OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ

Transkrypt

1 Tokarnia 17 Obszar AZP nr Nr st. na obszarze 17 Nr st. w miejscowości 48 Ratownicze badania archeologiczne w obrębie inwestycji:,, Budowa dwujezdniowej drogi ekspresowej S7 na odcinku Chęciny - Jędrzejów r. Inwestor GDDKiA Oddział w Kielcach. OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ USUI Sp. z o. o. & ASINUS Igor Maciszewski Warszawa 2015 r.

2 1 SPIS TREŚCI 1. Wstęp - K. Janicki Rys historyczny Tokarni J. Niedźwiedź Charakterystyka geomorfologiczna J. Niedźwiedź Charakterystyka zarejestrowanych obiektów I. Maciszewski Osadnictwo KŁ I. Maciszewski, M. Maciszewska Ślady osadnictwa nowożytnego M. Maciszewska Analiza przestrzenna i fazy zasiedlenia stanowiska I. Maciszewski. 36 Podsumowanie - I. Maciszewski TABLICE, MAPY, ZDJĘCIA, KARTA AZP

3 2 Krzysztof Janicki 1. Wstęp Ratownicze badania archeologiczne poprzedzające budowę dwujezdniowej dorogi ekspresowej S7 na odcinku Chęciny - Jędrzejów prowadzone były w miejscowości Tokarnia, gm. Chęciny, pow. Jędrzejów, woj. świętokrzyskie, st. 17 (AZP 88-61/48). Badania rozpoczęto 19 kwietnia 2015 r. a zakończono ostatecznie 24 lipca 2015 roku. Badania prowadzone były w trzech etapach, co wynikało z konieczności rozszerzania pierwotnie przeznaczonej do badań powierzchni, popartej decyzjami ŚWKZ. Ostatecznie badaniom wykopaliskowym poddano 150 arów etap pierwszy 58 arów i kolejny 92. Prace badawcze wykonało konsorcjum firm USUI Spółka z. o. o. & ASINUS Igor Maciszewski, kierownikiem terenowym prac był mgr K. Janicki. 1.1 Przyjęty system podziału przestrzeni badawczej Podział przestrzeni badawczej opiera się na siatce arowej. Poszczególne ary lokalizowane są w oparciu o przynależność do tzw. odcinka odpowiadającego pow. 1 ha. Każdy sektor numerowany jest dużymi literami. Poszczególne ary w obrębie odcinka oznaczane są cyframi arabskimi od począwszy od lewego górnego rogu. Wewnętrznie ar dzieli się na cztery ćwiartki oznaczane małymi literami.(ryc.1.1) ryc.1.1 Tokarnia, gm. Chęciny, st. 17. Podział wewnętrzny ara Poszczególne jednostki składowe stanowiska archeologicznego, takie jak obiekty, warstwy oraz zabytki ruchome lokalizowane były w oparciu o numer odcinka oraz ara np. A (odcinek)/8 (ar).

4 3 Poszczególne obiekty numerowane były w zbiorach rozdzielnych cyframi arabskimi ( inwentarz obiektów) Zasady dokumentacji. Podstawę dokumentacji stanowiły rysunki planów poszczególnych arów wykonywane w skali 1:20 z nanoszonymi zarysami rzutów poziomych obiektów i warstw pozaobiektowych, ich numeracją i wartościami niwelacyjnymi (przeliczonymi) oraz liniami cięć profilowych. Obok tego wykonywane były rysunki przekrojów poszczególnych obiektów w skali 1:20 z podaną ich numeracją i wartością niwelacyjną stropu oraz linii profilowej (przeliczoną). Uzupełnienie stanowił plan zbiorczy wykonywany w skali 1:200. Dokumentację fotograficzną wykonywano w technice cyfrowej. Poszczególne ary fotografowane były w seriach z ujęciami obejmującymi dwie ćwiartki (a,c i b,d) wraz z obiektami. Dodatkowo fotografowano plan i profil każdego z obiektów. Dokumentacja opisowa opierała się na sformalizowanych formularzach czyli kartach obiektów oraz inwentarzy Zasady eksploracji Przestrzeń badawcza odhumusowywana była mechanicznie (koparka gąsienicowa) do poziomu stropu obiektów. Po odhumusowaniu powierzchnię doczyszczano ręcznie. Warstwy pozaobiektowe eksplorowane były warstwami mechanicznymi, numerowanymi cyframi arabskimi, o miąższości 5 10 cm w obrębie zarysu warstwy aż do jej wypłycenia. Materiał zabytkowy zbierany był z poszczególnego poziomu eksploracyjnego. Obiekty eksplorowane były połówkami bądź ćwiartkami. Zawsze pierwsza część poddana pracom badawczym eksplorowana była warstwami mechanicznymi o miąższości 5 10 cm, numerowanymi cyframi arabskimi, aż do całkowitego wypłycenia się obiektu. Metody doczyszczania stropów obiektów jak również eksploracji ich wypełnisk dostosowywano w zależności od stanu wilgotności gruntu. Szczególną uwagę zwracano na obiekty o niewielkiej miąższości wypełnisk. Materiał ruchomy metrykowany był w odniesieniu do poszczególnych warstw obiektowych.

5 4 1.4 Historia badań na stanowisku: Zostało ono odkryte w trakcie badań powierzchniowych w 2013 r. przez W. Tabaszewskiego. W ich trakcie pozyskano 4 fragmenty ceramiki kultury łużyckiej i 1 fragm. datowany na XVI-XVII w i osełkę kamienną. W 2014 T. Gawęda, Ł. Król, J. Sosnowski, przeprowadzili badania sondażowe, które potwierdziły istnienie stanowiska. W założonych trzech wykopach zlokalizowano 12 obiektów archeologicznych oraz zebrano materiał ceramiczny datowany na epokę brązu oraz na czasy nowożytne. 1.5 Ratownicze badania wykopaliskowe W ramach przebadanego obszaru tj. 58 arów z pierwszego etapu i po poszerzeniu 92 ary co daje 150 arów zostało nadanych 217 numerów obiektów, z czego pozytywnie zweryfikowano 202 obiektów wziemnych, pośród których wystąpiło 185 jam, 16 dołków posłupowch, i 1 fundament budynku (Tablica III V wybrane obiekty). Zebrano niewielką ilość materiału ceramicznego; 83 fragm. powiązanych z kulturą łużycką i 194 fragm. ceramiki nowożytnej. (Tablica I II) Obiekty w planie były wyraźnie i czytelne zlokalizowane w żółtym bądź jasno szarym murszastym piasku. Materiał łużycki pojawia się w obiektach na całym stanowisku z koncentracją przy granicy zachodniej i południowej stanowiska. Z uwagi na brak humusu na stanowisku materiał ceramiczny jest bardzo zniszczony i rozdrobniony.

6 5 Józef Niedźwiedź 2. Rys historyczny Tokarni Wieś Tokarnia powstała zapewne pod koniec XV wieku, zaś jej nazwa pochodzi najprawdopodobniej od tokowiska głuszców, które jeszcze do lat 40. XX wieku występowały prawie w całym kraju. Obecnie jako gatunek skrajnie zagrożony i objęty ochroną, notowany jest nielicznie w Polsce na niewielkim obszarze, w tym w woj. świętokrzyskim. W czasach kiedy powstawała osada i jej nazwa, występowały tu zdecydowanie liczniej, ponieważ Dolina Czarnej Nidy stwarzała głuszcom doskonałe warunki do życia. Można domyślać się, że nazwa topograficzna Tokarnia powstała pierwotnie jako określenie miejsca toków głuszców, na które polowano na potrzeby zamku z pobliskich Chęcin, a dopiero później powstała w tym miejscu osada. Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych o Tokarni pochodzi z 1508 roku, kiedy w rejestrze poborowym wymieniony jest Andrzej Tokarski. Zapłacił on wówczas 28 groszy podatku 1. W 1540 roku wieś była własnością Szczygniewskiego, a było tutaj wówczas 8 łanów kmiecych oraz 2 łany puste. Notowano tu lasy, zagajniki i łąki nad Nidą, które wraz z wsiami: Tokarnia, Mokrsko, Wolica i Kawęczyn wyceniono na 1000 grzywien. W 1573 roku powierzchnia użytków we wsi wynosiła 5 i ½ łana 2, a więc zmniejszyła się znacznie od roku Być może już wówczas Tokarnia należała do Mikołaja Monwida Dorohostajskiego, wojewody połockiego, który jako jej właściciel zmarł w 1597 roku 3. Na przełomie XVI i XVII w. w Chęcinach powstał prężny ośrodek kamieniarski skupiający licznych artystów-muratorów różnych narodowości, przy którym prawdopodobnie zatrudnienie znajdowali też mieszkańcy pobliskiej Tokarni. Działalność tę przerwały wojny szwedzkie w połowie XVII wieku. Okolice Chęcin wraz z Tokarnią doznały znacznych zniszczeń od Szwedów i wojsk siedmiogrodzkich księcia Jerzego II Rakoczego. W latach okolice Chęcin nawiedziło morowe powietrze, które zapewne dotarło do mieszkańców Tokarni. Miejscowość już wtedy liczyła niewielu mieszkańców. 1 A. Pawiński, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisana, t. IV, Małopolska, Warszawa 1886, s Tamże. 3

