2.2 MATERIAŁY OSADOWE KULTURY ŁUŻYCKIEJ ZE STANOWISKA 12 W TARGOWISKU, POW. WIELICKI

Transkrypt

1 Jacek Górski, Eryk Schellner Materiały osadowe kultury łużyckiej ze stanowiska 12 w Targowisku, pow. wielicki Via Archaeologica. Źródła Materiały z badań wykopaliskowych osadowe kultury łużyckiej ze stanowiska 12 w Targowisku, pow. wielicki na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków 2014 s Jacek Górski, Eryk Schellner 2.2 MATERIAŁY OSADOWE KULTURY ŁUŻYCKIEJ ZE STANOWISKA 12 W TARGOWISKU, POW. WIELICKI I. Wstęp Szerokoprzestrzenne prace ratownicze podjęte w związku z budową autostrady A4 z Krakowa do Tarnowa doprowadziły do odkrycia we wschodniej części stanowiska 12 w Targowisku (gm. Kłąj, pow. wielicki) osady kultury łużyckiej. Celem pracy jest charakterystyka obiektów i ruchomych materiałów zabytkowych odkrytych na stanowisku. Częścią prezentowanego omówienia jest też katalog źródeł w formie tabel i tablic (zamieszczone na płycie dołączonej do tomu). Część analityczna znajduje się w rozdziale 3. Zagadnienia wstępne, związane z historią i sposobem badań, przedstawiono w części wstępnej tomu (Górski, Konieczny, w tym tomie). II. Charakterystyka źródeł II.1. Obiekty nieruchome Na stanowisku 12 w Targowisku odkryto 120 obiektów, które należy łączyć z działalnością ludności kultury łużyckiej. Większość obiektów związanych z omawianą kulturą występuje w zwartej strefie, we wschodniej części stanowiska, na łagodnym stoku, tuż poniżej lokalnej kulminacji (ryc. 1 plan pod opaską). Pełną listę obiektów, wraz z podstawowymi informacjami morfometrycznymi, przedstawiono w tabeli 1 i zilustrowano na tablicach (na płycie dołączonej do tomu). Wyróżniono (a) dołki i jamy posłupowe (56 obiektów 46,7%), (b) jamy zasobowe (51 obiektów 42,5%), (c) jamy gospodarcze o nieokreślonej funkcji (11 obiektów 9,2%), (d) skupisko ceramiki (1 obiekt 0,8%) i (e) palenisko (1 obiekt 0,8%). Chronologię obiektów określono na podstawie datowania ceramiki odkrytej w ich wypełniskach i ogólnej sytuacji planigraficznej. Wśród wspomnianych 120 obiektów kultury łużyckiej, prawie 90 datowanych jest na podstawie chronologii odkrytej w nich ceramiki, a pozostałe określono na podstawie interpretacji układów poziomych. Dotyczy to głównie reliktów dołków posłupowych, które uznano za elementy konstrukcji słupowych. W trakcie badań wyeksplorowano dwa obiekty zawierające materiał ceramiczny kultury łużyckiej (ob. 878 i 1567). Po analizie układu nawarstwień zinterpretowano je jednak jako wykroty. Obiekty o analogicznych wymiarach i wypełnisku, interpretowane jako struktury pochodzenia naturalnego, znane są ze stanowiska 17 w Podłężu (Dzięgielewski 2007, ). (a) Dołki i jamy posłupowe Obiekty będące pozostałościami po konstrukcjach słupowych na omawianym stanowisku określono jako dołki posłupowe oraz jamy posłupowe. Jamami posłupowymi, w odróżnieniu od dołków, określono obiekty o czytelnym zarysie i średnicy powyżej 60 cm oraz często widocznym w centralnej części śladzie po słupie. W 24 obiektach tego typu odkryto ceramikę kultury łużyckiej, a 32 dołki i jamy posłupowe przypisano do budowli słupowych omawianej kultury w wyniku analizy przestrzennej. W takim kontekście chronologicznym znalazły się również obiekty 427 i 436, w których zarejestrowano pojedyncze fragmenty młodszych naczyń, jak się wydaje, na złożu wtórnym (powstałym w efekcie procesów stokowych i erozji). 81

2 JACEK GÓRSKI, ERYK SCHELLNER Dołki posłupowe, ze względu na wzajemne relacje interpretowane jako relikty budowli naziemnych, zachowane były jedynie w partii spągowej. Z tego względu zarysy rekonstruowanych budynków mogą być niekompletne. Być może budowle, których ślady odczytujemy jako cztero- lub sześciosłupowe były pierwotnie konstrukcjami składającymi się z większej liczby słupów. Możliwe są też pomyłki interpretacyjne związane z prezentowanymi budowlami. Wyróżniono sześć konstrukcji słupowych (K1-K6), które przypisano ludności kultury łużyckiej (ryc. 2 plan pod opaską). Miały one najczęściej prostokątne zarysy wyznaczone przez sześć lub osiem słupów (K2, K3, K4, K6), bez dodatkowych wewnętrznych podziałów. W skład największej budowli słupowej na omawianym stanowisku (K1) wchodziło aż szesnaście słupów, natomiast najmniejsza cztery (K5). Konstrukcje te nie miały ściśle określonej orientacji. Dwie (K3 i K4) były w przybliżeniu zorientowane na osi N-S. Z kolei konstrukcje K5 i K6 posiadały orientację na osi NE-SW, były usytuowane równolegle do kierunku nachylenia stoku. Pierwsza z omawianych tu budowli (K1), była największa i najbardziej wysunięta na zachód (ryc. 3). Budowlę tę można uznać za dwunawową, o powierzchni około 92 m². Czytelny był wewnętrzny rząd słupów zapewne soch dźwigających ciężar dachu. Budynek ten w rzucie poziomym można wpisać w prostokąt o wymiarach około 11x8 m. Do tej budowli przypisano następujące obiekty: 21, 22, 25, 26, 27, 187, 653, 654, 864, 865, 866, 867, 868, 869, 870, 880. W jej południowo-wschodniej części znajdowały się dwie jamy gospodarcze (nr 23 i 24), pełniące zapewne funkcje zasobowe i najprawdopodobniej związane funkcjonalnie z omawianą konstrukcją. Jedynie obiekty 21, 23, 24, 25, 26 i 27 zawierały materiał ceramiczny związany z kulturą łużycką. Podobnego typu budowle słupowe odkryto na terenie osady kultury łużyckiej w Milejowicach na Śląsku (Bugaj, Gediga 2004). Tam zbliżone budynki miały od 30 do 75 m² powierzchni, a w jednym przypadku (budynek 111 z podwójnym rzędem słupów lub podcieniami) nawet około 140 m² (Bugaj, Kopiasz 2006, ). Druga konstrukcja (K2), w rzucie poziomym miała kształt prostokąta o wymiarach 8,2x3,8 m (powierzchnia 31,2 m²) i była zorientowana na osi E-W (ryc. 4, fot. 1). Została zrekonstruowana na podstawie pięciu, regularnie rozmieszczonych, dużych jam posłupowych (ob. 426, 432, 435, 436, 447). Nie zarejestrowano szóstego, domniemanego, śladu po słupie w NW narożu budynku. W miejscu, gdzie należałoby się go spodziewać, znajdowała się duża jama zasobowa (ob. 428), która prawdopodobnie jest obiektem młodszym od konstrukcji słupowej. Trzy ze wspomnianych jam posłupowych zawierały w wypełnisku fragmenty ceramiki kultury łużyckiej (obiekty: 432, 435 i 447). Do reliktów omawianej konstrukcji zaliczyć należy również jamę posłupową 427, zlokalizowaną w SW narożu budowli. Obiekt ten można uznać za ślad po wzmacnianiu słupa 426. Pozostałością konstrukcji podcienia może być dołek posłupowy nr 448, oddalony o 1,4 m na północ od konstrukcji. Dołek posłupowy 446, znajdujący się wewnątrz konstrukcji, może być pozostałością ścianki działowej lub śladem po wyposażeniu domostwa. Niewykluczone, że jama 429 także związana była z funkcjonowaniem zagrody. Konstrukcja K3 prawdopodobnie miała zarys ścian wpisany w prostokąt o długości 8,4x4 m (ryc. 5). Jej powierzchnia wynosiła około 34 m² i była zorientowano na osi N-S. Na pozostałości budowli składały się dołki posłupowe: 189, 192, 193, 194, 200, 401, 195, 196 oraz jamy zasobowe 197 i 190. Budowla najprawdopodobniej nosiła ślady wzmacniania na obwodzie (ob. 192 i 193). Obiekty 196 i 401 mogły stanowić pozostałość konstrukcji podtrzymującej dach sochy. W kilku dołkach posłupowych (nr 189, 192, 194, 195 i 200) zarejestrowano ceramikę kultury łużyckiej. Budowla K4 była zbudowana na planie prostokąta o powierzchni około 24,5 m² i wymiarach 6,6x3,7 m (ryc. 6). Szkielet konstrukcji, zorientowanej na osi N S, tworzy pięć jam posłupowych: 524, 525, 526, 527 i 530. W północnej części budowli wyróżniono jamę zasobową nr 528. Jest to jedyny datowany obiekt w obrębie założenia. Jeżeli przyjmiemy, że stanowi on rodzaj piwniczki wewnątrz omawianej budowli, można cały ten kompleks przypisać kulturze łużyckiej. Budowla K5 składała się z czterech jam posłupowych (ob. 55, 91, 92, 414 ryc. 7). Jedynie obiekt 92 zawierał ceramikę kultury łużyckiej. Omawiana konstrukcja, w rzucie poziomym, była zbliżona do kwadratu o powierzchni około 8,5 m² (2,8x3,1 m). Obiekt był położony przy krawędzi badanego pasa inwestycji i możliwe, że nie został wyeksplorowany w całości. Jednak w świetle istniejących źródeł konstrukcję K5 można uznać za relikt czterosłupowej budowli, być może o charakterze gospodarczym. 82

