona została w publikacji Wohlin [9]. Autor uŝywając pojęcia soft factor odnosi się do wszystkich nie technicznych i trudnych w pomiarze aspektów prowadzenia projektów. Wytyczne IPMA (International Project Management Association) mówiąc o soft factor nawiązują do takich aspektów jak kwalifikacje członków zespołu, zachowanie w sytuacji konfliktowej, motywacja, style zarządzania. Brakuje jednak definicji samego pojęcia soft factor [10]. W przypadku pojęcia human factor sytuacja prezentuje się znacznie lepiej. Wiele źródeł odnosi się do pojęcia human factor w róŝnym kontekście [11, 12]. JednakŜe, przeszukanie pierwszych 600 referencji z ponad równieŝ nie podaje Ŝadnej jasnej, spójnej i jednoznacznej definicji czynnika ludzkiego. Jedynie Burke et al. Podsumowują, Ŝe zasadniczo czynnik ludzki to umiejętności interpersonalne jednostki zaangaŝowanej w projekt, jej indywidualne zdolności do pracy zespołowej w kierunku wspólnego celu, pomimo pojawiających się konfliktów, rywalizacji, róŝnic statusowych, itp. [13]. Pominięte w tej definicji są umiejętności właściwej postawy osobistej, pośrednio oddziaływującej na innych. Autorzy tej publikacji posługują się pojęciem czynnik ludzki i przyjmują następującą jego definicje: czynnik ludzki to grupa procesów prowadzenia projektów odnosząca się łącznie do wszystkich współpracowników w projekcie oraz osób z otoczenia projektu, na które projekt ten ma wpływ, ich wszystkie wzajemne relacje i wzajemne bezpośrednie i pośrednie oddziaływanie na siebie.

95 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Systematyka procesów prowadzenia projektów W pracach badawczych i szerokiej praktyce projektowej autorzy stosują następującą systematykę procesów, z jakimi ma do czynienia prowadzący projekt: 1. Procesy mierzalne, klasyczne, procesy administracyjne projektu jak planowanie, kontrola, zarządzanie zmianami, ryzyka itd., 2. Procesy związane z czynnikiem ludzkim, których wpływ nie został dotąd zmierzony [14]. Obie grupy procesów ujęte zostały w systemie zarządzania projektem L-Timer [15]. Międzynarodowe standardy róŝnią się między sobą m.in. podejściem i sposobem identyfikacji procesów zarządzania projektami. Dotychczasowe badania pozwalają stwierdzić, iŝ system L- Timer w najbardziej pełny i spójny sposób obejmuje obie grupy procesów. Dlatego teŝ system ten stał się punktem wyjścia przedstawionej poniŝej metody oceny umiejętności i potrzeb. Z osiemnastu procesów L-Timer, sześć związanych z czynnikiem ludzkim jest przedmiotem dalszych rozwaŝań niniejszego opracowania: Zarządzanie Zasobami Ludzkimi (ZZL), Kierowanie Zespołem (KZ), Zarządzanie Rozwiązaniami Konfliktów (ZRK), Zarządzanie Informacją i Marketingiem (ZIM) tzw. komunikacja, Rozwój Własnej Osobowości (RWO), Kierowanie Współpracownikami (KW) tzw. Leadership. Przeprowadzone dotychczas badania wykazały, Ŝe liczba czynności wykonywanych przez kierownika projektu informatycznego waha się od 500 do 800 w zaleŝności od ich stopnia uszczegółowienia, oraz rodzaju projektu. Około z tych czynności związanych jest z szczególnie trudno mierzalnym czynnikiem ludzkim. W celu dostarczenia prowadzącemu projekt oraz pracodawcom narzędzia właściwej oceny i zarządzania czynnikiem ludzkim w danym projekcie autorzy proponują poniŝszy model postępowania. Punkt wyjścia stanowią wymienione powyŝej procesy związane z czynnikiem ludzkim. Na kaŝdy z procesów składa się zbiór podprocesów. Przykładowo proces Zarządzania Rozwiązaniami Konfliktów składa się z podprocesów: 1. Przygotowanie procesu rozwiązania konfliktu 2. Przygotowanie zespołu 3. Diagnoza przyczyn konfliktu 4. Szczegółowe opracowanie rozwiązań konfliktu 5. Zapewnienie trwałości rozwiązania (sukcesu).

96 96 Bogdan Lent, Małgorzata Pinkowska Model wspomagania i oceny umiejętności kierowników projektów informatycznych w zakresie czynnika ludzkiego KP Kierownik projektu wew. wewnętrzny zew. - zewnętrzny Nie MoŜe KP być moderatorem konfliktu? Analiza dlaczego nie? Tak Nie Tak START Czy KP jest stroną w konflikcie? następny Wew Jest ta osoba stroną w konflikcie? Moderator wew. czy zew? Nie Tak Zew Mierniki poprawy zdolności Rozpoczęcie moderacji konfliktu KONIEC KONIEC Rys 2. Aktywności podejmowane w podprocesie 1 Podział na podprocesy ułatwia: identyfikację aktywności (czynności), które naleŝy w jego ramach wykonać, zarządzanie całym procesem. Przykład aktywności podejmowanych w podprocesie 1 zilustrowano na rys 2. Podproces ma łącznie 8 czynności. 4. Schemat klasyfikacji wartości procesów i czynności KaŜdy z osiemnastu procesów klasyfikowany jest na 100% (czyli mamy 18*100%). W kolejnym kroku naleŝy nadać priorytety czynnościom w poszczególnych podprocesach, czyli przypisać wagę kaŝdej z czynności, w relacji do sumy wag wszystkich czynności np. 100%. Przyjmijmy, Ŝe mamy na przykład 50 czynności w całym procesie ZRK, czyli średnia waga pojedynczej czynności wynosi 2%. Przypisanie wyŝszej wagi (np. 8%) którejkolwiek z czynności oznacza, Ŝe ta specyficzna czynność jest cztery razy waŝniejsza dla sukcesu projektu niŝ czynność o średniej wadze 2%. Oznacza to teŝ, Ŝe inne czynności muszą być odpowiednio niŝej ocenione (np. 6 czynności z wagą jedynie 1%) tak by suma wag dała dokładnie 100%. W kolejnym etapie wskazanym jest przeanalizowanie czynności pod kątem umiejętności niezbędnych do jej realizacji. Po określeniu umiejętności kluczowych dla prawidłowego wykonania czynności niezbędna jest ocena umiejętności u kandydata na prowadzącego projekt. 5. Model analizy umiejętności prowadzących projekt Po przeprowadzeniu analizy wszystkich procesów, czynności i wymaganych umiejętności budujemy bazę danych modelu, gdzie zgromadzone zostają informacje dotyczące niezbędnych czynności związanych z czynnikiem ludzkim w projekcie z nadanymi wagami oraz wywaŝonymi umie-

97 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, jętnościami potrzebnymi do realizacji tej czynności (rys 3). Koncept przebiegu danego pr Next one START Is PM part of the conflict? Is that person part of conflict? Ext. or Int. moderator Initiate conflict moderator END Lista czynności Lista umiejętności w danym potrzebnych do prawidłowego wykon. danej procesie czynności Decision activities Process preparation Is PM part of the conflict? Can he moderates? External/internal moderator Is that person part of the conflict? Team preparation Team preparation Decision activities Process preparation Is PM part of the conflict? Analytical situation analysis Communicative personality Trust winning personality Good recognition of personalities Capabilities to keep distance Capabilities to keep neutrality Can he moderates? Lista najwaŝniejszych czynności i umiejętności niezbędnych do wykonania tej czynności z sukcesem Nadanie priorytetów czynnością i wania tych umie- Stopień opano- umiejętnością jętności przez PM Decision activities Process preparation Is PM part of the conflict? Analytical situation analysis 9 Communicative personality 7 Trust winning personality 5 Good recognition of personalities 8 Capabilities to keep distance 6 Capabilities to keep neutrality 6 Can he moderates? Priorit Decision activities Process preparation Is PM part of the conflict? Priorit Analytical situation analysis 9 6 Communicative personality 7 9 Trust winning personality 5 8 Good recognition of personalities 8 6 Capabilities to keep distance 6 5 Capabilities to keep neutrality 6 6 Can he moderates? Porównując te dwie listy otrzymujemy dane nt. PM: Które umiejętności są jego zaletą? Które umiejętności musi on kształcić? Jakie czynności moŝe wykonać sam jakie powinien zlecić osobie z odpowiednimi umiejętnościami? Rys 3. Przebieg procesu budowania bazy danych modelu Kerzner określił idealnego kierownika projektu, jako kogoś kto powinien prawdopodobnie mieć doktorat z nauk technicznych, doktorat z zarządzania i doktorat z psychologii, doświadczenie w dziesięciu róŝnych przedsiębiorstwach na róŝnych stanowiskach związanych z realizacją projektów i nie więcej niŝ 25 lat [16]. Przyjmując załoŝenie, Ŝe taki prowadzący projekt spełniałby 100% wymagań ustalonych przy pomocy wyŝej opisanego modelu, uzyskujemy prosty diagram graficzny prezentujący jego kompetencje w poszczególnych procesach związanych z czynnikiem ludzkim (Rys 4.A). ZRK 100% ZRK 100% ZRK 100% 100% KZ 0% 100% ZIM 100% KZ A B 0% 100% ZIM 100% KZ A B C 0% 100% ZIM ZSO 100% KW 100% RWO 100% A. Profil idealnego kierownika proj. (KP) ZSO 100% RWO 100% ZSO 100% KW 100% KW 100% B. Profil badanego KP C. NałoŜone profile KP i pracownika z zespołu Rys 4. Profile: idealny, pracownika B, pracownika C 100% RWO

98 98 Bogdan Lent, Małgorzata Pinkowska Model wspomagania i oceny umiejętności kierowników projektów informatycznych w zakresie czynnika ludzkiego Po ocenie kandydata lub juŝ pracującego kierownika projektu informatycznego uzyskujemy jego profil kompetencji (Pracownik B). W przejrzysty sposób moŝna zilustrować w zarządzaniu, którymi procesami badany nie ma sobie równych, nad którymi powinien jeszcze popracować lub znaleźć pomoc (rys 4.B). Nakładając profile poszczególnych pracowników (rys 4.C) (Pracownik B i C) stwierdzić moŝna, kto w jakich aspektach kogo uzupełnia i prawidłowo dobrać zespół projektowy i zadania dla jego członków. Przedstawiona metoda moŝe być stosowana zarówno w ocenie umiejętności w zakresie czynnika ludzkiego jak i do procesów administracyjnych w prowadzeniu projektów. Wykorzystać ją takŝe moŝna do oceny wymagań stawianych nie tylko prowadzącym projekty, ale wszystkim członkom zespołu, w zaleŝności od obowiązków. Model ten ma umoŝliwić kierownikowi projektu prawidłowe podział zasobów ludzkich, kompetencji i umiejętności do odpowiednich zadań oraz zapobiegać ryzyku braku kompetencji w zarządzaniu trudnymi do ogarnięcia procesami związanymi z czynnikiem ludzkim. 3. Podsumowanie Zaproponowany model, ułatwiający dobór zespołu projektowego a przede wszystkim prowadzącego projekt pod względem jego predyspozycji osobowościowych i umiejętności zarządzania czynnikiem ludzkim jest próbą odpowiedzi na aktualne potrzeby rynku usług, w szczególności prowadzenia projektów informatycznych. Dobór osób z umiejętnościami wynikającymi z potrzeb konkretnych projektów ma na celu zwiększenie prawdopodobieństwa zakończenia projektu według planu. Nie ma lepszych i gorszych prowadzących projekty, są tylko lepiej lub gorzej pasujący umiejętnościami do wymagań określonego projektu. Wprowadzeni systematyki do zarządzania wielkościami trudnymi do pomiaru czynnika ludzkiego, ma na celu ułatwienie doboru kierownika projektu informatycznego. Proponowany model w efekcie dalszych badań moŝe stanowić prototyp narzędzia inŝynierów zmagających się, na co dzień z prowadzeniem projektów informatycznych i ułatwić im realizację tych czynności, do których przygotowanie w klasycznym procesie edukacji inŝynierskiej nie jest wystarczające. Kryteria oceny umiejętności i mechanizmy wskazujące drogę uzupełnienia bądź obejścia deficytów w tym zakresie, są w świetle wagi czynnika ludzkiego dla sukcesu projektu, skutecznym i prostym środkiem. 4. Literatura 1. Kurdycka I.: Czynniki kształtujące wzrost PKB w Polsce, WyŜsza Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie, Warszawa Zimny Z.: Wprowadzenie do raportu. Światowy raport inwestycyjny 2004 zwrot w stronę usług, United Nations Conference on Trade and Developemnt, Raport Peters T.: The Project 50: Fifty Ways to Transform Every "Task" into a Project That Matters!, Knopf, USA, Lent B., Pinkowska M.: Human Factor The key success factor of ICT project management, Information Systems Architecture and Technology, Application of Information Technologies in Management Systems, Library of Informatics of University Level Schools, Wroclaw, 2007.

99 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Rubinstein D.: Standish Group Report: There s Less Development Chaos Today, SD Times on The Software Development, Engel C., Holm C., Nienstedt D.: Ergebnisse der Projektmanagement Studie 2007 Schwerepunkt Kosten und Nutzen von GPM, PA Consulting Group, Bern, Millward Brown, Kompetencje menadŝerskie i interpersonalne polskich studentów. Prezentacja wyników, Instytut Badania Rynku i Opinii Publicznej SMG/KRC, Warszawa, Panta I., Baroudi B.: Project management education: The human skills imperative, International Journal of Project Management, Volume 26, Issue 2, February Wohlin C., Ahlgren M.: Soft factors and their impact on time to market, Software Quality Journal, Springer Netherlands, Caupin, G., Knöpfel H., Morris P., Motzel E. and Pannenbacker O.: ICB. IPMA Competence Baseline Version 2.0. Satz&Druck, Bremen: Eigenverlag, Vicente K.: The Human Factor, Routledge, 1 edition, URL: or%20definition, Marzec Burke R., Kenney B., Kott K., Pflueger K.: Success or Failure: Human Factors in Implementing New Systems, California, Lent B., Pinkowska M., Assessment and Management of the Human Factor Impact on Human Factor Intense Projects Challenging the Challenge, The Proceedings of 20th IPMA World Congress on Project Management, Volume 2, Shanghai, Lent B., IT-Projekte lenken mit System, Friedr. Vieweg & Sohn Verlag, Wiesbaden, Kerzner H.: Project Management A systems approach to planning, scheduling and controlling, Reihold, NY, 1984.

100 100 Bogdan Lent, Małgorzata Pinkowska Model wspomagania i oceny umiejętności kierowników projektów informatycznych w zakresie czynnika ludzkiego SUPPORT AND SKILLS ASSESMENT MODELL OF HUMAN FACTOR IN PROJECT MANAGEMENT Summary Modern, XXI century project management recognizes humans as the key project success factor. Communication, conflicts, leadership, work & life balance and team management call for abilities, which are not covered in a sufficient manner by the current engineers curriculum. This contribution describes a model, aimed to support the engineers, who are left with intuitive behavior, in acquiring exactly those capabilities, which are necessary to manage successfully specific ICT projects. Model allows for the assessment and selection of project managers and project team members along systematically defined requirements. Paper gives references and current research results of the authors. Keywords: project management, human factor (soft factor), project success, soft skills, skills assessment Bogdan Lent Akademia Obrony Narodowej w Warszawie, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy, Uniwersytet Nauk Stosowanych w Bernie, Szwajcaria Uniwersytet Kasetsart, Bangkok, Tajlandia bogdan.lent@bspp.pl Małgorzata Pinkowska Uniwersytet Kasetsart, Bangkok, Tajlandia Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy malgorzata.pinkowska@bspp.pl

101 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, KRZYSZTOF MAŁECKI, MARTA SZARAFIŃSKA Politechnika Szczecińska MODELOWANIE PROCESÓW LOGISTYCZNYCH W PRZEDSIĘBIORSTWIE WIRTUALNYM Streszczenie Modelowanie procesów jest obecnie najskuteczniejszym narzędziem słuŝącym poznaniu i obrazowaniu zjawisk gospodarczych. Nowe kierunki w zarządzaniu nakierowane obecnie są na zarządzanie logistyczne, które to stało się najlepszą formą zarządzania procesowego. Właściwe zrozumienie znaczenia procesów logistycznych oraz ich modelowanie słuŝy maksymalnemu wykorzystaniu dotychczasowych teorii zarządzania, których obecnym trendem jest zwiększanie stopnia satysfakcji klienta. Artykuł traktuje o logistyce w aspekcie wirtualizacji jej procesów. Przedstawiony zostanie równieŝ autorski model Wirtualnego Centrum Logistycznego (WCL). Konsekwencją analizy metod modelowania będzie budowa modelu procesów gospodarczych dla WCL. Słowa kluczowe: Wirtualna Organizacja, wirtualna logistyka, technologie informatyczne stosowane w obsłudze logistyki, Wirtualne Centrum Logistyczne (WCL), modelowanie procesów gospodarczych 1. Wprowadzenie Obecnie to nie firmy konkurują pomiędzy sobą w dostępie do rynków zbytu. Przy ciągle zmieniających się wymaganiach klientów, dotyczących skracaniu terminów dostaw i oczekiwaniach najwyŝszej jakości produktów, firmy zmuszone są być coraz bardziej efektywne na swoich rynkach. Zjawisko to powoduje, Ŝe konkurencja przenosi się na łańcuchy logistyczne. Ich efektywność umoŝliwia nie tylko produkcję Just in Time, ale równieŝ moŝliwość lepszego, tańszego i szybszego zaspokajają rosnących wymagań rynku. Sukces współczesnych przedsiębiorstw nie zaleŝy w tak duŝym stopniu od innych czynników jak od sprawnej logistyki przedsiębiorstwa. W czasach, kiedy wszystkie produkty są zbliŝone do siebie jakościowo i cenowo, liczy się czas i szybkość reagowania na popyt zgłaszany przez rynek. Popularność terminu logistyki, staję się być coraz bardziej poŝądana nie tylko w teorii, ale przede wszystkim w praktyce. Obecnie logistykę traktuję się jako nieodzowną część strategii firmy. Aby sprawnie realizować politykę logistyczną w przedsiębiorstwie a efektywność łańcuchów logistycznych rzeczywiście dawała wartość nie tylko dla klientów, ale równieŝ dla przedsiębiorstwa i jego partnerów konieczna jest sprawna komunikacja. Tylko stosowanie wydajnych systemów informacyjnych umoŝliwia realizację strategii logistycznej, która to prowadzi do lepszej komunikacji w całym łańcuchu dostaw. Obecnie najbardziej popularnym nośnikiem przekazu sprawnej informacji są komputery a w szczególności Internet i Intranet. Owe media są wyznacznikami przenoszenia działalności do przestrzeni wirtualnej. Wirtualizacja usług logistycznych za pośrednictwem technologii takich jak Internet nie tylko usprawnia komunikację,

102 102 Krzysztof Małecki, Marta Szarafińska Modelowanie procesów logistycznych w przedsiębiorstwie wirtualnym ale równieŝ tworzy sieci powiązań i więzi pomiędzy dostawcami, partnerami a klientami, czyli jednostkami najbardziej zaangaŝowanymi w tworzenie wartości dla organizacji. Funkcjonowanie przedsiębiorstw w przestrzeni wirtualnej pociąga za sobą stosowanie się do ściśle określonych wymogów i metod działania zakładając przy tym pełną elastyczność w stosunku do otoczenia i wymagań klientów. Rozwój koncepcji logistyki oraz zarządzania procesowego obecnie stanowi określone wymagania jakim muszą sprostać nowoczesne organizacje w warunkach gospodarki rynkowej. 2. Analiza i zarządzanie przedsiębiorstwem w aspekcie wirtualizacji procesów logistycznych W literaturze przedmiotu spotyka się wiele odmiennych spojrzeń na tę formę działalności przedsiębiorstw. PodąŜając w kierunku zdefiniowania organizacji wirtualnej W. Grudzewski twierdzi, Ŝe organizacja wirtualna jest dynamicznym narzędziem zarządzania. Opiera się na sieciach komputerowych i moŝliwości korzystania z banków informacyjnych takich jak Internet, który jest idealnym środkiem ułatwiającym osiągniecie przewagi konkurencyjnej na rynku globalnym. [2] Zmiany w funkcjonowaniu przedsiębiorstw postępująca globalizacja, były bodźcem do zainteresowania się menedŝerów szeroko pojętą logistyką. Nowoczesna logistyka jest coraz częściej obecna w większości przedsiębiorstw. Według J.K. Grabary obecnie bacznie zwraca się uwagę na logistykę, jako funkcję przekrojową, a takŝe przejaw procesów dostosowawczych, wymaganych do zrealizowania w przedsiębiorstwach chcących podjąć wyzwania międzynarodowe.[3] Identyfikacja zintegrowanych systemów logistycznych w przedsiębiorstwach na tle globalizacji całej gospodarki zdaniem Cz. Skowronka i Z. Sarjusza-Wolskiego jest koncepcją systemowego, zintegrowanego zarządzania procesami fizycznego przepływu produktów, zorientowaną na odbiorcę - klienta, a przez to umoŝliwiającego umocnienie pozycji przedsiębiorstwa na rynku, dzięki zwiększaniu jego sprawności, redukcji kosztów i wzrostowi produktywności. [6] Bez wątpienia organizacja wirtualna jest jedną z najwaŝniejszych i najbardziej nowatorskich form działalności przedsiębiorstw, która pojawiła się na przestrzeniu ostatnich kilku lat. Jej najwaŝniejsze aspekty moŝna zawdzięczać rozwojowi nowych technologii informacyjnych, w tym przede wszystkim Internetowi. Jednocześnie M. Chaberek podkreśla, Ŝe koncepcja zarządzania logistycznego, nie tylko, Ŝe nie neguje wcześniejszych paradygmatów, takich jak zarządzanie marketingowe czy teŝ zarządzanie przez jakość, lecz takŝe je wzmacnia, nadając pełniejszy wymiar, zarówno w sferze skuteczności, gospodarności jak i efektywności funkcjonowania podmiotów gospodarczych globalizującej się gospodarki. [5] 3. Stosowane technologie informatyczne w obsłudze logistyki Ogromy przepływ róŝnych ilości danych m.in. o produktach, niezbędnych surowcach, dostawcach, producentach, klientach i zamówieniach często jest duŝym wyzwaniem dla działów logistyki. Według wielu ekspertów z branŝy systemów IT to właśnie aplikacje magazynowe i logistyczne są jedną z najszybciej rozwijających się dziedzin informatyzacji w biznesie. Według specjalistów z branŝy logistycznej w praktyce do najbardziej znanych i stosowanych systemów wspomagania zarządzania logistycznego zalicza się:

103 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, System planowania potrzeb materiałowych (MRP - Material Requirement Planning); 1. System planowania zasobów produkcyjnych (MRP II - Manufacturing Resources Planning); 2. System sterowania produkcją KANBAN; 3. System Just-in-Time (J i T); 4. System efektywnej obsługi konsumenta (ECR - Efficient Consumer Resource); 5. System komputerowo zintegrowanej produkcji (CIM - Computer Integrated Manufacturing); 6. System planowania zasobów dystrybucji (DRP - Distribution Resource Planning); 7. System planowania zasobów logistycznych (LRP - Logistics Resources Planning); 8. System zarządzania zasobami przedsiębiorstwa (ERP - Enterprise Resources Planning); 9. System zarządzania łańcuchem dostaw (SCM - Supply Chain Management); 10. System zarządzania procesami magazynowymi (WMS - Warehouse Management System); 11. System partnerskiego marketingu (PRM - Partner Relationship Management). [4] Logistyka jest dziedziną, która stwarza olbrzymie moŝliwości dla wprowadzania nowych technologii z zakresu systemów informacyjnych. W tej branŝy nic nie liczy się tak bardzo jak uŝyteczność czasu i miejsca, a za pomocą odpowiedniego oprogramowania informatycznego oraz właściwych systemów moŝliwe jest usprawnienie dotychczasowych działań w całym łańcuchu logistycznym. Jeśli rozpatruje się firmę w ujęciu wirtualnym wraz z szeregiem powiązań partnerskich tradycyjne metody zarządzania wydają się być nieefektywne. W takiej sytuacji wdroŝenie systemów informatycznych wspomagających niemal wszystkie procesy jest się koniecznością. 4. Analiza porównawcza i wybór metody modelowania procesów gospodarczych Analizując procesy gospodarcze, które za mają za zadanie przetworzenie odpowiednich czynności wejścia w odpowiednie rezultaty na wyjściu tworząc w ten sposób wartość dla klienta naleŝy wspomnieć o metodach zapisu i przedstawienia owych procesów. W związku z tym, Ŝe istnieje szereg róŝnorodnych rozwiązań i metod modelowania procesów biznesowych, poniŝej została zaprezentowana analiza SWOT jako metoda stosowana do porządkowania informacji na podstawie istniejącej wiedzy na temat danego zjawiska. Liczne opracowania wskazują na wykształcenie się trzech kierunków w zakresie modelowania procesów gospodarczych, a mianowicie: rodzina technik modelowania funkcji i informacji IDEF (ang. Integration Definition for Function Modeling), metody EPC bazujące na łańcuchach procesów sterowanych zdarzeniami (ang. Event-driven Process Chains), a w tym eepc (ang. Extended Event-driven Process Chains) oraz modelowanie przy uŝyciu otwartego formatu UML (ang. Unified Modeling Language).

104 104 Krzysztof Małecki, Marta Szarafińska Modelowanie procesów logistycznych w przedsiębiorstwie wirtualnym Tabela 1. Analiza SWOT dla metod modelowania procesów gospodarczych EPC, UML, IDEF ANALIZA SWOT MOCNE STRONY EPC UML IDEF łatwość i intuicyjność metody, moŝliwość rozpatrzenia modelowania z 4 perspektyw (funkcji, organizacji, procesów, danych), zachowana ścisła hierarchia czynności, logiczne powiązania pomiędzy czynnościami w modelowanym procesie, eliminuje powtarzające się czynności, sekwencyjność zdarzeń i funkcji umoŝliwia intuicyjne i zrozumiałe modelowanie, dokładne określenie, co jest przedmiotem modelowania, co powinno być wykonane w jego trakcie, kto jest odpowiedzialny i jakie warunki informacje są niezbędne w procesie modelowania, w ramach narzędzia istnieje jego rozbudowana wersja eepc posiadająca wiele dodatków funkcjonalnych, umoŝliwia graficzne przedstawienia takich procesów jak: produkcyjne, administracyjne, biurowe, przemysłowe po skomplikowane procesy biznesowe, moŝliwość określenia warunków wstępnych i końcowych, moŝliwość modelowania w kolumnach z przyporządkowaniem odpowiedniej jednostki organizacyjnej odpowiedzialnej za realizację odpowiedniej funkcji, duŝa liczba róŝnorodnych diagramów i rozbudowana grafika umoŝliwiająca przedstawienie róŝnorodnych zasobów organizacyjnych takich jak zasoby ludzkie, techniczne, sprzęt, oprogramowanie, komputery, materiały itp., przyjazna metoda umoŝliwiająca wizualizację, wiele poziomów modelowania od bardzo ogólnych po bardzo szczegółowe, moŝliwość łączenia i rozłączania subprocesów uszczegółowienie procesu następuje poprzez diagram alokacji funkcji, charakter dynamiczny modelowania graficzna notacja, diagramy logicznie powiązane ze sobą tworzą spójna całość, modelowanie od ogółu do szczegółu, zachowana ścisła hierarchia czynności, słuŝy do wspomagania procesu tworzenia oprogramowania systemowego, słuŝy do modelowania procesów biznesowych nie związanych z oprogramowaniem, w obrębie narzędzia istnieje duŝa ilość diagramów- 13 diagramów umoŝliwiająca róŝne podejścia do modelowanych procesów oraz moŝliwość zamodelowanie tych samych procesów z róŝnej perspektywy, istnieje duŝa ilość narzędzi wspomagający funkcjonalność uml (enterprise architect (sparx systems), magicdraw (no magic), rational software modeler ( ibm rational software), tau g2 (telelogic), rhapsody (telelogic), poseidon for uml (gentleware), umoŝliwia generację kodu źródłowego html, argo uml jest narzędziem typu open source i obsługuje c/c++, java, visual basic, delphi, jscript, podział na instancje pojedyncze, wielokrotne, dynamiczność narzędzia, jest wyrazisty i jednoznaczny - pozwala na uwzględnienie wielu punktów widzenia jednego systemu, procesu, jest językiem znormalizowanym, graficzna notacja- przedstawienie procesów w postaci diagramów, przejrzyste ukazanie procesów przepływu pracy, zachowana ścisła hierarchia czynności, wyszukuje i eliminuje powtarzające się czynności, eliminuje niepotrzebne działania i procesy jest narzędziem pomocnym programistom w tworzeniu oprogramowania komputerowego, posiada standard SUA - federal information processing standards, umoŝliwia modelowanie z perspektywy funkcji - idef0 (fips publication 183) oraz z perspektywy informacji -idef1x (fips publication 184), w modelowaniu logistycznym uwzględnia i rozdziela przepływy materiałowe i informacyjne, umoŝliwia dokładno i niezakłócona komunikację pomiędzy modelatorem a analitykiem procesu, umoŝliwia określenie zakresu modelowanego procesu dla dalszej przyszłościowej analizy moŝliwość ustalenia ograniczeń przed rozpoczęciem modelowania, opracowanie map procesów przy wykorzystaniu narzędzia serii IDEF pozwala na zwiększenie dokładności i wiarygodności informacji o przebiegu pracy, mapy procesów przekazują konkretne informacje jak w rzeczywistości funkcjonuje przedsiębiorstwo, diagramy IDEF opracować moŝna w edytorze tekstu wykorzystując czysty formularz, który udostępniony jest na stronach internetowych dotyczących IDEF. Obecnie oferowane są takŝe narzędzia programowe, wspomagające wykorzystywanie technik:

105 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, ANALIZA SWOT SŁABE STRONY EPC UML IDEF procesów, jedna funkcja moŝe być wykonana przez wiele róŝnych podmiotów, bez ograniczenia przejrzystości modelu, notacje graficzne dla modelowania procesów biurowych i przemysłowych, moŝliwość modelowania wiedzy, moŝliwość zamodelowania struktury organizacyjnej za pomocą organigramu, brak ustalenia warunków poprzedzających dany proces, brak określenia priorytetów w modelowanym procesie, brak określenia harmonogramowania procesu, zbyt duŝa liczba diagramów 13, większości z nich nie uŝywa się w praktyce, niewystarczające rozróŝnienie pomiędzy przepływem danych a sterowaniem przepływem danych w diagramach aktywności, w diagramie aktywności brak operatorów obsługujących zdarzenia, następnie niedobór obiektów dla modelowania zasobów oraz ich relacji z czynnościami. poszczególne wersje uml nie są ze sobą zgodne, co powodować moŝe niepotrzebne problemy wynikające np. z powtarzania się czynności, brak moŝliwości modelowanie interfejsów uŝytkowników, brak określenia warunków wstępnych w modelowanym procesie, brak określenia priorytetów w modelowanym procesie, niekiedy występuje powtarzalność czynności, małą liczba diagramów i nie efektowna grafiki nie umoŝliwiająca przedstawienia zasobów organizacyjnych takich jak zasoby ludzkie, techniczne, sprzęt, oprogramowanie, komputery, materiału itp., brak bezpośredniego wyodrębnienia jednostek organizacyjnych w postaci graficznej, mała przejrzystość modelowanych procesów za duŝo elementów, strzałek, powiązań itp. aby w pełni oddać sens i funkcjonalność modelowanego procesu, IDEF0, IDEF1X, IDEF3. podstawowe elementy graficzne to prostokąt i strzałki, które nie oddają funkcjonalności wielu modelowanych procesów, stosowane są do prostych schematów, przekształcających podstawowe dane wejściowe w wyjściowe rezultaty, dwuznaczność, przykładowo nie jest moŝliwe dokładne określenie semantyki podziałów lub złączeń przepływów oraz sprecyzowanie logicznych relacji pomiędzy wejściami / wyjściami czynności, zauwaŝalny brak logicznych związków pomiędzy modelowanymi podczynnościami, brak określenia warunków uprzednich i końcowych dla modelowanego systemu czy procesu, brak określenie i zdefiniowania czasu i harmonogramowania, brak określenia priorytetów w modelowanym procesie, jeden diagram i przedstawienia zasobów organizacyjnych takich jak zasoby ludzkie, techniczne, sprzęt, oprogramowanie, komputery, materiału itp., istnieje ograniczona ilości funkcji w obrębie szczegółowego modelu nie moŝe być ich więcej niŝ sześć, brak zdefiniowania jednostek organizacyjnych i odpowiedzialności (kto jest za co odpowiedzialny), brak sekwencyjności modelowanych czynności - nie wiadomo w jakiej kolejności dane czynności powinny po sobie następować, niewątpliwą wadą IDEF jest jego statyczny charakter,

106 106 Krzysztof Małecki, Marta Szarafińska Modelowanie procesów logistycznych w przedsiębiorstwie wirtualnym ANALIZA SWOT SZANSE ZAGROśENIA EPC UML IDEF na metodyce EPC opiera się koncepcja modelowania procesów biznesowych firmy SAP R/3, ze względu bogata grafikę i duŝą liczbę diagramów, jest chętnie stosowana do przedstawiania i opisów procesów biznesowych w formie wizualizacji i prezentacji, metodyka bardzo efektowna ze względu na przyjazną dla oka grafikę, ze względu na intuicyjność i elastyczność metody ma szanse być jedną z najczęściej stosowanych sposobów prezentacji i projektowania procesów dla biznesu, metoda modelowania procesów biznesowych uznana za najlepszą w 1997 przez Gartner Group, Jako metoda modelowania procesów gospodarczych przedstawia jedynie sekwencyjność czynności nie jest metodą stosowaną do szczegółowych zachowań procesów biznesowych w modelowaniu, Jej ogólny charakter sprawia, Ŝe nie jest wykorzystywana do modelowania skomplikowanych procesów, Dość prymitywny i nieskomplikowany charakter metody, która polega na przemiennym przeplataniu się zdarzeń i funkcji nie jest wyszukanym i profesjonalnym narzędziem, Brak zdefiniowania wymagań dotyczących modelowanego systemu sprawia, Ŝe osoba postronna nie wiem jaki jest sens modelowanego procesu, Źródło: Opracowanie własne. brak moŝliwości modelowania interfejsów uŝytkownika, nie nadaje się do systemów rozproszonych: m.in. nie ma moŝliwości opisania serializacji obiektów, nieprecyzyjna semantyka modelu prowadzi to do mno- Ŝenia uwag do diagramów, ciągłą ewolucja tego narzędzia pozwala stwierdzić, Ŝe moŝe on nadawać się do rozwiązywania i modelowania wielu procesów, duŝa popularność tego narzędzia zapowiada jeszcze większe jego wykorzystanie funkcjonalne, wykorzystują go programiści, wdroŝeniowcy, analitycy, menedŝerowie i zwykli komercyjni uŝytkownicy - w przyszłości ma szanse na stosowanie go przez specjalistów niemal wszystkich branŝ, specjaliści oceniają, Ŝe ok. 80% zadań da się wykonać uŝywając 20% UML, jezyk uml za mocno oparty jest na orientacji graficznej przez co nie jest odpowiedni w sytuacjach, gdzie modelujący podąŝają za bardziej tradycyjnym podejściem do modelowania, zagroŝenia wynikające z głównych załoŝeń twórców narzędzia, którzy zakładali ze narzędzie to będzie przede wszystkim narzędziem pomocnym programistom z tworzeniu oprogramowania, a nie jako narzędzie modelowania skomplikowanych modeli biznesowych w celu reorganizacyjnym, Jest głównie językiem modelowania na potrzeby systemów informatycznych, dwuznaczność, przykładowo nie jest moŝliwe dokładne określenie semantyki podziałów lub złączeń przepływów oraz sprecyzowanie logicznych relacji pomiędzy wejściami / wyjściami czynności, podstawie diagnozy procesów za pomocą IDEF moŝliwa jest dalsza praca nad usprawnieniem systemu logistycznego, tak by przedsiębiorstwo mogło koncentrować się na istotnych i dodających wartość działaniach, IDEF zapewnia dodatkowo eliminację niepotrzebnych nakładów np. personel, zapasy, czas, kapitał, ich głównym celem nie jest modelowanie szczegółowych procesów gospodarczych Techniki IDEF słuŝą przede wszystkim do usystematyzowania wiedzy na temat przepływu pracy w przedsiębiorstwie dostarczając metod wyszukiwania i eliminacji działań niepotrzebnych czy dublujących się, metoda prosta i nieskomplikowana nawet dla początkujących; jej powszechność uŝytkowa raczej nie będzie się poszerzać wśród specjalistów z zakresu modelownia procesów biznesowych. PowyŜsza analiza SWOT jako metoda heurystyczna stosowana do porządkowania informacji jednoznacznie wskazała na metodę EPC jako najbardziej odpowiednią pod względem

107 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, funkcjonalnym dla modelowania procesów w Wirtualnym Centrum Logistycznym. Jednocześnie analiza SWOT pozwoliła na w pełni uzasadniony wybór jednej metody odpowiedniej dla realizacji i projektowania modelu procesów gospodarczych w przedsiębiorstwie wirtualnym. 5. Weryfikacja wybranej metody modelowania procesów gospodarczych poprzez budowę modelu dla wirtualnego Centrum Logistycznego Obecne powszechnie przyjmuje się, Ŝe to nie poszczególne podmioty gospodarcze konkurują pomiędzy sobą, ale zaostrzająca konkurencja coraz bardziej przenosi się na konkurowanie pomiędzy łańcuchami dostaw. W globalizującym się rynku centra logistyczne są spoiwem, który na zasadzie efektów synergicznych realizuje wszelkie funkcje mające na celu maksymalizację zadowolenia klienta. Owe działania centrów logistycznych realizują wielokierunkową wizję logistyczną opartą o współpracę z partnerami i kooperantami. Rys. 1 przedstawia model Wirtualnego Centrum Logistycznego. Głównym celem modelowanego WCL jest koordynacja obsługi logistycznej, monitorowanie oraz nadzór w całym łańcuchu dostaw oraz tworzenie sprawnego systemu informatycznego wpieranego technologiami informatycznymi. E-BIZNES ERP SCM WYKORZYSTYWANE MRP ERP CRM TECHNOLOGIE MRP II JiT INFORMATYCZNE DROGA REALIZACJI ZAMÓWIENIA PŁATNOŚCI PŁATNOŚCI MARKETING KSIĘGOWOŚĆ OBSŁUGA KLIENTA Strona internetowa INTRANET BAZA DANYCH KLIENTÓW BAZA DANYCH DOSTAWCÓW/ PARTNERÓW WYSŁANIE ZAPYTANIA OFERTOWEGO ZGŁOSZENIE ZAPYTANIA OFERTOWEGO DO PRZETARGU KLIENCI BAZA DANYCH ZGŁASZANYCH PRZETAGRÓW NA REALIZACJE KONKTETNEGO ZLECENIA WYSŁANIE ZAPYATAŃ DOT. ZLECENIA DO POTENCJANYCH DOSTAWCÓW EDI EDI EDI DZIAŁ ZAMÓWIEŃ POTWIERDZENIE MOśLIWOŚCI REALIZACJI ZAMÓWIENIA EDI SERWER GŁÓWNY ZŁOśENIE ZAMÓWIENIA WYBÓR NAJLEPSZEJ 4 OFERTY 5 ZGŁOSZENIA DOSTAWCÓW NA REALIZACJĘ OKREŚLONEGO ZLECENIA EDI EDI EDI REALIZACJA ZAMÓWIENIA EDI Wirtualne centrum logistyczne DOSTAWCY/ PARNERZY INNE USŁUGI OUTSOURCING OWE TANSPORT KONTROLING TECHNICZNY SPEDYCJA DROGA PRZEPŁYWU MATERIAŁOWEGO (PRODUKTÓW/USŁUG) PROCESY WEWNETRZNE PROCES FIZYCZNEJ PROCES ZAOPATRZENIA I REALIZACJI ZAMÓWIEŃ PLANOWANIA DYSTRYBUCJI I OBSŁUGA REALIZOWANE REALIZACJI KLIENTA PROCESY KOORDYNACJI OTOCZENIE ZWNĘTRZNE OTOCZENIE WEWNETRZNE OTOCZENIE ZEWNETRZNE Źródło: Opracowanie własne. Rys. 1. Schemat koncepcji wirtualnego centrum logistycznego.