7 6 Po III rozbiorze Polski Tokarnia wraz z pobliskimi Chęcinami znalazły się pod zaborem austriackim. Podczas wojen napoleońskich w 1807 roku utworzono Księstwo Warszawskie, do którego należała także Tokarnia, a od 1815 roku miejscowość weszła w skład Królestwa Polskiego, pod zaborem rosyjskim. Wówczas Tokarnia należała do gminy Korzecko i powiatu kieleckiego. Była to niewielka miejscowość. Według spisu z 1827 roku w Tokarni było tylko 19 domów i 189 mieszkańców. Impuls do rozwoju dał zapewne nowy trakt bity zbudowany w latach , za czasów Królestwa Polskiego, który wytyczył i wybudował Bank Polski, a jego trasa przebiegała przez Tokarnię. Była to nowa szosa państwowa z Warszawy do Krakowa, istniejąca do dziś pod nazwą DK nr 7. Po zbudowaniu tej drogi upadł Trakt Królewski i mniejsze stare trakty z Jędrzejowa straciły na znaczeniu, a w ślad za tym zmalało znaczenie handlowe miast: Chęcin i Sobkowa. Przy nowym trakcie zbudowano szereg stacji pocztowych, z których jedną umiejscowiono na pograniczu wsi Tokarnia i Brzegi. Dla potrzeb tej stacji zbudowano budynki, które z czasem przyjęły nazwę Ogiernia. W 1873 r. folwark w Tokarni zajmował 1402 morgi, który stanowiły grunty orne, ogrody, łąki, pastwiska i las oraz 13 budynków murowanych i 10 drewnianych. We wsi Tokarnia mieszkało 45 osób osiadłych na 363 morgach. Notowano we wsi piec wapienny i pokłady kamienia litograficznego 4. Ryc Tokarnia, stan. 17, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Tokarnia na mapie von Heldensfelda w skali 1: , ze zbiorów Biblioteki Cyfrowej Uniwersytetu Łódzkiego z lat Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 12, s. 358.

8 7 Ryc Tokarnia, stan. 17, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Tokarnia na Topograficznej Karcie Królestwa Polskiego (zwanej potocznie Mapą Kwatermistrzostwa) wydanej w 1843 r., w skali 1: (fragment na dwóch arkuszach). Podczas I wojny światowej w pobliżu Tokarni i Chęcin toczyły się zaciekłe walki pomiędzy wojskami rosyjskimi i austriackimi. Prawdopodobnie wówczas mieszkańcy ponieśli duże straty materialne. Ryc Tokarnia, stan. 17, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Tokarnia na Mapie Taktycznej Polski z lat wg Tokarnia położona jest nad brzegiem Czarnej Nidy, która często zmieniała swoje koryto. Jego przebieg obrazują kolejne mapy historyczne. Zmianom podlegał także obszar

9 8 leśny. W XIX w. teren ten był pokryty lasem w większym stopniu niż obecnie, a rzeka Czarna Nida miała inny przebieg niż w okresie międzywojennym - miejsca podmokłe, porośnięte roślinnością bagienną zostały częściowo osuszone. Osadnictwo, podobnie jak dziś, ulokowane było przy głównym trakcie z Jędrzejowa do Chęcin oraz przy dwóch lokalnych drogach w kierunku sąsiedniej Wolicy. W latach miejscowość należała administracyjnie do województwa kieleckiego. Obecnie wieś leży w województwie świętokrzyskim, w powiecie kieleckim, w gminie Chęciny, przy trasie z Warszawy do Krakowa (DK7).

10 9 Józef Niedźwiedź 3. Charakterystyka geomorfologiczna Stanowisko zlokalizowane tarasie zalewowej rzeki Nidy w bezpośrednim sąsiedztwie drogi ekspresowej S7(Ryc. 3.1). Na jego powierzchni znajduje się świeżo posadzony młodnik sosnowy ścięty tuż przed rozpoczęciem prac terenowych. Powierzchnię stanowiska pokrywa gleba piaszczysta i gliniasta z domieszką dużej ilości kamieni wapiennych, zaś pod względem geologicznym teren ten zbudowany jest z warstwy, którą tworzą: wapienie, dolomity, margle, iłowce, lokalnie mułowce, anhydryty i gipsy. Pod względem fizjograficznym Tokarnia położona jest na terenie Doliny Nidy, która wchodzi w skład Wyżyny Małopolskiej. Dolina Nidy stanowi granicę pomiędzy Górami Świętokrzyskimi a Płaskowyżem Jędrzejowskim. Jej teren pokrywają mady, które obecnie porastają łąki i pastwiska. Nad terasami zalewowymi miejscami zachowały się fragmenty tarasów piaszczystych o wysokości względnej m. Ryc Tokarnia, stan. 17, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Tokarnia na mapie geologicznej Polski.

11 10 Igor Maciszewski 4. Charakterystyka zarejestrowanych obiektów W trakcie badań rozpoznano w większym bądź mniejszym stopniu odcinki A i B (patrz plan zbiorczy). Na zbadanym obszarze 150 arów zarejestrowano łącznie 202 obiekty wziemne. Ich charakterystyka, zgodnie ze sformalizowanym opisem, została zaprezentowana w tabelach Pod kątem funkcjonalnym wydzielono następujące kategorie: - jamy, w liczbie 185, co stanowi 91 % ogółu. - dołki posłupowe, w liczbie 16, co stanowi 8% ogółu. - 1 fundament budynku Wewnętrzny podział każdego z typu obiektów, analizowany pod kątem kształtów planów płaskich i przekrojów pionowych zaprezentowano poniżej: 1. Jamy: ` centralnie nieckowaty nieregularny płaskodenny podwójnie workowaty wanienkowaty przekrój poprzeczny Ryc. 4.1 Tokarnia, stan. 17, gm. Jędrzejów, woj. świętokrzyskie. Występowanie poszczególnych typów profili jam..

12 plan płaski kolisty owalny nieregularny nerkowaty Ryc. 4.2 Tokarnia, stan. 17, gm. Jędrzejów, woj. świętokrzyskie. Występowanie poszczególnych typów planów płaskich jam. 2. Dołki posłupowe workowaty nieckowaty słupowy stożkowy 1 0 przekrój poprzeczny Ryc. 4.3 Tokarnia, stan. 17, gm. Jędrzejów, woj. świętokrzyskie. Występowanie poszczególnych typów profili dołków posłupowych.

13 plan płaski kolisty nieregularny owalny Ryc. 4.4 Tokarnia, stan. 17, gm. Jędrzejów, woj. świętokrzyskie. Występowanie poszczególnych typów planów płaskich dołków posłupowych. Ogółem można zauważyć następujące tendencje: W przypadku dołków posłupowych w jeden z nich był kolisty w planie i stożkowy w profilu (tabl.xii, ryc.4), jeden owalny w planie i słupowy w profilu (tabl.xii, ryc.2), natomiast zdecydowana większość była kolista bądź owalna w planach i nieckowata bądź workowata w profilach (tabl.xii, ryc.5,6 ). Jamy były nieco bardziej zróżnicowane, wśród nich zarejestrowano 5 obiektów o nerkowatych planach (tabl.xi, ryc.7), 13 o planach nieregularnych (tabl.xi, ryc.5), 23 o planach kolistych (tabl.xi,ryc1), natomiast zdecydowana większość miała w planie kształt owalny (tabl.xi, ryc.6). Przekroje poprzeczne jam prezętowały się dużo bardziej zróżnicowanie, wyróżniono mianowicie 8 typów profili: dwa obiekty mające profile przegłębione centralnie (tabl.xi,ryc.2 ), 9 o przekroju workowatym (tabl.xii,ryc. 10), 9 podwójnie ch (tabl.xi,ryc 6), 11 wanienkowatych (tabl.xi,ryc 7), 19 obiektów

14 13 profil miało płaskodenny (tabl.xii,ryc9), 31 było w przekroju nieregularnych (tabl.xi,ryc 5) natomiast 41 ch (tabl.xi,ryc 3). Najwięcej jam czyli 79 profil miało nieckowaty (tabl.xi,ryc 4). Obiekt nr 154 (tabl.xi,ryc. 1), zasługuje na osobną wzmiankę gdyż prócz materiału ceramicznego znaleziono w nim 6 fragmentów żużlu co pozwala wysunąć przypuszczenie iż jest to pozostałość dymarki.