3 Materiały osadowe kultury łużyckiej ze stanowiska 12 w Targowisku, pow. wielicki Ryc. 3. Targowisko, stan. 12. Plan konstrukcji słupowej K1 Fig. 3. Targowisko, site 12. Plan of post constructions K1 Ostatnia z wyróżnionych konstrukcji K6 (ryc. 8) składała się z pięciu jam posłupowych (ob. 400, 601, 607, 609, 610). Budowla ta, podobnie jak K4, została zarejestrowana na skraju eksplorowanego obszaru i najprawdopodobniej miała w zarysie kształt prostokąta o wymiarach 4x3 m. W obrębie wypełnisk słupów nie znaleziono ceramiki kultury łużyckiej. Chronologia została określona na podstawie analogii do innych budowli tego typu z omawianego stanowiska oraz występowania w sąsiedztwie jam zasobowych kultury łużyckiej. Obiekty o innym datowaniu są w znacznej odległości od tej konstrukcji. Podobnie jak w przypadku budynku K5, jest możliwe, że część dołków posłupowych, pierwotnie tworzących konstrukcję, znalazła się poza wykopem. Najprawdopodobniej była to sześciosłupowa budowla o powierzchni około 12,5 m². Została zorientowana na osi NE-SW, co (podobnie jak w budowli K5) odpowiada kierunkowi nachylenia stoku. Większość zrekonstruowanych, prostokątnych zarysów budowli miała długość od 6 do 10 m. Obiekty miały różną orientację i na ogół były otoczone półkoliście rozmieszczonymi obiektami gospodarczymi. Powyższy kompleks tworzył zagrodę. Ściany omówionych wyżej budowli najprawdopodobniej wzniesione zostały techniką sumikowo-łątkową, która jest najczęstsza w budownictwie omawianej kultury (Michalski 1983, 137). Można ostrożnie domniemywać, że w przypadku niektórych budynków ściany mogły zostać wykonane techniką plecionkową. Świadectwem istnienia ścian plecionkowych, oprócz odcisków plecionki na polepie, może być także niewielka średnica palików śródściennych (15-20 mm) oraz większa ich gęstość w porównaniu do konstrukcji sumikowo-łątkowej, a także w niektórych przypadkach ich nieregularność (Niesiołowska-Hoffman 1963, 42-43). W opisanych wyżej reliktach budynków doły posłupowe miały w większości znaczne rozmiary i były 83

4 JACEK GÓRSKI, ERYK SCHELLNER Ryc. 4. Targowisko, stan. 12. Plan konstrukcji słupowej K2 i zdjęcie terenowe Fig. 4. Targowisko, site 12. Plan of post constructions K2 and photography 84

5 Materiały osadowe kultury łużyckiej ze stanowiska 12 w Targowisku, pow. wielicki Ryc. 5. Targowisko, stan. 12. Plan konstrukcji słupowej K3 Fig. 5. Targowisko, site 12. Plan of post constructions K3 Ryc. 6. Targowisko, stan. 12. Plan konstrukcji słupowej K4 Fig. 6. Targowisko, site 12. Plan of post constructions K4 usytuowane w pewnych odległościach od siebie. Wyklucza to raczej możliwość konstruowania ścian plecionkowych. Rejestrowana podczas badań polepa byłaby zatem pozostałością po uszczelnianiu ścian budowanych w konstrukcji sumikowo-łątkowej. Glina jest bardzo dobrym materiałem izolującym dom przed ogniem, opadami i gryzoniami. Belki szkieletu ścian najprawdopodobniej nie były korowane i ciosane. Tego typu materiał najbardziej nadaje się do budowy, jako odporny na warunki klimatyczne i szkodniki. Przez obróbkę odkrywa się najsłabszą, najbardziej próchniejącą partię drzewa (Ossowski 1935, 14). W obrębie budynków nie stwierdzono śladów palenisk. Nie przesądza to o ich gospodarczym charakterze. Paleniska, ze względu na zniszczenie poziomu użytkowego, mogły się nie zachować. W przypadku budowli K1 i K3 być może zastosowano jedną z najpospolitszych konstrukcji dachowych na sochę i ślemię. Takie rozwiązania konstrukcyjne są wiązane z dachem cztero- i dwuspadowym Konstrukcja dachu na sochę i ślemię uchodzi za bardzo starą i znaną niemal w całej Europie (Moszyński 1967, , 477). Nie wiadomo, gdzie lokowano wejścia. W budownictwie kultury łużyckiej przeważają budowle z wejściem ulokowanym na węższym boku (Niesiołowska-Hoffman 1963, 50-52). Opisywane wyżej typy konstrukcji słupowych są powszechne w kulturze łużyckiej (Niesiołowska- -Hoffman 1963) i miały zapewne w większości Ryc. 7. Targowisko, stan. 12. Plan i zdjęcie terenowe konstrukcji słupowej K5 Fig. 7. Targowisko, site 12. Plan of post constructions K5 85