108 108 Krzysztof Małecki, Marta Szarafińska Modelowanie procesów logistycznych w przedsiębiorstwie wirtualnym PowyŜszy schemat jest zarysem obrazującym funkcjonowanie wirtualnego centrum logistycznego. Trzonem jest baza danych klientów i dostawców oraz technologie informatyczne i komunikacyjne. Tak zaprojektowane WCL Podstawowe wyposaŝenie to wysokiej klasy sprzęt komputerowy i wydajne serwery przechowujące olbrzymie ilości danych. WyposaŜeniem technicznym są równieŝ sieci telefoniczne i satelitarne (obsługujące GPS) faksy, skanery i inne urządzenia biurowe. Cechą charakterystyczną wirtualizacji usług logistycznych jest szybkość reagowania na Ŝądanie klienta. System szybkiego reagowania na otoczenie i zmieniający się popyt oznacza w praktyce skrócenie czasu i kosztów w całym łańcuchu dostaw do minimum. 6. Model procesu zapytanie odpowiedź zamówienie (ZOZ) w WCL Dla lepszego zobrazowania procesów występujących w wirtualnym centrum logistycznym na rysunku 2 A oraz 2 B został zamodelowany proces drogi realizacji zamówienia od klienta z wykorzystaniem notacji eepc. Proces ZOZ, czyli zapytanie ofertowe - odpowiedź (oferta) - zamówienie jest procesem zewnętrznym. Zainicjowany jest przez klienta a odbywa się pomiędzy wirtualnym CL a dostawcami/partnerami. W procesie wyboru dostawcy brane są pod uwagę takie elementy jak zdolności produkcyjne, rzetelność dostawcy, terminowość dostaw, lojalność (często wsparta programem lojalnościowym) oraz cena. Proces ZOZ kończy się na przekazaniu/wysłaniu klientowi potwierdzenia gotowości do realizacji zgłoszonego zamówienia. Proces ten wsparty jest technologicznie poprzez takie technologie jak ERP, MRP, MRPII, SCM, JiT.

109 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Źródło: Opracowanie własne. Rys. 2 A. Proces ZOZ zapytanie odpowiedź zamówienie

110 110 Krzysztof Małecki, Marta Szarafińska Modelowanie procesów logistycznych w przedsiębiorstwie wirtualnym Źródło: Opracowanie własne. Rys. 2 B. Proces ZOZ zapytanie odpowiedź zamówienie

111 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Uwagi końcowe Naprzeciw rosnącym wymaganiom rynku i problemom jakie niesie za sobą funkcjonowanie w obliczu globalizującej się gospodarki jest zarządzanie procesowe i szeroko rozumiany reengineering procesów biznesowych. Modelowanie procesów biznesowych słuŝy analizie i wiernemu zobrazowanie rzeczywistych problemów, które mają za zadanie być tematem analiz, usprawnień i optymalizacji owych procesów. Liczba dostępnych na rynku metod i narzędzi modelowania procesów biznesowych jest znaczna. Do modelowania powyŝszych procesów dla WCL została wykorzystana metoda eepc. Metoda ze względu na duŝa funkcjonalność oraz przejrzystość jest odpowiednia do modelowania wieloaspektowych procesów gospodarczych. W ujęciu procesowym za pomocą metodyki eepc zostały przedstawione takie elementy jak zdarzenia, funkcje, operatory logiczne oraz elementy dodatkowe takie jak jednostki/działy odpowiedzialne za realizację odpowiednich funkcji, nośniki informacji (np. telefon, fax, EDI, Internet), typy aplikacji i symbole wiedzy. eepc jako technika modelowania procesów gospodarczych umoŝliwia stworzenie szczegółowego modelu, a sekwencyjność i naprzemienność zdarzeń i funkcji sprawia, Ŝe model jest przejrzysty i zrozumiały. Analiza SWOT wskazała uŝytą notację EPC i eepc jako odpowiednią do prezentacji modelowanego procesu gospodarczego, co zweryfikowano empirycznie tworząc model procesów gospodarczych ZOZ dla Wirtualnego Centrum Logistycznego. 7. Literatura 1. Brzeziński M. Logistyka w przedsiębiorstwie, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2007, s Grudzewski W. M., Hejduk I. K., Przedsiębiorstwo wirtualne, Difin, Warszawa 2002, s Informatyczne wspomaganie procesów logistycznych, pod red. J.K. Grabary, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 2004, s Józefowska J., Elastyczne systemy produkcyjne, Logistyka, nr 4, Modelowanie procesów i systemów logistycznych, pod red. M. Chaberka, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2001, s Skowronek Cz., Sarjusz Wolski Z., Logistyka w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa 2008, s. 337.

112 112 Krzysztof Małecki, Marta Szarafińska Modelowanie procesów logistycznych w przedsiębiorstwie wirtualnym MODELING OF LOGISTICAL PROCESS IN VIRTUAL ENTERPRISE Summary Business processes modelling is the most forceful instrument knowledge for picturing of economic phenomenon. New directions are strictly directed into a logistical management, which presently has become fairest form of process management. Proper and suitable apprehension of meaning of logistical process and modelling serve a maximum utilization of theory of hitherto existing management, which escalate of degree of satisfaction of client is a present trend. In this article logistics will be presented in a virtual aspect. The structure of model of economic process will be consequence of analysis of method of modelling for model of Virtual Logistical Center (WCL). Keywords: Virtual organization, virtual logistics, information technologies in logistics applicable, Virtual Logistical Center - WCL, business process modeling Krzysztof Małecki Marta Szarafińska Wydział Informatyki Politechnika Szczecińska Szczecin, ul. śołnierska 49 kmalecki@wi.ps.pl martasz.sz@wp.pl

113 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, KRZYSZTOF MICHALAK Politechnika Szczecińska INTEGRACJA TECHNOLOGII PROCESOWYCH W MIĘDZYORGANIZACYJNYM SYSTEMIE INFORMATYCZNYM Streszczenie Przedsiębiorstwa coraz częściej zaczynają stosować technologie procesowe. Jest to odpowiedź na zwiększającą się konkurencję i wymagania klientów. Wiele firm w metodach opartych na technologiach procesowych widzi szansę pozostania na globalizującym się rynku. Pytanie, które naleŝy postawić to czy systemy informatyczne stosowane w przedsiębiorstwach potrafią w pełni wykorzystać potencjał, jaki znajduje się w podejściu procesowym, czy są przygotowane do zastosowania X-engineering u procesów, a jeśli nie to czy moŝna zaprojektować taki system, który w istotny sposób wspomagałby by optymalizację procesów. Słowa kluczowe: technologie procesowe, rachunek kosztów działań, X-engineering, integracja systemów informatycznych, międzyorganizacyjne systemy informatyczne, transakcyjne systemy informatyczne 1. Wstęp Funkcjonowanie na rynku przedsiębiorstw staje się coraz trudniejszym zadaniem. Globalizacja rynku, zaostrzająca się konkurencja oraz coraz większe wymagania klientów zmuszają zarządy firm do wprowadzania programów mających na celu podnoszenie jakości produktów, terminowości realizacji zleceń oraz obniŝania kosztów, co w efekcie ma prowadzić do zwiększenia satysfakcji klientów. Do osiągnięcia tych celów w istotny sposób moŝe się przyczynić wykorzystanie technologii procesowych zaimplementowanych w systemach informatycznych. Przedsiębiorstwa, które stosują technologie procesowe starają się, więc usprawniać swoje procesy oraz eliminować procesy zbędne. W latach 80 duŝą popularność zyskała metoda Reengineering u opracowana przez M. Hammer a i J. Champy ego [1]. Wiele nieudanych projektów reengineringu procesów skłoniło jej autorów do opracowania nowej metody Business Process Reengineering. BPR polega na zaprojektowaniu procesów od początku w celu obniŝenia ich kosztów, podwyŝszenia jakości, skrócenia czasu realizacji itd. Metoda ta skupiała się na procesach wewnętrznych przedsiębiorstwa. To, w jaki sposób organizacja gospodarcza funkcjonuje na rynku nie zaleŝy jednak tylko od niej. Przedsiębiorstwa połączone są między sobą i z klientami w swoistą sieć. Z jednej strony są połączone ze swoimi dostawcami, którzy zapewniają surowce, półprodukty czy teŝ środki produkcji niezbędne do wytwarzania własnych wyrobów. Z drugiej strony występują relacje z klientami lub innymi przedsiębiorstwami, którym dostarczają własne produkty. Związki te przypominają symbiozę, którą moŝna obserwować w przyrodzie mianowicie moŝna powiedzieć, Ŝe przedsiębiorstwo będzie dobrze funkcjonowało, jeśli zarówno jego dostawcy jak i odbiorcy będą dobrze funkcjonowali. Inaczej mówiąc nasze procesy oraz procesy naszych dostawców i odbiorców powinny funkcjonować bez zarzutu. JeŜeli w ten sposób spojrzymy na reorganizację

114 114 Krzysztof Michalak Integracja technologii procesowych w międzyorganizacyjnym systemie informatycznym procesów okazuje się, Ŝe metoda BPR jest niewystarczająca, poniewaŝ skupia się ona na procesach wewnątrz organizacji a nie obejmuje procesów międzyorganizacyjnych realizowanych na styku przedsiębiorstw. Według Champy ego to właśnie na styku organizacji często mamy do czynienia z niewydajnymi procesami. Champy zaproponował rozwinięcie reengineering u, czyli X- engineering [2]. Metoda ta absolutnie nie neguje reorganizacji procesów BPR jest jednym z etapów X-engineering u lecz rozszerza zakres wprowadzanych zmian. W tym miejscu pojawia się istotny problem, skoro reorganizacji podlegają procesy przebiegające na styku organizacji to oznacza, to, Ŝe dane o tych procesach znajdują się w odrębnych systemach informatycznych. X- engineering przyjmuje, Ŝe przedsiębiorstwa powinny udostępniać dane o swoich procesach za wyjątkiem procesów mających znaczenie strategiczne po to, aby łatwiej moŝna je było poddać reorganizacji. Rozwiązaniem tego problemu mógłby być międzyorganizacyjny system informatyczny, w którym zaimplementowane by były metody procesowe. 2. Klasyczne podejście do stosowania technologii procesowych Druga połowa XX wieku to okres, w którym do przedsiębiorstw zaczęto wprowadzać metody oparte na technologiach procesowych. Przyczyniły się do tego takie czynniki jak z jednej zaostrzająca się konkurencja i wzrost wymagań klientów z drugiej zaś szybki rozwój technologii informatycznych. MoŜliwość zaimplementowania metod procesowych w systemach informatycznych wykorzystywanych w przedsiębiorstwach doprowadziła do częstszego wykorzystywania tychŝe technologii. Wśród metod, u których podstaw leŝy orientacja na procesy wyróŝnić moŝna między innymi: 1. Total Quality Management systemy zarządzania jakością gwarantujące wysoką jakość produktów. 2. Just In Time systemy dostaw na styk zapewniające ciągłość produkcji bez przestojów spowodowanych brakiem materiałów. 3. Business Process Reneginering czyli metody przeprojektowywania procesów. 4. Benchmarking czyli porównywanie własnych procesów z procesami partnerów lub konkurencji w celu uczenia się i poprawy własnych metod działania. 5. Kaizen Costing system ciągłego usprawniania procesów produkcyjnych (stosowany juŝ w latach 50 w zakładach Toyoty). 6. Target Costing system planowania kosztów docelowych, w którym koszty są juŝ ograniczane na etapie projektowania nowych produktów. 7. Activity Based Costing system rachunku kosztów działań, w którym przyjmuje się, Ŝe to nie obiekty kosztowe generują koszty lecz działania, które naleŝy wykonać, aby te obiekty wytworzyć. Metody procesowe początkowo wprowadzano do przedsiębiorstw jako dedykowane systemy. Z czasem zaczęto je integrować jako moduły w systemach MRP i ERP (np. w SAP znajduje się moduł Activity Based Costing). Trend ten powinien doprowadzić do tego, Ŝe pojawią się systemy, w których będzie zintegrowanych wiele metod procesowych a do kadry zarządzającej przedsiębiorstwa będzie naleŝał wybór, z których modułów korzystać.

115 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Klasycznie podejście do stosowania metod procesowych przedstawione jest na rysunku nr 1. W podejściu tym przyjmuje się, Ŝe tak samo jak moŝna wyznaczyć granice pomiędzy przedsiębiorstwami takie same granice funkcjonują pomiędzy procesami realizowanymi w tych przedsiębiorstwach. Firmy starają się trzymać w ukryciu informacje o swoich procesach i nie ujawniają ich organizacjom, z którymi współpracują. KaŜda z firm posiada system informatyczny, w którym zintegrowane są te metody procesowe, które według kierownictwa są niezbędne. Rys. 1. Klasyczne podejście do zastosowania technologii procesowych w przedsiębiorstwach Źródło: opracowanie własne To podejście nie odzwierciedla jednak prawdziwych relacji pomiędzy przedsiębiorstwami. KaŜda z organizacji jest uzaleŝniona od swoich dostawców i klientów. Nie wszystkie procesy kończą się wraz z końcem organizacji. Część z nich występuję na styku przedsiębiorstw i optymalizacja takich procesów przy klasycznym podejściu do stosowania technologii procesowych moŝe być niemoŝliwa. Skoro współpracujące organizacje ukrywają swoje procesy moŝe się okazać, Ŝe pewien zbiór działań jest dublowany. Optymalizacja procesów na styku organizacji jest domeną X- engineering u, któremu poświęcony jest następny punkt. 3. X-engineering przedsiębiorstwa Jak juŝ wcześniej wspomniano X-engineering jest rozwinięciem metody reengineering u procesów. Przed przystąpieniem do wprowadzania X-engineering u naleŝy w przedsiębiorstwie przeprowadzić reorganizację procesów wewnętrznych. Idea X-engineering u polega na wyjściu z procesami poza obręb własnej organizacji gospodarczej. Integracja własnych procesów z procesami innych firm daje moŝliwość utworzenia wielo firmowego przedsiębiorstwa posiadającego poten-

116 116 Krzysztof Michalak Integracja technologii procesowych w międzyorganizacyjnym systemie informatycznym cjał znacznie przekraczający moŝliwości kaŝdej z tych firm w przypadku gdyby działały samotnie. Według Champy ego [2] X-engineering pozwala udzielić odpowiedzi na trzy pytania: 1. Jak się powinna firma zmienić? Analizie poddawane są procesy wytworzenia i sprzedaŝy produktów lub usług oraz procesy związane z transakcjami handlowymi z podmiotami zewnętrznymi. 2. W czyim interesie? Analizowana jest propozycja firmy wobec klienta. 3. I z czyją pomocą? Przedmiotem analizy jest zakres partycypacji w tworzeniu wspólnych procesów z innymi organizacjami. Procesy, propozycja i partycypacja tworzą trójkąt X-engineering u. Analiza płaszczyzny procesów prowadzi do wyodrębnienia trzech grup: 1. Procesy wykonywane wewnątrz przedsiębiorstwa. Najczęściej są to procesy o charakterze strategicznym dla przedsiębiorstwa i powinny być utrzymywane w tajemnicy przed konkurencja. NaleŜy jednak się zastanowić czy, rzeczywiście są one unikalne i czy ujawnienie ich dostawcom i klientom nie wypłynęłoby na poprawę ich efektywności. 2. Procesy wykonywane wspólnie z innymi organizacjami. Grupę tą stanowią procesy, które nie mają strategicznego znaczenia dla firmy. NaleŜy dąŝyć do integracji infrastruktury informatycznej współpracujących firm, aby podnieść efektywność realizacji procesów. 3. Procesy zlecane innym organizacjom. Zlecenie realizacji procesów innym firmom (outsourcing) wykonuje się najczęściej wtedy, gdy nie stanowią one podstawy działalności przedsiębiorstwa i mogą być wykonane lepiej i taniej przez firmę zewnętrzną. W takim przypadku naleŝy dąŝyć to tego, aby dostawca procesu poddał go X-engineering owi we współpracy z odbiorcą procesu jego dostawcami i klientami. Drugi kąt trójkąta X-engineering u stanowi propozycja firmy wobec klienta. Propozycja powinna stanowić coś, co będzie wyróŝniało firmę na konkurencyjnym rynku. Champy [3] wymienia siedem uniwersalnych propozycji wartości: indywidualizacja, innowacja, cena, jakość, obsługa, szybkość, róŝnorodność. Trzeci kąt trójkąta X-engineering u stanowi partycypacja. Partycypacja oznacza wyjście ze swoimi procesami do klientów czy teŝ dostawców. Do przeprojektowania przedsiębiorstwa i jego funkcjonowania włączani są partnerzy z zewnątrz, przekraczane są granice organizacji. Champy wyróŝnia cztery poziomy partycypacji [2]: 1. Przedsiębiorstwo przeprojektowuje własne procesy. 2. Przedsiębiorstwo przeprojektowuje własne procesy razem z procesami jednej ze współpracujących organizacji np. klienta lub dostawcy. 3. Przedsiębiorstwo przeprojektowuje własne procesy oraz dwóch innych organizacji np. klientów lub dostawców. 4. Przedsiębiorstwo przeprojektowuje procesy własne oraz procesy trzech odmiennych organizacji np. klientów, dostawców i partnerów. X-engineering pomaga optymalizować nieefektywne procesy na styku organizacji oraz eliminować te procesy, które się dublują. Na rysunku nr 2 przedstawiono proces, którego poszczególne etapy realizowane są w 3 organizacjach. Etap P jest wykonywany dwukrotnie zarówno w organizacji O1 jak i O2. Podobnie etap P jest dublowany w organizacjach O2 i O3. PoniewaŜ dane o realizacji procesów przechowywane są w odrębnych systemach informatycznych

117 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, organizacje mogą nie wiedzieć, Ŝe część procesów jest dublowana. W takiej sytuacji naleŝałoby zastanowić czy moŝna wyeliminować etap P z organizacji O1 lub O2 oraz etap P z organizacji O2 lub O3. Wiedza o tym, Ŝe dublowane są działania we współpracujących organizacjach jest bardzo waŝna z punktu widzenia optymalizacji całego procesu. Nie daje nam jednak odpowiedzi na pytanie, w której organizacji naleŝy wyeliminować powtarzające się czynności. Źródło: opracowanie własne Rys. 2. Dublowanie się procesów na styku organizacji Rozwiązaniem tego problemu mógłby być międzyorganizacyjny system informatyczny, w którym zintegrowane by zostały metody procesowe. KaŜde przedsiębiorstwo zyskałoby w ten sposób dostęp do wielu metod, które umoŝliwiałyby sprawniejszą optymalizację procesów. Ewidencjonowanie informacji o realizowanych procesach, we wspólnym systemie informatycznym i udostępnianie tychŝe informacji współpracującym organizacjom dałoby moŝliwość eliminacji procesów, które są powielane. ZałoŜenia do budowy takiego systemu są przedstawione w następnym rozdziale. 4. Międzyorganizacyjny system informatyczny W rozdziale drugim przedstawione zostało klasyczne podejście do wykorzystania metod procesowych stosowane przez przedsiębiorstwa. Przyjmuje się w nim, Ŝe informacje o procesach są zastrzeŝone i nie ujawnia się ich współpracującym organizacjom. JednakŜe duŝa część procesów wykonywanych w przedsiębiorstwach nie jest unikalna, więc korzyści z ich ukrywania są niewielkie. Zgodnie z zasadami X-engineering u współpracujące firmy powinny ujawniać informacje o wszystkich swoich procesach za wyjątkiem tych, które są procesami strategicznymi dla danej firmy i decydują o jej trwaniu na rynku. Mając na uwadze załoŝenia X-engineering u, projektując międzyorganizacyjny system informatyczny naleŝałoby wprowadzić zmiany zarówno do warstwy procesów jak i warstwy metod. Zmiany te przedstawione zostały na rysunku numer 3. System informatyczny, który miałby być zaprojektowany z uwzględnieniem zasad X-engineering u powinien integrować procesy wszystkich organizacji i udostępniać kaŝdej firmie taki sam moŝliwie najbar-

118 118 Krzysztof Michalak Integracja technologii procesowych w międzyorganizacyjnym systemie informatycznym dziej rozbudowany zbiór metod. Przy projektowaniu takiego systemu naleŝałoby uwzględnić równieŝ to, Ŝe kaŝde przedsiębiorstwo będzie posiadało zbiór procesów jawnych jak i zbiór procesów zastrzeŝonych, co powinno być uwzględnione przy opisie procesu. NaleŜałoby się zastanowić czy taki prosty model uprawnień byłby wystarczający czy moŝe powinien on być bardziej rozbudowany i dawać moŝliwość ujawniania procesów tylko wybranym a nie wszystkim organizacjom. Warstwa organizacji Organizacja O1 Organizacja O2... Organizacja On Warstwa procesów Procesy P Warstwa metod Metody M Activity Based Costing Target Costing Total Quality Management Just In Time Benchmarking Rys. 3. Zastosowanie technologii procesowych z uwzględnieniem zasad X-engineering u Źródło: opracowanie własne Dostęp do wielu metod dla kaŝdej ze współpracujących organizacji to moŝliwość lepszej optymalizacji procesów, a w przypadku występowania duplikatów procesów szansa na podjęcie lepszej decyzji, z którego procesu zrezygnować. Jedną z takich metod, które mogłyby pomóc w wyborze, który z dublujących się procesów powinien być wyeliminowany jest rachunek kosztów działań. Rachunek kosztów działań został sformalizowany w końcu lat osiemdziesiątych przez amerykańskich profesorów R. Coopera, S. Kaplana i H. T. Johnsona [3] [4]. Algorytm tej metody umoŝliwia dokładne określanie kosztów wytworzenia wyrobów. RóŜnica ABC w stosunku do klasycznych metod kalkulacji kosztów polega na tym, Ŝe koszty nie są przypisywane bezpośrednio do obiektów kosztowych. W pierwszym etapie zasoby są przypisywane do działań, które naleŝy wykonać, aby wytworzyć obiekty kosztowe i dopiero w drugim etapie działania przypisywane są do obiektów kosztowych [5]. Klasyczna implementacja tej metody w systemach informatycznych przedstawiona jest na rysunku nr 4. W sytuacji, gdy przedsiębiorstwa nie korzystają z międzyorganizacyjnego systemu informatycznego informacja o kosztach procesów i miernikach efektywności jest niedostępna dla współpracujących organizacji. Zarówno organizacja O1 jak i O2 posiadają własny system informatyczny, w którym przeprowadzana jest kalkulacja ABC. W takiej sytuacji, jeśli za kryterium eliminacji procesów dublujących się przyjmiemy koszty ich realizacji, problematyczne będzie wyznaczenie procesu do usunięcia ze względu na brak dostępu do informacji. Podjęcie

119 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, decyzji byłoby o wiele łatwiejsze gdyby decydenci mieli dostęp do tych danych. Taką moŝliwość stwarza międzyorganizacyjny system, w którym współpracujące ze sobą przedsiębiorstwa stale mają dostęp do informacji o procesach swoich kooperantów. Rys. 4. Klasyczne podejście do stosowania rachunku kosztów działań w przedsiębiorstwach Źródło: opracowanie własne na podstawi[5] Na rysunku nr 5 przedstawiony jest moduł rachunku kosztów działań w międzyorganizacyjnym systemie informatycznym. Odrębność zachowały w dalszym ciągu organizacje, zasoby organizacji oraz obiekty kosztowe. Przypisywanie kosztów zasobów do działań i kosztów działań do obiektów kosztowych równieŝ pozostaje w obrębie konkretnej organizacji. W systemie takim wspólne są w sensie moŝliwości dzielenia się informacją procesy, działania oraz mierniki efektywności. Przy czym przez działanie naleŝy tu rozumieć realizację wybranego procesu przez określoną organizację w określonym czasie w celu wytworzenia obiektu kosztowego. Przy takiej architekturze systemu decydenci mogą mieć stale dostęp w zakresie przydzielonych uprawnień do informacji o kosztach realizacji procesów, dzięki czemu będzie moŝna podejmować lepsze decyzje optymalizujące procesy.

120 120 Krzysztof Michalak Integracja technologii procesowych w międzyorganizacyjnym systemie informatycznym Organizacja O1 Organizacja O2 Mierniki efektywności MEO Zasoby ZO1 Zasoby ZO2 Przypisanie kosztów zasobów Przypisanie kosztów zasobów Działania DO Przypisanie kosztów działań Przypisanie kosztów działań Obiekty kosztowe OK1 Obiekty kosztowe OK2 Procesy PO Rys. 5. Rachunek kosztów działań w przedsiębiorstwach stosujących X-engineering Źródło: opracowanie własne na podstawie [5] Przedstawiony powyŝej przykład umoŝliwia wzajemne udostępnienie informacji o kosztach procesów współpracującym przedsiębiorstwom. Wykorzystanie metody rachunku kosztów działań daje moŝliwość eliminacji tych procesów dublujących się, których realizacja jest droŝsza. Jest to oczywiście tylko jedno kryterium i nie zawsze moŝe ono być wystarczające do podjęcie optymalnej decyzji. Na podjęcie decyzji o eliminacji procesu mogą mieć wpływ inne kryteria takie jak na przykład jakość lub czas trwania. Dlatego przy projektowaniu takiego systemu naleŝy przyjąć, Ŝe będzie on miał budowę modułową tak, aby moŝna było w nim zintegrować wiele metod procesowych. Architektura systemu mogłaby się opierać na budowie systemów transakcyjnych, których przykładem jest TRANS. Dałoby to moŝliwość wielowymiarowego postrzegania procesów przedsiębiorstwa Problem wielowymiarowości transakcji gospodarczych postawiony został przez Budzińskiego oparcie ewidencji na aktywnych transakcjach gospodarczych, czyli na przechowywaniu wszystkich danych dokumentów źródłowych wraz z ich klasyfikatorami w komputerze sprawia, Ŝe moŝna (na róŝne sposoby) rozwijać serwisy informacji i modelować stany finansów przedsiębiorstwa [6]. W systemie TRANS kaŝdemu zdarzeniu moŝna przypisać klasyfikator określający, w jakim kontekście dane zdarzenie jest rozumiane w zaleŝności od rodzaju klasyfikatora

121 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, na przykład fakturze przypisywane są klasyfikator księgowy i magazynowy. Analogicznie kaŝdemu działaniu moŝna by przypisywać klasyfikator rachunku kosztów działań, jakościowy itd. 5. Zakończenie Przedstawiona w artykule propozycja międzyorganizacyjnego systemu integrującego metody procesowe stara się rozwiązać problemy z optymalizacją procesów, które przebiegają na styku organizacji. WdroŜenie takiego rozwiązania mogłoby by się istotnie przyczynić do poprawy efektywności wykonywanych działań zarówno w ramach własnego przedsiębiorstwa jak i tych, które wykonywane są przy współpracy partnerów na styku organizacji. Rozwiązanie to mogłoby w istotny sposób pomóc w identyfikacji procesów dublujących się a dzięki zintegrowanym metodom procesowym ułatwić podejmowanie decyzji dotyczących eliminacji tych procesów, których efektywność jest gorsza. 6. Literatura 1. Muller R., Rupper P. (2000): Process reengineering, Wydawnictwo ASTRUM, Wrocław. 2. Champy J. (2003): X-engineering przedsiębiorstwa, Wydawnictwo PLACET, Warszawa. 3. Kaplan S., Cooper R. (1998): Cost and Effect, Using Integrated Cost Systems to Drive Profitability and Performance, Harvard Bussiness School Press, Boston Massachusetts. 4. Cooper R., Kaplan R. S. (1991): The Design of Cost Management System. Text, Cases and Readings, Prentice Hall International Editions, Englewood Cliffs. 5. Jaruga A., Nowak W., Szychta A. (2001): Rachunkowość zarządcza koncepcje i zastosowania, Społeczna WyŜsza Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi. 6. Budziński R. (2001): Metodologiczne aspekty systemowego przetwarzania danych ekonomiczno finansowych w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin.