15 14 Tabela 4.1. Tokarnia, stan. 17, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Charakterystyka morfometryczna odkrytych obiektów i ich zawartość kulturowa. Nr inw. Nr roboczy (hektar/nr) Funkcja Lokalizacja (hektar/ar) Długość x szerokość x głębokość (w cm) Kształt Zabytki ruchome Chronologia Uwagi plan profil ceramika 1 1 jama A47ćw.b 60x50x22 kolisty jama 2 2 A47ćw.b 50x48x18 kolisty 3 3 jama A47ćw.b 140x62x22 owalny centralnie 4 4 jamka A37ćw.a 46x44x12 kolisty nieckowaty 5 5 jama A57ćw.d 60x50x26 kolisty nieckowaty 6 6 jama A67ćw.d 140x100x50 nieregularny centralnie 2 nowożytność 7 7 jama A27ćw.c 50x48x18 kolisty nieckowaty 8 8 jama A27ćw.c?x76x24 owalny? nieckowaty 9 9 jama A17ćw.a 160x84x32 owalny nieckowaty jama jama A17ćw.a 140x72x22 owalny A17ćw.b 90x60x38 owalny jama A7ćw.c 130x70x22 owalny nieregularny 1 nowożytność jama A7ćw.c 80x58x14 owalny płaskodenny jama A7ćw.d 80x66x36 owalny 15 pusty numer jama A35ćw.d 100x80x22 owalny nieregularny jama A25ćw.c 100x82x24 owalny podwójnie jama A25ćw.a 60x40x26 owalny podwójnie jama A15ćw.b 130x108x24 owalny nieregularny jama A5ćw.d 200x80x18 nerkowaty podwójnie jama jama A5ćw.a 110x56x26 owalny A77ćw.a 90x74x26 kolisty 2 nowożytność 3 nowożytność 1 nowożytność

16 jama A87ćw.b 80x46x14 owalny płaskodenny jama A65ćw.c 100x50x14 owalny płaskodenny dołek posłupowy A55ćw.a 40x32x30 kolisty workowaty 2 k. łużycka jama A45ćw.b 150x82x50 owalny nieckowaty 1 nowożytność jama A63ćw.d 120x84x22 owalny nieckowaty jama A63ćw.a 140x90x82 owalny workowaty 3 k. łużycka dołek posłupowy A53ćw.c 40x40x16 owalny nieckowaty dołek posłupowy A53ćw.c 40x40x18 owalny nieckowaty jama A43ćw.c 110x74x44 owalny 1 k. łużycka jama A33ćw.c 130x90x44 owalny nieckowaty 1 k. łużycka jama A33ćw.b 90x52x20 owalny płaskodenny jama A33ćw.b 50x50x20 owalny nieckowaty jama A75ćw.d 140x70x42 owalny jama A75ćw.b 120x84x32 owalny nieckowaty 2 k. łużycka jama A73ćw.a 60x44x16 owalny nieckowaty 1 k. łużycka jama A85ćw.c 230x120x38 owalny nieckowaty 2 k. łużycka jama A95ćw.d 220x90x18 owalny dołek posłupowy A95ćw.c 60x44x48 owalny workowaty jama A73ćw.c 150x80x18 owalny jama A83ćw.a 120x58x12 owalny płaskodenny 1 k. łużycka dołek posłupowy A83ćw.c 40x36x16 owalny nieckowaty jama A93ćw.d 120x80x50 owalny nieckowaty 2 k. łużycka jama A8ćw.a 110x96x50 owalny nieckowaty 1 k. łużycka jama A18ćw.a 140x110x40 owalny nieckowaty 2 k. łużycka jama A18ćw.c 150x90x42 owalny jama A18ćw.c 50x46x24 owalny nieckowaty dołek posłupowy A18ćw.c 40x34x12 owalny nieckowaty jama A28ćw.d 160x76x16 owalny płaskodenny

17 jama A28ćw.d 80x52x12 owalny nieckowaty dołek posłupowy A38ćw.c 38x38x34 kolisty workowaty jama A38ćw.c 60x58x18 owalny nieckowaty jama A48ćw.d 200x80x30 owalny pusty numer jama A58ćw.c 100x78x26 owalny nieckowaty 2 k. łużycka jama A68ćw.a 50x34x16 owalny nieckowaty jama A68ćw.d 100x64x18 owalny jama A78ćw.b 170x102x28 owalny jama A96ćw.c 50x44x16 owalny nieckowaty 1 k. łużycka jama A96ćw.a 190x120x22 owalny nieregularny jama A86ćw.a 90x68x10 owalny płaskodenny jama A26ćw.d 140x84x10 owalny płaskodenny dołek posłupowy A16ćw.b 30x30x28 kolisty workowaty jama A6ćw.d 160x100x40 owalny nieckowaty jama A6ćw.a 120x78x40 owalny nieregularny jama A36ćw.d 90x70x12 owalny płaskodenny jama A46ćw.a 150x98x28 owalny nieckowaty 2 k. łużycka jama A56ćw.a 230x124x40 owalny nieregularny jama A66ćw.a 150x100x36 owalny jama A76ćw.c 250x110x24 owalny nieregularny jama A94ćw.c 130x100x24 owalny jama A84ćw.c 100x74x22 owalny jama A34ćw.a 100x74x26 owalny nieckowaty 1 k. łużycka 1 k. łużycka jama A34ćw.a 100x76x32 owalny nieckowaty jama A24ćw.d 250x120x32 owalny nieregularny jama A24ćw.b 90x72x32 owalny nieckowaty 2 k. łużycka jama A14ćw.d 120x70x28 owalny nieckowaty

18 dołek posłupowy A14ćw.d 44x38x14 owalny nieckowaty jama A62ćw.d 110x84x32 owalny nieckowaty 2 k. łużycka jama A62ćw.c 90x72x44 owalny jama A52ćw.a 136x86x32 owalny nieregularny 4 k. łużycka jama A52ćw.b 100x84x46 owalny nieregularny 14 k. łużycka jama A52ćw.b 90x74x owalny nieregularny 24 k. łużycka rów A52ćw.a 250x64x42 owalny wanienkowaty jama A72ćw.d 80x76x52 kolisty nieckowaty 3 k. łużycka jama A82ćw.c 80x70x32 kolisty nieckowaty jama A92ćw.c 110x68x26 owalny nieregularny jama A44ćw.c 90x54x28 owalny nieckowaty jama A54ćw.b 120x94x22 owalny jama A64ćw.b 50x40x14 owalny nieckowaty jama A74ćw.c 120x76x28 owalny jama A9ćw.a 250x160x42 owalny nieckowaty 3 nowożytność jama A9ćw.b 70x54x18 owalny nieckowaty jama A9ćw.d 110x60x40 owalny 2 nowożytność jama A19w.b 180x96x44 owalny nieregularny 1 nowożytność jama A19ćw.b 210x154x38 owalny jama A29ćw.d 240x78x30 owalny jama A29ćw.a 320x200x40 owalny nieckowaty jama A39ćw.b 220x108x40 owalny jama A39ćw.c 190x128x38 owalny nieregularny dołek posłupowy A49ćw.c 100x68x42 owalny słupowy 2 nowożytność 1 nowożytność 2 nowożytność jama A49ćw.a 150x90x24 owalny nieckowaty 3 nowożytność jama A59ćw.b 100x62x8 owalny płaskodenny jama A97ćw.a 50x50x16 owalny nieckowaty jama B6ćw.c 100x62x14 owalny nieckowaty 1 nowożytność

19 jama B5ćw.b 200x116x22 owalny podwójnie dołek posłupowy B5ćw.a 34x32x16 owalny nieckowaty jama B5cw.c 130x94x32 owalny jama B4ćw.b 52x46x10 owalny płaskodenny 2 nowożytność jama B4ćw.b 52x42x24 owalny nieckowaty pusty nr pusty nr jama B3ćw.a 120x72x30 owalny nieckowaty 1 k. łużycka jama B15ćw.c 40x40x14 owalny nieckowaty 2 k. łużycka jama B16ćw.c 180x104x52 owalny nieckowaty 1 k. łużycka jama A88ćw.d 62x52x20 owalny nieckowaty jama A69ćw.d 70x48x20 owalny nieckowaty jama A79ćw.b 190x164x60 owalny nieckowaty 3 nowożytność jama A79ćw.a 80x64x18 owalny podwójnie jama A98ćw.a 140x72x26 owalny nieregularny dołek posłupowy B7ćw.d 22x22x10 owalny nieckowaty jama B17ćw.d 140x72x12 owalny nieregularny 1 nowożytność jama A10ćw.d 210x140x22 owalny nieckowaty 2 nowożytność jama A10ćw.d 210x64x2 owalny płaskodenny jama A10ćw.d 180x106x44 owalny nieckowaty 2 nowożytność jama A20ćw.b 130x84x24 owalny nieckowaty 1 nowożytność jama A20ćw.a 20x20x12 owalny nieckowaty jama A20ćw.d 50x44x10 owalny nieckowaty jama A30ćw.a 32x30x12 owalny nieckowaty jama A30ćw.d 50x48x12 owalny nieckowaty jama A40ćw.c 240x126x38 owalny jama A50ćw.d 30x30x12 owalny nieckowaty 2 nowożytność jama A60ćw.c 160x70x52 owalny 2 nowożytność jama B24ćw.d 200x108x30 owalny nieregularny 1 nowożytność