6 JACEK GÓRSKI, ERYK SCHELLNER Ryc. 8. Targowisko, stan. 12. Plan konstrukcji słupowej K6. Linią przerywaną zaznaczono hipotetyczny przebieg ścian Fig. 8. Targowisko, site 12. Plan of post constructions K6. Dashed line hypothetical wall range przeznaczenie mieszkalne. Są liczne w całym okresie istnienia tej kultury i znane z wielu stanowisk, np. w Ciepielowie 3, woj. lubuskie (Lewczuk 2006), Kowalewicach 6-7, woj. łódzkie (Tyszler, Marchelak 2007) czy Milejowicach 19 (Kopiasz 2007), Starym Śleszowie 17 (Kopiasz 2003) i Zabrodziu 8 (Baron et al. 2011), woj. dolnośląskie. Budowla K5, jeżeli jest reliktem czterosłupowej konstrukcji naziemnej, mogła pełnić funkcje gospodarcze. Analogiczne konstrukcje, czasami interpretowane jako brogi wolnostojące, kryte dachem spichrze bez ścian - wydzielono na licznych stanowiskach na Śląsku (Polwica, Stary Śleszów, Milejowice), Wielkopolsce i w innych rejonach (Baron 2005; Kopiasz 2003; Bugaj, Kopiasz 2006; Rembisz, Markiewicz 2007). Podobnego typu budowle na terenach całej Europy stanowiły popularną i rozpowszechnioną konstrukcję (Moszyński 1967, ). (b) Jamy zasobowe Wyróżniono 51 jam, które określono mianem zasobowych, pełniących najpewniej funkcje magazynowe. Większość z nich była usytuowana na łagodnym stoku o wschodniej ekspozycji, tuż poniżej kulminacji wyniesienia. Obiekty te w rzutach poziomych najczęściej miały koliste lub owalne kształty. Ich średnice wahały się od 90 do 380 cm. W przekroju pionowym były najczęściej trapezowate lub prostokątne. Ich wypełniska były zwykle wielowarstwowe, a głębokość oscylowała w granicach od 10 cm do 225 cm. Są grupą najgłębszych obiektów kultury łużyckiej na omawianym stanowisku. Zazwyczaj dna były płaskie lub lekko nieckowate, a ich średnice wynosiły od 75 do 345 cm. Najprawdopodobniej większość tych obiektów pierwotnie miała cylindryczny otwór wejściowy, a dolna część przypominała ścięty stożek o płaskim dnie. W wyniku destrukcji obecne profile obiektów w różnych stopniu odbiegają od pierwotnego ich kształtu, przybierając np. klepsydrowate formy (por. Kadrow 1991, 23). Część bardzo płytkich jam zasobowych to zapewne spągowe części pierwotnie głębszych obiektów (ob. 874, 875). Średnica den tych jam jest parametrem, który w zasadzie nie zmienił się od czasów użytkowania. Wyróżniają się dwa najliczniejsze przedziały wielkościowe. W pierwszej grupie znajdują się jamy mniejsze o średnicy dna cm, w drugiej jamy większe, które posiadały dna o średnicy cm (ryc. 9A). Obecna głębokość zależy od stanu zachowania. Dwa najliczniej reprezentowane przedziały zmienności to głębokości cm i cm (ryc. 9B). Analizując powyższe zestawienia można wyróżnić dwa zasadnicze typy jam zasobowych. Mniejsze jamy nie wymagały dodatkowego wyposażenia, a jedynie prostej formy przykrycia. Są też większe jamy-piwniczki, wymagające wykorzystania drabiny lub innej konstrukcji w celu wygodnego składowania dóbr na dnie. Cztery z nich (nr 23, 190, 197 i 528) pełniły zapewne funkcje wewnętrznych piwniczek w budowlach K1, K3 i K4. Do bardziej interesujących obiektów z omawianej grupy należy jama 271, o głębokości 150 cm. W dolnej części zasypiska znajdowały się skośne smugi bardzo ciemnej ziemi z węgielkami drzewnymi, będące najprawdopodobniej śladami po belkach o grubości około 15 cm. Stanowiły one najprawdopodobniej rumowisko konstrukcji zadaszającej. W wypełnisku obiektu zarejestrowano dużą ilość materiału ceramicznego, w tym liczne fragmenty naczyń zasobowych, a w dolnej części obiektu wyróżniono warstwy silnie przesycone polepą. Podobną interpretację przedstawiono dla obiektu odkrytego na osadzie kultury łużyckiej w Nowej Hucie-Mogile, na stan. 62 (Bazielich 1995, 58-59). 86