122 122 Krzysztof Michalak Integracja technologii procesowych w międzyorganizacyjnym systemie informatycznym INTEGRATION OF PROCESS TECHNOLOGIES IN MULTI- ORGANIZATIONAL INFORMATION SYSTEM Summary Enterprises more frequently begin to apply process technologies. It is the answer on growing competition and claims of clients. Many companies see chance to remain on market in methods based on process technologies. The question is, if information systems that are used in companies are able to take advantage of potential that is placed in process approach, if they are prepared for employment X-engineering of processes and if they re not if it is possible to design such a system, which would help to important manner optimization process. Keywords: process technologies, Activity Based Costing, X-engineering, integration of information systems, multi organizational information systems, transactional information systems Krzysztof Michalak Instytut Systemów Informatycznych Politechnika Szczecińska Szczecin, ul. śołnierska 49 kmichalak@wi.ps.pl

123 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, EDWARD MICHALEWSKI Instytut Badań Systemowych PAN, Warszawa WSPOMAGANE KOMPUTEROWO PROJEKTOWANIE STANOWISK KIEROWNICZYCH Streszczenie Wspomagane komputerowo projektowanie struktur organizacyjnych przy wykorzystaniu pakietu DIANA zakłada, Ŝe najmniejszym elementem, z którego jest budowana struktura, jest stanowisko. Liczne badania na obiektach rzeczywistych wykazały jednak, Ŝe w niektórych przypadkach modyfikacja samego stanowiska w sposób istotny poprawia wskaźniki jakości całej struktury organizacyjnej, co nie byłoby moŝliwe przy załoŝeniu nietykalności stanowiska. Szczególnie dotyczy to stanowisk kierowniczych. W niniejszej pracy przedstawiono moŝliwe rozszerzenie funkcjonalności pakietu DIANA o projektowanie wybranych stanowisk. Słowa kluczowe: komputerowe wspomaganie projektowania struktur organizacyjnych, komputerowe systemy wspomagania decyzji, modelowanie systemów informacyjnych 1. Wprowadzenie Poczynając od pierwszej wersji pakietu DIANA (1969 r.) do chwili obecnej (2008 r. pakiet DIANA-11) zakładano, Ŝe najmniejszym elementem, z którego jest budowana struktura organizacyjna, jest stanowisko [1]. W tym okresie wykorzystano kolejne wersje pakietu DIANA w ponad stu róŝnych obiektach poczynając od małych przedsiębiorstw, poprzez duŝe organizacje a na całej branŝy kończąc [2]. Liczne badania na obiektach rzeczywistych wykazały, Ŝe w niektórych przypadkach modyfikacja samego stanowiska w sposób istotny poprawia wskaźniki jakości całej struktury organizacyjnej, co nie byłoby moŝliwe przy załoŝeniu nietykalności stanowiska. Szczególnie dotyczy to stanowisk kierowniczych. Dlatego próbowano rozwiązać problem wspomaganego komputerowo projektowania stanowisk pracy. Niezwykle obiecującą w tym zakresie była praca J. Ostrowskiego [3], w której zakładano dwuetapowy proces projektowania stanowiska: w pierwszej kolejności tworzono stanowiska spełniające określone kryteria, zaś w następnym etapie szukano odpowiedniej dla nich obsady. Niestety, przedwczesna śmierć autora przerwała te prace. Innym wątkiem była próba zastosowania do projektowania stanowisk tego samego algorytmu, który jest wykorzystywany do projektowania całej struktury organizacyjnej [4]. Wykorzystuje on tzw. zaląŝki - najbardziej istotne dla projektowanych komórek organizacyjnych stanowiska. ZaląŜki wyznaczane są przez zespół projektantów (szczególnie doświadczonych pracowników badanego obiektu) kolejno dla kaŝdego poziomu hierarchii projektowanej struktury organizacyjnej, przynajmniej po jednym zaląŝku dla kaŝdej przyszłej komórki na danym poziomie. Projektant musi więc mieć pewną wizję przyszłej struktury: ile będzie poziomów hierarchii, ile komórek organizacyjnych będzie na poszczególnych poziomach, jaka będzie obsada etatowa tych komórek i wreszcie jakie stanowiska wybrać jako zaląŝki, by zadania tam realizowane były najbardziej reprezentatywne dla przyszłych komórek [5]. Komputer, realizując algorytm typu "cluster -

124 124 Edward Michalewski Wspomagane komputerowo projektowanie stanowisk kierowniczych analysis" [6] ściąga do tych zaląŝków stanowiska najsilniej z nimi powiązane. Miarą jakości projektowanych komórek jest tzw. siła powiązań, czyli (mówiąc w uproszczeniu) liczba kontaktów informacyjnych w ciągu roku wewnątrz projektowanych komórek, która świadczy o zwartości wykonywanych wewnątrz komórek czynności. Jakość całego projektu charakteryzuje tzw. miara rozproszenia, to jest (równieŝ w uproszczeniu) liczba kontaktów informacyjnych w ciągu roku pomiędzy projektowanymi komórkami. W trakcie projektowania dąŝymy do maksymalizacji siły powiązań i minimalizacji miary rozproszenia [7]. Mówiąc obrazowo, dąŝymy do zachowania zasady zamkniętych drzwi : urzędnicy większość spraw załatwiają w swoich pokojachkomórkach organizacyjnych, a tylko zakończone zadania przekazują do innego pokoju. Praktyczne wykorzystanie tego algorytmu do projektowania stanowisk nie jest na razie moŝliwe liczba podstawowych cegiełek, z których będziemy budować stanowisko (w tym przypadku zadań, będących węzłami sieci powiązań informacyjnych) nawet w małym i średnim przedsiębiorstwie moŝe sięgać dziesiątek tysięcy, zaś liczba węzłów w tej sieci (powiązań między zadaniami) moŝe dochodzić do kilku milionów. Uzyskanie wyniku w rozsądnym czasie byłoby po prostu nie osiągalne. Jednak zawęŝając problem wyłącznie do projektowania stanowisk kierowniczych w istotny sposób redukujemy wymiarowość zadania, które staje realizowalne juŝ przy obecnych środkach technicznych. Takiemu podejściu jest poświęcona dalsza część niniejszej pracy. 2. Projektowanie stanowisk pracy Stanowisko jest podstawowym elementem przyszłej struktury organizacyjnej. Stanowiska tworzą zbiór cegiełek, z których będziemy budować strukturę, więc błąd popełniony na tym etapie moŝe zniweczyć cały wysiłek. Pierwszą czynnością, którą naleŝy wykonać przy projektowaniu stanowiska pracy, jest określenie zakresu obowiązków pracownika. Jest to bardzo waŝna baza wyjściowa do jakichkolwiek dalszych działań. Przez szereg lat utrwaliło się klasyczne podejście do tego zagadnienia. DąŜono do maksymalnej specjalizacji danego stanowiska i dotyczyło to nie tylko produkcji, ale równieŝ wszelkich innych rodzajów działalności. Początkiem profesjonalnego podejścia do tej kwestii była słynna taśma FORDA, która nie tylko ściśle określała zakres czynności na danym stanowisku, ale równieŝ dyktowała kolejność i tempo ich wykonywania. Nawiasem mówiąc dziś paradoksalnie nastąpił powrót do tej idei pod postacią niezwykle modnych systemów Workflow. Jest tak pomimo to, Ŝe z czasem uświadomiono sobie ograniczenia takiego podejścia, jak monotonia, szybki zanik zainteresowania wykonywaną pracą czy brak moŝliwości spojrzenia na całość i cele wykonywanej pracy itd. Szukano więc alternatywnych rozwiązań, do których m.in. naleŝą: rotacja między stanowiskami rozszerzenie stanowiska wzbogacenie stanowiska podejście od strony charakterystyki stanowiska. To ostatnie jako najbardziej uniwersalne [8], zostało wykorzystane w metodzie DIANA. Zakłada ono diagnozowanie projektowanego stanowiska w pięciu aspektach: róŝnorodność kwalifikacji, identyfikowalność zadań, znaczenie zadania, autonomia, sprzęŝenie zwrotne. Podejście takie moŝna przedstawić następująco (Rys. 1):

125 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Rys. 1. Podejście od strony charakterystyki miejsca pracy Źródło: J. R. Hackman, G.R. Oldham Motivation Through the Design of Work, N-Y, 1976 W tym przypadku siłę powiązań naleŝy mierzyć nie między stanowiskami, lecz między zadaniami realizowanymi na danym stanowisku. Prześledźmy kolejne kroki tego procesu. I krok: obliczenie siły powiązań S ij Siła powiązań pomiędzy zadaniami jest obliczana według następującego wzoru: ( ) ( ) αc cij P pij β F [ a] n + [ b] ij Eij = ( ) m ( k ) + ( h ) γ ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) R r + + ij W wij ηo oij µ L lij τ T tij δ K gdzie: i - identyfikator zadania dostawcy j - identyfikator zadania odbiorcy ij φ H ij (1) α β δ φ γ η µ τ - współczynniki korekcyjne ( c ij ) C - zaleŝność siły powiązań od częstotliwości kontaktów c i, c j ci, C ( cij ) = c j, jezeli jezeli c c i i < c c j j (2)

126 126 Edward Michalewski Wspomagane komputerowo projektowanie stanowisk kierowniczych ( ) p ij P - zaleŝność siły powiązań od pracochłonności zadań p i, p j pi, jezeli pi < p j ( pij ) = (3) P p j, jezeli pi p j F [ a] ij n - zaleŝność siły powiązań od rodzaju funkcji elementarnej, gdzie macierz a ma postać: [ ] n Dostawca O d b i o r c a 10 1 { } 2 { } 3 { } 4 { } 5 { } 6 { } 7 { } 8 { } 9 { } 10 { } (Rodzaje funkcji elementarnych: n = 1,..., 10) [ b] m E - zaleŝność siły powiązań od sfery działania, gdzie macierz [ ] ij m Dostawca b ma postać: O d b i o r c a { } 2 { } 3 { } 4 { } 5 { } 6 { } 7 { } 8 { } 9 { } 10 { } 11 { } 12 { } 13 { } 14 { } (Rodzaje sfer: m = 1,..., 14)

127 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Uwaga: konkretne wielkości liczbowe w powyŝszych macierzach zaleŝą od specyfiki danego obiektu i są ustalane na wstępnym etapie badań. ( ) k ij K - zaleŝność siły powiązań od klasy zadania 1, jezeli ki k j ( kij ) = (4) K 2, jezeli ki = k j H ( h ij ) - zaleŝność siły powiązań od hierarchii wykonawców 1, jezeli hi hj ( hij ) = (5) H 2, jezeli hi = hj W ten sposób tworzymy filtr, który w pierwszej kolejności eliminuje zadania (węzły sieci) i powiązania z nimi (dostawcy i odbiorcy łuki sieci) w przypadku, gdy są realizowane przez stanowiska poniŝej 2-go (z 6-ciu) poziomu hierarchii. W następnej kolejności w konstrukcji tego filtru, który redukuje wymiarowość sieci powiązań informacyjnych do % jej pierwotnej wielkości, są dodatkowo wykorzystywane następujące parametry: R ( rij ), W ( wij ), O( oij ), L ( lij ) oraz T ( tij) - zaleŝności siły powiązań od charakterystyk dostawcy względem wykonawcy, odpowiednio: hierarchii dostawcy, jego waŝności, opóźnień, błędów oraz sposobu kontaktu (w tej wersji algorytmu przyjmują wartość charakterystyki) II krok: obliczenie wartości progowej Wartość progowa siły powiązań słuŝy do wyodrębniania grup zadań, tworzących stanowiska kierownicze. Najciekawszy pomysł na rozwiązanie tego problemu przedstawiono w pracy [3], która niestety z przyczyn obiektywnych nie została ukończona. Z tego powodu wybrano metodę uproszczoną zgodnie z którą wartość progowa jest obliczana według następującego wzoru: M = C 2 k ( cij ) S ( sij ) 2k 3 j= 1 ( k 1) Pomijane są powiązania wewnętrzne (zadania same ze sobą) III krok: podział na grupy - tworzenie 1-go poziomu w hierarchii stanowisk kierowniczych Na początku program tworzy tyle grup ile jest zadań (poziom 0). Następnie wyszukuje te zadania, które spełniają warunek: p j =1 S ij M max (7) Tu równieŝ pomijane są powiązania wewnętrzne (zadania same ze sobą). Zadania, które nie spełniają tego warunku pozostają na poziomie 0. Pozostałe tworzą grupy na poziomie 1, a mianowicie: kaŝde kolejne zadanie, które spełni ten warunek "ściąga" do siebie zadania dostawców, eliminując je ze zbioru zadań (tworzy swoją grupę). (6)

128 128 Edward Michalewski Wspomagane komputerowo projektowanie stanowisk kierowniczych IV krok: podział na grupy - tworzenie 2-go poziomu w hierarchii stanowisk kierowniczych Powtarzana jest procedura z III kroku z tym, Ŝe pomijane są powiązania wewnątrz grupy, zaś siła powiązań grupy jest sumą powiązań zewnętrznych wszystkich zadań wchodzących do grupy. Przeliczana jest równieŝ, według wzoru (6), wartość progowa dla kaŝdego tworzonego stanowiska. Program kończy działanie, gdy nie ma juŝ grup, w których są zadania spełniające warunek (7). 3. Przykład projektowania stanowiska kierowniczego Przykład ilustrujący zastosowanie przedstawionego algorytmu zaczerpnięto z prawdziwego obiektu, dla którego kilka lat temu przeprowadzono w pełnym zakresie badania z wykorzystaniem pakietu DIANA. Oczywiście wprowadzono pewne uproszczenia, dzięki czemu staje się on bardziej przejrzysty. Wybrano dwa równorzędne stanowiska (z punktu widzenia hierarchii): Gł. Specjalisty ds. zarządzania zasobami ludzkimi oraz Gł. Specjalisty ds. kadrowych. Wybrano je nie przypadkowo, poniewaŝ reprezentują nader często spotykane przypadki duŝej rozbieŝności wymagań na danym stanowisku, a predyspozycjami ich wykonawców. W danym przypadku dotyczy realizacji trzech funkcji: kontroli, nadzoru i konsultacji. Odpowiednie zestawienie przedstawiono w Tab.1 i Tab. 2: Tabela 1. Zestawienie predyspozycji i wymagań na stanowisku Gł. Specjalisty ds. zarządzania zasobami ludzkimi Główny specjalista ds. zarządzania zasobami ludzkimi 3,1% predyspozycje do realizacji standartowej 2,9% wymagania do realizacji standartowej 0,0% predyspozycje do realizacji nie standard. 0,2% wymagania do realizacji nie standard. 0,0% predyspozycje do archiwowania 0,0% wymagania do archiwowania 1,3% predyspozycje do kontroli 29% wymagania do kontroli 1,4% predyspozycje do nadzoru 20% wymagania do nadzoru 2,1% predyspozycje do koordynacji 2,1% wymagania do koordynacji 38% predyspozycje do konsultacji 0,0% wymagania do konsultacji 0,0% predyspozycje do prac koncepcyjnych 0,0% wymagania do prac koncepcyjnych 54% predyspozycje do prac decyzyjnych 47,9% wymagania do prac decyzyjnych 0,1% predyspozycje do konsultacji kierownicz. 0,0% wymagania do konsultacji kierownicz. Tabela 2. Zestawienie predyspozycji i wymagań na stanowisku Gł. Specjalisty ds. kadrowych Główny specjalista ds. kadrowych 3,1% predyspozycje do realizacji standartowej 4,1% wymagania do realizacji standartowej 0,0% predyspozycje do realizacji nie standard. 0,0% wymagania do realizacji nie standard. 0,0% predyspozycje do archiwowania 0,0% wymagania do archiwowania 19,3% predyspozycje do kontroli 5,3% wymagania do kontroli 20,4% predyspozycje do nadzoru 1,4% wymagania do nadzoru 2,1% predyspozycje do koordynacji 1,1% wymagania do koordynacji 0,0% predyspozycje do konsultacji 27% wymagania do konsultacji 0,0% predyspozycje do prac koncepcyjnych 0,0% wymagania do prac koncepcyjnych 53% predyspozycje do prac decyzyjnych 55,1% wymagania do prac decyzyjnych 2,1% predyspozycje do konsultacji kierownicz. 6,0% wymagania do konsult. Kierownicz.. Wiadomo, Ŝe są ludzie którzy nie cierpią ciągłego nadzoru i kontroli ich pracy powoduje to zahamowanie ich twórczej działalności i zniechęcenie do większego wysiłku. Najczęściej teŝ nie

129 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, lubią kontrolowania i nadzorowania innych ich to mierzwi, wręcz odrzuca, więc jeŝeli muszą wykonywać takie zadania, robią to niechętnie i niestarannie. Z drugiej strony są ludzie, którzy wręcz uwielbiają kontrolowanie innych, czują się jak rybka w wodzie i realizują takie zadania z wielkim zapałem i starannością. Dotychczas przy zastosowaniu pakietu DIANA takie sytuacje moŝna było wykryć dopiero na etapie diagnozy. Dlatego postulowano, by do projektowania przystępować dopiero po wykonaniu na podstawie diagnozy działań usprawniających [9]. W danym przykładzie polegałoby to na przesunięciu zadań dotyczących kontroli i nadzoru ze stanowiska Gł. Specjalisty ds. zarządzania zasobami ludzkimi do stanowiska Gł. Specjalisty ds. kadrowych. Natomiast zadania związane z konsultacjami naleŝało przenieść ze stanowiska Gł. Specjalisty ds. kadrowych do stanowiska Gł. Specjalisty ds. zarządzania zasobami ludzkimi. Przy wykorzystaniu opisanego powyŝej algorytmu ten proces jest realizowany automatycznie na etapie projektowania stanowisk kierowniczych (w danym przypadku przy tworzeniu 2-go poziomu hierarchii). Warto teŝ wspomnieć, Ŝe przy obecnie realizowanym trybie projektowania za pomocą pakietu DIANA wielkość wskaźnika jakości struktury organizacyjnej (MR Miary Rozproszenia) zmieni się tylko nieznacznie, poniewaŝ nie zostały uwzględnione parametry psychosocjologiczne (predyspozycje i wymagania). Natomiast przy zastosowaniu opisanego algorytmu poprawa jakości struktury organizacyjnej będzie znaczna. 4. Uwagi końcowe W przypadku duŝych organizacji projektowanie wszystkich stanowisk na poziomie zadań ze względu na wymiar problemu (sieć powiązań informacyjnych zawierająca setki tysięcy węzłów i miliony łuków) nie jest obecnie moŝliwe w rozsądnym czasie przetwarzania. Jednak ograniczenie tego procesu do stanowisk kierowniczych juŝ taką moŝliwość daje. Niestety, wiąŝe się to z szeregiem nowych, trudnych do rozwiązania problemów: jakie są obiektywne kryteria uznania danego stanowiska za stanowisko kierownicze, jaką postać ma formalny opis współzaleŝności funkcji zarządczych (kontrola, nadzór, koordynacja, podejmowanie decyzji i prace koncepcyjne), jak uwzględnić predyspozycje do realizacji tych funkcji i wiele innych. W pracy przedstawiono jedno z moŝliwych rozwiązań, które po dopracowaniu szczegółów moŝna będzie włączyć do następnej wersji pakietu DIANA 5. Literatura 1. Michalewski E.: Some aspects of computer diagnostic analysis of the management systems, Control and Cybernetics vol. 4, nr.3-4,1975, str Michalewski E.: Zastosowania metody DIANA przegląd przypadków klinicznych, Materiały KSW 2004, Ciechocinek Ostrowski J.: Group Assignment problem, AMPS`85, Budapest, Michalewski E.: Podstawy metody analizy diagnostycznej i projektowania systemów zarządzania (metoda DIANA). Wyd. IBS PAN, Seria Badania Systemowe, tom 34, Warszawa Michalewski E.: Zastosowanie Q-algebry do komputerowego projektowania duŝych sieci ; Zeszyty Naukowe WSI, ser. Elektryka z. 15, Opole Michalewski E.: Wskaźniki rozmyte przy projektowaniu duŝych sieci ; VI Ogólnopolski Sympozjum SPD-6 Symulacja procesów dynamicznych, Zakopane 1990.

130 130 Edward Michalewski Wspomagane komputerowo projektowanie stanowisk kierowniczych 7. Michalewski E., Ostrowski J., Stankiewicz M. : Pakiet DIANA-6 jako narzędzie do modelowania, analizy i projektowania systemu sterowania przedsiębiorstwem. III Konferencja Zastosowanie komputerów w przemyśle. Szczecin Hackman J. R., Oldham G.R.: Motivation Through the Design of Work, N-Y, Michalewski E.: Wspomagane komputerowo diagnoza i projektowanie sytemów informacyjnych zarządzania (Wydanie drugie, uzupełnione), Wyd. WSISiZ, ser. Monografie, Warszawa COMPUTER-AIDED DESIGN OF MANAGERIAL POSITIONS Summary Computer-aided design of organizational structures with applied DIANA package suppose, that smallest element structure is built from position. However, numerous research have exerted on real objects, that modification of position corrects indices of qualities of whole organizational structures in some cases to important manner, would not be at foundation that possible inviolability position. It concerns it particularly managerial positions. Possible expansion of functionality of DIANA package chosen positions design is presented in the paper. Keywords: computer-aided design organization structures, computer decisions making systems, modeling of information systems Edward Michalewski Instytut Badań Systemowych PAN Warszawa ul. Newelska 6 Edward.Michalewski@ibspan.waw.pl

131 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, KAROLINA MUSZYŃSKA Uniwersytet Szczeciński ZARZĄDZANIE KOMUNIKACJĄ W PROJEKCIE W WYBRANYCH METODYKACH ZARZĄDZANIA PROJEKTAMI Streszczenie Efektywna komunikacja jest jednym z najwaŝniejszych czynników decydujących o powodzeniu realizacji projektów. Dlatego coraz częściej ten aspekt zarządzania projektami jest szczególnie uwydatniany. Celem niniejszej pracy jest przegląd i analiza podejścia do zagadnienia zarządzania komunikacją w dwóch najpopularniejszych i najczęściej stosowanych standardach zarządzania projektami Project Management Body of Knowledge oraz PRINCE2. Wyniki tej analizy posłuŝą następnie do określenia moŝliwych usprawnień w zakresie zarządzania komunikacją w zespołach projektowych, a w szczególności do wskazania potrzeby i moŝliwości wsparcia tego obszaru technikami teleinformatycznymi. Słowa kluczowe: zarządzanie komunikacją, standardy zarządzania projektami, techniki i narzędzia teleinformatyczne 1. Wprowadzenie Zarządzanie komunikacją w projekcie obejmuje procesy słuŝące zapewnieniu terminowego i właściwego tworzenia, gromadzenia, rozpowszechniania, przechowywania a takŝe usuwania informacji i dokumentacji projektowej. Zapewnia ono istotne połączenia między ludźmi, pomysłami oraz informacjami potrzebnymi dla osiągnięcia sukcesu. KaŜdy uczestnik projektu musi być przygotowany do wysyłania i odbierania komunikatów w języku projektu i musi rozumieć jak komunikacja, w której bierze udział, wpływa na całość projektu. NaleŜy zwrócić tu uwagę na modele nadawca-odbiorca, pętle sprzęŝenia zwrotnego, bariery komunikacji, rodzaj mediów uŝywanych w komunikacji, metody zapisu, techniki prezentacji, czy sposoby organizowania spotkań. Ustalając wytyczne i oczekiwania odnośnie komunikacji w projekcie konieczne jest uwzględnienie wielu róŝnych aspektów, takich jak: terminowość i intensywność komunikacji, róŝnice kulturowe i pokoleniowe, metody komunikacji, czy dostęp wszystkich członków zespołu projektowego do niezbędnych technologii telekomunikacyjnych. Prawidłowa komunikacja jest kluczowym czynnikiem sukcesu projektu. Mamy róŝne rodzaje komunikacji: ustną, pisemną, formalną, nieformalną. Komunikacja nie jest jedynie procesem przekazywania wiadomości, ale jest równieŝ źródłem kontroli i motywacji, gdyŝ pracownicy winni wiedzieć co się wokół nich dzieje i w czym biorą udział. Umiejętność komunikowania się nie gwarantuje jeszcze, Ŝe wygenerowana zostanie jasna wiadomość, dlatego warto stosować techniki otrzymywania potwierdzenia, przekazywania wiadomości róŝnymi kanałami transmisyjnymi i uŝywać prostego, jasnego języka. Bariery komunikacyjne wynikają z róŝnych przyczyn, takich jak np.: odbiorca słyszy to co chce usłyszeć, ignoruje informacje o konfliktach, określone słowa mają róŝne znaczenie dla róŝnych osób. Często zdarza się, Ŝe z powodu nadmiaru niewiadomych w początkowych fazach realizacji projektu wykonawcy nie przekazują Ŝadnych informacji na jego

132 132 Karolina Muszyńska Zarządzanie komunikacją w projekcie w wybranych metodykach zarządzania projektami temat, co powoduje powstanie luki informacyjnej i złego klimatu wokół projektu. Przyszli uŝytkownicy, jak równieŝ zleceniodawcy projektu muszą widzieć i słyszeć, Ŝe prace postępują, aby utoŝsamiać się z projektem i dąŝyć do jego pomyślnej realizacji, choćby poprzez zapewnienie odpowiednich zasobów. Integralnym elementem komunikacji w zespole projektowym jest dokumentacja projektowa, tzw. dokumentacja procesowa, obejmująca dokumenty dotyczące samego procesu wytworzenia przedmiotu projektu. Są to róŝnego rodzaju plany, szacunki, harmonogramy, raporty, dokumenty robocze czy komunikaty. Dokumentacja ta z powodu swojego znaczenia poznawczego powinna być przechowywana jeszcze po zakończeniu projektu, gdyŝ informacje w niej zawarte mogą dostarczyć cennej wiedzy na temat sposobów prowadzenia poprzednich projektów i stanowić zbiór cennych wskazówek przy realizacji kolejnych. W dalszej części niniejszej pracy opisane zostało podejście do zagadnienia zarządzania komunikacją w dwóch najbardziej rozpowszechnionych standardach w dziedzinie zarządzania projektami Project Management Body of Knowledge oraz PRINCE2. Wybór tych właśnie standardów podyktowany został popularnością ich stosowania jak równieŝ uniwersalnością w zakresie przedmiotu projektu. Następnie dokonano wstępnej analizy obu podejść i zaproponowano moŝliwe sposoby usprawnień realizacji zarządzania komunikacją w projektach poprzez wykorzystanie technik teleinformatycznych. 2. Zarządzanie komunikacją według Project Management Body of Knowledge Standard i zbiór najlepszych rozwiązań w dziedzinie zarządzania projektami Project Management Body of Knowledge (PMBoK), jak mówią o nim jego twórcy, czyli członkowie organizacji Project Management Institute (PMI), opisany w pracy A Guide to the Project Management Body of Knowledge, dostarcza wiedzy i cennych wskazówek dotyczących róŝnych aspektów zarządzania projektami. Jednym z dziewięciu wyszczególnionych i opisanych w ramach tego standardu obszarów wiedzy jest zarządzanie komunikacją w projekcie, na który składają się procesy niezbędne do zapewnienia właściwego generowania, zbierania, dystrybucji, przechowywania oraz wyszukiwania informacji związanych z projektem. Konieczne jest równieŝ zapewnienie odpowiednich powiązań pomiędzy ludźmi i informacjami w celu osiągnięcia właściwego poziomu komunikacji. W ramach obszaru wiedzy o zarządzaniu komunikacją wyróŝnione zostały cztery główne procesy: planowanie komunikacji, dystrybucja informacji, raportowanie stanu wykonania prac projektowych, oraz administracyjne zamknięcie projektu. Część z tych procesów wzajemnie się przeplata jak równieŝ łączy z procesami z innych obszarów zarządzania projektami. Dla kaŝdego z czterech wymienionych wyŝej procesów wyszczególnione zostały wejścia do procesu, narzędzia i techniki wspomagające jego realizację oraz wyjścia z procesu. W ramach analizy wejść do procesu planowania komunikacji podkreślono ścisły związek pomiędzy wymaganiami komunikacyjnymi w projekcie a strukturą organizacyjną projektu oraz organizacji, realizującej projekt. WaŜnym elementem wejściowym są równieŝ dane historyczne, czyli doświadczenia dotyczące procesu komunikacji z poprzednich projektów. Poza tym niezbędna jest znajomość zakresu projektu oraz planu zarządzania projektem, który określa ograniczenia oraz załoŝenia projektowe. W celu realizacji procesu planowania komunikacji w prezentowanym standardzie zaproponowano zastosowanie analizy wymagań komunikacyjnych, której wynikiem jest określenie potrzeb informacyjnych uczestników projektu oraz wyznaczenie liczby kanałów komunikacyjnych. PMBoK nie proponuje gotowych rozwiązań technologicznych mogących wesprzeć

133 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, realizację procesu. Sygnalizuje jedynie czynniki, jakie naleŝy brać pod uwagę przy wyborze konkretnego rozwiązania. Dokumentem wyjściowym procesu planowania komunikacji jest plan zarządzania komunikacją zawierający: potrzeby komunikacyjne uczestników projektu, zakres, format oraz poziom szczegółowości komunikacji projektowej, osoby odpowiedzialne za przekaz informacji, osoby lub grupy odbiorców, metody oraz technologie wykorzystane do przekazu informacji, częstotliwość komunikacji oraz metodę aktualizacji planu zarządzania komunikacją w toku realizacji projektu. Proces dystrybucji informacji polega na dostarczeniu we właściwym czasie odpowiednich informacji określonym uczestnikom projektu. Jest on implementacją przygotowanego uprzednio planu zarządzania komunikacją, jak równieŝ odpowiedzią na nieoczekiwane potrzeby informacyjne. W ramach technik i metod stosowanych w tym obszarze wymieniono takie jak: ogólne umiejętności komunikacyjne, systemy zbierania i wyszukiwania informacji, metody dystrybucji informacji (zebrania, wielodostępne bazy danych, elektroniczne systemy komunikacyjne i konferencyjne, elektroniczne narzędzia do zarządzania projektem, oprogramowanie wspomagające pracę wirtualnych biur, portale, narzędzia do zarządzania pracą grupową) oraz proces analizy doświadczeń, polegający na zasileniu systemu zarządzania wiedzą nowymi doświadczeniami zdobytymi przy realizacji projektu. Na wyjściu procesu dystrybucji informacji otrzymujemy dokumentację zawierającą: opis zdobytych doświadczeń, opisy działań projektowych, raporty, prezentacje oraz informacje uzupełniające od uczestników projektu jak równieŝ listę wymaganych zmian dotyczących procesu dystrybucji informacji. Proponowane modyfikacje i dodatki powinny następnie znaleźć swoje odzwierciedlenie w zmianie planu zarządzania komunikacją oraz w innych obszarach zarządzania projektem. Raportowanie stanu wykonania prac projektowych jest procesem polegającym na zbieraniu a następnie dystrybucji informacji dotyczącej zaawansowania prac projektowych i wykorzystania zasobów w aspekcie zakresu, terminu, kosztów i jakości projektu. Strumieniami wejściowymi do tego procesu są informacje obrazujące stan prac projektowych, miary wykonania prac projektowych, przewidywane terminy zakończenia, miary kontroli jakości, plan zarządzania projektem (stanowiący punkt odniesienia dla analizy wyników prac projektowych), zatwierdzone wnioski dotyczące zmian w projekcie. Narzędzia i metody proponowane do uŝycia przy realizacji tego procesu uwzględniają: pakiety programowe umoŝliwiające zaprezentowanie wyników prac projektowych w róŝnych formach graficznych i tabelarycznych, systemy informatyczne i bazy danych do zbierania i kompilacji informacji projektowej, regularne zebrania w celu przeglądu zaawansowania projektu, systemy raportowaniu czasu i kosztów. Wynikiem zastosowania tych technik jest powstanie: raportów na temat postępu prac projektowych, które podsumowują i porządkują zebrane informacje i prezentują analizę porównania osiągniętych wyników z pierwotnymi załoŝeniami, prognoz, listy zgłaszanych zmian oraz sugerowanych działań naprawczych, jak równieŝ uaktualnionej wersji dokumentacji opisującej zdobyte doświadczenia. Administracyjne zamknięcie projektu jest procesem polegającym na weryfikacji i udokumentowaniu wyników projektu dla umoŝliwienia formalnej jego akceptacji przez sponsora czy klienta. Strumień wejściowy do tego procesu składa się z dokumentacji pomiarów wykonania zdań projektowych, dokumentacji produktu projektu oraz innych zapisów. Następnie poprzez zastosowanie narzędzi i technik tworzenia sprawozdań powstaje archiwum projektu oraz dokument potwierdzający akceptację projektu przez sponsora lub klienta, jak równieŝ ostatecznie zaktualizowana zostaje baza wiedzy i doświadczeń zdobytych w trakcie realizacji projektu. [1]

134 134 Karolina Muszyńska Zarządzanie komunikacją w projekcie w wybranych metodykach zarządzania projektami 3. Zarządzanie komunikacją w metodyce PRINCE2 Metodyka PRINCE2 rozwijana przez brytyjską agendę rządową Office of Government Commerce we współpracy z rzeszą konsultantów i organizacji jest zbiorem sprawdzonych najlepszych praktyk zarządzania projektami, zebranych w formie podręcznika Managing Successful Projects with PRINCE2. W metodyce tej, zamiast obszarów wiedzy opisanych w PMBoK, wyszczególnia się procesy oraz komponenty i techniki, które są wykorzystywane w poszczególnych procesach w celu efektywnego zarządzania projektem. Nie ma zatem wyraźnie wyodrębnionego i opisanego obszaru zarządzania komunikacją projektową jak ma to miejsce w przypadku standardu PMBoK. RóŜne działania i produkty związane z tym zagadnieniem są jednak wkomponowane w zakres poszczególnych procesów lub komponentów. W największym stopniu zarządzanie komunikacją realizowane jest w ramach komponentu nazwanego Elementy Sterowania. Elementami Sterowania są narzędzia definiujące i ułatwiające obieg informacji oraz podejmowanie na ich podstawie decyzji. Obejmują one monitorowanie postępów, raportowanie oraz reagowanie na bieŝące okoliczności i zmiany poprzez m.in. uaktualnianie planów, czy inicjowanie działań korygujących. Zarządzanie dokumentacją projektu jest natomiast osobnym zagadnieniem, będącym załącznikiem do podręcznika metodyki PRINCE2. W załączniku tym zaproponowana jest struktura zarządzania dokumentacją projektową i przechowywania dokumentów zarządczych. W innym załączniku znajdują się natomiast szczegółowe opisy (cel, zakres, źródło danych wejściowych oraz kryteria jakości) róŝnego rodzaju dokumentów (raportów, zaleceń, planów, rejestrów) powstających w trakcie realizacji projektu. Jako, Ŝe komponent Elementy Sterowania jak równieŝ zarządzanie dokumentacją występują praktycznie we wszystkich procesach składających się na model procesowy PRINCE2 toteŝ zagadnienia związane z zarządzaniem komunikacją i dokumentacją znajdują miejsce w całym cyklu Ŝycia projektu. W ramach procesu Inicjowania Projektu wyszczególniono podproces Ustanowienie Elementów Sterowania oraz Ustanowienie Systemu Dokumentacji. Celem podprocesu Ustanowienie Elementów Sterowania jest m.in. ustalenie wymaganego zakresu kontroli i raportowania w projekcie, ustalenie zakresu monitorowania, wskazanie wszystkich zainteresowanych projektem stron i uzgodnienie ich potrzeb w zakresie komunikacji. Aby osiągnąć te cele konieczne jest m.in. ustalenie potrzeb informacyjnych związanych z kaŝdym z procesów podejmowania decyzji, ustalenie wymagań dotyczących zasobów potrzebnych do monitorowania i dostarczania informacji, opracowanie Planu Komunikacji czy ustalenie procedur potrzebnych do przygotowania i dystrybucji informacji sprawozdawczych. Plan Komunikacji sformułowany jest jako część Dokumentu Inicjującego Projekt, będącego elementem wyjściowym procesu Inicjowania Projektu i obejmuje opis środków komunikacji i częstości komunikowania się kaŝdej ze stron z zespołem projektowym. Plan ten zawiera zatem takie elementy jak: wykaz zainteresowanych stron (odbiorca), zakres wymaganych informacji (treść), dostawca informacji (nadawca), częstość komunikacji, metoda komunikacji i format komunikatu. Podobnie jak w standardzie PMBoK równieŝ w PRINCE2 zaznaczony jest związek pomiędzy systemem komunikacji w projekcie a strukturą organizacyjną projektu i strukturą organizacji realizującej projekt. Celem podprocesu Ustanowienie Systemu Dokumentacji jest natomiast ustanowienie systemu przechowywania i odszukiwania wszystkich informacji związanych z projektem, wykonanymi