20 jama B24ćw.b 100x74x18 owalny płaskodenny 1 nowożytność jama B24ćw.c 40x40x14 owalny nieckowaty jama B14ćw.d 210x90x22 owalny jama B26ćw.d 160x120x56 owalny jama B25ćw.d 50x48x18 kolisty nieregularny 3 nowożytność jama B2ćw.c 130x84x22 owalny nieregularny 1 k. łużycka jama B1ćw.d 120x90x16 owalny płaskodenny jama B1ćw.c 240x110x22 owalny nieregularny 1 k. łużycka jama C10ćw.c 60x58x30 owalny nieckowaty jama B23ćw.b 50x48x14x owalny nieckowaty jama B23ćw.c 100x64x44 owalny nieregularny jama B22ćw.b 100x72x30x owalny nieckowaty pusty nr jama B21ćw.c 70x60x28 owalny nieckowaty jama B54ćw.c 30x30x12 owalny nieckowaty jama B53ćw.a 100x64x14 owalny płaskodenny jama b52ćw.a 50x48x12 owalny płaskodenny jama B51ćw.c 150x98x24 owalny nieregularny 2 nowożytność jama C59ćw.a 160x120x84 owalny 6 + żuzle nowożytność /dymarka? jama B82ćw.d 70x50x24 owalny nieckowaty 3 k. łużycka jama B81ćw.a 40x32x10 owalny płaskodenny jama C90ćw.a 210x120x26 owalny płaskodenny 2 nowożytność fundament budynku C87/C88 16,5 m x 10 m 4 nowożytność jama C89ćw.a 130x92x38 owalny część budynku? C89ćw.b 100x200x5 nowożytność dołek posłupowy C59ćw.a 32x?x32 kolisty workowaty dołek posłupowy C59ćw.a 24x24x38 kolisty workowaty jama B82ćw.a 200x164x70 zbliżony do kolistego nieregularny

21 jama C60ćw.c 320x230x104 owalny wanienkowaty jama C60ćw.c 210x128x62 owalny wanienkowaty jama B21ćw.d 160x98x82 nieregularny jama zbliżony do B82ćw.a 210x220x86 płaskodenny kolistego jama B82ćw.b 320x160x92 owalny wanienkowaty jama B82ćw.d 220x200x84 owalny jama C87ćw.c 250x200x82 kolisty nieckowaty 6 nowożytność jama C87ćw.b 180x100x18 owalny 4 nowożytność jama C86ćw.a 130x130x18 nieregularny nieregularny 2 nowożytność jama C76ćw.b 180x170x32 kolisty nieregularny 4 nowożytność jama C77ćw.a 120x98x26 owalny nieckowaty 5 nowożytność jama C80ćw.b 130x130x52 nieregularny podwójnie 4 nowożytność jama B71ćw.a 110x80x40 nieregularny wanienkowaty 7 nowożytność jama B61ćw.a 50x50x20 owalny nieckowaty jama B62ćw.b 330x220x94 owalny wanienkowaty jama B63ćw.c 120x90x60 owalny nieregularny 6 nowożytność jama B73ćw.d 210x90x42 owalny nieregularny 5 nowożytność jama B45ćw.b 70x54x28 nieregularny nieckowaty jama B43ćw.c 260x100x24 nerkowaty nieregularny 4 nowożytność jama B42ćw.a 100x70x40 nieregularny nieregularny 6 nowożytność jama B42ćw.c 80x68x20 owalny centralnie jama B35ćw.b 180x130x18 nieregularny nieregularny jama C58ćw.c 110x110x52 kolisty podwójnie jama C49ćw.b 170x120x22 owalny wanienkowaty jama C30ćw.a 70x72x18 owalny nieckowaty dołek posłupowy B22ćw.a 30x30x32 kolisty stożkowy jama B13ćw.a 80x60x20 owalny nieckowaty jama C10ćw.b 170x130x32 nieregularny podwójnie 8 nowożytność

22 jama C98ćw.a 100x72x60 owalny jama C29ćw.d 70x60x14 owalny nieckowaty jama C48ćw.d 60x30x22 nerkowaty jama B34ćw.a 60x58x16 owalny nieckowaty jama B44ćw.a 70x60x22 owalny jama B36ćw.c 70x68x24 owalny nieckowaty jama C97ćw.b 500x240x134 owalny wanienkowaty 2 nowożytność jama C99ćw.d 70x70x16 owalny nieckowaty jama C100ćw.b 100x100x52 nieregularny nieckowaty 6 nowożytność jama B91ćw.c 150x90x12 nerkowaty wanienkowaty jama B92ćw.a 50x40x22 owalny nieckowaty 2 nowożytność jama C67ćw.d 30x30x10 owalny nieckowaty jama C68ćw.a 130x70x24 owalny wanienkowaty 6 nowożytność jama C69ćw.b 140x134x110 kolisty workowaty 8 nowożytność jama C70ćw.a 180x178x102 kolisty wanienkowaty 12 nowożytność dołek posłupowy C50ćw.b 50x58x50 nieregularny workowaty jama B41ćw.a 40x40x14 kolisty nieckowaty jama C20ćw.c 60x68x22 kolisty nieckowaty 2 nowożytność jama nowożytność B72ćw.a 140x98x30 nerkowaty jama B64ćw.c 90x70x owalny nieregularny 4 nowożytność jama C39ćw.b 100x100x22 kolisty podwójnie 3 nowożytność jama zbliżony do nowożytność C40ćw.c 110x110x24 5 trójkąta jama B31ćw.d 40x40x16 owalny nieckowaty 1 nowożytność jama B32ćw.a 110x90x36 zbliżony do trójkąta jama B11ćw.b 190x110x84 nieregularny jama B12ćw.b 50x40x12 nieregularny nieckowaty 4 2 nowożytność nowożytność

23 23 Igor Maciszewski, Monika Maciszewska 5. Osadnictwo kultury łużyckiej 5.1 Zabytki nieruchome Badania wykopaliskowe prowadzone na stanowisku Tokarnia 17 ujawniły niezbyt liczne zabytki związane z osadnictwem kultury łużyckiej. Na 202 obiekty wziemne 28 z nich zawierało w swoich wypełniskach materiał ceramiczny pozwalający na jednoznaczne przypisanie ich tej kulturze. Można jednak domniemywać, iż przynajmniej część z nich, pozbawiona nośnika datującego, również związana była z osadnictwem tej kultury. Wśród nich zdecydowaną większość stanowiły jamy (27 obiektów), prócz nich zarejestrowano jeden dołek posłupowy związany z tą kulturą. Zaobserwowane jamy możemy podzielić na dwa typy: Typ 1 stanowiący większość (17 obiektów) to jamy o średnicach przekraczających 1 m i relatywnie płytkie (tab. XII,ryc. 11 ) Typ 2 to jamy o średnicy poniżej 1 m i miąższości 0-20 cm. (tab. XII,ryc. 9 )zarejestrowano ich 11. Są one świadectwem krótkotrwałych, choć zapewne częstych wizyt niewielkich grup ludności na tych terenach, związanych zapewne z bliżej niesprecyzowaną działalnością gospodarczą. Obiekty tego typu występują powszechnie na osadach KŁ, lecz znajdowane są również na terenach nie będących bezpośrednio zasiedlanych a jedynie wykorzystywanych gospodarczo (wypas bydła, łowiectwa, etc.) 1. 1 Por. Michalski J Typy osad otwartych kultury łużyckiej, ich rozprzestrzenienie na terenie Polski oraz liczba zamieszkującej je ludności, w: Przemiany ludnościowe i kulturowe I tysiąclecia p.n.e. na ziemiach między Odrą i Dnieprem, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, s , Głogowski Z., Ignaczak M Osadnictwo społeczeństw kultury łużyckiej, [w:] J. Bednarczyk, A. Kośko (red.) Od długiego domu najstarszych rolników do dworu staropolskiego. Wyniki badań na trasie gazociągu Mogilno-Włocławek i KPMG Mogilno- Wydartowo, Poznań, s , Herman R, Kurasiński T, Strzyż P Osady z III epoki brązu oraz z przełomu okresu halsztackiego i lateńskiego, w: J. Maik (red.), Osada z epoki brązu i okresu halsztackiego w Chrząstowie Folwarcznym 1, gmina Parzęczew pow. zgierski woj. łódzkie, Łódź

24 Zabytki ruchome W trakcie prac badawczych na stanowisku Tokarnia 17 zarejestrowano 83 zabytki ruchome związane KŁ, z czego wszystkie zaliczono do grupy ceramiki naczyniowej. Ich występowanie w obrębie obiektów przedstawiono w tabeli nr 5.1. Tym co cechuję opisywaną kolekcję jest jej bardzo silne rozdrobnienie. Wszystkie ułamki można zklasyfikować do kategorii IV wg. A. Buko 2. Taki stan rzeczy znacząco ograniczył możliwości analityczne. Tabela 5.1 Tokarnia, st. 17, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Specyfikacja występowania materiałów zabytkowych w obrębie obiektów. numer obiektu lokalizacja liczba ceramiki chronologia 25 A55ćw.a 2 KŁ 28 A63ćw.a 3 KŁ 31 A43ćw.c 1 KŁ 32 A33ćw.c 1 KŁ 35 A75ćw.d 2 KŁ 37 A73ćw.a 1 KŁ 38 A85ćw.c 2 KŁ 42 A83ćw.a 1 KŁ 44 A93ćw.d 2 KŁ 45 A8ćw.a 1 KŁ 46 A18ćw.a 2 KŁ 56 A58ćw.c 2 KŁ 59 A78ćw.b 1 KŁ 68 A46ćw.a 2 KŁ 70 A66ćw.a 1 KŁ 73 A84ćw.c 1 KŁ 77 A24ćw.b 2 KŁ 80 A62ćw.d 2 KŁ 81 A62ćw.c 4 KŁ 83 A52ćw.b 14 KŁ 84 A52ćw.b 24 KŁ 86 A72ćw.d 3 KŁ 114 B3ćw.a 1 KŁ 115 B15ćw.c 2 KŁ 116 B16ćw.c 1 KŁ 141 B2ćw.c 1 KŁ 143 B1ćw.c 1 KŁ 155 B82ćw.d 3 KŁ 2 A. Buko 1990 Ceramika Wczesnopolska. Wprowadzenie do badań, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk - Łódź.