7 Materiały osadowe kultury łużyckiej ze stanowiska 12 w Targowisku, pow. wielicki W wypełnisku obiektu 415 znaleziono spalone ziarna (Lityńska et al., w tym tomie), polepę, węgle drzewne, ciężarek tkacki oraz przęślik i fragmenty grubościennych naczyń zasobowych. Niewielkie ilości przepalonych ziaren zarejestrowano także w wypełniskach jam: 38, 61, 141, 190, 415, 875 oraz 877. Na dnie obiektu 803 znaleziono ułożony na boku dzban oraz dwie, odwrócone do góry dnem misy nakrywające, być może, jakieś produkty organiczne. Opisane wyżej obiekty pełniące zapewne funkcje piwniczek-magazynów zostały wkopane bezpośrednio w plastyczny less. Nie zaobserwowano przygotowywania ścian do użytku ani zabezpieczania ich przed osuwaniem, oprócz wspomnianego wyżej ob Nie stwierdzono też stosowania izolacji w postaci wyłożenia gliną i wypalenia wewnątrz lub moszczenia plecionką lub bierwionami. W strefie związanej z występowaniem obiektów kultury łużyckiej stwierdzono także obiekty przypominające omówione powyżej jamy zasobowe, jednak nie zawierające w wypełnisku materiału zabytkowego (ob. 804 i 1201). Prawdopodobnie można je łączyć z działalnością ludności kultury łużyckiej. (c) Inne jamy gospodarcze Do jam gospodarczych zakwalifikowano obiekty, których funkcja jest niejasna. Nie można ich powiązać z określoną działalnością gospodarczą. Grupę tę reprezentuje 11 obiektów (por. tab. 1, na płycie) Są to zazwyczaj płytkie jamy o dnach nieckowatych lub nieregularnych i zróżnicowanych kształtach w rzutach poziomych. Część z nich mogła być naturalnymi zagłębieniami terenu wypełnionymi z czasem warstwą kulturową. (d) Palenisko Obiekt 901 zarejestrowany strefie tzw. kręgu malickiego. Funkcja obiektu jest trudna do określenia jest to najpewniej pozostałość silnie zniszczonego paleniska. W rzucie poziomym obiekt miał kształt kolisty o wymiarach 100x90 cm i w sposób bardzo słabo czytelny przecinał rów o nr 906. Nieregularny profil miał głębokość 25 cm. W wypełnisku wyróżniono warstwy spalonej ziemi i kamienie, a także liczny materiał zabytkowy, starszy i związany z kulturą łużycką. Dlatego jego chronologia nie jest jednoznaczna. Ponad połowę ceramiki kultury łużyckiej zebrano ze stropu obiektu, pojedyncze fragmenty znajdowały Ryc. 9. Targowisko, stan. 12. Zestawienie średnic den (A) i głębokości (B) obiektów o profi lu trapezowatym. A: cm, cm, cm, cm, cm, cm, cm, cm, cm, cm, cm, cm; B: cm, cm, cm, cm, cm, cm, cm, cm, cm, cm Fig. 9. Targowisko, site 10. Distributions of diameters of the bottoms (A) and depths (B) trapezoid pits. A: cm, cm, cm, cm, cm, cm, cm, cm, cm, cm, cm, cm; B: cm, cm, cm, cm, cm, cm, cm, cm, cm, cm się w warstwach spągowych obiektu. Obiekt był bardzo silnie zniszczony. Możliwe też, że była to prawie całkowicie zniszczona jama gospodarcza. (e) Skupisko ceramiki Na omawianym stanowisku zarejestrowano jeden obiekt (nr 538) o trudnym do określenia zasięgu. Był to chyba spąg zniszczonego obiektu o miąższości kilku centymetrów, zawierającego bardzo dużą liczbę fragmentów ceramiki. Prawdopodobnie obiekt ten stanowi pozostałość płytkiej jamy zasobowej, ewentualnie dużego składu naczyń. II.2. Źródła ruchome W tej kategorii źródeł omówiono naczynia ceramiczne i inne wyroby z gliny (przęśliki, pintadera, polepa) oraz przedmiot brązowy. 87

8 JACEK GÓRSKI, ERYK SCHELLNER II.2.1. Typologia naczyń Przy omówieniu form naczyń przyjęto typologię opracowaną dla stanowiska (Górski, w tym tomie, r. 2.1). Stan zachowania naczyń z osadowej części kompleksu w Targowisku jest zły. Poniższej charakterystyki dokonano głównie na podstawie nielicznych dobrze zachowanych egzemplarzy, które można w sposób w miarę pewny przydzielić do konkretnej jednostki klasyfikacyjnej. Amfory (ryc. 10) Amfory to naczynia dwu- lub trójczłonowe o proporcjach garnków (bardzo rzadko waz), ale z symetrycznie rozmieszczonymi uchami. Średnica wylewu jest zawsze mniejsza od średnicy największej wydętości brzuśca (R1 R3). Mają o szyje stożkowate (A1) lub cylindryczne (A2). Amfory pierwszego podtypu są spotykane zdecydowanie częściej. Stwierdzono je w obiektach: 1 (na złożu wtórnym, tabl. 1:1), 271 (tabl. 4:5), 537 (tabl. 24:2), 415 (tabl. 12:2), 808 (tabl. 34:5) i 1212 (tabl. 39:2) oraz w warstwie kulturowej (tabl. 43:1). Tylko jeden okaz miał szyję zbliżoną do cylindrycznej (z ob. 538 tabl. 26:1). Zapewne większość ułamków z prostymi szyjami ukształtowanymi cylindrycznie lub stożkowato pochodziło z analogicznych naczyń (np. tabl. 4:5). Amfory identyfikuje się też na podstawie charakterystycznych uch. Naczynia tego typu na omawianym stanowisku na ogół nie były zdobione. Tylko jedno z nich było ornamentowane pionowymi żłobkami. Rozmiary naczyń były bardzo zróżnicowane. W obiekcie 808 znaleziono miniaturowy egzemplarz o średnicy wylewu 6 cm (tabl. 34:5). Największa amfora pochodzi z jamy 1212 (tabl. 39:2) ma średnicę wylewu 25 cm. W innych okazach analizowany parametr mieścił się w przedziale cm. Brzegi w amforach miały krawędzie poziomo ścięte lub lekko zaokrąglone. Szyje nie były wyraźnie wyodrębniane od brzuśca. Dzbany/kubki (ryc. 11) Dzbany i kubki to naczynia jedno- dwu- i trójczłonowe z jednym uchem, mające proporcje garnków lub waz. W dzbanach średnica wylewu jest mniejsza lub równa wysokości (R1:H1 1), w kubkach zaś większa od wysokości (R1:H1 1). Jako że w dobrze zachowanych okazach ze stanowiska 12 w Targowisku średnica naczyń jest zbliżona do wysokości, obie grupy omówiono łącznie. Dwa okazy są profilowane jeden ma ostro załamany brzusiec (ob. 538 tabl. 26:2), a drugi podkreśloną tektonikę na przejściu brzuśca w szyję (ob. 803 tabl. 33:1). Ze względu na nierozbudowaną tektonikę wyjątkowo prezentuje się jednoczęściowy (stożkowaty), niezdobiony okaz o średnicy 12 cm (ob. 23 tabl. 1:2). Dna, w wymienionych wyżej dzbanach profilowanych, nie były wyodrębniane. W ostatnim przypadku było ono wgłębione. Szyje, w analizowanych okazach, były rozchylone, a brzegi zaokrąglone. Jeden z kubków był zdobiony obwiedzionymi guzami wypchniętymi od wewnątrz, co nadawało mu charakterystyczny, wieloboczny kształt (ob. 803 tabl. 33:1). Analizowane naczynia miały na ogół duże rozmiary. Wynosiły one (w kolejności: średnica wylewu, średnica największej wydętości brzuśca i wysokość): 24, 26 i ok. 17 cm (z ob. 538); 15, 18-19, 15 cm (z ob. 803) i 16, 18, 15,5 cm (z ob. 875). Mniejsze jest tylko naczynie z warstwy kulturowej (ar 101/58). Jest ono gorzej zachowane, można określić tylko największą średnicę brzuśca 12 cm. Ze względu na doklejone do wylewu ucho do omawianej grupy naczyń należy też zaliczyć jeszcze trzy słabo zachowane okazy (z ob. 428, 451; 877 tabl. 17:3). Garnki (ryc. 12) Garnki to naczynia dwu- lub trójczłonowe, o średnicy wylewu mniejszej od wysokości naczynia (R1:H1 1). Są to wyłącznie naczynia o esowatym profilu, który to kształt uzyskiwano przez odpowiednie ukształtowane szyi. Można wyróżnić okazy (a) łagodnie profilowane (G1) i (b) z podkreśloną tektoniką na przejściu brzuśca w szyję (G2). (a) Garnki łagodnie profilowane (G1) są dwukrotnie liczniejsze niż naczynia z wyodrębnioną szyją. Są to naczynia cienkościenne; nawet w przypadku największego okazu (z ob. 453 tabl. 18:3) grubość ścianek nie przekraczała 1 cm. Rozmiary garnków były zróżnicowane. Dwa mniejsze miały średnicę 15 i 20 cm (z ob. 141 tabl. 2:1; 785 tabl. 31:9). Średnice naczyń większych wynosiły około 30 cm (z ob. 453 tabl. 18:3; ob. 459 tabl. 20:1), lub zdecydowanie ją przekraczały (ob. 415 tabl. 11:4). Z formalnego punktu widzenia (relacja średnicy wylewu do największej wydętości brzuśca), naczynie znalezione w obiekcie 459 (tabl. 20:1) należałoby określić jako puchar. W górnej partii było ono lekko przepalone. 88