135 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, pracami sprawdzającymi jakość oraz z samymi produktami, który zapewni wsparcie dla zespołu projektowego i dla wdroŝenia zarządzana zmianami oraz przydzielenie odpowiedzialności za zarządzanie systemem gromadzenia dokumentacji. W trakcie tego podprocesu zakładane są równieŝ Rejestr Zagadnień, w którym odnotowuje się informacje na temat wprowadzanej zmiany, odstępstwa od planu lub innej kwestii oraz Rejestr Doświadczeń, w którym zbierane są informacje o przebiegu procesów, wynikach zastosowania specjalistycznych metod lub narzędzi, rzeczywistej pracochłonności wytworzenia róŝnych produktów, czy wynikach przeglądów jakości. We wspomnianym wcześniej załączniku Zarządzanie Dokumentacją Projektu zaproponowano sposób organizacji i strukturę dokumentacji zarządczej, wyróŝniając jej trzy rodzaje: dokumentacja projektu (Teczka Projektu), dokumentacja etapów (Teczki Etapów) i dokumentacja dotycząca jakości (Teczka Jakości). Metodyka nie zaleca Ŝadnej fizycznej realizacji w zakresie gromadzenia dokumentacji tak więc zarówno forma jej zbierania jak równieŝ przechowywania jest kwestią otwartą do ustalenia. Dystrybucja informacji i dokumentacji projektowej jak równieŝ raportowanie postępu realizacji prac są, w przypadku metodyki PRINCE2, częścią większości procesów, składających się na model procesowy PRINCE2. W procesie Zarządzania Strategicznego Projektem podejmowane są róŝnego rodzaju decyzje, które w postaci zezwoleń, zatwierdzeń, zaleceń, ocen czy postanowień wykorzystywane są w innych procesach zarządzania projektem. W procesie Sterowania Etapem jednym z podprocesów jest Raportowanie Okresowe, na które składa się tworzenie takich raportów jak: Grupa Zadań (opis prac do wykonania, opis oczekiwanych produktów oraz technik i procedur jakie naleŝy zastosować), Raport Okresowy (stan realizacji budŝetu i zaawansowania harmonogramu, prace wykonane i pozostające do wykonania, faktyczne lub potencjalne problemy), Raport o Istotnych Odchyleniach (opis przyczyny i konsekwencji odchylenia, moŝliwe opcje i rekomendacja kierownika projektu). Innym podprocesem komunikacyjnym jest Rejestrowanie Zagadnień Projektowych, czyli wychwytywanie i zapisywanie róŝnego rodzaju problemów i zmian dotyczących projektu. Polega on na odnotowaniu faktu zaistnienia takiego zdarzenia w Rejestrze Zagadnień oraz na dokonaniu oceny tego zagadnienia. Następnie, jeŝeli Zagadnienie Projektowe jest przyczyną zbyt duŝego odchylenia od planu wówczas informacja o tym fakcie przekazywana jest Komitetowi Sterującemu, który moŝe podjąć doraźną decyzję naprawczą, opracować Plan Nadzwyczajny, zgodzić się na ustępstwo lub zdecydować o przedwczesnym zamknięciu projektu. W ramach procesu Zarządzania Wytwarzaniem Produktów równieŝ mamy czynności związane z raportowaniem postępów prac i jakości wytwarzanego produktu (Raporty z Punktów Kontrolnych). W procesie Zarządzania Zakresem Etapu mamy natomiast podproces Raportowanie Końca Etapu, którego wynikiem jest raport porównujący rzeczywiste wyniki etapu z pierwotnym planem etapu w kategoriach kosztów, terminów realizacji i wytworzonych produktów. Zamykanie Projektu, jako proces podsumowujący, składa się z wielu róŝnych czynności komunikacyjnych i dokumentacyjnych. Podstawowym raportem, który powstaje na tym etapie jest Raport Końcowy Projektu, który wyczerpująco ocenia faktyczny wynik w porównaniu z tym co zaplanowano w Dokumencie Inicjującym Projekt. Tworzony jest równieŝ dokument zawierający zestawienie wszystkich działań niezbędnych do przekazania produktu do eksploatacji (Zalecenia Działań Następczych). Rejestr Doświadczeń przekształcany jest w Raport o Doświadczeniach, który moŝe być udostępniony zainteresowanym spoza projektu. NaleŜy równieŝ zorganizować

136 136 Karolina Muszyńska Zarządzanie komunikacją w projekcie w wybranych metodykach zarządzania projektami archiwizację dokumentów zarządczych w taki sposób, aby w razie potrzeby dostęp do nich był wygodny i efektywny. [2] 4. Analiza i propozycja usprawnień w zakresie zarządzania komunikacją w projekcie Analiza opisanych wyŝej standardów z zakresu zarządzania projektami pod kątem zarządzania komunikacją i dokumentacją projektową wskazuje, Ŝe zarówno w PMBoK jak i PRINCE2 zagadnienie to jest dość szczegółowo opisane w odniesieniu do planowania komunikacji, dystrybucji informacji i dokumentacji projektowej, raportowania oraz administracyjnego zamknięcia projektu. Mamy równieŝ propozycje dotyczące moŝliwych do zastosowania technik, opisy procedur jak równieŝ szablony tworzonych dokumentów i raportów. Pojawiają się takŝe sugestie dotyczące moŝliwości wykorzystania technologii teleinformatycznych do wspomagania niektórych działań z zakresu zarządzania komunikacją w projekcie. RozwaŜając moŝliwości usprawnienia systemu zarządzania komunikacją projektową trzeba dąŝyć do tego aby zapewnić właściwy sposób i zakres tworzenia, zbierania i rozpowszechniania informacji projektowej i jednocześnie nie generować zbędnej lub nadmiarowej dokumentacji, która przeciąŝa wykorzystujących ją uczestników projektu. Jedną z wymienianych przez niektórych specjalistów słabości metodyki PRINCE2 jest właśnie zbyt duŝy nacisk na dokumentowanie jako narzędzie kontroli sposobu realizacji projektu, czyli nadmierna biurokratyzacja procesu zarządzania. Poza tym regularna wymiana informacji postulowana przez tę metodykę odbierana jest często jako konieczność częstych bezproduktywnych spotkań. [3] Zastosowanie narzędzi teleinformatycznych mogłoby przyczynić się do eliminacji tych słabości i faktycznego ułatwienia zarządzania komunikacją i projektem. Opisane standardy nie dają równieŝ odpowiedzi na pytanie w jaki sposób najlepiej zorganizować zarządzanie komunikacją i dokumentacją projektową przy uŝyciu proponowanych narzędzi teleinformatycznych. Nie chodzi tylko o wskazanie moŝliwych do zastosowania pojedynczych rozwiązań ale o cały system współdziałających ze sobą aplikacji i narzędzi, które zapewnią kompleksowe podejście do zarządzania komunikacją i dokumentacją w zarządzaniu projektem. Jednym z moŝliwych i najlepszych sposobów wspomagania zarządzania komunikacją w projekcie wydaje się być zastosowanie portalu internetowego czyli systemu, który z jednej strony wspomaga pracę grupową członków zespołu projektowego nad przedmiotem projektu, z drugiej zaś strony zapewnia współpracę zespołu projektowego z klientem i przyszłymi uŝytkownikami. Musi być to rozwiązanie zapewniające odpowiedni przypływ dokumentów i komunikacji pomiędzy wszystkimi uczestnikami projektu i pozwalające na bieŝąco kontrolować postęp realizacji projektu. Dodatkowym atutem takiego systemu jest moŝliwość przechowywania zebranych informacji, komunikatów i dokumentów w sposób umoŝliwiający szybki i efektywny dostęp do wybranych informacji przy realizacji kolejnych projektów. System taki powinien zatem mieć cechy systemu zarządzania wiedzą. Do najwaŝniejszych funkcji, jakie powinien posiadać taki portal naleŝą m.in.: zarządzanie zadaniami, monitoring statusu zadań projektowych, graficzny obraz postępu realizacji zadań kontrola, monitoring i powiadamianie o zmianach w ramach projektu, archiwizacja plików, wersjonowanie, wykrywanie błędów

137 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, kalendarz, notatnik, projektowe forum dyskusyjne statystyki i raporty projektowe W celu wspomagania komunikacji werbalnej moŝna wykorzystać tele- i wideokonferencje, natomiast do wspomagania zebrań - systemy GSS (Group Support System). MoŜliwość zapisu i, w razie potrzeby, wyszukania oraz odtworzenia róŝnego rodzaju rozmów i ustaleń, które miały postać werbalną, moŝe zapobiec utracie waŝnych informacji w przypadku rezygnacji z udziału w projekcie kluczowych członków zespołu. System komunikacji moŝe być równieŝ połączeniem odrębnych, odpowiednio dobranych narzędzi, których funkcje składają się w jedną spójną całość i które dobrze ze sobą współpracują, stwarzając podstawy dla efektywnego zarządzania komunikacją w projekcie. Oparcie systemu komunikacji na technologii i narzędziach teleinformatycznych wydaje się być dobrym sposobem na podniesienie efektywności procesu zarządzania komunikacją i lepsze wykorzystanie zaleceń znajdujących się w standardach zarządzania projektami takich jak PMBoK czy PRINCE2. 5. Podsumowanie Komunikacja jest kluczowym elementem zarządzania projektem, gdyŝ stanowi ogniwo łączące wszystkie etapy, aspekty i uczestników projektu, a system komunikacji wpływa na efektywność funkcjonowania zespołu projektowego. Zgodnie z wynikami badania przeprowadzonego wśród ponad tysiąca kierowników projektów to właśnie nieodpowiednia komunikacja w projekcie jest głównym powodem jego niepowodzenia. [4] KaŜdy projekt wymaga dobrze przemyślanego i zaplanowanego procesu komunikacji z jasno zdefiniowanymi oczekiwaniami, rolami, obowiązkami i przypisaną odpowiedzialnością. W przypadku projektów międzynarodowych dochodzą dodatkowe aspekty wpływające na sposoby i formy komunikacji, takie jak wielokulturowość, wielojęzykowość, czy róŝnice czasowe. Zarządzanie komunikacją, oprócz zagadnień komunikacji interpersonalnej, zajmuje się równieŝ zagadnieniami tworzenia dokumentacji, sprawozdań i archiwizowania wszystkich materiałów związanych z projektem. Komunikacja jest obszarem, który przenika wszystkie pozostałe obszary zarządzania projektami, gdyŝ komunikujemy się w trakcie całego cyklu Ŝycia projektu. Wszelkie działania w projekcie poprzedzone są jakąś formą komunikacji, czy to formalną akceptacją, czy sprawozdaniem, czy zapytaniem. Dlatego waŝne jest aby kaŝdy uczestnik przedsięwzięcia zdawał sobie z tego sprawę, a kierownik projektu kontrolował przebieg i jakość informacji. Trzeba pamiętać takŝe, Ŝe sztuka komunikacji jest zagadnieniem obejmującym takie dziedziny wiedzy jak: model nadawca-odbiorca, wybór odpowiedniego medium komunikacji, styl przekazu pisemnego, techniki prezentacji, czy techniki prowadzenia spotkań. RozwaŜając komunikację w projekcie trzeba brać pod uwagę wszystkie składniki podstawowego modelu komunikacji, dotyczące nadawcy, odbiorcy, kodowania i rozkodowywania wiadomości oraz moŝliwe zakłócenia powodujące zniekształcenie treści przekazu. Nie ulega teŝ wątpliwości, Ŝe przy obecnym zaawansowaniu technologicznym wspomaganie komunikacji projektowej technologiami teleinformatycznymi jest nie tylko wskazane ale wręcz nieodzowne. W niniejszej pracy zwrócono szczególną uwagę na potrzebę i zasadność takiego wspomagania. Przedmiotem dalszych rozwaŝań i badań będzie natomiast sposób organizacji tego

138 138 Karolina Muszyńska Zarządzanie komunikacją w projekcie w wybranych metodykach zarządzania projektami wspomagania, gdyŝ dopiero odpowiedni dobór technik i narzędzi teleinformatycznych do procesów, zadań i organizacji realizującej projekt moŝe spowodować poprawę efektywności i przejrzystości komunikacji i zapobiec lukom informacyjnym jak równieŝ przyczynić się do powstania wartościowej bazy wiedzy projektowej. 6. Literatura 1. Project Management Institute: A Guide to the Project Management Body of Knowledge. Third Edition. PMI, Office of Government Commerce: PRINCE2. Skuteczne zarządzanie projektami, wyd. 2005, APM, Waćkowski K., Chmielewski J.M.: Wspomaganie zarządzania projektami informatycznymi, Helion, Gliwice, Project Shrink: Baar B.: Project Management Communication Bible, PROJECT COMMUNICATION MANAGEMENT IN SELECTED PROJECT MANAGEMENT METHODOLOGIES Summary Effective project communication management is one of the most important elements which determine project success. That is the reason why this aspect of project management is more and more often stressed. An overview and analysis of the attitude towards communication management in two most popular and mostly used project management standards Project Management Body of Knowledge and PRINCE2 is the aim of the present paper. The outcome of this analysis will then form the basis for suggesting possible improvements in communication management and especially for indicating the need and possibilities for supporting this area with telecommunication and information technologies. Keywords: communication management, project management standards, telecommunication and information technology Karolina Muszyńska Instytut Informatyki w Zarządzaniu, WNEiZ Uniwersytet Szczeciński Szczecin, ul. Mickiewicza 64 karolina.muszynska@wneiz.pl

139 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, ANDRZEJ SOBCZAK Szkoła Główna Handlowa w Warszawie ARCHITEKTUROCENTRYCZNY PROCES OPRACOWYWANIA OPROGRAMOWANIA1 Streszczenie Wraz ze wzrostem złoŝoności struktury systemów oprogramowania w istotny sposób wzrosła rola architektury tych systemów. Jest to związane z odejściem od monolitycznych lub pracujących w trybie klient serwer rozwiązań na rzecz systemów pracujących w architekturze wielowarstwowej lub architekturze zorientowanej na usługi, a takŝe upowszechnienia się rozwiązań typu COTS. Z tego teŝ powodu zagadnienia związane z architekturocentrycznym procesem opracowywania tych systemów stało się obszarem licznych prac badawczych jak i aplikacyjnych zarówno w środowisku akademickim, jak i przemyśle. Celem niniejszego artykułu jest zdefiniowanie cech wyróŝniających ten proces oraz określenie jego struktury. Słowa kluczowe: proces wytwarzania oprogramowania, architektura systemu oprogramowania, proces architekturocentryczny 1. Pojęcie procesu opracowywania systemów oprogramowania Aby powstał system oprogramowania, naleŝy zastosować pewną strategię jego opracowania, określoną mianem procesu wytwórczego. S. Pressman definiuje proces wytwórczy jako schemat wykonywania pewnych zadań, koniecznych do stworzenia dobrego systemu oprogramowania [14]. A. Kobyliński przytacza dwa ujęcia procesu wytwórczego (określanego mianem procesu programowego). Zgodnie z pierwszym ujęciem jest to ogół czynności, metod, praktyk i przekształceń, które wykonują ludzie, by opracowywać i konserwować oprogramowanie oraz inne pokrewne produkty z nim związane (np. plan przedsięwzięcia, projekt, kod, zestawy testów). W drugim ujęciu jest to zbiór procesów stosowanych w organizacji lub w trakcie realizacji przedsięwzięcia [tutaj: podczas opracowywania systemów oprogramowania przypis autora], aby planować, zarządzać, realizować, monitorować, kontrolować i doskonalić działania związane z wytwarzaniem oprogramowania [9]. P. Kruchten określa proces wytwórczy jako uporządkowane przydzielanie zadań i zakresów odpowiedzialności w celu doprowadzenia do powstania systemu oprogramowania charakteryzującego się wysoką jakością, spełniającego potrzeby swoich uŝytkowników końcowych w ramach przewidywanego harmonogramu i budŝetu. Proces powinien opisywać kto robi co, jak i kiedy podczas opracowywania systemów oprogramowania [11]. 1 Artykuł został przygotowany w ramach realizacji projektu badawczego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa WyŜszego nr N /01443.

140 140 Andrzej Sobczak Architekturocentryczny proces opracowywania systemów oprogramowania 2. Definicyjne ujęcie architektury systemu oprogramowania M. Flasiński wskazuje na złoŝoność jako podstawowe źródło problemów występujących w trakcie konstrukcji systemów oprogramowania. UwaŜa on, Ŝe po przekroczeniu pewnego progu złoŝoności przestaje się panować nad przygotowanym systemem, poniewaŝ całościowe jego zrozumienie w róŝnych jego aspektach i na dowolnym poziomie szczegółowości przekracza moŝliwości człowieka [5]. P. Kruchten zauwaŝa wręcz: obecnie, gdy wszystkie proste systemy są juŝ zbudowane, złoŝoność wielkich systemów stała się problemem numer jeden dla przedsiębiorstw tworzących oprogramowanie [11]. Architektura systemu w ujęciu ogólnym definiowana jest jako struktura (lub zbiór struktur) tego systemu składająca się z określonych elementów, widzianych z zewnątrz właściwości tych elementów oraz związków między nimi. Na potrzeby niniejszego artykułu rozpatrywana jest architektura systemów oprogramowania. Pozwala ona zapanować nad złoŝonością tych systemów [17]. I. Graham stawia tezę, Ŝe nie ma dotychczas jasnej i jednoznacznej definicji tego, czym jest architektura systemu oprogramowania [6]. Najlepszym na to dowodem jest fakt zgromadzenia na stronie internetowej Software Engineering Institute Carnegie Mellon University blisko 50 definicji zaczerpniętych z literatury oraz zaproponowanych przez internautów terminu architektura systemu oprogramowania. Standard IEEE Recommended Practice for Architectural Description of Software- Intensive Systems definiuje architekturę systemu oprogramowania jako: fundamentalną organizację systemu zawierającą w sobie: elementy, relacje między tymi elementami oraz środowisko i pryncypia projektowania i ewolucji tej organizacji. Przy czym: fundamentalna organizacja oznacza zasadnicze, ujednolicone koncepcje i zasady; określenie system obejmuje system oprogramowania, platformę, linię produktową; środowisko rozumiane jest jako projektowy, operacyjny lub programistyczny kontekst systemu. L. Bass, P. Clements i R. Kazman definiują architekturę systemu oprogramowania jako strukturę (lub zbiór struktur) tego systemu, która składa się z określonych elementów, widzianych z zewnątrz właściwości tych elementów oraz związków między nimi [1]. W. Chmielarz definiuje architekturę systemu jako układ współpracujących ze sobą następujących elementów: struktury oprogramowania, fizycznej struktury danych, mechanizmów gwarantujących bezpieczeństwo danych. Dodatkowo W. Chmielarz zauwaŝa, Ŝe: pełna specyfikacja problematyki architektury systemu [informatycznego przypis autora] wymaga jeszcze ponadto uwzględnienia w rozwaŝaniach zagadnień sprzętowych oraz związanych z organizacją procesu przetwarzania [3]. P. Kroll i P. Kruchten rozpatrują natomiast architekturę jako zbiór znaczących decyzji dotyczących struktury systemu, czyli: wyboru elementów strukturalnych i ich interfejsów, z których składa się system, zachowań określających współpracę tych elementów, zorganizowania tych elementów strukturalnych i behawioralnych w większe podsystemy, stylu architektonicznego, który ma wpływ na kształt tej struktury [10]. P. Kruchten pisze takŝe, Ŝe architektura opisana w całości jest czymś wielowymiarowym architektura nie jest płaska [11]. Na architekturę systemu oprogramowania (zanim sam system powstanie) moŝna wreszcie patrzeć jak na przedfizyczną formę jego istnienia. Architektura stanowi takŝe odwzorowanie (reprezentację) wiedzy jej projektanta.

141 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Projektowanie architektury w architekturocentrycznym procesie opracowywania systemów oprogramowania L. Bass, P. Clements i R. Kazman zauwaŝają, Ŝe kaŝdy system oprogramowania ma określoną architekturę, poniewaŝ kaŝdy system moŝe być pokazany jako składający się z elementów i powiązań między nimi [1]. Niezbędne jest jednak zaprojektowanie tej architektury w taki sposób, aby system zrealizowany na jej podstawie spełniał określone kryteria jakościowe, ilościowe i funkcjonalne. Istotny wpływ na powodzenie w tym obszarze ma wybór procesu wytwórczego. Jak pisze bowiem A. Kobyliński: istnieje oczywisty związek między procesami a produktami. (...) Bez procesu programowego niezaleŝnie od tego, jak on jest zorganizowany chaotycznie i bezwładnie czy teŝ dojrzale i w sposób uporządkowany, nie byłoby produktu (...). Problem tkwi w tym, w jaki sposób zorganizować proces programowy, aby uzyskany produkt spełniał wymagania jakościowe, a ponadto był skończony w terminie i w ramach załoŝonego budŝetu [9]. Dlatego teŝ decyzja o wykorzystaniu określonego procesu jest jednym z istotniejszych elementów przedsięwzięcia i zaleŝy od wielu czynników. Do najwaŝniejszych zaliczyć moŝna rodzaj powstającego rozwiązania, uŝywane w organizacji metody i narzędzia do opracowywania systemów oprogramowania, a takŝe oczekiwania dotyczące produktów roboczych związanych z procesem wytwórczym. Bazując na tezie L. Bassa, Ŝe w procesie opracowywania systemów oprogramowania architektura jest artefaktem o największym znaczeniu; stanowi ona podstawę do osiągania celów biznesowych i poŝądanych atrybutów jakościowych, proponuje się zastosowanie procesu opracowywania systemów oprogramowania określonego mianem architekturocentrycznego [1]. A. Bucchiarone, H. Puccini i P. Pelliccione definiują proces architekturocentryczny jako ten, w którym specyfikacja architektury systemu jest walidowana na bazie odpowiednich wymagań, a następnie zwalidowana architektura stanowi punkt wyjścia do jakichkolwiek innych analiz [2]. L. Bass, P. Clements i R. Kazman wskazują, Ŝe w procesie architekturocentrycznym architektura stanowi jego centralny element [1]. Według C. Hofmeister, R. Nord i D. Soni proces architekturocentryczny polega na uŝyciu architektury oprogramowania do organizowania czynności składających się na opracowanie tego oprogramowania [7]. H. Proper określa, Ŝe system jest tworzony w procesie architekturocentrycznym, jeŝeli jego architektura jest uŝywana do [15]: komunikacji i negocjacji pomiędzy interesariuszami, ewaluacji i porównania decyzji architektonicznych, planowania i zarządzania rozwojem systemu, przeprowadzenia weryfikacji powstałego rozwiązania z decyzjami architektonicznymi. A. Lattanze zauwaŝa, Ŝe w architekturocentrycznym procesie opracowywania systemów oprogramowania architektura stanowi zewnętrze i centrum podczas wszystkich faz tego procesu. Na jej podstawie definiowane są wszystkie kolejne działania, artefakty, role [12]. Ponadto A. Lattanze identyfikuje dobre praktyki (ang. best practices) dla procesu architekturocentrycznego [12]: Na bazie potrzeb interesariuszy zdefiniuj architekturę tak wcześnie, jak jest to moŝliwe. Utwórz, udoskonalaj i aktualizuj architekturę w iteracyjny sposób podczas całego cyklu Ŝycia systemu.

142 142 Andrzej Sobczak Architekturocentryczny proces opracowywania systemów oprogramowania Waliduj architekturę, czy spełnia ona oczekiwania interesariuszy. Zdefiniuj znaczące role dla członków zespołu zajmujących się architekturą. Twórz estymacje i harmonogramy, korzystając z architektury. Wykorzystuj architekturę do zwiększenia wydajności prac nad systemem. Zapewnij, aby przyjęty proces opracowywania systemów był lekki, skalowalny, moŝliwy do dopasowania i powtarzalny. określają Potrzeby biznesowe oddziaływają na Elementy sterujące architekturą Interesariusze wpływają na Architektura jest podstawą Plan projektu Plan testów Projekt szczegółowy System Alokacja zasobów Rys. 1. Umiejscowienie architektury w architekturocentrycznym procesie opracowywania systemów oprogramowania Źródło: A. Lattanze, The Architecture Centric Development Method, Report no. CMU-ISRI , School of Computer Science, Carnegie Mellon University, February 2005, s. 56. Kluczowym elementem architekturocentrycznego procesu opracowywania systemów jest zaprojektowanie architektury. C. Hofmeister. P. Kruchten, R. Nord, H. Obbink, A. Ran i P. America opracowali generyczny model projektowania architektury systemów (por.: rys. 2). W modelu tym podczas analizy architektonicznej następuje zdefiniowanie problemów, które muszą zostać uwzględnione w czasie prac nad architekturą, oraz określenie wymagań architektonicznych (czyli nie wszystkich, lecz takich, które mają wpływ na architekturę). Odbywa się to na bazie określonych wcześniej zagadnień (ang. concerns) i kontekstu. Przez zagadnienia rozumie się te okoliczności i aspekty, które są kluczowe dla jednego lub więcej interesariuszy podczas opracowywania architektury. Najczęściej zagadnienia te mają postać wymagań (np. wymagań niefunkcjonalnych dotyczących wydajności, bezpieczeństwa itp.), ale moŝna tutaj uwzględnić obligatoryjne decyzje architektoniczne, przepisy prawne. Kontekst ujmuje środowisko (organizacyjne, polityczne, stan i dostępność technologii), w jakim realizowany jest system. Kryteria rozróŝnienia między zagadnieniami a kontekstem mają często rozmytą postać. Zagadnienie dotyczy konkretnego systemu, natomiast kontekst związany jest z ogólną charakterystyką organizacji lub interesariuszy. Synteza architektury jest kluczowym działaniem w ramach projektowania architektury. Następuje tutaj na bazie wymagań architektonicznych wygenerowanie kandydackich rozwiązań architektonicznych. Kandydackie rozwiązania

143 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, architektoniczne obejmują alternatywne rozwiązania lub częściowe rozwiązania określonych problemów (w formie fragmentów architektury). Decydują one o przyszłej strukturze systemu. Rozwiązania architektoniczne zawierają dodatkowo informacje o podjętych decyzjach, uzasadnienia tych decyzji, i powiązaniach decyzji z wymaganiami. W ramach ewaluacji architektury następuje sprawdzenie, które rozwiązania architektoniczne są spójne z wymaganiami architektonicznymi oraz czy są one wzajemnie spójne. Jedynie taki zbiór rozwiązań moŝe być prezentowany jako zwalidowana architektura. Niezbędne jest jej uzupełnienie o informacje dotyczące uzasadnienia podjęcia określonych decyzji w zakresie oceny walidowanych rozwiązań [8]. Rys. 2. Generyczny model projektowania architektury systemów Źródło: C. Hofmeister, P. Kruchten, R. Nord, H. Obbink, A. Ran, P. America, A general model of software architecture design derived from five industrial approaches, The Journal of Systems and Software, vol. 80, issue 1, January 2007, s Przykładem realizacji generycznego modelu projektowania architektury systemów jest podejście opracowane w Software Engineering Institute, Carnegie Mellon University (por.: rys. 3). Rys. 3. Podejście opracowane w Software Engineering Institute w zakresie projektowania architektury systemów Źródło: Opracowanie własne na podstawie: C. Hofmeister, P. Kruchten, R. Nord, H. Obbink, A. Ran, P. America, A general model of software architecture design derived from five industrial approaches, The Journal of Systems and Software, vol. 80, issue 1, January 2007, s

144 144 Andrzej Sobczak Architekturocentryczny proces opracowywania systemów oprogramowania Pierwszym krokiem w ramach tego podejścia jest zrealizowanie pierwszej części warsztatów atrybutów jakościowych (ang. Quality Attribute Workshop QAW). Pozwala to na zrozumienie problemów poprzez wydobycie atrybutów jakościowych wymagań za pomocą tzw. scenariuszy atrybutów. Scenariusze te identyfikowane są za pomocą burzy mózgów, w której uczestniczą główni interesariusze. W wyniku tej operacji powstaje około scenariuszy, które podlegają następnie priorytetyzacji. Scenariusze o najwyŝszym priorytecie są uściślane w celu pełniejszego uchwycenia kontekstu oraz dookreślenia związanych z nimi szczegółów. Kolejnym etapem jest zastosowanie metody projektowania architektury sterowanej atrybutami (ang. Attribute-Driven Design ADD). Projektowanie realizowane za pomocą tej metody bazuje na informacjach wejściowych przygotowanych w formie scenariuszy atrybutów oraz na znajomości relacji między realizacją tych atrybutów a architekturą. Główne kroki metod ADD obejmują następujące czynności: 1. Wybór modułu, który będzie podlegał dekompozycji. Przy pierwszej iteracji modułem jest cały tworzony system. 2. Udoskonalanie modułu zgodnie z poniŝszymi krokami: a. Wybór kluczowych, dla danej dekompozycji, zagadnień ze zbioru scenariuszy jakościowych i wymagań funkcjonalnych. b. Wybór odpowiednich w danej sytuacji taktyk i wzorców architektonicznych. Rozpoznanie modułów potomnych, wymaganych do realizacji tych taktyk. c. Uściślenie modułów potomnych za pomocą przypadków uŝycia i przedstawienie ich za pomocą wybranych perspektyw architektonicznych. d. Określenie interfejsów modułów potomnych i charakterystyki interakcji między nimi. e. Zweryfikowanie i udoskonalenie przypadków uŝycia oraz scenariuszy jakościowych. Sformułowanie ograniczeń na moduły potomne. Podjęcie decyzji o dalszej dekompozycji modułów lub ich skierowaniu do implementacji. 3. Powtarzanie etapu 2 dla wszystkich modułów wymagających dalszej dekompozycji. Powstała architektura jest dokumentowana na bazie metody widoki i dalej (ang. Views and Beyond VaB). Metoda ta zakłada, Ŝe dokumentowanie architektury polega na dokumentowaniu istotnych widoków, a następnie uzupełnianiu ich o opisy, które mają zastosowanie do więcej niŝ jednego widoku. P. Clements zaproponował podział widoków na następujące grupy [4]: widoki modułów (pokazujące, jak system jest ustrukturalizowany jako zbiór modułów kodu), widoki komponentów i konektorów (przedstawiające, jak system jest ustrukturalizowany jako zbiór komponentów wykonywalnych), widoki alokacji (ilustrujące, jak część programowa systemu jest powiązana z częścią nieprogramową). W podejściu tym kaŝdy widok jest prezentowany w wystandaryzowany sposób (podstawowa prezentacja, katalogi elementów i ich relacji, interfejsów oraz zachowań, diagram kontekstowy, podstawowe informacje o architekturze kluczowe dla danego widoku). Realizacja słowa dalej w nazwie metody polega na uzupełnieniu dokumentacji architektury m. in. o ogólny opis systemu, przedstawienie szablonu do prezentowania widoków wraz z uzasadnieniem ich zastosowania, mapowanie widoków, słownik, objaśnienie decyzji architektonicznych dotyczących więcej niŝ jednego widoku. Wreszcie powstała architektura ewaluowana jest za pomocą metody analizy kompromisów architektonicznych (ang. Architecture Tradeoff Analysis Method ATAM).

145 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Podsumowanie Przedstawione w niniejszym artykule rozwaŝania wskazują, Ŝe wraz ze wzrostem stopnia skomplikowania struktury systemów oprogramowania w istotny sposób wzrosła rola architektury tych systemów. Jest to związane z odejściem od monolitycznych lub pracujących w trybie klient serwer rozwiązań na rzecz systemów pracujących w architekturze wielowarstwowej lub architekturze zorientowanej na usługi, a takŝe upowszechnienia się rozwiązań typu COTS. Tym samym moŝna sformułować wniosek, Ŝe jednym z najwaŝniejszych elementów procesu opracowywania systemów oprogramowania, który w istotnym stopniu wpływa na przydatność dla organizacji budowanych systemów, jest właściwe zaprojektowanie ich architektury. Jak piszą M. Shaw i P. Clements, dla architekturocentrycznego podejścia nadszedł złoty wiek [16]. Z jednej strony jest ono wystarczająco dojrzałe (zgodnie z sześciostopniowym modelem Redwine a i Riddle a, dotyczącym opracowywania i propagacji koncepcji w inŝynierii oprogramowania, architektura oprogramowania znajduje się obecnie na szóstym, najbardziej dojrzałym poziomie), a z drugiej strony upowszechnienie się rozwiązań e-commerce wpłynęło na konieczność tworzenia rozwiązań n-warstwowych, budowania systemów w architekturze zorientowanej na usługi, wykorzystywania komponentów COTS, opracowywania języków i narzędzi pozwalających implementować techniki i style architektoniczne. Jednocześnie w środowisku osób zajmujących się tworzeniem systemów informatycznych wzrosła świadomość roli zagadnień architektonicznych bezpośrednim tego wyrazem moŝe być powołanie Worldwide Institute of Software Architects i International Association of Software Architect. MoŜna więc sformułować drugi wniosek, Ŝe obecnie architekturocentryczny proces opracowywania systemów oprogramowania stał się jednym z dominujących paradygmatów w inŝynierii oprogramowania. 5. Literatura 1. Bass L., Clements P., Kazman R.: Architektura oprogramowania w praktyce, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa Bucchiarone A., Muccini H., Pelliccione P.: A Practical Architecture-Centric Analysis Process. W: Proceedings of the QoSA 2006, Lecture Notes In Computer Science, vol. 4214, Springer-Verlag, Chmielarz W.: Systemy informatyczne wspomagające zarządzanie, Aspekt modelowy w budowie systemów, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa Clements P., Kazman R., Klein M.: Architektura oprogramowania. Metody oceny oraz analiza przypadków, Helion, Gliwice Flasiński M.: Wstęp do analitycznych metod projektowania systemów oprogramowania, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa Graham I., O Callaghan A., Wills A.: Metody obiektowe w teorii i praktyce, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa Hofmeister C., Nord R., Soni D.: Tworzenie architektury oprogramowania, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa Hofmeister C., Kruchten P., Nord R., Obbink H., Ran A., America P.: A general model of software architecture design derived from five industrial approaches. W: The Journal of Systems and Software, vol. 80, issue 1, January 2007, s

146 146 Andrzej Sobczak Architekturocentryczny proces opracowywania systemów oprogramowania 9. Kobyliński A.: Modele jakości produktów i procesów programowych, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa Kroll P., Kruchten P.: Rational Unified Process od strony praktycznej, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa Kruchten P.: Rational Unified Process od strony teoretycznej, Wydawnictwa Naukowo- Techniczne, Warszawa Lattanze A.: The Architecture Centric Development Method, Report no. CMU-ISRI , School of Computer Science, Carnegie Mellon University, February Paulish D.: Zarządzanie architekturocentrycznym procesem tworzenia oprogramowania, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 2007, s. XI. 14. Pressman S.: Praktyczne podejście do inŝynierii oprogramowania, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa Proper E.: Architecture-driven Information System Development Toward a framework for understanding. W: Proceedings of the 7 th World Multi Conference On Systemics, Cybernetics and Informatics, July 2003, Orlando, Florida, USA Shaw M., Clements P.: The Golden Age of Software Architecture, Software, IEEE, March April 2006, vol. 23, issue 2, s Targowski A.: Strategia i architektura systemów informatycznych przedsiębiorstwa w gospodarce rynkowej, Nowe Wydawnictwo Polskie, Warszawa ARCHITECTUROCENTRIC PROCESS OF SOFTWARE DEVELOPMENT Summary Software architecture has been widely used to describe the design of a software system. This paper has been focus on the process of software system development. The approach is discussed in relation to other existing methods of systems developments. Keywords: software system architecture, process of software system development, architecturecentric process Andrzej Sobczak Katedra Informatyki Gospodarczej Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Warszawa, al. Niepodległości sobczak@sgh.waw.pl

147 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, MACIEJ STACHURSKI Politechnika Szczecińska METODA ESTYMACJI DŁUGOŚCI KODU ŹRÓDŁOWEGO NA PODSTAWIE DIAGRAMÓW STATYCZNYCH UML Streszczenie Coraz większe zapotrzebowanie na coraz bardziej skomplikowane systemy informatyczne sprawia, Ŝe potrzeba ich sprawnego wytwarzania staje się coraz waŝniejszym problemem dla firm realizujących oprogramowanie. Spośród wielu problemów zarządzania procesem wytwarzania systemów informatycznych szczególne znaczenie ma szacowanie, będące częścią planowania. Artykuł ten prezentuje metodę szacowania rozmiaru systemu informatycznego, która moŝe stanowić doskonałe uzupełnienie istniejących juŝ metod, szczególnie tych szacujących na wyŝszym poziomie abstrakcji. Słowa kluczowe: estymacja rozmiaru systemu informatycznego, estymacja długości kodu źródłowego, diagramy UML, diagramy klas 1. Wprowadzenie Cywilizacja ludzka naszych czasów w coraz większym stopniu opiera się na rozwiązaniach informatycznych. Stanowią one niemal niewidzialną osnowę na której konstruowanie są nierzadko skomplikowane systemy wspomagające wszelkie przejawy działalności człowieka. Trudno dzisiaj wyobrazić sobie sprawne działanie w tak odległych pojęciowo od siebie dziedzinach jak medycyna i bankowość czy giełda i produkcja samochodów w sytuacji, gdyby nie było rozwiązań informatycznych wspierających pracę człowieka. Komputery wraz z działającym na nim oprogramowaniem wyręczają nas w tych działaniach, które z natury jest nam, ludziom, najtrudniej wykonywać: zadaniach powtarzalnych i Ŝmudnych, bo komputer się nie męczy i jest zawsze tak samo dokładny. W tym kontekście pojawia się potrzeba, aby konstruowane rozwiązania informatyczne jak najbardziej ułatwiały codzienną pracę człowieka w dowolnej dziedzinie Ŝycia. Zadanie to jest jednym z celów informatyki (ang. computer science), dziedziny nauki i techniki zajmującej się przetwarzaniem informacji, w tym technologiami wytwarzania systemów przetwarzających informacje i ich aplikowaniem na platformę sprzętową jaką jest komputer. Ściśle powiązana z informatyką jest inŝynieria oprogramowania (ang. software engineering) dziedzina inŝynierii systemów zajmująca się wszelkimi aspektami produkcji oprogramowania. Według innych źródeł inŝynieria oprogramowania to stosowanie systematycznego, zdyscyplinowanego i kwantyfikowalnego podejścia do wszelkich aspektów wytwarzania oprogramowania. Potrzeba zdyscyplinowanego podejścia do procesu wytwarzania oprogramowania pojawiła się jako rezultat wielu niepowodzeń na tym polu. Zgodnie z danymi opublikowanymi przez The Standish Group [1] w roku 2000 tylko 28% projektów informatycznych zostało zakończonych pełnym sukcesem. Realizacja pozostałych projektów oprogramowania została albo zawieszona (23% ogółu) albo została zrealizowana z przekroczeniem budŝetu, zaplanowanego czasu realizacji lub z niepełnym zestawem funkcjonalności (49%). MoŜna