25 Analiza technologiczna W omawianej kolekcji dominowały naczynia wykonane w oparciu o gruboziarnisty tłuczeń z niewielką domieszką różnoziarnistego piasku. Dominowały powierzchnie zewnętrzne chropowacone lub szorstkie (około 75%). Ścianki wewnętrzne zazwyczaj były gładzone, zapewne przy użyciu twardego gładzika. Wszystkie pojemniki były lepione ręcznie, wypał zaś odbywał się w atmosferze utleniającej przy stałym dostępie powietrza, o czym świadczą niejednobarwne powierzchnie i dwubarwny przełam Analiza morfologiczna Spośród 83 fragmentów ceramiki KŁ nie znaleziono żadnego fragmentu dystynktywnego co niestety uniemożliwiło analizę morfologiczną. Ustalenia makromorfologiczne, z uwagi na silne rozdrobnienie materiału i zerową liczbę fragmentów dystynktywnych, są mocno ograniczone i nie dają możliwości bliższego określenia typów naczyń Ustalenia chronologiczne Podstawą ustaleń chronologicznych omawianego zbioru stała się analiza technologiczna. W kontekście technologicznym zaobserwowano wyraźną przewagę naczyń grubościennych, produkowanych z gliny z domieszką gruboziarnistego tłucznia i chropowaconych. Jest to jeden z wyznaczników późnych faz KŁ 3. Mając na uwadze powyższe informacje można założyć, iż prezentowany zespół można datować na okres halsztacki i/lub przełom okresu halsztackiego i początek okresu lateńskiego. Nie da się niestety, z uwagi na niewielki liczebnie zbiór, dokonać precyzyjniejszych ustaleń. 3 Por. Ignaczak, M Ze studiów nad genezą kultury łużyckiej w strefie Kujaw, Poznań; Głogowski Z., Ignaczak M Osadnictwo społeczeństw kultury łużyckiej, [w:] J. Bednarczyk, A. Kośko (red.) Od długiego domu najstarszych rolników do dworu staropolskiego. Wyniki badań na trasie gazociągu Mogilno- Włocławek i KPMG Mogilno-Wydartowo, Poznań, s

26 27 Monika Maciszewska 6. Ślady osadnictwa nowożytnego 6.1. Obiekty nieruchome W trakcie prac badawczych na stanowisku będącym przedmiotem tego opracowania zarejestrowano łącznie pięćdziesiąt sześć obiektów nieruchomych oraz jedną konstrukcję będącą pozostałością budynku, związanych z nowożytnym etapem zasiedlenia. Ich chronologię ustalono na podstawie pozyskanego z ich wypełnisk materiału ruchomego. Pod kątem funkcjonalnym były to jamy, jedna dymarka i dwa obiekty prawdopodobnie będące związana z pozostałością wyżej wymienionego budynku. Z powodu tak małej różnorodności zrezygnowano z przedstawienia graficznego Jamy następująco: Wewnętrzny podział jam nowożytnych ze stanowiska Tokarnia 17 wygląda Typ 1 Były to obiekty o głębokości przekraczającej 40 cm oraz średnicy większej niż 100 cm. W obrębie tej grupy wydzielono 3 podgrupy: 1a były to obiekty o planach kolistych bądź owalnych a w profilu nieckowatw, wanienkowate bądź workowate. W tej kategorii wydzielono 10 jam (tabl. XI, ob. 170,201). 1b jamy o profilu m, dwustronnie lub centralnie (8 sztuk) (tabl. XI, ob. 14 ). 1c w grupie tej zarejestrowano cztery obiekty, których profile były nieregularne (tabl. XI, ob. 172). Typ 2 W tej grupie wydzielono jamy o średnicy między 0,5 a 1 metrem i głębokości nie przekraczającej 50 cm (cztery obiekty) (tabl. XII, ob. 159).

27 28 Typ 3 Do tej kategorii zaliczono duże i w miarę płytkie jamy (średnica powyżej 1 m). Z uwagi na amorficzność kształtów i ich rozmiar można zaryzykować stwierdzenie, iż są to pozostałości wybierzysk (21 obiektów) (tabl. XI, ob. 172,201) Typ 4 Zaliczono tu niewielkich rozmiarów jamki o średnicy około 0,5 metra i głębokości nieprzekraczającej 20 cm (dwanaście obiektów) (tabl. XI. ob. 212). Spośród wyżej wymienionych obiektów większość była bardzo źle zachowana i uległa znacznej destrukcji, najpewniej w wyniku intensywnych działań rolniczych, jakie miały miejsce na stanowisku w ciągu ostatnich 50 lat. Do grupy tej zaliczyć można typy 2 oraz 4. Typ 1 można łączyć z piwniczkami na żywność (podgrupa 1a) bądź niewielkimi wybierzyskami (podgrupy 1b oraz 1c). Różnica pomiędzy podgrupami 1b oraz 1c wiąże się zapewne z celem pozyskiwania surowca. W pierwszym przypadku można mówić o jego doraźnym wydobyciu na potrzeby gospodarskie, w drugim zaś wiązało się to zapewne z większym przedsięwzięciem, np. budową drogi czy utwardzaniem gruntu Pozostałość budynku Ob. Nr 158 jest pozostałością budynku być może należącego do istniejącej tu kiedyś ogierni. Na obiekt ten składa się prostokątna w planie pozostałość fundamentu kamiennego bardzo słabo zespojonego zaprawą wapienną o bokach 16,5x10m. Miąższość profili wacha się od 70 do 5 cm(tab. XII, ryc. 3,7). Z opisywanym budynkiem mogą być związane dwa obiekty: nr159 (tab. XI,ryc. 1) znajdujący się w obrębie fundamentów oraz obiekt nr. 160 usytuowany przy jednym z dłuższych boków konstrukcji, którego wypełnisko składa się z kamieni bardzo słabo zespojonych zaprawą wapienną. (tab. XI, ryc. 8). 6.2 Analiza materiałów ruchomych Kolekcja zabytków związanych z nowożytnym etapem zasiedlenia stanowiska Tokarnia 17 liczy 194 sztuk ułamków naczyń. Tabela 6.1. Janki, stan. 3, gm. Raszyn, woj. mazowieckie. Występowanie materiału zabytkowego w poszczególnych obiektach. L.p. Nr obiektu Lokalizacja Ceramika Inne 1 6 A67ćw.d 2

28 A7ćw.c A7ćw.d A5ćw.a A77ćw.a A45ćw.b A9ćw.a A9ćw.d A19w.b A19ćw.b A29ćw.d A39ćw.b A49ćw.a B6ćw.c B5cw.c A79ćw.b B17ćw.d A10ćw.d A10ćw.d A20ćw.b A40ćw.c A60ćw.c B24ćw.d B24ćw.b B26ćw.d B51ćw.c C59ćw.a C90ćw.a C87/C C87ćw.c C87ćw.b C86ćw.a C76ćw.b C77ćw.a C80ćw.b B71ćw.a B63ćw.c B73ćw.d B43ćw.c B42ćw.a C10ćw.b C97ćw.b C100ćw.b B92ćw.a C68ćw.a C69ćw.b C70ćw.a C20ćw.c B72ćw.a B64ćw.c C39ćw.b C40ćw.c B31ćw.d B32ćw.a B11ćw.b Ceramika naczyniowa

29 Analiza morfologiczna Cała kolekcja ceramiki nowożytnej została podzielona w oparciu o system zaproponowany przez A. Buko (Buko 1990) odpowiednio zmodyfikowany na potrzeby niniejszego opracowania, który wydziela cztery kategorie wielkościowe: I-fragmenty naczyń umożliwiające pełną rekonstrukcję naczynia II-duże ułamki naczyń obejmujące więcej niż jeden element morfologiczny naczynia, a więc partie przybrzeżne (wylew, szyja oraz brzusiec), a także partie przydenne( dno, stopka oraz brzusiec) III-stosunkowo niewielkie fragmenty naczyń, obejmujące więcej niż jeden element morfologiczny naczynia, a więc partie przybrzeżne (wylew, szyja i górna część brzuśca), partie przydenne (dno, stopka i część dolnej partii brzuśca bądź dno i fragment dolnej części brzuśca), a także elementy zawierające środkowe partie naczynia (znaczne części brzuśca i szyję). IV- fragment obejmujący jeden element morfologiczny naczynia (część wylewu, brzuśca lub dna). W przypadku ceramiki będącej przedmiotem niniejszego opracowania, większość fragmentów ceramiki plasowała się w grupie IV (175 ułamków, co daje 90% całości). W kategorii III zarejestrowano 15 fragmentów ceramiki, a zaledwie 4 można zaliczyć do II grupy wielkościowej. Większość zabytków można zaliczyć do ceramiki cienkościennej 1 (152 fragmenty), pozostałe zaś do kategorii średniościennej. W ramach omawianej kolekcji ceramiki wyselekcjonowano 60 fragmentów wylewów (tab. X, ryc. 46), siedemnaście ułamków den (tab. V, ryc. 25) i dwadzieścia siedem uch (tab. 1 Za ceramikę cienkościenną uznano taką, której grubość ścianki nie przekracza 5 mm,