9 Materiały osadowe kultury łużyckiej ze stanowiska 12 w Targowisku, pow. wielicki Ryc. 10. Targowisko, stan. 12. Wybór amfor z osadowej części kompleksu Fig. 10. Targowisko, site 12. Selection of amphoras from settlement Ryc. 11. Targowisko, stan. 12. Wybór dzbanów i kubków z osadowej części kompleksu Fig. 11. Targowisko, site 12. Selection of jugs and mug from settlement 89

10 JACEK GÓRSKI, ERYK SCHELLNER Ryc. 12. Targowisko, stan. 12. Wybór garnków z osadowej części kompleksu Fig. 12. Targowisko, site 12. Selection of pots from settlement W analizowanych garnkach krawędzie były zaokrąglane lub skośnie ścięte. Charakterystyczny profil nadawano na kilka sposobów. Szyja była wygięta łukowato (np. tabl. 11:4), rozchylona i prosta (ob. 141 tabl. 2:1) lub segmentowana (stożkowata u nasady i rozchylona w górnej części ob. 785 tabl. 31:9). Żaden z omówionych okazów nie był zdobiony. (b) Tylko cztery garnki miały podkreśloną tektonikę (ob. 451 tabl. 16:5; 453 tabl. 18:3; 841 tabl. 35:4; 875 tabl. 38:1). Naczynie z jamy 453 zostało zrekonstruowano w całości. Był to duży garnek (średnica wylewu 37 cm, średnica brzuśca 43 cm, średnica dna 16 cm, wysokość 36 cm) o gładkich ściankach. Regularne, ukośnie chropowacenie stwierdzono jedynie w części przydennej. Trzy pozostałe naczynia były zdecydowanie mniejsze. Naczynie z jamy 875 miało występy doklejone do krawędzi (średnica 16 cm, wysokość ok. 17 cm). Średnice dwóch pozostałych naczyń wynosiły około 20 cm. Zapewne z garnków jednego z dwóch powyższych rodzajów pochodzi większość wychylonych brzegów i łukowato ukształtowanych szyjek znalezionych na stanowisku. Najlepiej zachowane okazy odkryto w jamach 238 (materiał na złożu wtórnym tabl. 4:1), 271 (tabl. 4:3), 451 (tabl. 17:5), 877 (tabl. 37:4) i z warstwy kulturowej (tabl. 40:7). Ze względu na słaby stan zachowania, nie można ich przyporządkować do wyróżnionych typów garnków. Ich szyje były ukształtowane w różny sposób. Misy (ryc. 13) Misy są naczyniami jedno-, dwu- lub trójczłonowe, w których średnica wylewu jest co najmniej dwukrotnie większa od wysokości (R1:H1 2). Można wyróżnić okazy (a) jednoczęściowe (stożkowate i półkuliste M.1.1 i M.1.2), (b) dwuczęściowe (naczynia z brzegiem zagiętym do wnętrza M.2) oraz (c) trzyczęściowe, o profilu esowatym lub zbliżonym M.3. (a) Okazy jednoczęściowe są liczne. Tylko dwa naczynia są stożkowate (M.1.1). Zostały znalezione w obiekcie 451 (tabl. 16:4) i 809 (tabl. 30:1). Drugie, słabo zachowane naczynie, było zdobione nacięciami na zaokrąglonej krawędzi. Było ono większe jego średnica wynosiła conajmniej 16 cm. 90

11 Materiały osadowe kultury łużyckiej ze stanowiska 12 w Targowisku, pow. wielicki Ryc. 13. Targowisko, stan. 12. Wybór mis z osadowej części kompleksu Fig. 13. Targowisko, site 12. Selection of bowls from settlement Kilka okazów zaliczono do mis półkulistych (typ M.1.2). Znaleziono je w następujących obiektach: 141 (tabl. 2:2), 271 (tabl. 5:7), 272 (tabl. 8:6), 415, 771 (tabl. 28:4) i 1205 (tabl. 39:3). W trzech przypadkach określono ich średnicę. Wynosiła ona cm. Naczynie z obiektu 271 miało wysokość 7 cm i taką samą średnicę niewyodrębnionego dna. Krawędzie tych naczyń były zaokrąglone, tylko w jednym przypadku była ona skośnie ścięta (z ob tabl. 39:3). Jedno z naczyń (tabl. 2:2) było zdobione rzędem dołków pod krawędzią i grupą pionowych linii. (b) Dwie misy miały brzeg zagięty do wnętrza (M2) i zaokrągloną krawędź (obiekt 781 tabl. 29:4 i 785 tabl. 31:5). W pierwszym przypadku odtworzono jej średnicę (21 cm). (c) Okazy mis profilowanych (M3) są bardzo liczne. Można wśród nich wyróżnić okazy słabo i łagodnie profilowane oraz misy wyraźnie profilowane. Ścisłe rozróżnienie między nimi nie jest oparte na zobiektywizowanych kryteriach. W związku z tym zostaną one omówione łącznie. Cztery misy miały łagodnie ukształtowany profil (ob.: 415, 528 tabl. 22:4; 785 tabl. 30:9; warstwa kulturowa tabl. 40:2). Pierwsze z naczyń nie miało zachowanego brzegu jego średnica wynosiła zapewne ok. 22 cm. Niezachowane dno było z pewnością niewyodrębnione i miało małą średnicę (6 cm lub mniej). Misa była dość głęboka, zbliżona proporcjami do waz. Naczynie z jamy 785 (średnica cm) było zdobione karbami na załomie i fragmentarycznie zachowanymi, pionowymi liniami rytymi (tabl. 26:9). Ze względu na wspomnianą ornamentykę, przypomina ona liczne misy z wyraźnie załamanym brzuścem. Ostatnia z mis, z warstwy kulturowej, ma największą średnicę (około 34 cm), silnie rozchylony brzeg i jest oryginalnie zdobiona. Ornamentykę tworzą szerokie żłobki wewnątrz naczynia, tworzące motyw zaplatanego warkocza (tabl. 40:2). 91