148 148 Maciej Stachurski Metoda estymacji długości kodu źródłowego na podstawie diagramów statycznych UML tutaj zaobserwować pewną tendencję wzrostową na przestrzeni ostatnich lat, wykazującą poprawę na polu pełnej realizacji projektów oprogramowania: jest ona interpretowana przez twórców raportu jako rezultat coraz szerszego stosowania zdyscyplinowanych metod zarządzania procesem wytwarzania oprogramowania. 2. Pojęcie rozmiaru systemu informatycznego Pierwszym zadaniem w sekwencji składającej się na całość procesu zarządzania jest planowanie. Polega ono na decydowaniu o podjęciu działań zorientowanych na wywołanie zjawisk, które nie zaistniałyby samoistnie. Działania te obejmują między innymi proces wyznaczania oszacowań cech realizowanego przedsięwzięcia, takich jak koszt, nakład pracy, czas realizacji czy charakterystyka wymaganych zasobów. Jedną z kluczowych cech przedsięwzięcia niezaleŝnie od jego charakterystyki jest rozmiar. Właściwie niezaleŝnie od dziedziny dowolna cecha kaŝdego przedsięwzięcia jest w jakiś sposób zaleŝna od rozmiaru. Tak teŝ jest w przypadku realizacji systemów informatycznych: im większy jest rozmiar planowanego systemu informatycznego tym większe będą zasoby potrzebne na jego realizację. Dlatego teŝ jak najwierniejsze przewidywanie rozmiaru realizowanego systemu informatycznego jest kluczem do sukcesu jego realizacji. Oprogramowanie realizujące funkcjonalność systemów informatycznych jest bytem abstrakcyjnym i jako takie nie moŝe być charakteryzowane przez cechy fizyczne uŝywane do opisywania świata rzeczywistego. Dlatego teŝ juŝ u zarania informatyki pojawił się problem definicji rozmiaru oprogramowania. Obecnie uznaje się, Ŝe rozmiar oprogramowania ma trzy podstawowe aspekty [2]: aspekt funkcjonalności aspekt złoŝoności aspekt długości Metryki wyraŝające rozmiar oprogramowania w ujęciu funkcjonalnym są metrykami pośrednimi i abstrakcyjnymi, w przeciwieństwie do linii kodu źródłowego, które są wartościami bezpośrednio mierzalnymi (na podstawie analizy kodu źródłowego) i fizycznymi (da się je łatwo rozpoznawać). Metryki funkcjonalne są ściśle powiązane z metodami estymacji rozmiaru funkcjonalnego oprogramowania. We wszystkich metodach są one rozumiane jako liczby, które odnoszą się do zakresu funkcjonalności zrealizowanego w ramach systemu informatycznego będącego przedmiotem badania. Najpopularniejszą metryką rozmiaru w aspekcie funkcjonalnym są punkty funkcyjne. ZłoŜoność jest jednym z podstawowych problemów z jakim muszą sobie radzić niemal wszystkie systemy informatyczne. Wzrost złoŝoności niesie ze sobą duŝo problemów, między innymi utrudnienie percepcji struktury i zachowania systemu, a co za tym idzie wzrost awaryjności i zmniejszenie produktywności programistów. ZłoŜoność moŝna rozpatrywać w kategoriach stopnia skomplikowania algorytmów przetwarzania danych (np. liczba cyklomatyczna McCabe a, metryki przepływu informacji) i stopnia skomplikowania struktury systemu informatycznego (np. pakiet metryk obiektowych Chidambera i Kemerera). Długość kodu źródłowego jest najprostszą miarą rozmiaru oprogramowania widzianego z punktu widzenia jego twórców. Jest to po prostu całkowita ilość kodu źródłowego napisanego w językach programowania implementująca funkcjonalność realizowanego systemu informatycznego. Najczęściej stosowane miary tego aspektu rozmiaru systemu informatycznego to ilość róŝnorako

149 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, rozumianych linii kodu, metryki Halsteada, liczba tokenów (najmniejszych jednoznacznych elementów języka). WaŜnym źródłem danych do metryk stały się diagramy UML. UML (ang. Unified Modeling Language zunifikowany język modelowania) to notacja pozwalająca prezentować rozmaite aspekty tworzonego systemu informatycznego w postaci graficznej [6]: aspekt struktury (diagramy klas, komponentów, struktur połączonych, obiektów, pakietów) aspekt czynnościowy (diagramy przypadków uŝycia, stanu, czynności) aspekt interakcji (diagramy sekwencji, komunikacji, przeglądu interakcji, uwarunkowań czasowych) Diagramy UML są coraz częściej bazą z której korzystają rozmaite metody estymacji rozmiaru systemu informatycznego przede wszystkim ze względu na ich rozpowszechnienie i coraz powszechną akceptację przez organizacje zajmujące się wytwarzaniem oprogramowania komputerowego. W dzisiejszych czasach diagramy UML są coraz bardziej nieodzownym elementem wiedzy zespołów projektancko-programistycznych, a szczególnie tych, które tworzą oprogramowanie z wykorzystaniem paradygmatu obiektowego. 3. Metody estymacji rozmiaru systemu informatycznego Metody estymacji rozmiaru systemu informatycznego moŝna w ogólności podzielić na dwie podstawowe grupy: metody szacujące w ujęciu deklaratywnym metody szacujące w ujęciu imperatywnym Pierwsza grupa metod estymacji traktuje system informatyczny jako czarną skrzynkę za znaczące uwaŝa tylko te jego elementy, które są widoczne z zewnątrz, czyli z punktu widzenia docelowego uŝytkownika systemu. Oznacza to, Ŝe rozmiar systemu informatycznego oceniany jest tylko w aspekcie jego funkcjonalności. Metody szacujące aspekt funkcjonalny systemu informatycznego to przede wszystkim wszelkiego rodzaju metody bazujące na koncepcji punktów funkcyjnych (np. oryginalna metoda punktów funkcyjnych IFPUG, metoda pełnych punktów funkcyjnych COSMIC-FFP, oparta na diagramach przypadków uŝycia metoda Karnera), Przeciwieństwem, a jednocześnie uzupełnieniem ujęcia deklaratywnego jest ujęcie imperatywne, według którego system informatyczny charakteryzuje się z punktu widzenia jego realizacji i struktury wewnętrznej. Oznacza to, Ŝe w tym ujęciu waŝniejsze są aspekty złoŝoności i długości kodu źródłowego implementacji systemu informatycznego. Przykładami metod szacujących w ujęciu imperatywnym są metoda PROBE z Personal Software Process, metoda Fast&&Serious, metoda Predictive Object Points. Podział metod estymacji rozmiaru na deklaratywne i imperatywne wiąŝe się z ich dostępnością w trakcie cyklu Ŝycia systemu informatycznego oraz ze skutecznością uzyskiwanych przy ich pomocy oszacowań. Zakładając wykorzystanie kaskadowego modelu cyklu Ŝycia systemu informatycznego składającego się z etapów specyfikowania wymagań, analizy, projektowania, implementacji i testowania [3], metody deklaratywne, a więc bazujące na opisie funkcjonalności, moŝna wykorzystywać począwszy od etapu analizy. Podczas analizy rozpoczyna się przygotowywanie szczegółowego opisu funkcjonalności na podstawie którego moŝna dokonywać wstępnych oszacowań. Rozmaite metody punktów funkcyjnych korzystają z wyników

150 150 Maciej Stachurski Metoda estymacji długości kodu źródłowego na podstawie diagramów statycznych UML uzyskiwanych podczas tej fazy pozwalając na oszacowanie rozmiaru systemu informatycznego na podstawie ilości i charakteru wejść i wyjść danych, ilości i charakterystyki wewnętrznych i zewnętrznych zbiorów danych [4]. RównieŜ na etapie analizy tworzy się diagramy UML opisujące system w aspekcie funkcjonalnym. Są to przede wszystkim diagramy przypadków uŝycia, które to w metodzie Karnera wykorzystane są jako podstawowe predyktory pozwalające na szacowanie rozmiaru systemu informatycznego w ujęciu funkcjonalnym. Podsumowując, podstawową zaletą deklaratywnych metod estymacji rozmiaru jest to, Ŝe mogą być wykorzystane bardzo wcześnie w trakcie cyklu Ŝycia systemu informatycznego. Jest to o tyle istotne, Ŝe skuteczne oszacowania są jednymi z najwaŝniejszych i najbardziej znaczących danych wejściowych dla procesu planowania. Jednocześnie stosowanie metod deklaratywnych jest potencjalnie ryzykowne, bo ich rezultaty bazują na niepełnych danych o systemie informatycznym. Sam opis funkcjonalności na pewno stanowi dobrą podstawę do oszacowań, ale jest niewystarczający, aby uzyskiwać dokładne wyniki. Lukę tę uzupełniają metody szacujące w ujęciu imperatywnym. Zakres wykorzystania metod imperatywnych, a więc bazujących na opisie wewnętrznej struktury systemu informatycznego oraz stosowanych w jego ramach mechanizmów przetwarzania danych jest węŝszy niŝ jest to w przypadku metod deklaratywnych. Szacowanie rozmiaru na podstawie wewnętrznej budowy systemu moŝliwe jest dopiero podczas etapów zaawansowanej analizy oraz projektowania. Wynika z tego to, Ŝe oszacowania uzyskiwane w wyniku zastosowania metod imperatywnych mogą być nieco spóźnione w stosunku do typowych oczekiwań kierownictwa dotyczących fundamentalnych kwestii oceny globalnych zasobów potrzebnych do realizacji całego systemu. Z drugiej jednak strony wyniki działania metod imperatywnych mogą stanowić znaczące źródło danych dla estymacji zasobów w sensie lokalnym (np. do oszacowania nakładu pracy potrzebnej na implementację określonego modułu systemu czy teŝ jego cechy). Metody imperatywne bazują na pewnym opisie systemu informatycznego cechującym się odpowiednim poziomem szczegółowości. W zaleŝności od metody moŝe to być albo ogólna koncepcja systemu informatycznego z wyróŝnionymi podstawowymi modułami (częste dane wejściowe dla rozmaitych mniej lub bardziej sformalizowanych metod szacowania bazującego na wiedzy eksperta) lub bardziej uszczegółowiony schemat komponentów (np. diagramy klas dla metod Predictive Object Points i diagramy klas, przypadków uŝycia, współdziałania, stanów dla metody Fast&&Serious). Podsumowując, metody deklaratywne uzupełnione o metody imperatywne stanowią klucz do sukcesu wiarygodnych i zgodnych z rzeczywistością oszacowań, szczególnie jeśli spojrzy się na realizację systemu informatycznego jako na proces stopniowego uszczegóławiania [5]. 4. ZałoŜenia metody estymacji długości kodu źródłowego Nowa metoda estymacji rozmiaru systemu informatycznego w aspekcie długości kodu źródłowego stanowiącego jego implementację powinna spełniać następujące załoŝenia: metoda moŝe być stosowana tylko do systemów informatycznych realizowanych z wykorzystaniem paradygmatu obiektowego źródłem danych na podstawie których działa metoda są diagramy UML obrazujące statyczną (strukturalną) stronę systemu informatycznego jednostka oszacowań długości kodu źródłowego powinna być jak najbardziej obiektywna

151 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, metoda powinna minimalizować udział elementów ocenianych w sposób subiektywny uzyskiwane oszacowania powinny cechować się błędem względnym niŝ ±20% Paradygmat obiektowy jest obecnie jedną z najpopularniejszych koncepcji na których podstawie budowane jest oprogramowanie. Połączenie cech i zachowań w jeden byt sprawia, Ŝe modelowanie elementów świata rzeczywistego jest spójniejsze i bardziej naturalne. Cecha ta sprawiła, Ŝe pojawiła się pewna grupa języków programowania, które są dedykowane do uŝycia z koncepcją obiektowości (np. Java, C#). Wymaganie co do uŝycia diagramów UML jako źródła danych dla modelu szacującego jest po części rezultatem popularności modelowania systemów informatycznych z wykorzystaniem obiektowości. Diagramy UML zostały stworzone w celu wspomagania procesu tworzenia oprogramowania w paradygmacie obiektowym, dając moŝliwość zamodelowania go z niemal kaŝdej perspektywy. Niestety w praktyce okazuje się, Ŝe diagramy UML rzadko kiedy są wykorzystywane w sposób kompletny (tzn. opisujący całość systemu informatycznego) i spójny. Najczęstszym sposobem wykorzystania diagramów UML jest ich przygotowanie dla najbardziej skomplikowanych fragmentów tworzonego systemu informatycznego. Rzadko kiedy wykorzystuje się równieŝ wszystkie diagramy, zwykle ograniczając się do diagramów przypadków uŝycia i klas, co znacząco ogranicza liczbę danych na temat tworzonego systemu jakie mogłyby być wykorzystane na potrzeby szacowania. Jednostka miary długości kodu źródłowego powinna mieć przede wszystkim jasną i spójną definicję. Nie moŝna tego powiedzieć np. o ilości linii kodu (LOC Lines of Code), najpopularniejszej mierze długości kodu źródłowego, która w rzeczywistości mierzy ilość znaków końca linii w zbiorze znaków (pliku), która moŝe być zupełnie niezaleŝna od długości kodu źródłowego. Dlatego teŝ powstały liczne dodatkowe zasady pozwalające zaklasyfikować dany wiersz znaków jako linię kodu źródłowego (np. wymaganie non-commented, non-blank niepusta linia niebędąca komentarzem). Dobrym przykładem miary długości kodu źródłowego o ścisłej definicji moŝe być token. Token to pojęcie wywodzące się z analizy leksykalnej i oznaczające najmniejszą jednostkę leksykalną posiadającą określone znaczenie. Przykładem tokena jest w językach programowania np. operator przypisania, nawias, identyfikator zmiennej, stała liczbowa, słowo kluczowe. Token jest jednostką ściśle zdefiniowaną, nie ma tu swobody interpretacji jak to było w przypadku linii kodu źródłowego LOC. Jednak token jest do pewnego stopnia zaleŝny od języka programowania, np. połączony operator przypisania i dodawania += jest zdefiniowany w językach C i Java, nie ma go natomiast w języku Pascal. Z drugiej jednak strony większość współcześnie stosowanych języków programowania ma bardzo podobny zestaw podstawowych tokenów, przynajmniej w sensie znaczeniowym, zatem zaleŝność tokena jako miary rozmiaru systemu informatycznego od języka programowania nie jest bardzo duŝa. Porównanie skuteczności liczby linii kodu źródłowego i liczby tokenów jako miary długości kodu źródłowego znajduje się poniŝej.

152 152 Maciej Stachurski Metoda estymacji długości kodu źródłowego na podstawie diagramów statycznych UML kod źródłowy for ( int i = 0 ; i < 10 ; ++ i ) { System. out. println ( i ) ; } for ( int i = 0 ; i < 10 ; ++ i ) długość kodu [LOC] 3 długość linii [token] długość kodu [token] { System. out. println ( i ) ; 4 25 } 1 int i = 0 ; 5 for ( ; i < 10 ; ++ i ) 10 { System. out. println ( i ) ; 9 } 1 Wymaganie dotyczące wyeliminowania elementów subiektywnych jest podyktowana zamierzeniem wykorzystania metody do automatycznej estymacji długości kodu źródłowego w pakietach modelowania UML. Graniczna wartość błędu względnego na poziomie ±20% została dobrana zgodnie z panującymi obecnie standardami w ocenie metod estymacji rozmiaru systemów informatycznych [9]. 5. Propozycja metody estymacji długości kodu źródłowego Oprogramowanie budowane z uŝyciem paradygmatu obiektowego jest konstruowane z podstawowych elementów konstrukcyjnych, jakim są klasy. Klasa to rodzaj kontenera, łączący opis swego stanu (przy pomocy danych zapisanych w atrybutach) oraz opis dozwolonego zachowaniu (poprzez algorytmy realizujące zmiany tego stanu w ramach metod). Przetwarzanie w środowisku obiektowym to ciąg wywołań metod działających w środowisku definiowanym przez klasę do której metoda naleŝy oraz dostępnych metod innych klas. Uruchomienie metody jest równoznaczne z rozpoczęciem procesu przetwarzania zgodnie z zaimplementowanym w jej ramach algorytmem. Algorytm wykonuje operacje na danych pochodzących z następujących źródeł: parametrów wywołania metody dostępnych atrybutów statycznych i niestatecznych klasy (oraz jej przodków w drzewie dziedziczenia) do której metoda naleŝy rezultatów działania dostępnych metod (z klasy macierzystej, jej przodków oraz dostępnych klas zewnętrznych) wywołanych w trakcie procesu przetwarzania Wyniki działania algorytmu zaimplementowanego w metodzie mogą być zapisywane w następujących lokalizacjach: rezultatach wywołania metody dostępnych atrybutach statycznych i niestatecznych klasy (oraz jej przodków w drzewie dziedziczenia) do której metoda naleŝy parametrach dowolnych dostępnych metod (z klasy macierzystej, jej przodków lub dostępnych klas zewnętrznych) wywołanych w trakcie procesu przetwarzania 25

153 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, KaŜda metoda implementuje algorytm realizujący pewną określoną funkcjonalność. Na poziomie lokalnym klasy często okazuje się, Ŝe część metod realizuje typowe zadania, takie jak pobieranie czy ustawiania wartości atrybutu klasy. SpostrzeŜenie to zaowocowało kategoryzacją metod w zaleŝności od ich zadań (funkcjonalności) [7]. Powstały koncepcje [8], które nakazywały programistom oznaczanie metod jako przynaleŝących do określonych kategorii funkcjonalności. Niestety, w praktyce takie oznaczenia są rzadko stosowane. WaŜnym elementem metody jest jej nazwa. O ile języki programowania pozwalają na szeroką dowolność nazewnictwa to ludzie mają tendencję do nazywania bytów w sposób odpowiadający jego znaczeniu w świecie rzeczywistym. Jest to najzupełniej zrozumiałe, gdyŝ zabiegi takie zwiększają czytelność kodu źródłowego. W przypadku metod ma to znaczenie szczególne: moŝna przyjąć załoŝenie, Ŝe nazwa metody w pewnym stopniu odzwierciedla jej funkcjonalność i dokonywać klasyfikacji funkcjonalnej na podstawie wyników analizy nazwy metody. Analiza ta moŝe opierać się na wyszukiwaniu czasowników i przyimków języka angielskiego (zakładając Ŝe ten język jest uŝyty do tworzenia identyfikatorów), które moŝna połączyć z określonymi kategoriami funkcjonalnymi, np.: getter (metoda pobierająca dane): is, get, has, can, setter (metoda ustawiająca dane): set, enable, assign, comparator (metoda porównująca): compare, equal, less, converter (metoda konwertująca): convert, to, as, finder (metoda wyszukująca): choose, find, Analiza danych eksperymentalnych wykazała następujące liczności niektórych kategorii funkcjonalnych metod: konstruktory (metody inicjalizujące stan obiektu): 10,51% getter: 28,16% setter: 11,09% Proponowana metoda estymacji długości kodu źródłowego jako wejście przyjmuje następujące metryki wywiedzione z analizy danych dostępnych w ramach diagramów klas UML: ilość metod w klasie ilość statycznych i niestatycznych atrybutów prostych 0-wymiarowych oraz 1- i wielowymiarowych ilość statycznych i niestatycznych atrybutów złoŝonych 0-wymiarowych oraz 1- i wielowymiarowych ilość parametrów prostych 0-wymiarowych oraz 1- i wielowymiarowych metod statycznych i niestatecznych w zaleŝności od kategorii funkcjonalnej ilość parametrów złoŝonych 0-wymiarowych oraz 1- i wielowymiarowych metod statycznych i niestatycznych w zaleŝności od kategorii funkcjonalnej ilość rezultatów prostych 0-wymiarowych oraz 1- i wielowymiarowych metod statycznych i niestatycznych w zaleŝności od kategorii funkcjonalnej ilość rezultatów złoŝonych 0-wymiarowych oraz 1- i wielowymiarowych metod statycznych i niestatycznych w zaleŝności od kategorii funkcjonalnej

154 154 Maciej Stachurski Metoda estymacji długości kodu źródłowego na podstawie diagramów statycznych UML Dokładne definicje poszczególnych metryk zostały tutaj pominięte ze względu na wymaganą zwięzłość niniejszego artykułu. Na potrzeby metody szacującej stworzono trzy modele estymujące rozmiar systemu informatycznego na podstawie metryk obiektowych pochodzących z diagramów klas UML. Zostały one stworzone za pomocą: klasycznej regresji wielorakiej (metoda najmniejszych kwadratów) regresji odpornej (metoda najmniejszych kwadratów z wielokrotnym waŝeniem) regresji medianowej (metoda minimalizująca moduł odchyleń od mediany) Modele tworzono za pomocą pakietu statystycznego Stata w wersji Do oceny sprawności poszczególnych modeli estymacji wykorzystano następujące mierniki: moduł błędu względnego (MRE ang: Magnitude of Relative Error), oceniający dla kaŝdego przypadku o ile procent oszacowanie róŝni się od wartości rzeczywistej średnia modułów błędu względnego (MMRE ang: Mean Magnitude of Relative Error), oceniający szacowania sprawność dla zespołu przypadków współczynnik predykcji PRED(p) oceniający ile przypadków zostało oszacowanym z modułem błędu względnego nie większym niŝ p Oczekiwane wartości graniczne parametrów oceniających to nie więcej niŝ 20% dla średniej modułu błędu względnego oraz ponad 75% dla współczynnika predykcji PRED(25%). Eksperyment polegający na oszacowaniu rozmiaru 56 systemów informatycznych przyniósł następujące rezultaty: MMRE PRED(25%) klasyczna regresja wieloraka 18,70% 76,79% regresja odporna 19,94% 67,86% regresja medianowa 21,70% 64,29% Uzyskane wyniki są w pełni satysfakcjonujące tylko w przypadku regresji wielorakiej. Modele stworzone za pomocą pozostałych wariantów regresyjnych nie spełniają co najmniej jednego kryterium. 6. Przykład zastosowania proponowanej metody estymacji Proponowana metoda estymacji słuŝy do szacowania podstawowych jednostek modelu obiektowego, a mianowicie klas. PoniŜej znajduje się przykładowy diagram klasy, w oparciu o który przedstawiony będzie proces estymacji rozmiaru kodu źródłowego słuŝącego do implementacji niniejszej klasy.

155 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, ExtFulltext +signature: FunctionSignature #path: PathExpr #searchterm: Expression = null #type: int = Constants.FULLTEXT_AND #cached: CachedResult = null -contextstep: LocationStep = null #contextqname: QName = null #axis: int = Constants.UNKNOWN_AXIS #optimizeself: boolean = false #preselectresult: NodeSet = null <<create>>+extfulltext(context: XQueryContext, type: int) +addterm(term: Expression) +analyze(contextinfo: AnalyzeContextInfo) +canoptimize(contextsequence: Sequence): boolean +optimizeonself(): boolean +getoptimizeaxis(): int +preselect(contextsequence: Sequence, usecontext: boolean): NodeSet +eval(contextsequence: Sequence, contextitem: Item): Sequence -checkforqnameindex(contextsequence: Sequence): boolean #evalquery(searcharg: String, nodes: NodeSet): Sequence +tostring(): String +dump(dumper: ExpressionDumper) +getdependencies(): int #getsearchterms(searchstring: String): String #processquery(terms: String, contextset: NodeSet): NodeSet #getmatches(docs: DocumentSet, contextset: NodeSet, axis: int, qname: QName, terms: String): NodeSet +returnstype(): int +setpath(path: PathExpr) +setcontextdocset(contextset: DocumentSet) +resetstate() +accept(visitor: ExpressionVisitor) Na podstawie analizy diagramu klasy moŝna wyznaczyć następujące parametry ją opisujące: Nazwa parametru klasy Wartość liczba metod 21 liczba atrybutów statycznych złoŝonych 1 liczba atrybutów złoŝonych 6 liczba atrybutów prostych 3 liczba parametrów złoŝonych metod typu konstruktor 1 liczba parametrów złoŝonych metod typu getter 5 liczba parametrów złoŝonych metod niezidentyfikowanych 11 liczba parametrów złoŝonych metod typu setter 2 liczba parametrów prostych metod typu getter 1 liczba parametrów prostych metod niezidentyfikowanych 1 liczba rezultatów złoŝonych metod typu getter 2 liczba rezultatów złoŝonych metod niezidentyfikowanych 10 liczba rezultatów prostych metod typu getter 3 liczba rezultatów prostych metod niezidentyfikowanych 3

156 156 Maciej Stachurski Metoda estymacji długości kodu źródłowego na podstawie diagramów statycznych UML W rzeczywistości wyznaczanych jest więcej parametrów klasy (w metodzie bazującej na regresji wielorakiej jest ich 48). W zaprezentowanym przykładzie zostały one pominięte ze względu na ich zerową wartość. Podstawiając tak uzyskane rezultaty do równania modelu estymującego bazującego na regresji wielorakiej uzyskano rozmiar klasy równy 2015,2489 tokenów. Rzeczywisty rozmiar klasy wynosi 1909 tokenów. Oznacza to, Ŝe proponowana metoda estymacji przeszacowała rozmiar badanej klasy o 5,57%, co moŝe być uznane za wynik satysfakcjonujący. 7. Wnioski Przedstawiona metoda szacowania rozmiaru systemu informatycznego w aspekcie długości kodu źródłowego implementującego jego funkcjonalność stanowi uzupełnienie istniejących metod estymacji działających na wczesnych etapach realizacji. Rezultaty metod szacujących rozmiar w aspekcie funkcjonalności mogą być doprecyzowywane przy pomocy takich metod jak ta opisana w niniejszym artykule. Metoda ta moŝe być w duŝym stopniu automatyzowana pozwalając na zastosowanie jej w edytorach UML dla wsparcia pracy projektantów systemów informatycznych. 8. Literatura 1. The Standish Group International, Inc.: Extreme Chaos, Fenton N., Neil M.: The Future of Software Engineering. W Finkelstein A.: The Future of Software Engineering, ACM Press, Limerick Górski J.: InŜynieria oprogramowania w projekcie informatycznym, Wydawnictwo Informatyki MIKOM, Warszawa Longstreet D.: Function Points Analysis Training Course, Longstreet Consulting Inc., McConnell S.: Rapid Development. Taming Wild Software Schedules, Microsoft Press, Redmond Fowler M., Scott K.: UML w kropelce, Oficyna Wydawnicza LTP, Warszawa Dragan N., Collard M., Maletic J.: Reverse Engineering Method Stereotypes. W Proceedings of the 22nd IEEE International Conference on Software Maintenance, IEEE Computer Society, Washington Riehle D.: Metod Types In Java, Java Report 2/ Conte, S., Dunsmore H., Shen V.: Software Engineering Metrics and Models, Benjamin Cummings Publishings, Menlo Park 1986.

157 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, A METHOD OF SOURCE CODE LENGTH ESTIMATION WITH USE OF STATIC UML DIAGRAMS Summary Constantly growing demand on complex information systems requires that software must be developed as efficiently as possible. Among many problems of software development management a special meaning has estimation, which is part of planning. This article presents a method allowing to estimate size of information system using data available in UML diagrams, which complement already existing methods with more detailed results, especially those which operate on higher level of abstraction. Keywords: software project size estimation, source code size estimation, UML diagrams, class diagrams Maciej Stachurski Wydział Informatyki Politechnika Szczecińska Szczecin, ul. śołnierska 49 mstachurski@wi.ps.pl

158 158 Andrzej Straszak, Jan Studziński Informatyka i inteligentne zarządzanie dla potrzeb środowiska do rozwiązywania jego problemów ANDRZEJ STRASZAK, Szkoła WyŜsza im. Pawła Włodkowica, Płock JAN STUDZIŃSKI Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy INFORMATYKA I INTELIGENTNE ZARZĄDZANIE DLA POTRZEB ŚRODOWISKA DO ROZWIĄZYWANIA JEGO PROBLEMÓW Streszczenie W artykule omówiono rozwój i zakres zastosowań informatyki i zarządzania w inŝynierii i ochronie środowiska w Polsce i na świecie, a takŝe przedstawiono opis systemu informatycznego przygotowanego przez IBS PAN dla MPWiK w Rzeszowie, jako przykład konkretnego zastosowania informatyki środowiskowej. Słowa kluczowe: informatyka środowiskowa, inteligentne zarządzanie, SWD do zarządzania dystrybucją wody 1. Wprowadzenie MoŜliwości obliczeniowe człowieka, którego mózg zawiera neuronów, a takŝe zespoły rachmistrzów wystarczały ludzkości do rozwiązywania jej problemów do początku lat 40- tych ubiegłego wieku. ZauwaŜyli to wybitni matematycy: Norbert Wiener i John von Neuman, a takŝe inni uczeni z nauk technicznych. Wiener, będąc jeszcze studentem na praktyce w ośrodku obliczeniowym artylerii USA, zauwaŝył to juŝ w okresie I wojny światowej. Genialny matematyk angielski Alan Turing w latach 30-tych ubiegłego wieku udowodnił, Ŝe moŝna zbudować prostą automatyczną maszynę cyfrową do dowolnie złoŝonych obliczeń posiadając odpowiedni algorytm obliczeniowy. Maszyna cyfrowa Turinga była abstrakcyjna, więc naleŝało znaleźć jej realizację techniczną. Okazało się, Ŝe odpowiednie elementy techniczne juŝ zostały wynalezione, lecz były uŝywane do innych celów. Jednym z takich elementów była elektroniczna lampa próŝniowa, uŝywana w odbiornikach i nadajnikach radiowych oraz urządzeniach radarowych. Dzięki wpływom von Neumana w strefach rządowych i wojskowych oraz dzięki wierze Wienera, Ŝe uda się zbudować automatyczny kalkulator, znacznie szybszy od najlepszego rachmistrza, uzyskano niemałe wówczas środki finansowe dla artylerii USA do budowy automatu do liczenia torów pocisków. W połowie lat 40-tych ubiegłego stulecia automat był juŝ gotowy, ale II wojna światowa zdąŝyła się skończyć i aby automat nie został eksponatem muzealnym, John von Neuman znalazł nowych klientów: pierwszego w ośrodku budowy bomb atomowych, drugiego w powstałym 60 lat temu ośrodku badań naukowych i strategicznych o nazwie RAND Corporation. Komputer dla Rand u nazwano Johniac. Polskie środowisko badań systemowych w czasie tegorocznej krajowej konferencji BOS leciu RAND Corporation poświęca sesję specjalną. Środowisko to, we współpracy z RAND Europe, podjęło równieŝ inicjatywę uruchomienia w Polsce ośrodka RAND Polska, w ramach offsetowych środków finansowych związanych z zakupem myśliwców F-16. Pomysł ten nie

159 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, uzyskał jednak poparcia rządowej strony polskiej. Gdyby ta zgoda była, dzisiaj RAND Polska mógłby być w pełni gotowy do rozwiązania strategicznych problemów Polski. W czasach pierwszych komputerów nikt na świecie nie miał pomysłu, jak uŝywać komputerów lub informatyki do problemów środowiskowych, poniewaŝ nie istniały wówczas takie problemy na świecie. Powstały one dopiero w latach 60-tych ubiegłego wieku, w czasie gwałtownego uprzemysłowienia Japonii. Problemy niszczenia środowiska i marnotrawienia zasobów surowcowych planety zainteresowały Klub Rzymski i powstało wtedy pierwsze wykorzystanie komputerów do symulacji długoterminowej dotyczącej spraw środowiska, gospodarki surowcowej i demografii w skali planety ZIEMIA. Obliczenia wykonano na uczelni amerykańskiej wykorzystując dorobek MIT w zakresie symulacji opartej na dynamice systemów. Komputery w USA w drugiej połowie lat 60-tych ubiegłego wieku mogły dokonać symulacji tylko bardzo uproszczonych modeli, tym nie mniej uzyskano bardzo waŝny wynik zainteresowano ONZ i cały świat problemami środowiska, marnotrawstwa energii i surowców oraz problemami dynamiki rozwoju ludności świata. W 1969 roku odbył się Pierwszy Szczyt Światowy Problemów Środowiska, na którym podjęto wiele waŝnych działań, w wielu krajach powstały ministerstwa zajmujące się problemami środowiskowymi. Dzięki komputerom moŝna juŝ było podjąć sprawę globalnego, kontynentalnego, krajowego, regionalnego i lokalnego zarządzania środowiskiem. W przyszłym roku będzie 40-lecie otrzymania pierwszych rezultatów z zakresu zastosowań informatyki w problematyce środowiskowej. Zgodnie z obowiązującym w rozwoju informatyki prawem Moore a, komputery i superkomputery w 2009 roku są nieporównywalne ze swoimi odpowiednikami z 1969 roku. Ograniczeniem zastosowania informatyki w inteligentnym zarządzaniu środowiskiem na wszystkich poziomach decyzyjnych nie jest potencjał obliczeniowy hardware u i software u informatycznego, ale niedostateczny wysiłek B+R w obszarze finansowym i zatrudnienia w tematyce środowiskowej. Z wielu tysięcy scenariuszy rozwoju świata na całe obecne stulecie (rand.org) wykonanych na początku obecnej dekady wiemy, Ŝe jedynie tak zwana klasa scenariuszy pn. Wielkie Przemiany a z tej klasy scenariusz Eco-Wspólnotowy są dostatecznie optymistyczne. Autorzy rozszerzyli klasę tych scenariuszy na klasę scenariuszy Eco-Info-Techno- Wspólnotowych, co podkreśla niezbędną rolę zaawansowanej informatyki, jaką ma ona do spełnienia w 21 wieku, oraz podkreśla konieczność niezbędnego umasowienia proekologicznych technologii w energetyce, przemyśle i usługach, a takŝe w rolnictwie i medycynie. Warunkiem koniecznym rozwoju a nie samobójstwa ludzkości jest zwiększenie nakładów na badania naukowe i rozwój (B+R) w skali świata do rzędu 5 do 6 procent PSB w połowie 21 wieku z zastosowaniem ich w istotnej części, jako dopalacza rozwoju według scenariusza Eco-Info- Techno-Wspólnotowego. W latach światowe nakłady B+R powinny osiągnąć co najmniej 3 procent PSB a więc tyle, ile wynosi jeden z celów Strategii Lizbońskiej UE na rok Problem zmian klimatycznych świata wymaga bardzo intensywnych badań naukowych i symulacji komputerowych wraz z wyznaczeniem trendów globalnego ocieplenia, wiąŝe się z tym problem zmniejszenia marnotrawstwa zdolności i pracy, w tym szczególnie pracy twórczej, zmniejszenia marnotrawstwa zasobów finansowych, wiedzy technologicznej i naukowej oraz zmniejszenia marnotrawstwa spowodowanego złym zarządzaniem. Wymaga to radykalnych przemian o charakterze wspólnotowym.