30 31 III, ryc. 14). Ich typologię oparto na podziale zaproponowanym przez J. Kruppégo (Kruppé1961), odpowiednio zmodyfikowanego na potrzeby niniejszego opracowania. Wylewy: Typ 1 - Wylewy typu 1 są łagodnie lub wyraźnie wychylone na zewnątrz, z zaokrągloną, czasem lekko pogrubioną krawędzią, bądź też prosto ściętą. Nie posiadają wrębu, ani okapu (11 ułamków), (Tabl. I:1, 4; II:9; IV:17). Typ 2 - Typ ten charakteryzuje się w widoczny sposób wychylonymi na zewnątrz lub pionowo ustawionymi krawędziami, zakończonymi wylewami wyposażonymi we wrąb na pokrywkę (33 fragmentów), (Tabl. I:2, 3; II:7, 10; IV:19; V:23; VI:26, 28, 29). Typ 3 - Wylewy typu 3 charakteryzują się brakiem wrębu na pokrywkę, wyposażone są natomiast w okap. Całość łagodnie wychylona na zewnątrz. Występują one najczęściej u garnków i u dzbanów (16 ułamków) (tab. IX:39) Typ 4 Wylewy tego typu charakteryzują się posiadaniem zarówno okapu, jak i wrębu na pokrywkę (1 ułamek) (tab. IX, ryc. 43) Typologia den Kierując się ustaleniami wcześniejszych badaczy wyróżniono trzy typy den: typ 1 - lekko podcięte (Tabl. II:11) typ 2 - wyraźnie wyodrębnione pionowo (Tabl. I:6) typ 3 z wyodrębnioną, mniej lub bardziej zaokrągloną stopką (Tabl. III:12, 15; IV:20; V:22, 25; VIII:34, 35). Dna były odcinane, czasem ze śladami podsypki (2 fragmenty) (Tabl. III, ryc. 12,15). Biorąc pod uwagę przekrój uch wyróżniono następujące typy uch: Typ 1 taśmowate (Tabl. III:14; V:24; VII:30; VIII:36; X:45, 47) - 6 fragmentów. Typ 2 zaokrąglone - Tabl. VII:31 (tab. IV, ryc. 16?- wydaje się, że jest taśmowate z rysunku) 17 fragmentów.

31 32 Typ 3 tulejkowate - pusty w środku uchwyt (tab. IX, ryc.38, X:44) 8 fragmentów. Ucha dolepiane były na wysokości krawędzi wylewu (Tabl. IV:16, 18), ale też i poniżej (Tabl. III:14; VIII:6). W omawianym zbiorze zaobserwowano dwa typy ornamentu, występujące na 15 ułamkach naczyń. Ornament: Typ 1 ryty- w postaci linii rytej, pojedynczej lub wielokrotnej, pod wylewem, wykonany przy pomocy rylca lub narzędzia wielozębnego (13 fragmentów) (Tabl. I:2, Tabl. III:13, Tabl. IV:17) oraz w postaci skośnej kratki, typowy dla ceramiki z XVII w., ale występujący też i w XVIII w., np. w Rzeszowie (S. Czopek, A. Lubelczyk 1993, Tabl. XXX:1,2,4) czy w niedalekim Świerczku (E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź 2012, Tabl. V:3, IX:3). Wykonany jest radełkiem (tłoczkiem). Typ 2 malowany - we wzory florystyczne (2 ułamki).- może trzeba zrobić zdjęcie i dać odnośnik? Dość powszechnym sposobem zdobienia naczyń, przy równoczesnym ich uszczelnianiu, było pokrywanie ich powierzchni glazurą. Także fragmenty ceramiki z Tokarni były zdobione w ten sposób. Glazurowano obie powierzchnie, jedną z nich lub część naczynia. Czasem był to jeden kolor na obu powierzchniach, a czasem dwa różne podać jakie? Duże rozdrobnienie ceramiki spowodowało, że często nie było możliwe określenie typu naczynia. Wydaje się jednak, że tak jak i na wielu innych stanowiskach, przeważają garnki których zarejestrowano co najmniej 18 sztuk (Tabl. I:1-2; Tabl. II:7, 9; Tabl. IV: 17, 19; Tabl. V: 21, 23; Tabl. VI: 26-29; Tabl. VII:32-33; Tabl. IX:41-42; Tabl. X:46). Mniej liczne są misy (Tabl. I:4; Tabl. II:8; Tabl. VIII:37). Jest też fragment patelni z uchwytem- Tabl. IX:38, część uchwytu (Tabl. X:44) oraz fragment kufla (Tabl. III:14). Zapewne także wśród zabytków są fragmenty dzbanków o czym świadczą łagodne profile ścianek naczyń

32 33 (Tabl. III:13 i IX:39) oraz obecność uch (Tabl. IV:18; Tabl. V:24; Tabl. VII:30-31; Tabl. VIII:36; Tabl. X:47). Brak jest talerzy i pokrywek. Ciekawą formą jest fragment trójnóżka (patelni) w kształcie półkolistej misy, bez kołnierza, wrębu na pokrywkę, ani okapu, za to z masywną rączką służącą do mocowania w niej drewnianej przedłużki do zdejmowania naczynia z paleniska. Jest to bardzo rzadko spotykana forma. Podobny nieco fragment odkryty w Zielonej Górze podczas nadzoru archeologicznego przy ulicy Kupieckiej (K. Garbacz 2011, Tabl. VI: a) datowano na XVII- XVIII w Analiza technologiczna Analizę technologiczną omawianego zbioru przeprowadzono w oparciu o systematykę zaproponowaną przez L. Kajzera (Kajzer 1986, Kajzer 1991). W omawianym zbiorze zaobserwowano występowanie jedynie grup D, E i F. GRUPA D Jest ona barwy od kremowej po jasnopomarańczową. Zazwyczaj są to naczynia cienkościenne, starannie wykonane, najczęściej dobrze wypalone w atmosferze utleniającej. Domieszka jaką można zauważyć w przełomach to najczęściej drobnoziarnisty lub średnioziarnisty piasek znaleziono 46 fragmentów. GRUPA E Ceramika grupy E to ceramika, której wyróżnikiem jest jej szkliwienie. W przypadku omawianego materiału jest to ceramika wypalana w atmosferze utleniającej. Przełomy są jednobarwne, najczęściej o grubości 3-5mm. W większości przypadków do schudzenia masy ceramicznej wykorzystanej do wyrobu ceramiki grupy E użyto małej lub średniej ilości drobnoziarnistego piasku znaleziono 66 fragmentów. GRUPA F Tzw. ceramika inna, np. półmajolika, kamionka, fajans, oraz inne fragmenty naczyń, które nie mieszczą się w żadnej z ww. grup technologicznych znaleziono 82 fragmentów.

33 34 W omawianej kolekcji wyraźnie dominuje grupa technologiczna F (ryc. 6.2), znacznie mniej zanotowano fragmentów reprezentujących grupę gt E i w najmniejszej liczbie grupa gt. D. Gt. D 46 Gt. E 66 Gt. F 82 Ryc Tokarnia, stan. 17, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Występowanie poszczególnych grup technologicznych w obrębie kolekcji ceramiki nowożytnej 6.3 Chronologia Ustalenia chronologiczne dokonano w oparciu o formę i zdobnictwo naczyń wspomagając się także cechami technologicznymi. W badanym zbiorze wystąpiła forma garnka o baniastym brzuścu z wyodrębnioną lejkowatą szyjką, która na przejściu w brzusiec posiada wałeczkowate zgrubienie, datowana na okres XVII-XVIII w. ( Jest to forma bardzo powszechna, występuje w całej Polsce, np. wśród materiałów baszty narożnej w Poznaniu (M. Poklewska-Koziełł 2013, Tabl. 27:2, Tabl. 30:7), na Starym Mieście w Rzeszowie (S. Czopek, A. Lubelczyk 1993, s. 33, Tabl. XXXI:4, 8, 9, 11) oraz na stanowisku osadowym w Świerczku, gm. Szydłowiec (E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź 2012, Tabl. 2, Tabl. 5:1,3). Forma garnka z baniastym brzuścem, profilowaną szyjką i wylewem z wrębem na pokrywkę występuje także powszechnie w warstwach z materiałami z XVII i XVIII w. np. w Rzeszowie (S. Czopek, A. Lubelczyk 1993, Tabl. XXXIV:4; 6; XXXVI:7) czy w Świerczku (E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź 2012, Tab. 9:3; 5)

34 35 Ornament skośnej kratki charakterystyczny dla ceramiki XVII w. opisywany był w części poświęconej zdobieniu ceramiki. Misa z pionową lub nachyloną do wewnątrz szyjką oraz ostrym załomem brzuśca (Tabl. I:4) znajduje analogie w Rzeszowie w warstwach z I poł. XVII w. (S. Czopek, A. Lubelczyk 1993, s. 40, Tabl. XXXVII:2). Forma garnka z cylindryczną szyjką (Tabl. VII:32) ma analogie w Rzeszowie, gdzie określono ją na XVII-XVIII w. (S. Czopek, A. Lubelczyk 1993, Tabl. XXXIV:7). W zbiorze oprócz naczyń tzw. ceglastych wystąpiły licznie zabytki szkliwione, także fajansowe. Zwraca uwagę fakt, że nie odkryto fragmentów ceramiki wypalanej w atmosferze redukcyjnej, sporadycznie wystąpiła też forma wylewu z okapem czy raczej z rodzajem kołnierza, co może było spowodowane lokalnymi upodobaniami czy modą, a być może jednak zbiór należy lokować raczej w XVIII w., zaś elementy datujące na XVII w. traktować jako echo dawnej mody, które powtarzali lokalni wytwórcy kierując się dawnymi przyzwyczajeniami. Prawdopodobnie część fragmentów badanego zbioru może pochodzić z okresu jeszcze młodszego, czyli z XIX w.