12 JACEK GÓRSKI, ERYK SCHELLNER Najliczniejsze są misy z wyraźnie załamanym brzuścem, których wyróżniono kilkanaście. Była to grupa zróżnicowana, a większość naczyń była zdobiona. Pięć okazów nie miało ornamentyki (ob. 23 tabl. 1:4; 451; 459 tabl. 19:4; 841 tabl. 35:7; z warstwy kulturowej tabl. 41:4). Naczynia miały zróżnicowaną wielkość (średnica 8, 14 i 18 cm). W najmniejszej misie zachowało się ucho. Dalsze misy ostroprofilowane były zdobione w zbliżony sposób (ob.: 192 tabl. 3:8; 450 tabl. 15:5; 453 tabl. 18:1; 510 tabl. 21:2, 3; 771 tabl. 28:2; 803 tabl. 32:2; 33:2, 3; 806 tabl. 30:1). Dwa naczynia z jamy 803 były zachowane w całości (tabl. 28:1, 2). Zdobienie obejmowało załom i w większości przypadków również strefę pod załomem. Były to soczewkowate dołki (ob. 450 tabl. 15:5), a w dużym okazie z obiektu 510 (tabl. 21:2) odciski dołków palcowych. W pozostałych przypadkach, pod dołkami na załomie, wyryto jeszcze linie ryte biegnące do dna, zwykle promieniście. Misy miały zróżnicowaną wielkość. Okazy z jam 453 i 510 były grubościenne (tabl. 18:1; 21:2). Pierwszy miał średnicę ponad 30 cm, drugi był jeszcze większy. Oba miały masywne ucha, łączące załom brzuśca z krawędzią wylewu. Były to głębokie naczynia, zapewne zbliżone proporcjami do waz. Pozostałe naczynia z tej grupy są płytsze i mają mniejsze, zestandaryzowane średnice od do 26 cm. Lepiej zachowane okazy miały ucha, ale z innych stanowisk znane są analogiczne naczynia pozbawione uch. Dwie w całości zachowane misy z jamy 803 były analogicznie zdobione i miały zbliżone wymiary średnice wylewu 23 i 24 cm, średnice dna 8,5 i 9 cm, wysokość 7,5 i 8 cm. Ostatnia misa ostroprofilowana została znaleziona na złożu wtórnym w obiekcie Jest ona płytka, ma średnicę 26 cm i jest oryginalnie zdobiona dwoma rzędami soczewkowatych dołków na załomie, dwoma rzędami poniżej krawędzi wylewu i dołkami na krawędzi. Wazy (ryc. 14) Wazy to naczynia dwu- lub trójczłonowe, w których stosunek średnicy wylewu do wysokości zawiera się w przedziale zmienności od 1 do 2 (1 R1:H1 2). Wazy mają najczęściej szyje (a) proste (W1) stożkowate (W11) lub cylindryczne (W12). Rzadko szyja jest wychylona na zewnątrz (b), co nadaje naczyniom esowaty kształt (W2). (a) Za wazy ze stożkowatymi szyjami (W11) uznano cztery naczynia, które znaleziono w trzech jamach: 271 (tabl. 6:1, 6), 451 (tabl. 16:2) i 538 (tabl. 25:7). Dwa ostatnie okazy miały szyję wyraźnie wyodrębnioną od brzuśca. Drugi egzemplarz z jamy 271 (tabl. 6:6), w porównaniu z innymi wazami, jest dość masywny, a jego ścianki są grube mm. Jest on zdobiony na pograniczu brzuśca i szyi listwą z odciskami dołków palcowych. Pozostałe wazy ze stożkowatymi szyjami były cienkościenne, ale nie były to naczynia małe. W trzech przypadkach odtworzono ich średnice. W kolejnych okazach wynosiła ona 24, 27 i około 25 cm. Ostatnie z naczyń było zdobione na załomie brzuśca odciskami dołków palcowych (tabl. 25:7). (b) Trzy zróżnicowane wazy zaliczono do typu W.2 (ob.: 271 tabl. 7:3; 429 tabl. 14:2; 538 tabl. 26:3). Były one zdecydowanie mniejsze niż poprzednio omówione egzemplarze. Pierwszy z nich to okaz o wyraźnie wyodrębnionej od dwustożkowatego brzuśca szyi. Nad ostrym załomem widnieje charakterystyczny ornament poziomych linii rytych i wsuwanych trójkątów. Średnica tego naczynia to 15,5 cm, a średnica brzuśca 17,5 cm. Naczynie z jamy 429 (tabl. 14:2) było najmniejsze średnica jego wylewu wynosiła niecałe 10 cm. Załom brzuśca był zgrubiały. Z dwóch fragmentów zrekonstruowano pełny profil kolejnej wazy (średnica 12 cm, średnica dna 8 cm, wysokość 10 cm). Naczynie było łagodnie profilowane, niezdobione, a dno niewyodrębnione (tabl. 26:3). Naczynia sitowate Dwa naczynia, ze względu na perforowane ścianki, zaliczono do naczyń sitowatych (ob. 660 tabl. 27:2; 785 tabl. 31:3). W pierwszym naczyniu zachował się charakterystyczny uchwyt górnej części naczynia. Placki-talerze Znaleziono jeden ułamek placka (tabl. 15:4). Naczynie wanienkowate W dwóch obiektach (510 i 660, tabl. 22:1, 27:2) znaleziono ułamki naczyń wanienkowatych. Pierwotnie naczynia te miały wydłużony, łódkowaty kształt. 92

13 Materiały osadowe kultury łużyckiej ze stanowiska 12 w Targowisku, pow. wielicki Ryc. 14. Targowisko, stan. 12. Wybór waz z osadowej części kompleksu Fig. 14. Targowisko, sites 12. Selection of vases from settlements II.2.2. Ornamentyka naczyń Zdobnictwo naczyń nie było zbyt zróżnicowane, a liczba zdobionych okazów niewielka. Ornamentykę omówiono stosując analogiczne kryteria, jak w przypadku stanowiska 10/11 (Górski, w tym tomie, r. 2.1). (a) Grupę I tworzy ornament guzowy, umiejscowiony na największej wydętości brzuśca (ryc. 15). Bardziej precyzyjne byłoby określenie ornament pseudoguzowy. W trzech dobrze zachowanych przypadkach nie były to klasyczne wczesnołużyckie guzy wypchnięte od wewnątrz, a jedynie półokrągłe linie markujące obwiedzenie guza (ob.: 419 tabl. 13:9; 803). Do tej grupy zaliczono jednak przede wszystkim fragmenty zdobione częściowo zachowanymi współśrodkowymi, łukowatymi żłobkami, które pierwotnie usytuowane były wokół guza z obiektów: 141 (tabl. 2:5), 190, 271, 451, 510 (tabl. 21:4), dwa okazy 785 (tabl. 30:7), 803 (tabl. 33:1) 808, 901 (tabl. 36:2), dwa okazy z warstwy kulturowej tabl. 42:6; 43:1). Czasami żłobki były bardzo cienkie i miały postać linii rytych. Znane są też szersze żłobki o szerokości 3-4 mm. We wskazanych przykładach zwykle stwierdza się 2-3 łukowate żłobki, czasami jest ich cztery (z ob.: 132, tabl. 33:1; arów: tabl. 42:6; 43:1). W jednym przypadku łukowate żłobki znajdowały się poniżej poziomego żłobka usytuowanego na pogranicza brzuśca i szyi. Ornamentem guzowym ozdobiono naczynie określono jako dzban/kubek (tabl. 33:1). Ornamentyką guzową były zdobione amfory i dzbany. Do ich wykonania używano gliny z domieszką drobnoziarnistą (81% okazów). W pozostałych przypadkach była ona średnioziarnista (19%). Był to zwykle drobnoziarnisty piasek, drobny żwirek lub biały kamienny tłuczeń. Stwierdza się też domieszkę czerwonego tłucznia granitowego, miki i czarnego tłucznia kamiennego. Była to ceramika cienkościenna połowa okazów miała grubość ścianki mniejszą niż 6 mm. Kilka ułamków miało jednak 93