160 160 Andrzej Straszak, Jan Studziński Informatyka i inteligentne zarządzanie dla potrzeb środowiska do rozwiązywania jego problemów 2. Stan badań środowiskowych w Polsce i na świecie Zaczątki zastosowań informatyki w ochronie środowiska, jako odrębnego kierunku badań naukowych, moŝna wiązać z połową lat 80-tych ubiegłego wieku. W 1987 roku grupa naukowców niemieckich rozpoczęła cykl konferencji pod nazwą Umweltinformatik i Informatik für den Umweltschutz. Ze wzrostem udziału w nich naukowców z poza krajów niemieckojęzycznych zaczęto organizować konferencję pod angielskojęzyczną nazwą Informatics for Environmental Protection, z przyjętym skrótem EviroInfo. XXI konferencja z tego cyklu odbyła się w 2007 roku w Warszawie, zorganizowana przez Instytut Badań Systemowych PAN we współpracy z niemiecką Gesellschaft für Informatik. W konferencji warszawskiej aktywny udział wziął dr Haliniak Główny Inspektor Ochrony Środowiska w Polsce, dla którego IBS PAN opracował ekspertyzę z zakresu wykorzystania modeli matematyczno-systemowych w obszarze zarządzania środowiskiem. Rys. 1. Umiejscowienie modeli matematyczno-systemowych w rozwiniętej Strategii Lizbońskiej Obecne wyniki otrzymywane w zakresie inŝynierii i techniki środowiskowej oraz informatyki i zarządzania środowiskiem nie są jeszcze satysfakcjonujące. Niezbędna jest całkowita cyfryzacja sektora środowiska w obszarze pozyskiwania i archiwizowania danych oraz wizualizacji informacji i wiedzy. Problematyka środowiska wymaga szerokiego i głębokiego wsparcia badawczego ze strony wszystkich technologii inŝynierskich i bio-inŝynierskich. Inteligentne zarządzanie, jako dominujące w 21 wieku, musi przede wszystkim być wdraŝane do praktyki.

161 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Rys. 2. Umiejscowienie modeli matematyczno-systemowych w programie ramowym FP7 ICT W Polsce w niedostatecznym stopniu wykorzystuje się naukowców z badań systemowych, informatyki, zinformatyzowanego zarządzania i monitorowania oraz optymalizacji do rozwiązywania coraz waŝniejszych i coraz bardziej złoŝonych wielodyscyplinarnych problemów operacyjnych, strategicznych i wynikających z foresightu oraz backsightu. Wśród kilku programów foresightowych rządu Wielkiej Brytanii obecnie opracowywanych, jest jeden dotyczący środowiska. Jest to program o bardzo szerokim zakresie i dalekim, bo aŝ 50-letnim horyzoncie czasowym. Ma on zbadać, w jakim zakresie kształtowanie środowiska Wielkiej Brytanii będzie wymagało pomocy technik zarządzania do uzyskania niezbędnych przekształceń w ciągu następujących pięciu dekad. Program jest trzy-ministerialny, kierowany zespołowo przez trzech sekretarzy stanu, a mianowicie z Ministerstwa Mieszkalnictwa, Planowania Wspólnot i Lokalnego Samorządu, Ministerstwa Środowiska, śywności i Spraw Wsi oraz Ministerstwa Gospodarki i Biznesu. Projekt podlega nadzorowi Wysokiej Rady Koordynacyjnej. Jest on interdyscyplinarny i dotyczy rozwoju naukowego i technicznego w nadchodzących dekadach. Problematyka zaawansowanej informatyki i zarządzania dla potrzeb środowiska jest pod szczególną troską Unii Europejskiej. Społeczeństwo UE, w tym społeczeństwo polskie, realizuje ambitny zamiar tworzenia innowacyjnych informacyjnych społeczeństw wiedzy z proekologicznymi gospodarkami opartymi na wiedzy. Unia Europejska wysuwa się obecnie na światowego lidera masowej walki z CO 2, w tym przez wykorzystanie modeli matematycznosystemowych oraz zaawansowanej informatyki, w szczególności informatyki inteligentnej.

162 162 Andrzej Straszak, Jan Studziński Informatyka i inteligentne zarządzanie dla potrzeb środowiska do rozwiązywania jego problemów Rys. 3. Umiejscowienie modeli matematyczno-systemowych w polskiej części SEIS zgodnie z dyrektywą INSPIRE Unia Europejska tworzy Jednolitą Przestrzeń Informacyjną (SEIS), w jej ramach Jednolitą Przestrzeń Informacyjną Środowiska (SISE) a takŝe Jednolitą Przestrzeń Dzielenia się Danymi, Informacją i Wiedzą w zakresie Środowiska. W rezultacie zmian klimatycznych obywatele UE i ich środowisko stoją przed serią zmian o wielkim ryzyku, takich jak poŝary lasów, powodzie, sztormy, trzęsienia ziemi, erupcja wulkanów itp. Liczba ofiar i strat ekonomicznych w wyniku klęsk zwiększa się a zasięg klęsk nie respektuje granic krajowych. W wyniku tego rządy, róŝne instytucje obrony cywilnej i słuŝby ds. zdarzeń niezwykłych zaleŝą coraz więcej od zintegrowanych systemów informacyjnych, do których zwracają się o pomoc w róŝnych fazach Ryzyka i Zarządzania Kryzysowego, w warunkach złoŝonych, transgranicznych wielowymiarowych scenariuszy ryzyka. Dzięki ostatnim osiągnięciom technologii ICT (Information and Communication Technology) powstają ogromne strumienie cyfrowej informacji i komunikacji. W Unii Europejskiej Społeczeństwo Informacyjne jest w punkcie zwrotnym. Wejście w Ŝycie wiosną 2007 roku dyrektywy INSPIRE takŝe jest takim punktem zwrotnym. Infrastruktura dla Przestrzennej Informacji w Unii Europejskiej (INSPIRE) ma być tak zaprojektowana, aby wspomagać tworzenie odpowiednich polityk, które mają bezpośredni lub pośredni związek z zarządzaniem środowiskiem. DG Information Society zaproponowało tworzenie zintegrowanej i dynamicznej przestrzeni dla zarządzania środowiskowego, SEIS. Dla Polski oznacza to budowę

163 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, matematyczno-systemowych modeli wspierających polską część SISE. Na rys. 1 pokazano umiejscowienie modeli matematyczno-systemowych z rozwiniętej Strategii Lizbońskiej. Rys. 4. Umiejscowienie modeli matematyczno-systemowych w projektach redukcji ryzyka środowiskowego Na rys. 2 przedstawiono umiejscowienie modeli matematyczno-systemowych w Siódmym Programie Ramowym (FP7) w obszarze ICT dotyczącym Zarządzania Środowiskowego i Sprawności Energetycznej. Na rys. 3 umiejscowiono modele matematyczno-systemowe w polskiej części SEIS, zgodnie z dyrektywą INSPIRE. Rys. 4 obrazuje główne obszary zastosowań ICT dla zrównowaŝonego rozwoju. 3. CASE STUDY: Komputerowy system wspomagania decyzji zarządzaniu miejską siecią wodociągową Instytut Badań Systemowych PAN od kilkunastu lat specjalizuje się problematyce inŝynierii i ochrony środowiska. Jednym z rozwiązywanych zagadnień w tym obszarze jest komputeryzacja miejskiego przedsiębiorstw wodociągowego. Przedsiębiorstwo takie, aby zapewnić sprawną dystrybucję wody do odbiorców, prowadzi kompleksowe działania w zakresie utrzymania dobrego stanu technicznego sieci dystrybucji wody, zapewnienia właściwych warunków ciśnienia,

164 164 Andrzej Straszak, Jan Studziński Informatyka i inteligentne zarządzanie dla potrzeb środowiska do rozwiązywania jego problemów przepływu i jakości wody w sieci oraz dbania o optymalną rozbudowę sieci wodociągowej w związku ze stałym zwiększaniem jej zakresu terytorialnego. Aby to zrealizować, rozpoczęto przed kilku laty opracowywanie i wdraŝanie w MPWiK w Rzeszowie komputerowego systemu wspomagania decyzji operatorskich dla miejskiej sieci wodociągowej (rys. 5). System ten jest przykładem zastosowań nowoczesnych technik i technologii informatycznych w inŝynierii środowiska a takŝe przykładem badań aplikacyjnych na rzecz gospodarki prowadzonych w instytutach PAN. DANE Z GEODEZJI (po konwersji) GEOMEDIA (edytor graficzny) PPD PASZPORTOWA BAZA DANYCH SIECI WODOCĄGOWEJ BRANśOWA BAZA DANYCH BBD Wariant stanu rzeczywistego i warianty do symulacji stanów awaryjnych Aplikacja WT Aplikacja OT Aplikacja AW Aplikacja GWŚ Inne aplikacje biurowe MODEL OBLICZENIOWY hydrauliczny sieci wodociągowej OPTYMALIZACJA MONITORING STEROWANIE siecią wodociągową Rys. 5. Schemat tworzonego systemu informatycznego wspomagania decyzji dla MPWiK w Rzeszowie Jako podstawowe załoŝenie działania systemu przyjęto jego pracę w oparciu o mapę numeryczną. Jest to obecnie najnowocześniejszy sposób zarządzania sieciami (wodociągowymi, gazowymi, elektrycznymi czy nawet przemysłowymi). Na bazie mapy numerycznej współpracują ze sobą inne moduły pomocne w zarządzaniu bieŝącym bądź w planowaniu (rozwoju/modernizacji) sieci wodociągowej: system monitoringu, modele hydrauliczne, algorytmy optymalizacji, sterowania itp. Wprowadzenie tego systemu zarządzania siecią wodociągową dało niewymierne korzyści, w ogólności poprzez: - znaczne skrócenie czasu wyszukiwania informacji o sieciach - zwiększenie szczegółowości i wiarygodności informacji odczytywanej z mapy numerycznej - wzrost jakości świadczonych usług - zwiększenie wiedzy na temat zachowań sieci wodociągowej dzięki systemowi monitoringu i szybszą reakcję na monity o stanach alarmowych - posiadanie dodatkowej wiedzy z programu obliczeń hydraulicznych na temat ciśnień i przepływów w węzłach i odcinkach sieci wodociągowej.

165 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Dla usprawnienia systemu zarządzania i analizowania sieci wodociągowej włączono do niego równieŝ moduły funkcyjne o charakterze zarządczym: sprzęŝony z mapą program do obsługi wydawanych i przeglądanych Warunków Technicznych sprzęŝony z mapą program do Odbiorów Technicznych oparty o mapę program do obsługi Awarii sieci wodociągowo-kanalizacyjnej sprzęŝony z mapą program do obsługi Działu Ochrony Środowiska aplikacja do obsługi planowanych przeglądów eksploatacyjnych sieci wodociągowej (ewidencja, planowanie i raportowanie). Korzyści z wdroŝenia pokazanego systemu są wielorakie. Samo istnienie komputerowej, szybko dostępnej BranŜowej Bazy Danych stanowi wygodę i właściwy komfort pracy dla pracowników wodociągów. Większa czytelność i dokładność mapy numerycznej w porównaniu z jednokolorową kopią mapy zasadniczej oraz bezpośrednio dostępna informacja opisowa o poszczególnych elementach sieci są bardzo cenne i niezbędne do sprawnego wydawania warunków technicznych, dla potrzeb opracowania projektów modernizacji i remontów sieci wodociągowej oraz dla bieŝącej eksploatacji. W powiązaniu z modułami WT, OT, PE, AW oraz informacjami opisowymi o klientach odbiorcach wody z programu billingowego, uzyskuje się sprawny System Obsługi Klienta i Zarządzania Technicznego. Poprzez rozbudowanie systemu monitoringu oraz wprowadzenie modelu hydraulicznego sieci wodociągowej i przeprowadzanie za jego pomocą róŝnych symulacji zyskuje się moŝliwość: poznania rozkładów ciśnień we wszystkich węzłach sieci oraz przepływów i prędkości przepływu we wszystkich przewodach sieci ułatwień w zakresie wydawania warunków technicznych oraz projektowania nowych obrębów sieci wodociągowej opracowywania wariantowych scenariuszy pracy sieci w warunkach ekstremalnych sprawniejszego organizowania prac przy usuwaniu awarii. Aktualna informacja o stanie sieci na podstawie bieŝących pomiarów systemu monitorowania w newralgicznych punktach sieci: pozwala poznać bieŝące zachowania sieci, ocenić stabilność jej pracy i łatwiej ją eksploatować daje natychmiastową informacje o powaŝnych stanach awaryjnych sieci pozwala wychwycić trendy dobowe i tygodniowe oraz zachowania sieci w monitorowanych punktach pomaga w wyszukiwaniu i eliminowaniu nieszczelności sieci. Model hydrauliczny słuŝy równieŝ do analizy wydajności sieci pod kątem: planowanej rozbudowy zmian związanych z dystrybucją wody zwiększonych rozbiorów wody modernizacji sieci. Generowanie za pomocą modelu obliczeniowego sieci wodociągowej róŝnych wariantów pracy sieci w warunkach ekstremalnych i awaryjnych pozwala zawczasu zaplanować procedury minimalizujące skutki społeczne i ekonomiczne analizowanych zjawisk oraz umoŝliwia ustalenie

166 166 Andrzej Straszak, Jan Studziński Informatyka i inteligentne zarządzanie dla potrzeb środowiska do rozwiązywania jego problemów niezbędnych zachowań w przypadku awaryjnej pracy sieci, na przykład w przypadku awarii pompowni, awarii głównej magistrali, przedawkowania chloru na zbiornikach, zatrucia wody itp. Prace związane z ciągłą rozbudową pokazanego systemu są kontynuowane i stopniowo rozszerzane na inne obiekty przedsiębiorstwa wodociągowego, takie jak sieć kanalizacyjna i oczyszczalnia ścieków. 4. Zakończenie Przyszłość informatyki, w tym e-infrastruktury, umoŝliwia umasowienie wirtualnych laboratoriów dla potrzeb środowiska naturalnego, nawet dla Polski lokalnej, w tym takŝe dla Polskiej Ściany Wschodniej (rys. 6). Rys. 6. Wirtualne laboratorium środowiska naturalnego (źródło: Stroiński, Węglarz, 2008)

167 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Literatura 1. Studzinski J., Straszak A. (red.): Ekspertyza w zakresie wykorzystywania modeli matematyczno-systemowych w zakresie zarządzania środowiskiem. IBS PAN, Warszawa Karczmarska D., Studzinski J.: Raport końcowy z realizacji projektu celowego MNiI nr 6 T C/06302 pn. Komputerowy system wspomagania decyzji operatora i projektanta sieci wodociągowej w Rzeszowie, IBS PAN, Warszawa Bogdan L., Straszak A., Studzinski J. (2007): Systems intergrated Eco-Info-Techno solutions for Poland. In: O. Hryniewicz, J. Studzinski, M. Romaniuk (eds.) Environmental Informatics and Systems Research, EnviroInfo 2007 Conference, Warsaw, September 2007, Vol. 1, Shaker Verlag Aachen, , Aachen Straszak A., Studzinski J. (2008): Informatics and inteligent management within global highly informatized humanity world and global marked economy based on knowledge. Konferencja KSW 2008, Bydgoszcz-Ciechocinek INFORMATICS AND INTELLIGENT MANAGEMENT FOR SOLVING ENVIRONMENTAL PROBLEMS Summary In the paper the development and applications of informatics and intelligent management in the environmental engineering and environmental protection in Poland and in the world are discussed. As a practical example of such application an information system for the management of the waterworks in Rzeszow is presented. Keywords: environmental informatics, intelligent management, computer aided decisions making systems, water supplying and distribution systems Andrzej Straszak 1,2,4 Jan Studziński 3 1 Szkoła WyŜsza im. Pawła Włodkowica, Płock 2 WyŜsza Szkoła Informacji Stosowanej i Zarządzania, Warszawa 3 Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy 4 Instytut Badań Systemowych, Warszawa

168 168 Andrzej Straszak, Jan Studziński Informatyka i inteligentne zarzadzanie w globalnym wysokozinformatyzowanym świecie ludzi oraz globalnej gospodarce rynkowej opartych na wiedzy ANDRZEJ STRASZAK Szkoła WyŜsza im. Pawła Włodkowica, Płock JAN STUDZIŃSKI Szkoła WyŜsza im. Pawła Włodkowica, Płock INFORMATYKA I INTELIGENTNE ZARZĄDZANIE W GLOBALNYM WYSOKOZINFORMATYZOWANYM ŚWIECIE LUDZI ORAZ GLOBALNEJ GOSPODARCE RYNKOWEJ OPARTYCH NA WIEDZY Streszczenie Następna Strategia Lizbońska na lata byłaby potrzebna dla wszystkich państw członków UE, aby stymulować gospodarki oparte na wiedzy i zaawansowanej informatyce. Nadchodzi Nowa Cywilizacja Innowacji i Wiedzy, w której tworzenie wartości i wzrost gospodarczy będzie zaleŝał od dostępu sieciowego do globalnych zasobów, współtworząc unikatowe doświadczenie z klientem indywidualnym z kaŝdym oddzielnie. Aby to osiągnąć CEO i menedŝerowie muszą przemienić swoje procesy biznesowe, systemy techniczne i zarządzanie łańcuchem zaopatrzeniowym. Niezbędne będzie wdroŝenie kluczowych struktur socjalnych, intelektualnych i technicznych, niezbędnych dla twórczości w zakresie innowacji i wiedzy. Przeprojektowanie eco-info-techno systemów dla wsparcia współtworzenia wartości wraz z klientami i rynkiem pomysłów, innowacji oraz wysokowykwalifikowanymi umysłami dla wszystkich części składowych firm. Słowa kluczowe: zaawansowana technologia ICT, zarządzanie 21. wieku, gospodarka oparta na wiedzy, przeprojektowanie eco-info-techno, cywilizacja innowacji wiedzy 1. Wprowadzenie Informatyka, jako nowa dziedzina praktyki, polegająca na zastosowaniu początkowo lampowych elektronicznych komputerów zdolnych do automatycznego rozwiązywania praktycznych zadań matematyki stosowanej ma zaledwie 60 lat. Zarządzanie, jako nowa dziedzina kształcenia uniwersyteckiego (Uniwersytet Harvarda w Bostonie, USA)ma zaledwie 100 lat i powstało trzy lata od zaistnienia zarządzania, jako dziedziny badań naukowych zapoczątkowanych niezaleŝnie w USA przez Fryderyka Tylora i w Polsce przez Karola Adamieckiego, zaś we Francji przez Henryka Fayola trochę później. Zarządzanie, jako dziedzina badań naukowych i/czy dziedzina wiedzy naukowej, jak i dziedzina kształcenia uniwersyteckiego wyprzedziło nową erę społeczeństw informacyjnoinformatycznych nie wiele więcej niŝ o pół wieku, jednak wystarczająco długo, aby wpływ informatyki na zarządzanie nie był natychmiastowy. TakŜe powstanie profesjonalnego zarządzania nie było czynnikiem sprawczym powstania nowego rodzaju maszyn informatycznych a następnie nowych struktur technicznych, opartych na wysokowydajnych procesorach elektronicznych i o gigantycznych wielkościach pamięci elektronicznej. Wykorzystanie informatyki w zarządzaniu i gospodarce przyniosło pierwszy makroekonomiczny wynik rozwojowy dopiero w latach 90. ubiegłego wieku i to tylko w USA.

169 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Dopiero po umasowienie produkcji, tak zwanych komputerów osobistych typu PC oraz umoŝliwienie wykorzystania Internetu do celów komercyjnych, co spowodowało powstanie e- gospodarki i e-biznesu, co spowodowało rozwój e-sklepów i e-przedsiębiorstw w drugiej połowie lat 90. oraz pojawienie się ich na giełdzie amerykańskiej. Jednocześnie gwałtowny rozwój korporacji wykorzystujących informatykę w zarządzaniu i gospodarowaniu, przy czym nie zawsze zgodnie z rzetelnością zarządzania czy gospodarowania, powstanie tak zwanej słynnej kreatywnej księgowości niemoŝliwej bez informatyki, wywołał na przełomie wieków 20. i 21. pierwszy kryzys gospodarczy spowodowany rozwojem informatyki w USA, a następnie światowy poprzedzony wielkim boomem w gospodarce i finansach w drugiej połowie lat 90. Wysokie, najwyŝsze ze wszystkich sektorów gospodarczych zinformatyzowanie sektora bankowego i finansowego, takŝe wprowadziło ostatnio wysoce niekorzystne zjawiska w gospodarce USA, związane ze złym zarządzaniem w wielu bankach i instytucjach finansowych. Masowa globalizacja gospodarki światowej, bezprecedensowy, gwałtowny rozwój Chin i Indii w pierwszej dekadzie 21. wieku byłby niemoŝliwy bez masowego, globalnego wykorzystywania informatyki w zarządzaniu i handlu. Opublikowana ostatnio lista najbogatszych biznesmenów na świecie, na której znalazło się najwięcej biznesmenów indyjskich teŝ o tym świadczy. NajbliŜsze dekady, to pełne zinformatyzowanie całego świata ludzi, których liczba nadal rośnie, choć oczekuje się globalnej stabilizacji liczby ludności świata. Informatyka wchodzi w świat coraz młodszych dzieci i towarzyszyć będzie coraz większej liczbie ludzi do końca ich Ŝycia, w tym takŝe coraz lepiej chroniąc i przedłuŝając ich Ŝycie. Informatyka będzie towarzyszyć edukacji ludzi najpierw w rodzinie, przedszkolu, szkole, potem w szkołach wyŝszych, a następnie w uniwersytetach trzeciego wieku oraz w edukacji do końca Ŝycia, a takŝe niezbędnej edukacji w pracy zawodowej. Informatyka będzie wspomagać wszystkie rodzaje zarządzania i rządzenia we wszystkich społeczeństwach informacyjno-informatycznych oraz wszystkich gospodarkach opartych na wiedzy. Informatyka będzie wspomagać wszystkie rodzaje zarządzania i rządzenia niezbędne dla środowiska ludzi i środowiska naturalnego w skali lokalnej, regionalnej, krajowej, regionów świata oraz świata w pełni zglobalizowanego i zintegrowanego systemowo. 2. Nowa Rewolucja Informatyczna W najbliŝszych dwu dekadach 21. wieku słynne prawo Moore a podwajania wydajności procesorów krzemowych i objętości pamięci cyfrowych w okresie miesięcy będzie obowiązywać. Współczesne procesory osiągają 1. mld liczbę tranzystorów a konstruowanie coraz bardziej licznych wielordzeniowych jednostek komputerowych daje dobrą, dalszą perspektywę przed procesorami elektronicznymi. Współczesne pamięci dla komputerów osobistych osiągają na rynku rząd wielkości terabajtów, co daje nowe perspektywy dla nowych zastosowań. Nowe procesory czy teŝ graficzne procesory w nowych zastosowaniach w serwerach czy superkomputerach dają nowe, wielkie moŝliwości umasowienia serwerów i superkomputerów w najbliŝszych dwu dekadach i obniŝanie ich ceny. Objętości pamięci elektronicznych dla serwerów i superkomputerów sięgają juŝ rzędu wielkości peta, co umoŝliwia nowe przetwarzanie gigantycznych objętości danych e-informacji i e-wiedzy. W ramach dyscypliny matematyki stosowanej powstaje matematyka numeryczna gigantycznych strumieni cyfrowych działają juŝ takie ośrodki czy sieci w Berlinie i Cambridge. Fizycy

170 170 Andrzej Straszak, Jan Studziński Informatyka i inteligentne zarzadzanie w globalnym wysokozinformatyzowanym świecie ludzi oraz globalnej gospodarce rynkowej opartych na wiedzy kwantowi prowadzą intensywne badania naukowe, w celu zbudowania komputerów kwantowych, moŝliwość takiej konstrukcji nie budzi juŝ Ŝadnych moŝliwości. Konstrukcja komputerów kwantowych byłaby wielkim przełomem, gdyŝ cybernetyka Norberta Wienera i Johna von Neumana weszłaby w przestrzeń, do której nie wchodziła dotychczas ewolucja biologiczna ani ewolucja techniczna. DuŜe perspektywy istnieją przed wykorzystaniem nanomaterii węgla dla budowy przyszłych komputerów. Rozwój nanotechnologii dla potrzeb informatyki, jak i badań naukowych nanoświata, są strategicznie bardzo waŝne i stanowią nową, wielką perspektywę przed informatyką. Jeszcze w tym półwieczu 21. wieku będziemy obchodzić 100. lecie komputera, moŝliwe, Ŝe będziemy wtedy po kilku nowych rewolucjach w informatyce. Tradycyjne cyfrowe obliczenia wypierane są coraz bardziej przez cyfrowe inteligentne obliczenia. Wydane ostatnio w serii: Studies in Computational Intelligence, wydawnictwa Springera, której redaktorem jest prof. Janusz Kacprzyk z IBS PAN, (Kompendium Inteligencji Obliczeniowej zawiera 1179 stron, pod red. J. Fulche i L.C. Jain, tom 115, 2008 r.), w którym, w pierwszy półroczu wydano 48 tomów z tej serii. Kompendium składa się z następujących części: 1. Wprowadzenie do Inteligencji Obliczeniowej. 2. Preprocesing, Wizualizacja, Integracja Systemowa. 3. Sztuczna Inteligencja. 4. Logika i Wnioskowanie. 5. Ontologia. 6. Inteligentni Agenci (komputerowi). 7. Systemy Rozmyte. 8. Sztuczne (komputerowe) Sieci Neuronalne. 9. Podejścia Ewolucyjne (do obliczeń). 10. DNA (obliczenia) i obliczenia oparte na uodpornieniu (immunitecie). Cechą charakterystyczną współczesnej, nowej rewolucji informatycznej jest istnienie światowej, kontynentalnych i krajowych w tym polskiej - infrastruktur informatycznych nauki (Węglarz, 2008), dzisiaj w 2008 roku, zaledwie 60 lat od wykorzystania informatyki stosowanej w mechanice i fizyce, niektóre z dyscyplin naukowych, np. fizyka obliczeniowa, chemia obliczeniowa, radioastronomia, fizyka wysokich energii nie mogłaby być dzisiaj rozwijane, gdyby nie integracja z e-infrastrukturą. Integracja ta, moŝe występować na dowolnym poziomie e-infrastruktury. Im poziom jest wyŝszy, tym powstałe aplikacje i usługi są bardziej kompleksowe i lepiej dopasowane do specyficznych wymagań zespołów naukowych (Węglarz, 2008). Aby sprostać tym wymaganiom, infrastruktura informatyczna nauki, w tym nauki polskiej, która mimo katastrofalnie niskich nakładów finansowych ze strony budŝetu i gospodarki i administracji państwowej oraz samorządowej, nadal istnieje i zajmuje znacznie wyŝsze miejsce w świecie, niŝ polska gospodarka czy administracja, co jest na granicy cudu 21. wieku, musimy więc taką informatyczną infrastrukturę posiadać i rozwijać. Na rysunku 1, 2 i 3 podane są modele i struktury informatyczne nauki (Węglarz, 2008). Cud edukacyjny Polski w zakresie rozwoju szkolnictwa wyŝszego, takŝe przy bardzo małym finansowaniu z budŝetu centralnego i budŝetów regionalnych oraz gospodarki polskiej, wymaga wsparcia przez rozszerzenie sieci Pionier do wielu nowych miast a nawet miasteczek akademickich, które powstały dzięki wielkiej przedsiębiorczości polskiej profesury w ostatnim 20- leciu.

171 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Źródło: Stroiński, Węglarz, 2008) Rys. 1. Modele infrastruktury informatycznej nauk Źródło: Rys. 2. Sieć GEANT2

172 172 Andrzej Straszak, Jan Studziński Informatyka i inteligentne zarzadzanie w globalnym wysokozinformatyzowanym świecie ludzi oraz globalnej gospodarce rynkowej opartych na wiedzy Źródło: Foster, 2008 Rys. 3. Architektura GridLab Swoista rewolucja szkolnictwa w Polsce wymaga priorytetowego rozwoju wszystkich wydziałów informatyki we wszystkich uczelniach państwowych i nie państwowych, ostatnie określenie informatyki z priorytetowych kierunków szkolnictwa wyŝszego przez Ministra Nauki i Szkolnictwa WyŜszego jest decyzją wysoce niezrozumiałą. W Polsce powstał projekt GridLab, który był jedynym z największych projektów dotyczących rozwoju środowiska gridowego w Europie i przyczynił się znacząco do jego rozwoju na świecie (Foster, 2003). W tym roku prof. Marek Niezgódka z Centrum Superkomputerów Uniwersytetu Warszawskiego zorganizował bardzo interesującą i waŝną międzynarodową konferencję matematyki stosowanej w warunkach rozwiązywania coraz bardziej złoŝonych zadań przy coraz większej i tak gigantycznych zbiorach danych i informacji. Konferencja ta odbyła się w kampusie naukowym PAN i Szkolnictwa WyŜszego na Ochocie w Warszawie. W 2001 gęstość przepływu strumienia e-danych w Internecie wynosiła 1.0 Tbps, w 2007 juŝ 11.0 Tbps, zaś w 2014 przewiduje się 51.2 Tbps (Technology Review, August 2008). 3. Nowa Rewolucja w zarządzaniu Najwybitniejszy i najbardziej twórczy uczony z dziedziny zarządzania z drugiej połowy 20. wieku i początku 21. wieku, zmarły niedawno Piotr Drücker, pracujący i publikujący do końca swojego Ŝycia, bardzo wcześnie, bo juŝ kilka dekad temu przewidział powstanie gospodarki opartej na wiedzy i wielkiej nowej roli, nowej kategorii pracowników mianowicie, pracowników wiedzy. Dzisiaj i jutro w globalnym wysokozinformatyzowanym świecie ludzi oraz w globalnej gospodarce rynkowej opartej na wiedzy oraz badaniach naukowych i procesach rozwojowych, coraz bardziej wyŝsze wykształcenie i talenty poszukiwane są na globalnym rynku pracy.

173 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, W listopadzie 2007 roku na bardzo waŝnej, globalnej konferencji naukowej, zorganizowanej z okazji 35-lecia Międzynarodowego Instytutu Stosowanej Analizy Systemowej (IIASA) w Laksemburgu koło Wiednia, wypowiadano nawet opinie o 90 procentowym udziale ludzi z wyŝszym wykształceniem w przyszłych społeczeństwach i gospodarkach opartych na ogromnych zasobach wiedzy, juŝ dzisiaj w zaawansowanych społeczeństwach świata udział ludzi z wyŝszym wykształceniem zbliŝa się do 50 procent. Wybitny uczony Andrzej Wierzbicki prowadzący swoje wieloletnie badania naukowe, początkowo w IIASA a następnie w Japonii, współautor dwóch monografii w ramach serii wydawniczej prof. Janusza Kacprzyka: Creative Space: Models of Knowledge Creation Processes for the Knowledge Civilization Age (Wierzbicki, Nakamori, 2006) oraz Creative Environments: Issues of Creativity Suport of the Knowledge Civilization Age (Wierzbicki, Nakamori, 2007). W pracy przygotowanej na konferencję BOS 2008 Andrzej Wierzbicki stwierdza: śyjemy w czasach rewolucji informacyjnej i rewolucja ta prowadzi do nowej epoki cywilizacyjnej, w której wiedza odgrywa waŝniejszą nawet rolę, niŝ informacyjną, zatem mo- Ŝemy nazwać tę epokę erą cywilizacji wiedzy. Andrzej Wierzbicki wyróŝnia trzy główne megatrendy rewolucji informacyjnej: I. Techniczny megatrend integracji cyfrowej; II. Społeczny megatrend dematerializacji pracy oraz zmian zawodów; III. Intelektualny megatrend zmiany sposobu widzenia świata. Społeczny megatrend dematerializacji pracy oraz zmian zawodów jest potęŝniejszy nawet niŝ megatrend integracji cyfrowej. JeŜeli stare zawody znikają, musimy wynajdywać nowe zawody, które je zastąpią (Wierzbicki, 2008). Stare zawody menedŝerów, administratorów, urzędników róŝnych szczebli muszą ulec gruntownej transformacji. Świat staje się bardziej inteligentny (Ogle, 2007), w obecnym świecie i gospodarkach liczą się przełomy kreatywności (breakthrough creativity) i powstaje Nowa Nauka o Pomysłach Ideach, (Ogle, 2007). W tej sytuacji musimy mówić o inteligentnym zarządzaniu w społeczeństwie informatycznym i gospodarce globalnej (Straszak, 2006), wykorzystujące przestrzenie kreatywności, przełomy kreatywności oraz opierać się na nowej nauce o pomysłach, które są podstawą innowacyjności. Talenty muszą być pilnie poszukiwane i przyjmowane na wszystkie stanowiska w społeczeństwach i gospodarkach. Jądrem kaŝdej firmy, instytucji lub urzędu winny być innowacje (Skarzynski, Gibbon, 2008). Cywilizacja wiedzy musi być jednocześnie cywilizacją innowacyjności, motorem której współtworzenia nowych wartości muszą być róŝnorodne sieci globalne (Prahad, Krishan, 2008). Zarządzanie powinno nie tylko wykorzystywać maksymalnie innowacje, ale same podlegać innowacjom (Hamel, 2007). Wielką, nową ideą organizacji wysokozinformatyzowanej, unikatową komunikacją, opartą na zaawansowanej technologii ICT o najwyŝszej Ŝywotności, w przypadku wrogiego ataku, organizacja z dowolnie rozłoŝonym zarządzaniem wielopunktowym (nie hierarchicznie) jest idea Pawła Barana z 1962 roku, opracowana w RAND Corporation dla Departamentu Obrony USA. Zapoczątkowano jej praktyczną realizację tworząc ARPANET a dzisiaj jest ona zastosowana w Internecie łączącym powyŝej 1.5 mld komputerów, który stał się rozwiązaniem o wielkiej roli dla gospodarki końca 20. wieku i wieków następnych (Tapscott, 1996). Monografia D. Tapscott a

174 174 Andrzej Straszak, Jan Studziński Informatyka i inteligentne zarzadzanie w globalnym wysokozinformatyzowanym świecie ludzi oraz globalnej gospodarce rynkowej opartych na wiedzy ukazała się w tym samym roku, w którym powstała pierwsza firma internetowa Amazon.com (dzisiaj na liście 500 największych firm USA). Monografia ta w WSISiZ była przedmiotem wykładów w ramach przedmiotu zarządzania juŝ w 1996, przed przetłumaczeniem jej na język polski w 1998 roku. Tapscott pisząc monografię e-gospodarki i e-biznesu, prawidłowo przewidział tempo wzrostu uŝytkowników Internetu w latach , a co najwaŝniejsze, Ŝe jako jeden z pierwszych, uznał Internet z technologią WWW, za epokowy wynalazek dla gospodarki światowej. JuŜ w 2006 roku, zaledwie 10 lat po wydaniu tej monografii rankingi e-gotowości i gotowości internetowej stały się podstawowymi wskaźnikami rozwoju poszczególnych krajów świata. W tablicy 1 przedstawiono wycinek rankingu e-gotowosci, obejmujący 20 najwyŝej notowanych krajów oraz Polskę i 3 najniŝej notowane kraje w 2005 roku. Pełny ranking e-gotowosci moŝna znaleźć na stronach Economist Intelligence Unit o adresie Tabela 1. E-gotowość Wynik ogólny Zdolność przyłączeniowa Otoczenie biznesu Zdolność dostosowania klientów i biznesu Otoczenie prawne i regulacyjne Otoczenie społeczne i kulturowe Wspomaganie e-usług Waga wskaźnika Dania USA Szwecja Szwajcaria W. Brytania Hong Kong Finlandia Holandia Norwegia Australia Polska Algieria Pakistan AzerbejdŜan Źródło: Economist Intelligence Unit, 2005