35 35 Igor Maciszewski 7. Analiza przestrzenna i fazy zasiedlenia stanowiska Badania na stanowisku Tokarnia 17 ujawniły relikty związane osadnictwem kultury łużyckiej oraz okresem nowożytności. Oprócz tego nie zarejestrowano żadnych innych zabytków jednoznacznie związanych z innym okresem dziejowym, aczkolwiek można domniemywać, iż przynajmniej część obiektów nieruchomych pozbawionych materiału ruchomego pochodziła z innych epok. Nie mając jednak na to żadnych dowodów musimy przyjąć, iż stanowisko to było zasiedlone jedynie w okresie wczesnej epoki żelaza i nowożytności Analiza przestrzenna osadnictwa KŁ. Chronologicznie osadnictwo KŁ w Tokarni 17 z tego okresu łączyć można z grupą środkowopolską. Niestety, uwaga M. Gedla odnośnie bardzo nielicznych publikacji i opracowań stanowisk KŁ, szczególnie osad otwartych i obozowisk, wciąż pozostaje aktualna. 1 Pochodząca bowiem z roku 1968 synteza pióra J. Miśkiewicza wciąż pozostaje najaktualniejszą syntetyczną publikacją dotyczącą KŁ na interesującym nas obszarze 2. Przyjmując systematykę chronologiczną tego autora omawiana kolekcja mieściłaby się w fazie II lub III rozwoju KŁ na tych terenach. Najbliższe znane zbadane wykopaliskowo stanowiska z tego okresu, znajdujące się nieopodal, to Starochęciny 8 (10), gm. Chęciny 3, Brzegi 7 i Brzegi 10, gm. Sobków 4 (stanowiska badane w ramach inwestycji budowy drogi S7 na odcinku Chęciny - Jędrzejów) oraz na terenie miasta Kielce 5 (osady) oraz Morawica, pow. Kielce 6 i Nida, pow. Kielce 7. W tej fazie rozwoju kultury łużyckiej dominowały niewielkie osady i domostwa charakteru półziemiankowego. Brak znalezisk na interesującym nas 1 Gedl M Uwagi o kulturze łużyckiej w południowo zachodniej części województwa kieleckiego, [w:] Rocznik muzeum świętokrzyskiego, t. VIII, Kraków. 2 Miśkiewicz J Kultura łużycka w międzyrzeczu Pilicy i środkowej Wisły; [w:] Materiały Starożytne, t. XI, Warszawa. 3 Maciszewski I Opracowanie wyników badań ze stanowiska Starochęciny 8 (10), Warszawa 4 Maciszewski I Opracowanie wyników badań na stanowiskach Brzegi 7 i Brzegi 10, Warszawa 5 Żaki A Początki rozwoju kultury łużyckiej w dorzeczu górnej Wisły, [w:] Annales UMCS, dział F, t. III, Lublin 6 Siarkowski W Zbiór Wiadomości o zabytkach przedhistorycznych; [w:] Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, t. XI. 7 Patrz przypis 2

36 36 stanowisku obiektów tego typu świadczy o tym, iż przebadane stanowisko uznać należy za obozowisko z tego okresu. Nie zaobserwowano jednego skupiska obiektów KŁ, ich dyspersja występuje w obrębie całego przebadanego obszaru. Wobec znacznych przekształceń tego terenu w okresie nowożytnym oraz współczesnym stan zachowania obiektów nie musi oddawać stanu faktycznego, jaki miał miejsce w okresie pradziejowym. Niewykluczone, iż osadnictwo KŁ było tu powiązane z z osadami na stanowiskach Brzegi 7 oraz Brzegi Analiza przestrzenna okresu nowożytności Ślady działalności człowieka z okresu nowożytnego są rozproszone po całym Stanowisku Tokarnia 17. Ewentualne zagęszczenia obiektów związanych z tym okresem są widoczne w części wschodniej i zachodniej stanowiska. W zachodniej części znajduje się też fundament kamienny, który można łączyć z istniejąca w XIX w. ogiernią. Rozproszenie pozostałych obiektów i brak ich wyraźnych skupisk sugeruje, że są one pozostałością krótkotrwałej i raczej doraźnej działalności ludzkiej. 7.3 Analiza przestrzenna obiektów pozbawionych materiału datującego. Obiekty wziemne o nieokreślonej chronologii, stanowiły nieznaczną większość spośród wszystkich zarejestrowanych na stanowisku. Pewną koncentrację można zaobserwować w okolicach budowli, co pozwala na założenie, iż ich obecność była z nią związana. Bez wątpienia można natomiast przyjąć, iż część z nich związana była również z osadnictwem KŁ. Zły stan ich zachowania nie pozwala na bliższe wyciągnięcie wniosków w tym zakresie.

37 37 Igor Maciszewski 8. Podsumowanie Badania wykopaliskowe na stanowisku Tokarnia 17, prowadzone w związku z inwestycją budowy drogi ekspresowej S7 na odcinku Chęciny - Jędrzejów, ujawniły relikty osadnictwa kultury łużyckiej oraz okresu nowożytności. Materiał ruchomy nie był zbyt liczny i ograniczał się wyłącznie do ceramiki naczyniowej. Zarejestrowano za to dosyć dużą liczbę obiektów nieruchomych, co można tłumaczyć dwojako; albo są to pozostałości krótkotrwałej, lecz wielokrotnej okupacji tych terenów przez gromady ludzkie już w okresie pradziejowym, związane z bliżej niesprecyzowaną aktywnością gospodarczą, bądź też relikty krótkotrwałego obozowiska/obozowisk, które ze względu na niekorzystne warunki glebowe, zachowały się do naszych czasów w formie szczątkowej. Tym nie mniej, z uwagi na obecność reliktów kultury łużyckiej, postuluje się objąć teren przyległy do stanowiska, ścisłym nadzorem archeologicznym. Bibliografia: Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD) Adamczyk A. 1998, Drewniane kościoły w województwie kieleckim, Kielce. Buko A Ceramika Wczesnopolska. Wprowadzenie do badań, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk - Łódź. Czebreszuk, J Społeczności Kujaw w początkach epoki brązu, Poznań Czebreszuk J., Kośko A., Szmyt M Zasady analizy źródeł ceramicznych z okresu późnego neolitu oraz interstadium epok neolitu i brązu na Kujawach, w: A. Kośko, M. Szmyt (red.), Opatowice Wzgórze Prokopiaka. Tom I. Studia i materiały do badań nad późnym neolitem Wysoczyzny Kujawskiej, Poznań, s Friedberg M. 1926, Ród Łabędziów w wiekach średnich, [w:] Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie, t. 7, Kraków. Gawęda T., Król Ł., Sosnowski J Opracowanie wyników archeologicznych badań sondażowych poprzedzających budowę drogi ekspresowej S-7 odc. Chęciny Jędrzejów, Warszawa Gedl M Uwagi o kulturze łużyckiej w południowo zachodniej części województwa kieleckiego, [w:] Rocznik muzeum świętokrzyskiego, t. VIII, Kraków.