14 JACEK GÓRSKI, ERYK SCHELLNER ścianki bardzo grube, powyżej 9 mm. Powierzchnie zewnętrzne i wewnętrzne tych naczyń zostały na ogół wykonane starannie. Są równe, ale nie wygładzone do połysku. W 63% przypadków wypał być jednolity, świadczący o utleniających (38%) lub redukcyjnych (25%) warunkach wypału. Wyraźnie zaznacza się też udział przełamu dwubarwnego z ciemną stroną wewnętrzną i jasną ścianką zewnętrzną (25%). (b) Grupa II jest reprezentowana przez ornament linii pokrywających naczynia w dolnej części, poniżej załomu brzuśca. Często towarzyszą im małe, soczewkowate dołki usytuowane na załomie. Ornament ten zdobił powierzchnie mis profilowanych (np. tabl. 21:3; 28:2; 30:1). Najczęściej jednak zachowały się tylko linie ryte w części przydennej. Ich przykłady są liczne. Większość znaleziono w obiektach oznaczonych nr: 23, 141, 146 (materiał na złożu wtórnym), 197 (tabl. 3:3), 200, cztery okazy w 271 (tabl. 4:2; 7:4), trzy okazy w 272, 274 (tabl. 8:8), 284 (tabl. 9:4), 415, trzy okazy w 419 (tabl. 13:2, 7), cztery okazy w 450 (tabl. 15:7), trzy okazy w 451 (tabl. 17:4), 453 (tabl. 18:1), dwa okazy w 459 (tabl. 20:2, 3), 537 (tabl. 25:2), dwa okazy w 660 (tabl. 27:4), dwa okazy w 771 (tabl. 28:2), 781, pięć okazów w 785 (tabl. 30:9; 31:4, 6, 7; 32:1), sześć okazów w 808 (tabl. 35:2, 3), 877. Dalsze ułamki zdobione w ten sposób znaleziono w warstwie kulturowej (tabl. 43:2-4, 6). W kilku przypadkach ornament znajdował się w części przydennej (w ob.: 271, 419, 785, 808). Zawsze były to dna niewyodrębnione. Pionowy ornament ryty miał różną szerokość od cienkich linii po żłobki o szerokości 3-4 mm. Zdobnictwo zaliczone do grupy II jest typowe dla mis profilowanych. Większość tych naczyń została wykonana z gliny o domieszce drobnoziarnistej (ponad 69%). Reprezentowana jest też domieszka średnio- i gruboziarnista (29 i 2%). Była ona dodawana w małej, średniej lub dużej ilości 48, 34 i 17%). We wszystkich przypadkach w glinie stwierdzono drobny piasek, a w wielu innych również kamienny tłuczeń barwy białej. Stwierdzono też śladowe ilości różowego tłucznia granitowego, miki, szamotu i czarnego tłucznia kamiennego. Była to na ogół ceramika średniościenna (6-8 mm 52%). Mniej liczne ułamki grubościenne (19%) pochodzą zapewne z mis profilowanych o dużych rozmiarach. Wewnętrzna powierzchnia ścianek była wykonana bardzo starannie 90% naczyń miało ścianki równe i matowe. Natomiast powierzchnia zewnętrzna była czasami Ryc. 15. Targowisko, stan. 12. Wybór ceramiki z elementami zdobnictwa I grupy (ornament guzowy) Fig. 15. Targowisko, site 12. Selection of vessel with elements of ornamental group I (knobbed ornamentation) from settlement mniej starannie wykonana. Powierzchnie nierówne, matowe stanowiły 24% analizowanych przypadków. Przełam był najczęściej dwubarwny (w 34%) lub jednolity, powstały w wyniku wypału w warunkach utleniających (21%). Ponadto 16% naczyń wykazywało cechy przełamu świadczącego o redukcyjnej atmosferze wypału. Zaznacza się udział przełamów trójbarwnych (21%). (c) Do grupy III zaliczono naczynia zdobione na załomie brzuśca małymi, owalnymi lub soczewkowatymi dołkami (tzw. karbowanie). Znaleziono kilkanaście naczyń zdobionych w ten sposób. Były to misy profilowane odkryte w obiektach: 192, 271 (tabl. 6:3, 7), 365, 415, 419 (tabl. 13:3-6), 2 okazy w 450 (tabl. 15:5, 11), 453, 771, 878 i w warstwie kulturowej (tabl. 40:2). Były to naczynia cienkościenne. Tylko dwa okazy, w których załom był karbowany większymi dołkami, można określić jako wazy (z ob. 415 tabl. 13:1; 453 tabl. 18:4). Stan zachowania większości przytoczonych przykładów naczyń wskazuje, że pod nimi nie było dodatkowego ornamentu w postaci pionowych linii. Charakterystyka technologiczna III grupy zdobniczej jest zbliżona do grupy II, co wynika z faktu, że oba sposoby zdobnicze stwierdza się na misach profilowanych. Domieszka w masie ceramicznej była w większości drobno- (69%) lub średnioziarnista (31%). W większości przypadków był to drobny piasek i żwirek lub ostrokrawędzisty biały tłuczeń. Znaczący odsetek stanowi też ceramika z domieszką 94