175 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, W tablicy 2 przedstawiono 20 najwyŝej notowanych krajów pod względem gotowości internetowej oraz Polskę i na końcu 6 krajów notowanych najniŝej. Na 23 pierwszych miejscach listy e-gotowości znajduje się 21 krajów spośród 23 pierwszych miejsc listy gotowości internetowej. Tabela 2. Gotowość internetowa 2005 Pozycja Kraj Punktacja Pozycja Kraj Punktacja 1 Stany Zjednoczone Austria Singapur Izrael Dania Irlandia Islandia Finlandia Chiny Kanada Litwa Tajwan Brazylia Szwecja Polska Szwajcaria Jamajka W. Brytania Meksyk Hong Kong SAR Holandia Bangladesz Norwegia Gujana Płd. Korea Nikaragua Australia Paragwaj Japonia Czad Niemcy Etiopia Źródło: Tapscott, w swej monografii, przedstawia wizję gospodarki cyfrowej, opartej na 12 filarach. Warto skupić uwagę na sześciu z nich, które w naszym przypadku wydają się szczególnie istotne. Wiedza stanowi pierwszy filar i podstawowy imperatyw systemowy gospodarki cyfrowej. Cyfryzacja stanowi drugi filar i kolejny imperatyw systemowy gospodarki cyfrowej. Autor przewiduje cyfryzację w pierwszym rzędzie biznesu, a więc rozpowszechnienie e-biznesu; w drugim rzędzie cyfryzacje wewnętrznej komunikacji we wszelkiego rodzaju organizmach i systemach, a więc rozwój e-systemów. Wirtualizacja stanowi trzeci filar, związany z transformowaniem wszelkich przestrzeni fizycznych i materialnych w sprzęŝone z nimi za pomocą kanałów komunikacji cyfrowej przestrzenie wirtualne, e-przestrzenie. Internetyzacji stanowi piąty w kolejności filar. Tapscott zakłada, Ŝe oparcie gospodarki na Internecie pozwoli na głęboką wzajemną integrację wewnątrz, jak i zewnątrz organizacji i instytucji. Innowacja stanowi ósmy filar i ma kluczowe znaczenie dla sukcesu przy wytwarzaniu produktów, w strategiach marketingowych, w zarządzaniu i zmianach organizacyjnych. Globalizacja, stanowiąca jedenasty

176 176 Andrzej Straszak, Jan Studziński Informatyka i inteligentne zarzadzanie w globalnym wysokozinformatyzowanym świecie ludzi oraz globalnej gospodarce rynkowej opartych na wiedzy filar, jest ostatnim ze szczególnie interesujących filarów. Gospodarka staje się światowa, nawet dla organizacji krajowych, regionalnych czy lokalnych. Praca w gospodarce cyfrowej moŝe i powinna być wykonywana w warunkach wielkiej róŝnorodności lokalizacyjnej, włączając w to takŝe telepracę w domu pracownika. Po 10 latach, częściowo potwierdziły się zapowiedzi w zakresie technologii i przekształceń organizacyjnych, w krajach z czołówki rankingu e-gotowości. Jednak, według ostatnich badań (Bharadway, Tiwana, 2005), nawet w USA, gdzie e-gotowość jest bardzo wysoka i e-biznes szeroko rozpowszechniony, wdraŝanie procesów wiedzy nie spełnia oczekiwań teoretyków zarządzania opartego na wiedzy, w tym Tapscotta. W tablicy 3 podano wyniki badań w wielkim skrócie. Tabela 3. Wyniki badań waŝności procesów zarządzania wiedzą we wdraŝanych procesach e-biznesowych według menedŝerów Przedmiot zarządzania Źródło: Bharadway, Tiwana, 2005 Względna waŝność Tworzenie wiedzy 4 Wykorzystywanie wiedzy 7 Cyfryzacja wiedzy 5 Integracja wiedzy 6 Udostępnianie wiedzy - Wykorzystywanie wiedzy 3 Luki wiedzy 1 Relacje z klientem 2 Zaufanie klienta 5 Większe tempo powszechnej internetyzacji i rozpowszechnienia inteligentnego zarządzania naleŝy przewidywać na lata Nie oznacza to oczywiście, Ŝe nie naleŝy juŝ teraz prowadzić badań naukowych z zakresu nowych relacji miedzy organizacjami i zarządzaniem a bazami danych, informacji i wiedzy (rys. 4), jak i nowej wielowymiarowości w zarządzaniu (rys. 5). W 2006 roku A. Wierzbicki i Y. Nakamori opublikowali monografię naukową Przestrzeń twórczości. Modele procesów twórczych dla ery cywilizacji wiedzy. Dokładnie w tym samym czasie tygodnik Newsweek opublikował 100-stronicowe wydanie specjalne Rewolucja wiedzy. Dlaczego zwycięŝać będą najinteligentniejsze narody i firmy. Zarówno monografia naukowa, jak i wydanie specjalne Newsweek a stanowią wizję 21. wieku obejmujące okres przynajmniej 25 lat i przedstawione z dwóch róŝnych stron, a mianowicie z perspektywy nauki reprezentowanej przez naukowców z Polski i Japonii, i z perspektywy szeroko rozumianej praktyki reprezentowanej przez polityków, liderów gospodarczych, autorów bestsellerów, wizjonerów technologii i intelektualistów z całego świata, potwierdzają zgodnie, Ŝe rewolucja wiedzy jest nieunikniona. Wiedza ludzka od tysięcy lat zmieniała ludzkość i naszą planetę, jednak motorem postępu były zawsze genialne lub wybitne jednostki czy grupy ludzi. Gwałtowny postęp nie dokonywał się nigdy za sprawą wielkich społeczności, a tym bardziej całej ludzkości.

177 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, W tym miejscu chciałbym zauwaŝyć, Ŝe realizowana od 8 lat z wielkimi trudnościami w Unii Europejskiej Strategia Lizbońska, w części dotyczącej badań i rozwoju, jest praktyczną realizacją koncepcji przestrzeni twórczości. Źródło: Straszak, 2006 Rys. 4. Nowe relacje w zarządzaniu a bazy danych, informacji i wiedzy Źródło: Straszak, 2003 Rys. 5. Nowa wielowymiarowość w zarządzaniu

178 178 Andrzej Straszak, Jan Studziński Informatyka i inteligentne zarzadzanie w globalnym wysokozinformatyzowanym świecie ludzi oraz globalnej gospodarce rynkowej opartych na wiedzy Wspomniana część Strategii Lizbońskiej zakłada jako warunek konieczny niezbędne nakłady na badania i rozwój na poziomie 3% PKB w 2010 roku. Dania i inne kraje skandynawskie juŝ teraz przekroczyły ten pułap, natomiast Polska ze swoimi nakładami na badania i rozwój rzędu 0,6% PKB stała się najsłabszym partnerem w UE w zakresie tworzenia przestrzeni twórczości. Intelektualnie i kadrowo Polska moŝe spełniać wymogi Strategii Lizbońskiej. Nadrobienie opóźnień w tym zakresie z ostatnich 8 lat jest moŝliwe, jednak w znacznie odleglejszej perspektywie, co najmniej 10-ciu lat. Wytworzoną dziurę w europejskiej przestrzeni twórczości moŝemy zlikwidować dopiero w latach i to pod warunkiem natychmiastowego zahamowania dotychczasowego trendu likwidacji sektora badań i rozwoju w Polsce, który wystąpił wyraźnie w ostatnim 20-leciu. Byłoby równieŝ korzystne, gdyby ogłoszona przez wybitne osobistości współczesnego świata rewolucja wiedzy zyskała większe zrozumienie takŝe w Polsce. Ostatnio pojawiła się nadzieja dr M. Boni Sekretarz Stanu w Kancelarii Premiera Rady Ministrów, który stworzył i przewodniczy Zespołowi ds. Strategii Polska 2030 a ostatnio wydał w Internecie Raport o Kapitale Intelektualnym Polski zakończony dwoma scenariuszami dla Polski - pierwszym bardzo pesymistycznym i drugim bardzo optymistycznym. Prof. Janusz Kacprzyk, nowy Prezes Polskiego Towarzystwa Badań Operacyjnych i Systemowych zaprosił Ministra M. Boniego do wygłoszenia referatu plenarnego na BOS 2008 oraz zaprosił zespół ekspercki Ministra na sesję specjalną BOS Mamy nadzieję, Ŝe zaproszenie zostanie przyjęte. W 2008 roku Don Tapscott wraz z Anthonym Williamsem opublikował drugie rozszerzone, w stosunku do pierwszego wydania z 2006 roku, kolejną monografię z zakresu nowej gospodarki i zarządzania pt. Wikinomics: jak masowa współpraca i współdziałanie (collaboration) zmieni wszystko (everything). Autorzy chcą pokazać, jak obecna technologia, demografia i globalna gospodarka przechodzą w gospodarkach pierwszej (first) klasy w szóstą rewolucję biznesu (business revolution). Jak powstaje IDEAGORAS rynek dla idei, innowacji i unikatowo wykształconych, wykwalifikowanych i pomysłowych umysłów. Jak powstają nowoczesne platformy dla współudziału (for participation), tworzenie się planetarnych ekosystemów projektowania i wytwarzania. Jak powstają umysły wspólnotowe, jako moc zróŝnicowanego myślenia.

179 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Rys. 6. Centralna Wspólnota Twórczości i Przedsiębiorczości Naukowo-Techniczne Źródło: Straszak, 2008 Na wspomnianej poprzednio konferencji IIASA 2007 przedstawiono eksperyment z wspólnotami wspomaganymi zaawansowaną informatyką, liczącymi kilka tysięcy uczestników. W pracy (Straszak, 2008) rozwaŝa się rolę informatyki w tworzeniu regionów wiedzy i innowacji oraz ich synergetycznych związków, rozwaŝa się jedną z trzech proponowanych Wielowojewódzkich Wspólnot Twórczości i Przedsiębiorczości Naukowo-Technicznej (Straszak, 2008). Na rysunku 6 przedstawiono Centralną Wspólnotę Twórczości i Przedsiębiorczości Naukowo- Technicznej Polski o liczącym się potencjale kadrowym i intelektualnym w Unii Europejskiej a takŝe dla takich partnerów jak Niemcy. Słabą stroną Polski są bardzo małe wydatki na badania i rozwój w stosunku do wartości sprzedaŝy w firmach.

180 180 Andrzej Straszak, Jan Studziński Informatyka i inteligentne zarzadzanie w globalnym wysokozinformatyzowanym świecie ludzi oraz globalnej gospodarce rynkowej opartych na wiedzy Rys. 7. Strategiczny Trójkąt w gospodarce, opartej na wiedzy Źródło: Ghemawet, 2008 Na rysunku 7 przedstawiono Strategiczny Trójkąt w gospodarce, opartej na wiedzy, gdzie jednym ze strategicznych wymiarów, jest właściwy nakład firmy na B+R w stosunku do sprzedaŝy produktów lub usług firmy (Ghemawat, 2008). Na rysunku 8 zobrazowano kadry i nakłady finansowe w Globalnym Sektorze B+R. Rysunek 9 przedstawia dynamikę nakładów na B+R w duŝych i średnich firmach Chin w ostatnim 10-leciu.

181 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Rys. 8. Kadry i nakłady finansowe w % PKB w Globalnym Sektorze B+R Źródło: Źródło: Rys. 9. Dynamika nakładów na B+R w duŝych i średnich firmach Chin

182 182 Andrzej Straszak, Jan Studziński Informatyka i inteligentne zarzadzanie w globalnym wysokozinformatyzowanym świecie ludzi oraz globalnej gospodarce rynkowej opartych na wiedzy 4. Zakończenie Unia Europejska prawidłowo rozpoznała światową rewolucję informatyczną drugiej połowy lat 90. ubiegłego wieku i w odpowiedzi przygotowała Strategię Lizbońską dla swoich ówczesnych państw członkowskich z bardzo ambitnym celem głównym jak równieŝ ambitnymi celami cząstkowymi ale na zbyt krótki 10 letni okres Nie przewidziała jednak załamania się tej rewolucji e-gospodarki, poprzez zbyt szybkie zderzenie się starej ekonomii z nową, co w warunkach braku odpowiednich instytucjonalnych zabezpieczeń, które wprowadzono dopiero po pierwszym światowym kryzysie e-gospodarki i e-biznesu doprowadziło zbyt szybko do światowego kryzysu. Utrzymanie Strategii Lizbońskiej, mimo tego kryzysu było właściwe, mimo tego, Ŝe jako całość Unia Europejska, tym bardziej po dwóch rozszerzeniach liczby państw członkowskich w latach , nie będzie w stanie, jako całość, osiągnąć celów Strategii w 2010 roku. Dzisiaj, gdy prawie cały świat wchodzi w erę nowej cywilizacji wiedzy (Wierzbicki, 2008) i innowacji (Prahalad, Krishnan, 2008), nowe Strategie Lizbońskie na następne dekady będą niezbędne. Mimo trudności wdraŝania Strategii Lizbońskiej w Polsce, odegrała ona i moŝe odgrywać w przyszłości pozytywną rolę (Kruszewski, 2007; Straszak, 2005). Z punktu widzenia Polski utrzymanie Strategii Lizbońskiej odpowiednio modyfikowanej niezbędne będzie, co najmniej do 2030 roku. 5. Literatura 1. Bharadway A., A. Tiwana (2005): Managerial Assessment of E-Business Investment Opportunities: A Field Study. IEEE Trans. On Eng. Mgt., 52, Fulcher J., L.C. Jain (2008): Computational Intelligence: A Compendium. (Studies in Computational Intelligence, Vol. 115). Springer, Berlin. 3. Foster I. (2003): The Grid: Computing without Bounds. Scientific American, March Ghemawat P. (2008): Zarządzanie róŝnicami: największy aspekt globalnej strategii. Harvard Business Review, Polska, luty Hamel G. (2007): The Future of Management. Harvard Business School Press, Boston. 6. Knowledge Revolution (2005): Newsweek Special Edition. December. 7. Kruszewski Z. (2003): Centralny Okręg Wiedzy, Edukacji, Nauki, Wysokich Technik i Technologii. Towarzystwo Naukowe Płockie, Płock. 8. Kruszewski Z., J. Rutkowska, A. Straszak (2007): Centralny E-Okręg Wiedzy i Twórczości, w: Wybrane problemy elektronicznej gospodarki, red. M. Niedźwiedziński, Monografia, Łódź. 9. Ogle R. (2007): Smart Word. Breakthrough Creativity and the New Science of Ideas. Harvard Business Press, Boston. 10. Prahalad C., M. Krishnan (2008): The New Age of Innovation. Driving Co-Created Value through Global Networks. McGraw-Hill, New York. 11. Skarzynski P., R. Gibson (2008): Innovation to the Core. A Blueprint for Transforming the way your Company Innovates. Harvard Business Press, Boston.

183 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Straszak A. (2006): Inteligentne zarządzanie w społeczeństwie informatycznym i gospodarce globalnej, w: red. K. Mańczak, X-lecie WyŜszej Szkoły Informatyki Stosowanej i Zarządzania. Oficyna WSISiZ, Warszawa. 13. Straszak A. (2008): Rola informatyki w tworzeniu regionów wiedzy i innowacji oraz ich synergetycznych związków, w: Wybrane problemy elektronicznej gospodarki, red. M. Niedźwiedziński i K. Lange-Sadzińska, Monografia. Łódź. 14. Straszak A. (2005): Strategia Lizbońska UE. Kluczowy czynnik tworzenia się społeczeństwa wiedzy i gospodarki opartej na wiedzy w Polsce. Studia i Materiały Polskiego Stowarzyszenia Zarządzania Wiedzą, nr 4. PSZW, Bydgoszcz. 15. Straszak A. (2008): Systemowo-informatyczne oparte na e-wiedzy narzędzia do wspomagania walki o wysoko sprawne i przyjazne państwo. Studia i Materiały Polskiego Stowarzyszenia Zarządzania Wiedzą, nr 14. PSZW, Bydgoszcz. 16. Stroiński M., J. Węglarz (2008): Znaczenie e-infrastruktury dla nauki. Nauka, nr 2. PAN, Warszawa. 17. Studziński J., A. Straszak (2007): Ekspertyza IBS PAN dla GIOS, grudzień. Warszawa. 18. Tapscott D. (1996): Digital Economy. Promise and Peril in the Age of Networked Intelligence. McGraw-Hill, New York. 19. Tapscott D., A. Willams (2008): Wikinomics. How Mass Collaboration Changes Everything Portfolio. New York. 20. Toffler A., H. Toffler (2006): Revolutionary Wealth. A. Knopf, New York. 21. The UK Governments Foresight Programme, Annual Review 2007, Warsh D. (2006): Knowledge and the Wealth of Nations. W.W. Norton & Comp., New York. 23. Wierzbicki A.P. (2008): Badania operacyjne i systemowe e epoce cywilizacji wiedzy. BOS 2008 (w druku). 24. Wierzbicki A.P., Y. Nakamori (2006): Creative Space: Models of Knowledge Creation Processes for the Knovledge Civilization Age. Springer, Berlin. 25. Wierzbicki A.P., Y. Nakamori (2007): Creative Environments: Issues of Creativity Support for the Knowledge Civilization Age. Springer, Berlin.

184 184 Andrzej Straszak, Jan Studziński Informatyka i inteligentne zarzadzanie w globalnym wysokozinformatyzowanym świecie ludzi oraz globalnej gospodarce rynkowej opartych na wiedzy INFORMATICS AND INTELLIGENCE MANAGENMENT WITHIN GLOBAL HIGHLY INFORMATIZED HUMANITY WORLD AND GLOBAL MARKED ECONOMY BASED ON KNOWLEDGE Summary Next Lisbon Strategy for is needed for all EU members to stimulate knowledge-based as well as advanced ICT based economies and societies. The New Age of Innovation and Knowledge is coming, and the key to creating value and the future growth of every business depends on accessing a global network of resources to co-create unique experiences, one at a time. To achieve this CEO, executives and managers at every must transform their business process, technical system, and supply chain management, implementing key social, intellectual and technology architecture requirements to create on ongoing innovation and knowledge advantage, eco-info-techno redesigning systems to co-create value with customers and marketplaces for ideas, innovations and uniquely qualified minds and connect all parts of a firm to this process. Keywords: advanced ICT, 21. century management, knowledge based-economy, eco-info-techno redesigning, innovation and knowledge based Andrzej Straszak 1,2,3 Jan Studziński 1,2 1 Instytut Badań Systemowych PAN, Warszawa 2 Szkoła WyŜsza im. Pawła Włodkowica, Płock 3 WyŜsza Szkoła Informatyki Stosowanej i Zarządzania, Warszawa andrzej.straszak@ibspan.waw.pl jan.studzinski@ibspan.waw.pl

185 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, JAN STUDZIŃSKI Instytut Badań Systemowych PAN Warszawa PROJEKTOWANIE ZINTEGROWANEGO SYSTEMU INFORMATYCZNEGO ZARZĄDZANIA MIEJSKĄ SIECIĄ WODOCIĄGOWĄ10 Streszczenie W artykule omawia się proces tworzenia informatycznego systemu zarządzania miejską siecią wodociągową na przykładzie systemu budowanego dla wodociągów rzeszowskich. Pokazano strukturę i funkcje systemu, opisano problemy związane z jego wdroŝeniem oraz przedstawiono wnioski wynikające z dotychczasowych doświadczeń eksploatacyjnych. System jest opracowywany w Instytucie Badań Systemowych PAN w ramach projektu rozwojowego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa WyŜszego. Słowa kluczowe: Systemy SWD, informatyczne systemy zarządzania, miejskie systemy dystrybucji wody, systemy monitoringu, systemy GIS, mapy numeryczne, modele hydrauliczne sieci wodociągowych 1. Wprowadzenie Systemy informatyczne stosowane do kompleksowego zarządzania przedsiębiorstwami wodociągowymi, to w Polsce jeszcze rzadkość. Przy czym przez zarządzanie kompleksowe rozumiemy tutaj wykonywanie przez system zarówno zadań organizacyjno-finansowych (gospodarka magazynowa, księgowość, obsługa klientów przedsiębiorstwa itp.), jak i technicznotechnologicznych (symulacja komputerowa realizowanego procesu, optymalizacja i sterowanie procesem itp.). Wykonujący takie zadania system informatyczny powinien składać się ze współpracujących ze sobą modułów odpowiedzialnych za funkcje administracyjne i techniczne. Jednak powszechną praktyką w krajowych przedsiębiorstwach wodociągowych jest obecnie albo wdraŝanie systemów odpowiedzialnych jedynie za sferę działań administracyjnych lub tylko technicznych, albo najczęściej eksploatacja programów wykonujących pojedyncze zadania związane z zarządzaniem przedsiębiorstwem i nie zintegrowanych w formie jednolitego systemu. Dlatego zastaje się zwykle taką sytuację, Ŝe w poszczególnych działach przedsiębiorstwa wodociągowego funkcjonują programy do obliczania płac, do rejestracji sprzedawanej wody, monitorujące przepływy i ciśnienia na sieci wodociągowej czy systemy mapy numerycznej, natomiast nie ma między nimi komunikacji i równieŝ zwykle nie planuje się ich integracji a jedynie kupowanie nowych programów do nowych zadań. Sytuacja taka spowodowana jest na ogół dwiema przyczynami: po pierwsze, takich zintegrowanych systemów informatycznych nie ma na rynku i trzeba je tworzyć, co jest sprawą trudną od strony organizacyjnej i kosztowną, ponadto z braku odpowiednich doświadczeń równieŝ niepewną pod względem spodziewanych rezultatów; brak takich doświadczeń powoduje równieŝ, Ŝe decydenci nie bardzo orientują się w tym, czego mogą się spodziewać po wdroŝeniu takiego systemu, stąd ich na ogół niechęć do rozpoczynania takich prac i finansowania ich ze środków 10 Praca wykonana w ramach projektu rozwojowego MNiSzW nr R

186 186 Jan Studziński Projektowanie zintegrowanego systemu informatycznego zarządzania miejską siecią wodociągową własnych przedsiębiorstwa; po drugie, wdraŝanie takiego systemu w przedsiębiorstwie na ogół dezorganizuje jego pracę w znacznym obszarze, co nie jest dobrze przyjmowane przez załogę i kierownictwo; wdraŝanie takiego systemu często pociąga za sobą równieŝ konieczność wprowadzenia zmian organizacyjnych w przedsiębiorstwie, co równieŝ napotyka na czysto psychologiczne opory przed zmianą dotychczasowego status quo. Znacznie łatwiej, taniej i bezpieczniej jest kupić pojedynczy, sprawdzony juŝ gdzie indziej program i wdraŝać go w wybranym i wydzielonym dziale przedsiębiorstwa i postępować tak sukcesywnie, dokupując kolejno nowe programy dla innych działów i nowych zadań. Taka polityka informatyzacji przedsiębiorstwa, podyktowana niewiedzą o moŝliwościach oferowanych przez zintegrowane systemy informatyczne, wysokimi kosztami ich opracowania, niepewnością powodzenia całego złoŝonego przedsięwzięcia i duŝymi spodziewanymi perturbacjami organizacyjnymi jest zrozumiała, niemniej niewłaściwa, co najmniej z jednego powodu: rosnąca liczba róŝnych niezaleŝnych programów obsługujących róŝne działy przedsiębiorstwa prowadzi do jego stopniowej dezintegracji i po przekroczeniu pewnej liczby tych programów uniemoŝliwia ich późniejszą integracje; w rezultacie takie postępowanie prowadzi w dalszej perspektywie do skomplikowania zarządzania przedsiębiorstwem a nie jego ułatwienia, co zwykle jest przecieŝ głównym powodem jego informatyzacji. Jednocześnie ta niekorzystna sytuacja moŝe i powinna się zacząć wkrótce zmieniać, poniewaŝ po wstąpieniu Polski do UE przedsiębiorstwa wodociągowe uzyskały moŝliwość pozyskiwania duŝych środków finansowych na informatyzację z licznych europejskich programów pomocowych (fundusze strukturalne, programy spójności itp.) a takŝe uzyskały dostęp do doświadczeń, firm oraz technik i technologii informatycznych zachodnioeuropejskich i światowych, znacznie bardziej rozwiniętych w tym zakresie, niŝ opracowania krajowe. W artykule przedstawiono kolejno: obecny stan informatyzacji krajowych przedsiębiorstw wodociągowych w zakresie zadań technicznych, strukturę i funkcje systemu zarządzania siecią wodociągową wdraŝanego w wodociągach rzeszowskich, proces tworzenia systemu i odniesienia tego procesu do prezentowanej w literaturze metodologii rozwijania informatycznych systemów wspomagania decyzji, wpływ wdraŝanego systemu na infrastrukturę informatyczną i organizację całego przedsiębiorstwa wodociągowego, wynikające z dotychczasowych doświadczeń eksploatacyjnych plany rozbudowy systemu rzeszowskiego o kolejne moduły i funkcje zwiększające jego funkcjonalność i efektywność. 2. Stan informatyzacji przedsiębiorstw wodociągowych Informatyzacja krajowych przedsiębiorstw wodociągowych zaczęła się na większą skalę dopiero po transformacji ustrojowej w Polsce, tzn. po roku 1989, natomiast znacznie przyspieszyła dopiero po wstąpieniu polski do UE, czyli od 3 lat. UmoŜliwiły to znaczne środki finansowe, jakie moŝna na ten cel pozyskiwać z Unii Europejskiej, oraz napływ do Polski w wyniku tych wydarzeń nowoczesnych światowych technik i technologii informatycznych. Jednak mimo tych korzystnych obecnie uwarunkowań sytuacja w wodociągach w tym zakresie nie jest dobra, poniewaŝ trudno szybko nadrobić wieloletnie opóźnienia w obszarze badawczym i zmienić nabyte niewłaściwe przyzwyczajenia w sferze psychicznej. Opóźnienia badawcze, to przede wszystkim brak własnych sprawdzonych rozwiązań w zakresie narzędziowych aplikacji branŝowych, takich jak systemy map numerycznych, systemy monitoringu czy komputerowe modele hydrauliczne sieci wodociągowych. W rezultacie większość programów wdraŝanych w przedsiębiorstwach wodociągowych pochodzi

187 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, z zagranicy, co często oznacza, Ŝe nie są one dopasowane do polskich uwarunkowań. Z kolei niewłaściwe przyzwyczajenia dotyczą braku ścisłej współpracy między sferą gospodarczą a naukowo-badawczą w Polsce oraz takŝe braku współpracy i wymiany doświadczeń między samymi przedsiębiorstwami. Brakuje tu nie tylko przyzwyczajeń, ale takŝe formalnych mechanizmów, które taką współpracę mogłyby ułatwić. Rezultat jest taki, Ŝe róŝne przedsiębiorstwa samodzielnie zakupują róŝne aplikacje narzędziowe do zarządzania siecią wodociągową i ta róŝnorodność uniemoŝliwia potem integrację programów w ramach jednego przedsiębiorstwa i wymianę doświadczeń między przedsiębiorstwami. Stosunkowo najlepsza sytuacja jest w zakresie wdraŝania map numerycznych i systemów monitoringu sieci wodociągowych, najgorsza dotyczy stosowania modeli hydraulicznych oraz programów optymalizacji do projektowania i sterowania sieciami a takŝe integrowania róŝnych programów do postaci informatycznych systemów wspomagania decyzji (Karczmarska, 2008). 3. Opis informatycznego systemu zarządzania siecią wodociągową W Instytucie Badań Systemowych od kilku lat prowadzi się współpracę z Miejskim Przedsiębiorstwem Wodociągów i Kanalizacji w Rzeszowie, dotyczącą komputeryzacji miejskiego systemu wodno-ściekowego. Jednym z elementów tego systemu jest sieć wodociągowa. Komputeryzacja sieci polega na opracowaniu i wdroŝeniu systemu informatycznego zarządzania obiektem, z uwzględnieniem funkcji technicznych i administracyjnych realizowanych w ramach zarządzania. Funkcje techniczne, to: monitoring przepływów i ciśnień w wybranych punktach sieci, obliczenia hydrauliczne wykonane dla wszystkich rur i węzłów sieci wodociągowej, wizualizacji sieci w postaci mapy numerycznej, lokalizacja awarii, optymalizacja i projektowanie oraz generowanie planów rewitalizacji sieci, sterowanie siecią wodociągową, wykonywanie róŝnorodnych analiz przestrzenno-tematycznych. Z kolei funkcje administracyjne, to: rejestracja uŝytkowników sieci klientów Przedsiębiorstwa, rejestracja opracowanych projektów technicznych i śledzenie ich realizacji, rejestracja odbiorów technicznych i stanów awaryjnych, ewidencja i śledzenie realizacji planowanych przeglądów eksploatacyjnych. Schemat tego systemu jest przedstawiony na rys. 1 (Karczmarska, 2007). Nie wszystkie pokazane tam moduły są juŝ zakończone i równieŝ nie moŝna uznać, Ŝe struktura tego systemu jest juŝ zamknięta i Ŝadne nowe aplikacje nie zostaną do niego włączone, poniewaŝ system wykonywany w postaci autonomicznych i jednocześnie współpracujących ze sobą modułów jest otwarty i znajduje się ciągle jeszcze w fazie rozbudowy. Zasada funkcjonowania systemu jest następująca (Studziński, 2008): Z Działu Geodezji Urzędu Miasta pozyskuje się w formie cyfrowej mapę geodezyjną sieci wodociągowej. Jest ona wprowadzana do systemu G/Technology w Przedsiębiorstwie (produkt firmy Intergraph), będącego aplikacją branŝową systemu GIS i generującego mapę numeryczną sieci. Kluczowym elementem systemu jest BranŜowa Baza Danych, zawierająca wszystkie umieszczone na mapie geodezyjnej informacje o sieci wodociągowej, uzupełnione w Przedsiębiorstwie o dodatkowe dane archiwalne o sieci. W rezultacie system G/Technology jest w stanie generować graf geodezyjny sieci wodociągowej, będący cyfrowym odzwierciedleniem mapy geodezyjnej. Jednak ten graf ma szereg wad uniemoŝliwiających jego wykorzystanie w obliczeniach i analizach operacyjnych. Między innymi ma on szereg nieciągłości wynikających z tego, Ŝe takie nieciągłości znajdują się na rysunku sieci tworzonym przez geodetę. Dlatego pierwszą czynnością realizowaną przez system

188 188 Jan Studziński Projektowanie zintegrowanego systemu informatycznego zarządzania miejską siecią wodociągową G/Technology jest transformacja grafu geodezyjnego do postaci tzw. grafu topologicznego o poprawionej strukturze. Na podstawie tego grafu moŝna wykonywać róŝnorodne analizy przestrzenno-tematyczne dotyczące sieci, między innymi takie jak: śledzenie ciągłości sieci wodociągowej w wybranym jej obszarze (por. rys. 2), znajdowanie najkrótszej drogi w sieci między dwoma zadanymi punktami (por. rys. 3), lokalizacja zasuw odcinających fragment sieci, w którym nastąpiła awaria (por. rys. 4), wyznaczanie obszarów nie zabezpieczonych hydrantami na wypadek poŝaru (por. rys. 5) itp. S O K DANE Z GEODEZJI (po konwersji) G /T e c h n o lo g y ( e d y to r g r a fic z n y ) P P D P A S Z P O R T O W A B A Z A D A N Y C H S I E C I W O D O CĄG O W E J B R A Nś O W A B A Z A D A N Y C H B B D W a ria n t s ta n u r z e c z y w is te g o i w a r ia n ty p r z e w id y w a n y c h s ta n ó w a w a r y j n y c h S Z T A p lik a c je s y s te m u F K A p li k a c ja M E D IA A p lik a c ja O T A p lik a c j a G W Ś A p lik a c ja W T A p l ik a c ja A W / P E O B L IC Z E N IA H Y D R A U L IC Z N E S IE C I W O D O C IA G O W E J O P T Y M A L IZ A C J A MONITORING S T R S T E R O W A N IE s ie c ią w o d o c ią g o wą Rys. 1. Schemat informatycznego systemu zarządzania wdraŝanego w MPWiK w Rzeszowie Rys. 2. Śledzenie ciągłości topologicznej sieci wodociągowej ograniczone do zdefiniowanego obszaru sieci, w systemie G/Technology

189 h h h 1 h 5k 5k 1 g g g f. g 4 h g 3 g g g g g g f. g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Rys. 3. Śledzenie najkrótszej drogi w sieci wodociągowej między dwoma punktami, w systemie G/Technology g g g g g g g g g g g Rys. 4. Śledzenie obszaru sieci wodociągowej z miejsca wystąpienia awarii do najbliŝszych zasuw odcinających, w systemie G/Technology Graf topologiczny sieci wodociągowej umoŝliwia wprawdzie wykonywanie róŝnorodnych analiz sieci, nie umoŝliwia jednak wykonywania obliczeń hydraulicznych, poniewaŝ nie zawiera węzłów, które nie występują równieŝ na mapie geodezyjnej. Dlatego kolejną czynnością realizowaną przez system G/Technology jest transformacja grafu topologicznego do postaci tzw. grafu hydraulicznego, w którym na wszystkich przecięciach i końcówkach rur wodociągowych wprowadza się węzły: montaŝowe (punkty przecięcia rur wewnątrz sieci), zasilające (źródła wody), odbiorcze (uŝytkownicy sieci) i pomiarowe (punkty pomiarowe systemu monitoringu). KaŜdy obiekt grafu sieci na mapie numerycznej ma swój opis w BranŜowej Bazie Danych, stanowiącej integralną część systemu G/Technology. Opisy węzłów pomiarowych są aktualizowane na bieŝąco danymi przekazywanymi z punktów pomiarowych systemu monitoringu zainstalowanego

190 190 Jan Studziński Projektowanie zintegrowanego systemu informatycznego zarządzania miejską siecią wodociągową na sieci wodociągowej. Obecny system monitoringu sieci wodociągowej w Rzeszowie składa się z 30 punktów pomiarowych, przekazujących do systemu G/Technology informacje o mierzonych ciśnieniach i przepływach (śyła, 2008). Transmisja danych z punktów pomiarowych do serwera systemu monitoringu odbywa się dla 15 punktów za pomocą telefonii komórkowej (system GPRS) oraz dla pozostałych punktów drogą radiową. W systemie monitoringu wizualizację, archiwizację i przetwarzanie danych pomiarowych wykonuje program ProconWin firmy Infoprod (rys. 6). Rys. 5. Lokalizacja hydrantów zapewniających ochronę przeciwpoŝarową w wybranym osiedlu, w systemie G/Technology Rys. 6. Układ węzłów pomiarowych systemu monitoringu sieci wodociągowej Rzeszowa System monitoringu słuŝy do bieŝącej obserwacji stanu pracy sieci wodociągowej i równieŝ do kalibracji jej modelu hydraulicznego. Do uruchomienia modelu hydraulicznego system

191 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, G/Technology generuje odpowiednie pliki danych wejściowych z danymi pobranymi z BranŜowej Bazy Danych. Dla sieci wodociągowej w Rzeszowie uruchomiono trzy modele hydrauliczne: EPANET, dostępny w Internecie, OHIO (ObliczeniaHydrauliczneIOptymalizacja), opracowany w IBS PAN (Pawlak, 2008), oraz MOSUW (Modelowanie Optymalizacja Sterowanie Układów Wodciągowych), będący adaptacją modelu opracowanego i funkcjonującego w Niemczech (Straubel, Studzinski, 2000). Modele te róŝnią się algorytmami obliczania układów równań algebraicznych opisujących sieć wodociągową oraz zakresem wykonywanych funkcji: EPANET wykonuje obliczenia hydrauliczne sieci, OHIO dodatkowo dokonuje optymalizacji sieci za pomocą pewnego algorytmu optymalizacji jednokryterialnej, za pomocą modelu MOSUW moŝna wykonać obliczenia optymalizacji i sterowania siecią wodociągową za pomocą metody optymalizacji wielokryterialnej. W modelu OHIO moŝna uruchomić funkcje sygnalizacji stanu ciśnień i przepływów w sieci oznaczając róŝnymi kolorami węzły o róŝnych ciśnieniach (por. rys. 7) i róŝnokolorowymi strzałkami rury o róŝnych przepływach (por. rys. 8). Rys. 7. Ekran programu OHIO z sygnalizacją stanu ciśnień w węzłach sieci

192 192 Jan Studziński Projektowanie zintegrowanego systemu informatycznego zarządzania miejską siecią wodociągową Rys. 8. Ekran programu OHIO z sygnalizacją stanu przepływów w odcinkach sieci Programy wchodzące w skład systemu informatycznego (rys. 1) moŝna odpowiednio pogrupować, tworząc trzy funkcjonalne systemy działające w ramach systemu informatycznego: System Zarządzania Technicznego (SZT) uwzględnia w swojej strukturze moduły funkcyjne: AW (obsługa AWarii), PE (obsługa planowanych PrzeglądówEksploatacyjnych), system monitoringu, programy obliczeń hydraulicznych (EPANET, OHIO lub MOSUW) i sprzęgnięte z nimi algorytmy optymalizacji i sterowania, oraz zapewnia sprawną eksploatację sieci istniejącej oraz optymalne planowanie rozbudowy i modernizacji sieci. System Obsługi Klienta (SOK) uwzględnia moduły funkcyjne: WT (wydawanie WarunkówTechnicznych), OT (przyjmowanie OdbiorówTechnicznych), MEDIA / GWŚ (obsługa GospodarkiWodnoŚciekowej) i system G/Technology do realizacji analiz ilościowych i jakościowych, oraz zapewnia poprzez szybki dostęp do informacji o kliencie i obiektach sieci sprawną obsługę klienta od etapu złoŝenia warunków technicznych dotyczących jego przyłączenia do sieci wodociągowej, poprzez etapy projektu, uzgodnień, budowy, odbioru technicznego, aŝ do etapu zawarcia umowy, a w dalszym ciągu zapewnia systematyczne prowadzenie odczytów wodomierza, wystawianie faktur i kontrolę płatności. System Eliminowania Strat (STR) rozumiany jako narzędzie dostępu do róŝnych informacji o systemie produkcji, dystrybucji i sprzedaŝy wody z moŝliwością wykonywania przestrzennych analiz porównawczych danych z Systemu Obsługi Klienta (SOK) oraz danych gromadzonych przez System Zarządzania Technicznego (SZT), pozwala stworzyć i uruchomić procedury zmierzające do eliminowania strat wody.