38 38 Głogowski Z., Ignaczak M Osadnictwo społeczeństw kultury łużyckiej, [w:] J. Bednarczyk, A. Kośko (red.) Od długiego domu najstarszych rolników do dworu staropolskiego. Wyniki badań na trasie gazociągu Mogilno-Włocławek i KPMG Mogilno-Wydartowo, Poznań, s Gumowski M. 1917, Skarb monet z XIII wieku w Brzegach nad Nidą, [w:] Sprawozdania Polskiej Akademii Umiejętności, t. 22, s. 57. Herman R, Kurasiński T, Strzyż P Osady z III epoki brązu oraz z przełomu okresu halsztackiego i lateńskiego, w: J. Maik (red.), Osada z epoki brązu i okresu halsztackiego w Chrząstowie Folwarcznym 1, gmina Parzęczew pow. zgierski woj. łódzkie, Łódź Ignaczak, M Ze studiów nad genezą kultury łużyckiej w strefie Kujaw, Poznań Ignaczak M Osadnictwo społeczeństw kultury łużyckiej, [w:] J. Bednarczyk, A. Kośko (red.) Od długiego domu najstarszych rolników do dworu staropolskiego. Wyniki badań na trasie gazociągu Mogilno- Włocławek i KPMG Mogilno-Wydartowo, Poznań, s Kajzer L Opracowanie zbioru ceramiki naczyniowej z wieży Karnkowskiego w zamku w Raciążku, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, t. 34, s Kajzer L W sprawie waloryzacji masowych zbiorów ceramiki późnośredniowiecznej i nowożytnej, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, r. 39,nr 4, s Kodeks Dyplomatyczny Kapituły Krakowskiej (KDKK) Kodeks Dyplomatyczny Małopolski (KDM) Kruppe J Studia nad ceramiką XIV wieku ze Starego Miasta w Warszawie, Wrocław Warszawa Kraków. Maciszewski I Opracowanie wyników badań ze stanowiska Tokarnia 6, Warszawa Maciszewski I Opracowanie wyników badań na stanowisku Brzegi 10, Warszawa Matoga A "Archeolog na probostwie. Ksiądz Stanisław Skurczyński ( )" Kielce Michalski J Typy osad otwartych kultury łużyckiej, ich rozprzestrzenienie na terenie Polski oraz liczba zamieszkującej je ludności, w: Przemiany ludnościowe i kulturowe I tysiąclecia p.n.e. na ziemiach między Odrą i Dnieprem, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, s Poliński D. 1996, Przemiany wytwórczości garncarskiej na ziemi chełmińskiej u schyłku wczesnego średniowiecza i na początku późnego średniowiecza, Toruń. Przychodni A. 2002, Źródła do archeologii Gminy Sobków, [w:] D. Kalina, Dzieje i zabytki Małych Ojczyzn. T. 1, Gmina Sobków, s Kielce Rawita-Witanowski M. 2001, Dawny powiat chęciński. Z ilustracjami prof. Jana Olszewskiego, oprac. D. Kalina, Kielce. Siarkowski W Zbiór Wiadomości o zabytkach przedhistorycznych; [w:] Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, t. XI Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich (red. B. Chlebowski, W. Walewski), Skurczyński S. 1947, Archeolog na probostwie, [w:] Pamiętnik Kielecki, Kielce, s. 18.

39 39 Wiśniewski J Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Jędrzejowskiem, Mariówka Żaki A Początki rozwoju kultury łużyckiej w dorzeczu górnej Wisły, [w:] Annales UMCS, dział F, t. III, Lublin

40 Tablica I. 1- Ob. 175, 2-4- Ob. 200, 5- Ob. 73, 6- Ob. 86.

41 Tablica II. 7, 8- Ob. 200, Ar C88.

42 Tablica III. 12- Ar C88, 13- Ob. 213, 14, 15- Ar C58.

43 Tablica IV , 20- Ob. 176, 19- Ob. 180.

44 Tablica V. 21- Ob. 180, 22- Ob. 98, Ob. 179.

45 Tablica VI. 26, 27- Ob. 179, 28- Ob. 96, 29- Ob. 119.

46 Tablica VII. 30, 31- Ob. 119, 32, 33- Ob. 97.

47 Tablica VIII Ob. 170.

48 Tablica IX. 38- Ob. 180, 39, 40- Ar C17, 41, 42- Ob. 95, 43- Ob. 158.

49 Tablica X. 44,46- Ob. 158, 45, 47, 48-Ob. 205.

50

51 1m Ic Ic Ob.159 Ob.158 narożnik prof. SE Ob Ic Ic Ob102 Ib Ib Ic Ic 2 fundament kamienny słabo zespojony zaprawa wapienną zaprawa z gruzem Ib Ia\0c Ia zaprawa z gruzem 3 Ob.207 Ob.189 Ib/VIIa IIb/Ib Ob.122 Ic 4 Ib/VIIa IIb/Ib 5 Ic 6 Ob.158 profil NE 1m zaprawa wapienna fundament kamienny słabo zespojony zaprawa wapienną 7 Ob.28 Ob 68 Ob.68 Ob.160 Ob.42 pojedyncze kamienie bez zaprawy 8 Ic Ic 9 Ic Ic Ic VIIa VIIa 10 VIIa VIIa wtręt białego piasku 11 Ob.59 VIIa 12 Ob.81 Ob.25 Ib Ob.88 VIIa Ib Ib VIIa m Ib Ib/VIIa Ib/VIIa VIIa Tablica XII Tokarnia gm. Chęciny, st. 17. Wybrane jamy nowożytne 159, 160; profile fundamentów 158; jamy łużyckie 42,28,88,59; dołki posłupowe

52 10m Ob158 fundament kamienny bardzo słabo spojony zaprawą wapienną Ob159 pojednyncze kamienie bez zaprawy Ob160 ślad po zaprawie wapiennej bez kamieni 1 Tablica XIII Tokarnia gm. Chęciny, st. 17.Fundament nowożytny i związane z nim obiekty

53 Tablica XIV

54 Tablica XV

55 Tablica XVI

56 Tablica XVII Ceramika KŁ Ceramika nowożytna

57 A Z P KARTA EWIDENCYJNA ZABYTKU ARCHEOLOGICZNEGO x x 1 LOKALIZACJA 2 POŁOŻENIE FIZYCZNOGEOGRAFICZNE 3 UTWÓR GEOLOGICZNY JEDNOSTKA FIZYCZNOGEOGRAFICZNA Dolina Nidy luźny x zwięzły x torf.-bagn. M. TOKARNIA STREFA NADMORSKA (NADZALEWOWA) TEREN NIEEKSPONOWANY określenie specjalistyczne A T X N W P L w morzu plaża mierzeja skarpa wał wydm. TEREN EKSPONOWANY Nr stan. w miejscowości x 17 krawędzie, stoki wklęsłe i proste x 4 DOSTĘPNOŚĆ TERENU GMINA Sobków DUŻE DOLINY sfałdowania i niewielkie cyple niezabud. x śr.zabud. zabudow. POWIAT Jędrzejów w wodzie terasa terasa terasy brzeg cyple wybitne pole orne nieużytek x łąka x denna nadzale- wyższe wyso- WOJEWÓDZTWO świętokrzyskie wowa czyzny wały i garby sad park las x AZP nr obsz nr st. 48 wyniesienia o ekspozycji okrężnej torf bagno woda MAŁE DOLINY x TEREN OSŁONIĘTY teren przemysłowy Współrz. geogr. N 50º 44' 42'' E 20º 24' 58'' dno doliny stok doliny krawędź doliny podstawa stoku określenie bliższe Nazwa lokalna x doliny denud., niecki, jary, parowy Nr działki geodez. 1624/6, 1624/9, 1624/10, 1624/11 STREFA POZA DOLINAMI kotlinki, zagłębienia bezodpływowe Identyfikator EGB równina obsz. falisty obsz. pagórk. obsz. górzysty jaskinie, schroniska skalne Właściciel terenu FORMA SZCZEGÓLNA 5 KLASYFIKACJA FUNKCJONALNO-KULTUROWO-CHRONOLOGICZNA STANOWISKA nr funkcja kultura chronologia opis materiałów, obiektów, warstw oraz form terenowych osada ślad osadniczy osada osada łużycka polska łużycka nowożytna epoka brązu/wczesna epoka żelaza XVI XVII wiek epoka brązu XVIII XX wiek 4 fragmenty ceramiki, 1 osełka kamienna (2013); 2 fragmenty ceramiki (2014); 1 fragment ceramiki (2013), 2 fragmenty ceramiki (2014); 83 fragmenty ceramiki (2015) 194 fragmentów ceramiki(2015) 6 OPIS OBSZARU STANOW. 7 ZAGROŻENIA 8 WNIOSKI KONSERWAT. 10 WYKONANIE KARTY 11 WERYFIK. KONSERW. obserw. utrudniona x bez przeszk. budowa drogi S7 niezbędna szczegółowa inwentaryzacja x data (dd,mm,rrrr) akceptacja WKZ pole otwarte x pole zamknięte niezbędne badania wykopaliskowe x autor karty nasycenie znaleziskami: równomierne niezbędna interwencja administracyjna K.Janicki jednocentryczne wielocentryczne x 9 AKTUALNA OCHRONA określili chronologię Miejscowość, data powierzchnia stanowiska: nr rejestru zabytków W. Tabaszewski, E. Więcek, 12 ZBIORY i NR INWENT. Ł. Król, K. Janicki -1 ar -0,5 ha -1ha -5ha -15ha >15ha data wpisu do rejestru miejsce przechowywania nr inwentarza x park kulturowy gęstość występowania znalezisk: plan zagospodarowania przestrzennego sprawdził-konsultant AZP mała x średnia duża WUOZ Kielce

58 13 MAPA W SKALI 1: UKŁAD WSPÓŁRZĘDNYCH KARTOGRAF. PUWG DOKUMENTACJA 16 LITERATURA 17 INNE DANE godło arkusza (nr i nazwa) M D-d-1 Brzegi X ,68 Y ,68 Nr 9 na trasie inwestycji W. Tabaszewski, Opracowanie wyników archeologicznych badań powierzchniowych poprzedzających budowę drogi ekspresowej S7, odcinek Chęciny Jędrzejów, T. Gawęda, Ł. Król, J. Sosnowski, Opracowanie wyników archeologicznych badan sondażowych poprzedzających budowę drogi ekspresowej S-7 odc. Chęciny Jędrzejów, HISTORIA BADAŃ STANOWISKA (rok/ rodzaj badań/ autor i instytucja) badania powierzchniowe badania sondażowe badania wykopaliskowe W. Tabaszewski Ł. Król K. Janicki (USUI Sp. z o.o., ASINUS Igor Maciszewski)

59 Tokarnia 17 plan lokalizacyjny skala 1:5000