193 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Zmiany organizacyjne w przedsiębiorstwie Wprowadzanie złoŝonego systemu informatycznego w Przedsiębiorstwie pociąga za sobą konieczność wprowadzenia w nim pewnych zmian organizacyjnych (Karczmarska, Studziński. 2008). System działa w sieci komputerowej Przedsiębiorstwa, która w miarę instalacji kolejnych programów musiała ulec rozszerzeniu (por. rys. 9). W chwili obecnej w sieci pracuje 8 serwerów z bazami danych róŝnych programów składających się na tworzony system informatyczny (Posiak, 2008). Rys. 9. Sieć komputerowa sieci wodociągowej w Rzeszowie Jednocześnie system wymusza tworzenie nowych stanowisk pracy w róŝnych działach Przedsiębiorstwa do obsługi róŝnych modułów systemu: mapy numerycznej do wizualizacji sieci i wykonywania analiz, monitoringu do obserwacji aktualnego stanu sieci, modeli hydraulicznych i programów optymalizacji do sterowania siecią oraz planowania i wykonywania prac projektowych. W ten sposób pełni on rolę integrującą w Przedsiębiorstwie, poniewaŝ pracownicy róŝnych działów pracujący w ramach jednego systemu są zmuszeni ze sobą współpracować. 6. Problemy z realizacją systemu informatycznego Przedstawiony system informatyczny do zarządzania siecią wodociągową jest wdraŝany w wodociągach rzeszowskich. Proces jego tworzenia i implementacji róŝni się, niestety, od modelowych procedur postępowania, zalecanych w literaturze do projektowania systemów informatycznych wspomagania decyzji (Rojek, 2007). Problemy występujące podczas takiej pracy są zasadniczo trzech rodzajów: organizacyjne, merytoryczne i finansowe. Problemy organizacyjne są związane z kompletowaniem zespołów wykonawczych, tak po stronie realizatora, którym w omawianym przypadku jest placówka naukowa IBS PAN, jak i po

194 194 Jan Studziński Projektowanie zintegrowanego systemu informatycznego zarządzania miejską siecią wodociągową stronie beneficjenta, czyli MPWiK w Rzeszowie, oraz z zapewnieniem dobrej współpracy obu zespołów. Nie jest to takie proste, poniewaŝ zespól badawczy jest interdyscyplinarny, złoŝony ze specjalistów róŝnych dziedzin: matematyków, automatyków, programistów, informatyków i technologów, którzy operują na ogół róŝnymi specjalistycznymi językami, natomiast zespół branŝowy jest złoŝony z inŝynierów praktyków, mających często niechętny, bo pragmatyczny stosunek do teoretycznych wypowiedzi akademickich. Stworzenie takich zespołów a następnie zapewnienie przez dłuŝszy okres czasu poprawnej kooperacji między nimi jest trudnością, która często uniemoŝliwia realizację projektu. Problemy merytoryczne polegają na pojawianiu się w trakcie realizacji prac badawczych nowych zagadnień, których wcześniej nie przewidziano a które muszą być rozwiązane, aby prace zakończyły się sukcesem. W przypadku omawianego systemu informatycznego sytuacje takie występowały praktycznie na kaŝdym etapie badań, rozszerzając kaŝdorazowo zakres prac i zwiększając takŝe ponoszone koszty. Tworzony system informatyczny składa się z trzech podstawowych modułów: systemu mapy numerycznej z BranŜową Bazą Danych, systemu monitoringu oraz modeli hydraulicznych z algorytmami optymalizacji. Pierwsze problemy pojawiły się juŝ przy opracowywaniu mapy numerycznej, gdy okazało się, Ŝe dane dostarczane z Działu Geodezji Urzędu Miasta, na których podstawie tworzy się graf geodezyjny sieci wodociągowej, są niepełne i nie pozwalają na wykonywanie obliczeń hydraulicznych. Aby z grafu geodezyjnego utworzyć graf hydrauliczny, umoŝliwiający takie obliczenia, naleŝało opracować procedury zapewniające ciągłość grafu i generujące węzły sieci. Kolejny problem związany ze sprzęgnięciem mapy numerycznej z modelem hydraulicznym powstał, gdy stwierdzono, Ŝe dane geodezyjne dotyczące sieci nie umoŝliwiają na określenie współrzędnej wysokościowej wygenerowanych punktów węzłowych. NaleŜało opracować kolejną procedurę do aproksymacji wysokości węzłów sieci na podstawie współrzędnych wysokościowych miejskich punktów geodezyjnych, którymi dysponował Urząd Miejski. Zastosowano przy tym, dla celów porównawczych, dwa algorytmy: aproksymacji krigingowej oraz aproksymacji geometrycznej, pokrywając trójkątami przestrzeń wyznaczoną punktami geodezyjnymi. Problemy związane z systemem monitoringu dotyczyły przede wszystkim liczby i lokalizacji punktów pomiarowych na sieci wodociągowej oraz wyboru sposobu transmisji danych z punktów pomiarowych do programu wizualizacji i archiwizacji. Liczba punktów pomiarowych, ze względu na koszty ich montowania, powinna być moŝliwie mała i jednocześnie ilość przekazywanych przez nie informacji o sieci powinna być moŝliwie duŝa. Z kolei transmisja danych moŝe odbywać drogą radiową, telefonii komórkowej lub kablową i zasadniczo nie ma wiarygodnych analiz porównawczych, które by wykazywały jednoznacznie wyŝszość któregoś z tych systemów. Dlatego w Rzeszowie budowę systemu monitoringu na sieci wodociągowej rozpoczęto początkowo od jednej pilotowej dzielnicy i kilku punktów pomiarowych i stopniowo rozbudowując system osiągnięto obecnie poziom 30 punktów pomiarowych rozmieszczonych na całej sieci, przy czym przede wszystkim zlokalizowane są one w przepompowniach strefowych, w punktach źródłowych i na końcówkach sieci. Odnośnie systemów transmisji danych, działają obecnie w Rzeszowie, równieŝ dla celów porównawczych, równolegle trzy systemy: telemetryczny (kablowy), komórkowy (GPRS) i radiomodemowy. Problemy związane z modelami hydraulicznymi dotyczyły zasadniczo czterech zagadnień: wyboru właściwej kombinacji pierścieni sieci wodociągowej do konstruowania układu równań algebraicznych opisujących sieć, wyboru metody rozwiązywania tego układu równań, stopnia

195 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, szczegółowości generowanych przez mapę numeryczną grafów hydraulicznych oraz wyboru metody optymalizacji do kalibracji, projektowania i sterowania siecią wodociągową. W przypadku pierścieniowej sieci wodociągowej liczba moŝliwych kombinacji pierścieni rośnie silnie nieliniowo wraz z liczbą tych pierścieni a poniewaŝ algorytmy obliczeniowe są przybliŝone, więc ostatecznie sformułowana postać układu równać ma istotne znaczenie na wyniki obliczeń. W tworzonym w IBS PAN modelu OHIO przyjęto przy wyborze kombinacji pierścieni zasadę, aby łączna długość rur w wybranej kombinacji pierścieni była minimalna. Odnośnie moŝliwych do zastosowania metod rozwiązywania układów nieliniowych równań algebraicznych są dwie moŝliwości: stosowanie algorytmów specjalizowanych, uwzględniających występowanie równań liniowych i nieliniowych w układzie równań modelu i rozwiązujących je w sposób rekurencyjny, oraz stosowanie algorytmów traktujących układ równań modelu jako jedną całość i rozwiązujących go iteracyjnie. W omawianym przypadku, dla celów porównawczych, zastosowano oba podejścia: w modelu OHIO do rozwiązywania równań modelu stosuje się specjalizowany algorytm rekurencyjny Crossa, natomiast w modelu MOSUW stosuje się klasyczny algorytm iteracyjny Newtona-Raphsona. Kwestia konieczności róŝnicowania szczegółowości grafów hydraulicznych generowanych przez system mapy numerycznej do modelu hydraulicznego wyniknęła w momencie, gdy generowane grafy obejmowały coraz większy obszar sieci i stawały się coraz bardziej szczegółowe. Gdy grafy sieci były ograniczone na przykład do jednej dzielnicy miasta, mogły wtedy bez szkody dla obliczeń zawierać całą strukturę wodociągową, tzn. wszystkie występujące w niej rury nawet o najmniejszych średnicach i wszystkie przyłącza, stanowiące wówczas węzłowe punkty rozbioru. Natomiast w miarę rozszerzania się obszaru sieci objętej obliczeniami i związanego z tym wzrostu liczby równań modelu, czas obliczeń coraz bardziej się wydłuŝał aŝ do przypadków zawieszania się programu. W rezultacie wprowadzono do obliczeń hydraulicznych dwie modyfikacje: Pierwsza polega na moŝliwości zastępowania rozbiorów węzłowych rozbiorami odcinkowymi, przy czym rozbiór odcinkowy oznacza zsumowane rozbiory węzłowe, traktowane w obliczeniach jako łączne obciąŝenie rury, której są przyporządkowane. Takie postępowanie znacznie zmniejsza liczbę równań modelu, poniewaŝ eliminuje liczne węzły odbiorcze i łączące je odcinki sieci, zastępując je jednym przewodem i jednym rozbiorem odcinkowym. Druga modyfikacja polega na moŝliwości generowania przez mapę numeryczną trzech rodzajów grafów hydraulicznych: maksymalnego, minimalnego i mieszanego. Graf maksymalny obejmuje wszystkie rury i przyłącza sieci traktowane jako węzły odbiorcze i moŝe być uŝywany albo do wizualizacji sieci wodociągowej albo do obliczeń hydraulicznych w przypadku małych fragmentów sieci. Graf minimalny obejmuje wszystkie rury o średnicach większych od zadanej, a więc w praktyce przewody magistralne, i operuje głownie rozbiorami odcinkowymi, i moŝe być uŝyty do obliczeń hydraulicznych całej sieci wodociągowej, chociaŝ te obliczenia mają wówczas charakter bardzo ogólny i poglądowy. Graf mieszany obejmuje wszystkie rury i przyłącza sieci traktowane jako węzły odbiorcze w przypadku wybranego ograniczonego fragmentu sieci oraz przewody magistralne i rozbiory odcinkowe dla pozostałej części sieci i moŝe być uŝywany do projektowania i optymalizacji sieci wodociągowej w tym fragmencie. Metody optymalizacji stosowane w zarządzaniu sieciami wodociągowymi mogą być dwóch rodzajów: jednokryterialne i wielokryterialne. Optymalizacja jednokryterialna polega na sformułowaniu kryterium w postaci pojedynczej funkcji celu, najczęściej o charakterze technicznym, względnie na sformułowaniu kryterium optymalizacji będącego sumą kilku funkcji

196 196 Jan Studziński Projektowanie zintegrowanego systemu informatycznego zarządzania miejską siecią wodociągową celu z przyporządkowanymi im wagami, a następnie na rozwiązaniu zadania minimalizacji lub maksymalizacji kryterium jedną z metod programowania matematycznego, stosując gradientowe lub bezgradientowe metody optymalizacji statycznej. Takie postępowanie jest stosunkowo proste, w jego wyniku otrzymuje się jednoznaczne rozwiązanie, jednak stosowanie pojedynczej funkcji celu czy nawet sumy kilku funkcji z wagami bardzo ogranicza zakres badań. Z kolei optymalizacja wielokryterialna polega na minimalizacji lub maksymalizacji kilku niezaleŝnych funkcji celu. Takie postępowanie jest trudne od strony obliczeniowej i zwykle bardzo czasochłonne, dając w rezultacie nie jedno rozwiązanie a zbiór rozwiązań quasi-optymalnych, z których naleŝy dopiero wybrać rozwiązanie najbardziej korzystne. Ogromną jego zaletą jest natomiast moŝliwość badania sieci wodociągowej z uwzględnieniem bardzo róŝnych warunków pracy, co upodabnia proces obliczeń do rzeczywistych warunków eksploatacji. Biorąc pod uwagę wady i zalety obu rodzajów optymalizacji, zainstalowano w programie OHIO algorytm optymalizacji jednokryterialnej a w programie MOSUW, dla porównania, algorytm optymalizacji wielokryterialnej. Problemy finansowe występujące przy realizacji omawianych prac dotyczą zwykle trudności z zaplanowaniem przewidywanych kosztów. Prace tego rodzaju mają charakter innowacyjny a nie rutynowy i w znacznym stopniu aplikacyjny a nie jedynie teoretyczny, i jak wykazano wyŝej nie moŝna na ich początku przewidzieć wszystkich problemów, które pojawia się juŝ w trakcie realizacji i które muszą być rozwiązane, aby wymagane wdroŝenie zakończyło się powodzeniem. Stąd konieczność duŝej elastyczności tak w planowaniu, jak i w realizacji wydatków, co jest trudne do urzeczywistnienia w obecnym krajowym systemie przyznawania środków na projekty badawcze, szczególnie w sytuacji, gdy te środki są bardzo ograniczone. Wydaje się jednak, Ŝe ta niekorzystna sytuacja zaczyna powoli się zmieniać w związku z coraz szerszym dostępem do środków finansowych Unii Europejskiej, które są znacznie większe. 7. Uwagi końcowe Przedstawiono opis i strukturę systemu informatycznego zaprojektowanego do kompleksowego zarządzania miejską siecią wodociągową, problemy, jakie powstają przy tego typu pracach o charakterze badawczo-rozwojowym, a takŝe zmiany organizacyjne, jakie wdraŝanie takiego systemu wymusza w badanym Przedsiębiorstwie. Przedstawiony system nie jest jeszcze zakończony i jego rozbudowa ciągle trwa, w znacznym stopniu prowadzona juŝ samodzielnie przez Przedsiębiorstwo, w szczególności w zakresie rozbudowy systemu monitoringu oraz aktualizacji mapy numerycznej sieci wodociągowej. NaleŜy przyznać, Ŝe tworzenie takiego zintegrowanego systemu informatycznego jest zadaniem złoŝonym i kosztownym, jednak wydaje się, Ŝe taka jest właśnie przyszłość informatyzacji przedsiębiorstw wodociągowych a kolejne wdroŝenia, po zdobyciu obecnych doświadczeń, będą juŝ znacznie łatwiejsze, szybsze i takŝe tańsze.

197 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Literatura 1. Karczmarska D. (2007) Uruchomienie komputerowego systemu wspomagania decyzji projektanta i operatora sieci wodociągowej. Raport Badawczy IBS PAN i MPWiK Rzeszów, Warszawa-Rzeszów Karczmarska D. (2008) Stan komputeryzacji wybranych wodociągów krajowych w zakresie systemów monitoringu, mapy numerycznej i obliczeń hydraulicznych. Raport Badawczy IBS PAN i MPWiK Rzeszów, Warszawa-Rzeszów Karczmarska D., Studziński J. (2008) Restrukturyzacja przedsiębiorstwa wodociągowego wymuszana wdraŝaniem zintegrowanego systemu informatycznego zarządzania. Raport Badawczy IBS PAN i MPWiK Rzeszów, Warszawa-Rzeszów Pawlak A. (2008) OHIO aplikacja do modelowania i optymalizacji układu dystrybucji wody. Raport Badawczy IBS PAN, Warszawa Posiak K. (2008) WdraŜanie, eksploatacja i rozwój sieci komputerowej w Miejskim Przedsiębiorstwie Wodociągów i Kanalizacji w Rzeszowie. Raport Badawczy IBS PAN I MP- WiK Rzeszów, Warszawa-Rzeszów Rojek I. (2008) Projektowanie systemu informatycznego zarządzania miejską siecią wodociągową. PAN IBS, Seria Badania Systemowe / InŜynieria Środowiska, Warszawa Straubel R., Studzinski J. (2000) Computer aided planning and operating of the water networks in Königs Wüsterhausen and Rzeszow. Proceedings of the 4th International Conference in Water Supply and Quality (M.M. Sozanski, Ed.), Krakow Studzinski J. (2008) Wspomaganie zarządzania miejskim przedsiębiorstwem wodociągowym za pomocą informacji z systemów monitoringu i mapy numerycznej. Studia i Materiały PSZW, Bydgoszcz, vol. 14, 2008, śyła A. (2008) System monitorowania sieci i obiektów wodociągowych w MPWiK Rzeszów. Raport Badawczy IBS PAN i MPWiK Rzeszów, Warszawa-Rzeszów 2008.

198 198 Jan Studziński Projektowanie zintegrowanego systemu informatycznego zarządzania miejską siecią wodociągową DEVELOPMENT OF AN INFORMATION SYSTEM FOR THE MANAGEMENT OF COMMUNAL WATER NETWORKS Summary In the paper the process of developing an information system for the management of a communal water network on the exemplary case of the waterworks in the Polish city Rzeszow is described. The structure and the functions of the system are shown, the problems arising while introducing the system in the waterworks are discussed and the conclusions coming from the present operation experiences are presented. The system has been developed in the Systems Research Institute of Polish Academy of Sciences with the financial support of the Polish Ministry of Sciences and Higher education. Key words: Computer aided decisions making systems, communal systems of water supply and distribution, monitoring systems, GIS systems, numerical maps, hydraulic models of water networks Jan Studziński Instytut Badań Systemowych PAN Warszawa studzins@ibspan.waw.pl

199 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, JAN STUDZIŃSKI Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy ANDRZEJ ZIÓŁKOWSKI WSISiZ Warszawa KOMPUTEROWE WSPOMAGANIE EDUKACJI PERSONALIZOWANYM E-LEARNINGIEM Streszczenie: W artykule przedstawiono opis systemu komputerowego Studio-7 przeznaczonego do wspomagania procesu nauczania studentów z wykorzystaniem Internetu. System opracowany w Instytucie Badań Systemowych (IBS) PAN został przetestowany w nauczaniu wybranych przedmiotów na Uniwersytecie Techniczno-Przyrodniczym (UTP) w Bydgoszczy, w Szkole WyŜszej im. Pawła Włodkowica w Płocku oraz w WyŜszej Szkole Informatyki Stosowanej i Zarządzania (WSISiZ) w Warszawie. Opisano strukturę i funkcje systemu, zastosowane technologie informatyczne i algorytmy komunikacji ze studentami. System jest ciągle rozwijany w oparciu o zdobywane doświadczenie eksploatacyjne. Słowa kluczowe: e-learning, nauczanie zdalne, nauczanie wspomagane komputerowo 1. Wprowadzenie Rosnąca w okresie ciągle jeszcze trwającej w Polsce transformacji ustrojowej mobilność zatrudnienia z jednej strony i burzliwy rozwój technologii informatycznych z drugiej strony są przesłankami do tego, aby tworzyć narzędzia umoŝliwiające efektywną współpracę zespołów, których uczestnicy nie są zgromadzeni w jednym czasie w jednym miejscu, a często oddaleni od siebie o setki kilometrów, jednak mając dostęp do Internetu mogą się ze sobą komunikować praktycznie na bieŝąco. Dotyczy to zarówno prowadzenia prac badawczych, których wykonawcy pochodzą coraz częściej z róŝnych ośrodków naukowych, szczególnie przy realizacji duŝych projektów badawczo-rozwojowych, jak równieŝ prowadzenia pracy dydaktycznej w uczelniach wyŝszych, gdy prawie powszechną staje się praktyka, Ŝe miejsca zamieszkania i zatrudnienia nauczycieli akademickich są róŝne. W tym ostatnim przypadku wspólne spotkania nauczycieli i studentów odbywają się zwykle cyklicznie, co pewien czas, natomiast dla prawidłowego procesu dydaktycznego jest jednak koniecznym, aby kontakt studenta z wykładowcą czy z osobą prowadzącą ćwiczenia był moŝliwie ciągły, aby móc na bieŝąco wyjaśniać problemy pojawiające się u studentów zwykle juŝ po zakończeniu zajęć, oraz aby równieŝ w czasie poza zajęciami móc kontrolować stan wiedzy studentów. W tym właśnie celu opracowano Instytucie Badań Systemowych PAN system informatyczny Studio-7, wspomagający nauczanie studentów, który przetestowano na trzech uczelniach: państwowym Uniwersytecie Techniczno-Przyrodniczym w Bydgoszczy oraz prywatnej Szkole WyŜszej im. Pawła Włodkowica w Płocku i prywatnej WyŜszej Szkole Informatyki Stosowanej i Zarządzania w Warszawie, przy prowadzeniu zajęć ze statystyki matematycznej, inŝynierii oprogramowania, zarządzania projektami i informatyki.

200 200 Jan Studziński, Andrzej Ziółkowski Komputerowe wspomaganie edukacji personalizowanym e-learningiem 2. Funkcje systemu System Studio-7 jest aplikacją internetową wspomagającą nauczanie w szkołach wyŝszych. System jest dostosowany do wspomagania nauczania przedmiotów ścisłych, z obszaru matematyki i informatyki. Nauczycielom akademickim prowadzącym wykłady lub ćwiczenia ze studentami system ułatwia przygotowanie i udostępnianie materiałów szkoleniowych a w szczególności przygotowywanie zadań do rozwiązywania oraz przygotowywanie i przeprowadzanie ocenianych automatycznie testów. Na podstawie obliczanej statystyki poprawnych odpowiedzi nauczyciel moŝe oceniać trudność poszczególnych zadań czy pytań testowych, uzyskiwane efekty nauczania oraz wprowadzać odpowiednie korekty do procesu dydaktycznego w zaleŝności od uzyskanych wyników. Uczestnicy procesu dydaktycznego mają dostęp do zamieszczanych w systemie materiałów oraz indywidualnie przydzielanych zadań i testów, mogą wykonywać zadania i testy a następnie na bieŝąco sprawdzać poprawność udzielonych odpowiedzi i, w przypadku testów, w zaleŝności od uzyskiwanych wyników w kolejnych etapach ich wykonywania w sposób ciągły doskonalić swoje umiejętności. 3. Zastosowane technologie informatyczne System Studio-7 jest typową aplikacją internetową dostępną za pośrednictwem ogólnie dostępnych przeglądarek internetowych. System zrealizowano w języku PHP wykorzystując bazę danych MySQL do przechowywania danych tekstowych i odnośników do plików graficznych. Aby zapewnić wygodny interfejs uŝytkownika wykorzystano język JavaScript. Edycja udostępnianych treści moŝe być wykonywana w standardowym edytorze tekstowym lub edytorze HTML typu WYSIWYG. Zastosowano odpowiednio zintegrowany z całą aplikacją edytor TinyMCE. UŜyte technologie nie wymagają dodatkowych licencji ani opłat. 4. UŜytkownicy systemu WyróŜniamy dwie podstawowe grupy uŝytkowników systemu Studio-7: Administratorzy Uczestnicy szkoleń. Do pierwszej grupy uŝytkowników, administratorów, zaliczamy osoby przygotowujące materiały do szkolenia, opracowujące zadania oraz opracowujące i przeprowadzające testy i organizujące szkolenia. Osoby te mają pełne moŝliwości edycji treści materiałów, zadań i testów, które mogą udostępniać wybranym grupom uczestników względnie indywidualnym uczestnikom szkoleń. Druga grupa uŝytkowników, studenci, moŝe przeglądać udostępnione treści, wykonywać testy i sprawdzać poprawność swoich odpowiedzi. MoŜliwości edycji są w tym przypadku ograniczone. Mogą edytować oni jedynie wyniki przydzielonych do wykonania zadań. Dostęp do zasobów systemu uŝytkownicy uzyskują po zalogowaniu. Do indywidualnego logowania się w systemie wykorzystuje się adres owy uŝytkownika i 6-cio znakowe hasło generowane przez system na podstawie tego adresu. Hasła są zapamiętywane w systemie. Jeśli uŝytkownik zapomni swojego hasła, to po podaniu podczas logowania adresu owego bez hasła zostanie mu wysłane przypomnienie hasła na podany adres owy.

201 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Rys. 1. Sposób logowania się w systemie Studio-7 Nowi uŝytkownicy muszą być zarejestrowani w systemie. Najczęściej uczestnicy rejestrują się sami na wybrany temat, kurs lub projekt po udostępnieniu przez administratora nazwy tematu, kursu lub projektu i odpowiedniego hasła rejestracji. Uczestnika szkolenia moŝe równieŝ zarejestrować administrator systemu, znający jego adres owy. 5. Struktura informacji Informacje gromadzone w systemie Studio-7 tworzą strukturę hierarchiczną zbudowaną z następujących składników / poziomów: Instytucja Projekt Kurs Temat Zadanie Wynik Test Pytanie.

202 202 Jan Studziński, Andrzej Ziółkowski Komputerowe wspomaganie edukacji personalizowanym e-learningiem Rys. 2. Ekran z przykładową strukturą informacji w systemie Studio-7 Na rys. 2 pokazano przykładowy ekran edycji systemu. Z lewej strony ekranu znajduje się rozwijalne menu ze składnikami hierarchicznej struktury, przy czym róŝnymi kolorami oznacza się róŝne jej poziomy. Poziom Instytucji, to w tym przypadku UTPB, czyli Uniwersytet Techniczno- Przyrodniczy Bydgoszcz; poziom Projektu, to np. WZ-II-SZ, czyli Wydział Zarządzania, II rok, Studia Zaoczne; poziom Kursu, to Statystyka opisowa; poziom Tematu, to Wykłady, a takŝe Oceny końcowe i Ćwiczenia; poziom Zadania, to np. Zadanie 1; poziom Testu, to w tym przypadku Test 01 a poziom Pytania, to Pytanie 01. Kolejny ekran edycji systemu pokazano na rus. 3. Na górze ekranu w pasku narzędziowym znajdują się ikony zmiany widoku struktury oraz uruchamiania róŝnych funkcji edycyjnych systemu: kopiowania, wstawiania nowych składników struktury, dodawania elementów (na tym samym poziomie struktury), dodawania pod-elementów (na niŝszym poziomie struktury), usuwania składników (elementów, pod-elementów) oraz edycji w trybie tekstowym lub w trybie WYSIWYG (dołączania do danych poziomów struktury materiałów szkoleniowych: wykładów, zadań, testów). Teksty materiałów szkoleniowych przyporządkowywanych indywidualnie poszczególnym poziomom/składnikom struktury (Projekt, Kurs, Temat, Zadanie, Test) moŝna równieŝ indywidualnie przyporządkowywać uczestnikom szkoleń, przyporządkowywanym takŝe odpowiedniemu poziomowi struktury: najczęściej Instytucji, Projektowi względnie Kursowi. Dla poszczególnych składników struktury moŝna ustalać indywidualnie okres ich realizacji, przy czym okres kolejnego poziomu jest zawsze podzbiorem poziomu wyŝszego.

203 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Materiały szkoleniowe, zadania i testy 6.1. Materiały szkoleniowe Rys. 3. Ekran edycji w systemie Studio-7 Materiały szkoleniowe umieszczane na poziomie Tematu, są to teksty wykładów (składnik struktury Wykłady) przygotowane w formacie DOC względnie PDF, a takŝe zadania z rozwiązaniami (składnik struktury Ćwiczenia), stanowiące materiał przerabiany na ćwiczeniach. Do materiałów szkoleniowych mogą być dołączanie pliki graficzne w postaci zdjęć, diagramów itp. Materiały te mają ułatwić studentom samodzielne poznawanie przedmiotu, bez konieczności sięgania do dodatkowej literatury a nawet bez potrzeby sporządzania notatek podczas zajęć prowadzonych przez wykładowcę. Ideą tego systemu jest, aby studenci podczas spotkań z wykładowcą odbywających się okresowo mogli koncentrować się bez zakłóceń na rozumieniu materiału i jednocześnie, aby do tych spotkań mogli się wcześniej przygotować korzystając z materiałów zamieszczonych w systemie. Na poziomie Tematu moŝna w strukturze systemu wprowadzić równieŝ składnik Oceny końcowe, w którym zamieszcza się wyniki zaliczenia i egzaminów z przedmiotu. W ten sposób studenci mogą zaznajomić się z wynikami swojej pracy przed dokonaniem wpisów do indeksów, co stwarza im moŝliwość owego kontaktu poprzez system z wykładowcą dla ewentualnego ustalania moŝliwości, formy i terminu poprawy uzyskanej wcześniej oceny. Wszystkie materiały zamieszczane na poziomie Tematu są dostępne dla wszystkich osób zalogowanych na wyŝszym poziomie Kursu.

204 204 Jan Studziński, Andrzej Ziółkowski Komputerowe wspomaganie edukacji personalizowanym e-learningiem 6.2. Zadania Na poziomie Zadania zamieszcza się zadania bez rozwiązań dla indywidualnego kształcenia studentów juŝ pod kontrolą wykładowcy. Koncepcja wprowadzenia tego składnika struktury jest taka, Ŝe studenci, którzy zaznajomili się z rozwiązywaniem zadań na poziomie Ćwiczenia, mogą samodzielnie spróbować swoich sił rozwiązując zadania przygotowane specjalnie dla nich. Poszczególne składniki tego poziomu struktury (Zadanie 1, Zadanie 2 itp.) są dostępne i jednocześnie widoczne jedynie dla wybranych osób zgodnie z przyporządkowaniem dokonanym przez wykładowcę na ekranie edycji danego poziomu (por. rys. 3). Wyniki rozwiązywania zadań studenci mogą zamieszczać w przyporządkowanym im składniku struktury w postaci sporządzonych przez siebie plików w formacie DOC, PDF lub XLS. Wyniki rozwiązywania tego typu zadań muszą być oceniane indywidualnie przez prowadzącego szkolenie Testy Rodzaje i typy testów System Studio-7 umoŝliwia takŝe przygotowywanie i przeprowadzanie automatycznie ocenianych testów, z podziałem na testy: Szkolne Domowe. Pierwszy rodzaj testu jest wykonywany w laboratorium komputerowym w obecności prowadzącego szkolenie i moŝe stanowić podstawę do wystawiania ocen z zaliczenia przedmiotu. Drugi rodzaj testu słuŝy do weryfikacji zdobytych umiejętności przy nauczaniu zdalnym. Rys. 4. Przykładowe pytanie i konieczność wyboru tylko jednej z kilku odpowiedzi (jednokrotny wybór)

205 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Rys. 5. Przykładowe pytanie i moŝliwość wyboru kilku z wielu odpowiedzi (wielokrotny wybór) W testach obu rodzajów moŝna stosować pytania róŝniące się formą sformułowanego zadania i sposobem udzielania odpowiedzi. Obecnie w systemie stosuje się sześć róŝnych typów pytań: jednokrotny wybór - wybór jednej, poprawnej odpowiedzi spośród wielu moŝliwych (por. rys. 4) wielokrotny wybór -zaznaczenie wszystkich poprawnych odpowiedzi spośród wielu moŝliwych (por. rys. 5) odpowiedź tekstowa wpisanie odpowiedzi w postaci tekstowej (np. wyniku zadania lub wyniku obliczeń, na podstawie podanego wzoru lub algorytmu - por. rys. 6) klasyfikacja - z klasyfikowaniem elementów podanego zbioru do kilku podzbiorów zgodnie z podanym poleceniem (por. rys. 7) lokalizacja - z poleceniem wskazania/lokalizacji określonego miejsca (np. w programie na załączonym fragmencie kodu źródłowego - por. rys. 8) porządkowanie ułoŝenie elementów w poprawnej kolejności (np. utworzenie fragmentu programu z uŝyciem podanych instrukcji kodu źródłowego - por. rys. 9). W jednym teście mogą występować jednocześnie pytania róŝnego typu.

206 206 Jan Studziński, Andrzej Ziółkowski Komputerowe wspomaganie edukacji personalizowanym e-learningiem Rys. 6. Wykonanie obliczenia na podstawie podanego algorytmu i wpisanie odpowiedzi (odpowiedź tekstowa) Rys. 7. Klasyfikowanie elementów podanego zbioru; aby odpowiedzieć na pytanie naleŝy przesunąć myszką szare prostokąty z nazwami (korpus, producent itp.) (klasyfikacja)

207 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 17, Rys. 8. Wskazanie określonego miejsca w programie; aby odpowiedzieć na pytanie naleŝy przesunąć myszką szare prostokąty z nazwami (pierwsze zatrzymanie, drugie zatrzymanie itp.) (lokalizacja) Rys. 9. Tworzenie poprawnie działającego programu; aby odpowiedzieć na pytanie naleŝy ustawić szare prostokąty z nazwami w odpowiedniej kolejności (porządkowanie)

208 208 Jan Studziński, Andrzej Ziółkowski Komputerowe wspomaganie edukacji personalizowanym e-learningiem Edycja pytań testowych Do edycji pytań testowych wykorzystuje się edytor HTML TinyMCE. PoniŜej przedstawiono widok strony edycji. Górny pasek narzędziowy (zielony) zawiera pole do dołączania plików graficznych, ikony wyboru wariantu pytania, dodawania i usuwania wariantów oraz grupę ikon do pobrania wzorca pytania odpowiedniego typu (jednokrotny wybór, wielokrotny wybór, odpowiedź tekstowa, klasyfikacja, lokalizacja, porządkowanie). PoniŜej znajdują się paski narzędziowe edytora TinyMCE i treść edytowanego pytania. Rys. 10. Strona systemu do edycji pytań testowych Wzorcowe odpowiedzi Automatyczna ocena odpowiedzi na testy odbywa się na podstawie wzorcowych odpowiedzi wprowadzonych do systemu przez osobę przygotowującą test na etapie jego konstruowania. Rys. 11. Strona systemu do edycji wzorcowych odpowiedzi