15 Materiały osadowe kultury łużyckiej ze stanowiska 12 w Targowisku, pow. wielicki miki. Sporadycznie stwierdza się też obecność różowego tłucznia granitowego, czarnego tłucznia kamiennego i ceramicznego. Zwykle była to ceramika średniościenna (52%), ale stwierdza się znaczący udział naczyń bardziej delikatnych o grubości ścianki poniżej 6 mm (29%), ale i grubościennych (19%). Powierzchnie wewnętrzne były najczęściej równe i matowe (92%). Podobnie były opracowane powierzchnie zewnętrzne (85%). W większości przypadków przełam był dwubarwny z ciemnym wnętrzem i jasną ścianką zewnętrzną (46%) oraz jednolity ciemny (31%). Wyraźnie zaznacza się też przełam trójbarwny (23%). (d) Grupa IV obejmuje zdobnictwo dołkami palcowymi odciśniętymi na załomie brzuśca lub w jego górnej części. Do wariantu IVA zaliczono dołki odciśnięte bezpośrednio na ściance naczynia. W wariancie IVB dołki są umieszczone na poziomej listwie lub wyraźnym zgrubieniu. Czasami oba warianty są trudne do rozgraniczenia. Pierwszy wyróżniono w obiektach: 189, 190, 271, 365, 419, 428, 451, 453, 510 (tabl. 21:5), dwa okazy w 538 (tabl. 25:7, 26:4), 771 (tabl. 28:3), 785, 798 (tabl. 29:9), dwa okazy w 803 (tabl. 32:3), 808, 841, 1313 (tabl. 39:1) i w warstwie kulturowej (tabl. 42:9). Omawiany motyw zdobniczy występuje na wazach (z ob. 538 i 771), które charakteryzują się grubymi ściankami. Różni to omawianą grupę od poprzednio omówionej grupy III. W większości przypadków dołki są odciskami palca, czasami z odciskami paznokcia (np. z ob. 271, 453). Niektóre są zbliżone do motywów grupy III (z ob. 271), co wskazuje na istnienie cech pośrednich między grupą III i IV. Wariant IVB również stwierdzano licznie, w następujących obiektach: 35, dwa okazy w 141 (tabl. 2:4), dziesięć okazów w 271 (tabl. 5:1; 6:6; 7:1), dwa okazy w 272, pięć okazów w 415 (tabl. 10:2-4, 11:1, 2), dwa okazy w 450, dwa okazy w 451, dwa okazy w 453 (tabl. 18:4), dwa okazy w 510 (tabl. 21:1, 2), dwa okazy w 537 (tabl. 24:5; 25:3), dwa okazy w 781, dwa okazy w 785, 808 (tabl. 34:6), 841, 878, 1659 (materiał na złożu wtórnym tabl. 36:5), dwa okazy w 1679 (materiał na złożu wtórnym tabl. 39:5, 6), i poza nimi (ar 99/53, 101/54, trzy okazy na 105/52). Dwa lepiej zachowane okazy to waza (ob. 271) i masywna misa uchata ostro profilowana (ob. 510). Podobnie jak w wariancie IVA, również w omawianej grupie materiałów, dołki na listwie lub zgrubieniu usytuowane były w górnej części brzuśca lub na jego załomie. Niekiedy wyraźnie odciśnięte dołki palcowe są na wyraźnej listwie (w ob. 271), niekiedy zaś (nawet w tych samych jamach) są umieszczane na niewielkich zgrubieniach ścianek i są słabo widoczne. Niekiedy przypominają dołki grupy III. W zdecydowanej większości przypadków naczynia zdobione listwą z odciskami były grubościenne i masywne. Są jednak wyjątki, w których naczynia mają cienkie ścianki, a listwa jest wyraźnie zaznaczona (ob.: 272, 451, 878). Omawiana grupa zdobnicza wyróżnia się również pod względem technologicznym. Niektóre cechy technologiczne były dostosowane do dużych gabarytów naczyń. Najczęściej dodawano domieszkę średnioziarnistą (ok. 50%), ale zaznacza się też wyraźny udział domieszki drobnej (ok. 40%) i gruboziarnistej (ok. 10%). Podobnie jak w innych grupach, również w przypadku naczyń zdobionych dołkami palcowymi w glinie dominuje domieszka piasku i białego tłucznia ostrokrawędzistego stwierdzana właściwie we wszystkich analizowanych fragmentach. Stosunkowo często stosowano też inne typy domieszek mineralnych oraz domieszkę ceramiczną. W analizowanym zbiorze przeważały ułamki grubościenne (9 mm i więcej), a ceramiki cienkościennej w ogóle nie było. Powierzchnie najczęściej były równe i matowe. Około 60% ceramiki miało przełamy dwubarwne, w których wewnętrzna ścianka ma barwę ciemną, a zewnętrzna ma barwy ciepłe. Wyraźny jest też udział przełamów jednobarwnych. (e) Grupę V reprezentuje ornament w postaci linii poziomych i ukośnych (rzadko cienkich żłobków), tworzących zróżnicowane motywy w górnych częściach brzuśca (ryc. 16:1, 2). Poza jednym wyjątkiem (z ob. 510 tabl. 21:6), były to naczynia cienkościenne, znalezione w obiektach (271 tabl. 7:3, 785 tabl. 31:11 oraz na złożu wtórnym w ob. 38) i w warstwie kulturowej (ar 106/53 tabl. 42:3). Ornamentyka ta jest dość zróżnicowana, ale elementami wspólnymi są linie poziome występujące na lepiej zachowanych ułamkach, w połączeniu z grupami linii ukośnych. Te drugie tworzą motywy krokwiowe (tabl. 7:3, 31:11), ukośnych linii lub ukośnie zakreskowanych pól (ob. 510 tabl. 21:6) i dołków (tabl. 41:3). Ornamentem zaliczonym do VIII grupy zdobniczej pokryta była ostroprofilowana waza z obiektu 271. (f) Do grupy VI zaliczono naczynia zdobione szerokimi pionowymi lub ukośnymi żłobkami usytuowanymi na łagodnych załomach brzuśca (ryc. 16:3, 4). 95

16 JACEK GÓRSKI, ERYK SCHELLNER Ryc. 16. Targowisko, stan. 12. Wybór zdobnictwa naczyń grupy V, VI, VII i VIII z osadowej części kompleksu Fig. 16. Targowisko, site 12. Selection of vessel with elements of ornamental group V, VI, VII and VIII from settlement Przykłady takiego zdobnictwa dostarczyły naczynia z wypełnisk następujących obiektów: 23 (3 okazy tabl. 1:3), 450, 785 (tabl. 30:6). Dwa ułamki znaleziono też w warstwie kulturowej. W jednym przypadku skorelowano ornamentykę z typem naczynia amforą. Żłobki miały szerokość od 3-4 do 6-7 mm. Ryto je dość płytko, czasami były słabo widoczne na powierzchni naczynia. W dwóch przypadkach odnotowano obecność pionowych żłobków w górnej części brzuśca, pod wyraźnie wyodrębnioną szyją (tabl. 1:3). (g) Grupę VII tworzy kilka naczyń, w których zdobiona jest krawędź wylewu (ryc. 16:5, 6). W przypadku misy stożkowatej krawędź była karbowana niewielkimi dołkami lub nacięciami (ob. 809 tabl. 30:2). Naczynie (prawdopodobnie również misa) z jamy 365 miało brzeg zdobiony odciskami palca, co spowodowało, że krawędź jest pofałdowana (tabl. 9:9). Ostatni z okazów, ostroprofilowana misa (z ob. 1715), miał zdobioną krawędź i był zdobiony dwoma rzędami dołków pod krawędzią i po obu stronach ostrego załomu. (h) Poza powyższą klasyfikacją pozostało kilkanaście okazów (ryc. 16:8, 9). Jeden z nich był zdobiony na wyraźnym załomie brzuśca mało wydatną, poziomą listwą (ob. 875). W jamie 271 wyróżniono ułamek zdobiony poziomym żłobkiem umieszczonym na pograniczu brzuśca i szyi (tabl. 5:1). Zabieg ten podkreślał tektonikę naczynia wazy. Dwa ułamki były zdobione pionowymi nacięciami (ob. 272 i 419 tabl. 8:5). Kolejny ułamek należy zapewne zaliczyć do tej grupy (ob. 365 tabl. 9:4). Motyw ten umieszczono na załomie brzuśca. Ornamentyka ta nawiązuje do zdobnictwa mis ostroprofilowanych. Koliste dołki, odciśnięte w górnej części brzuśca, pod wyodrębnioną szyją (w ob. 450) lub w sąsiedztwie małego ucha i w towarzystwie pionowych linii (ob. 415) mogą pochodzić z naczyń z ornamentyką guzową. Być może analogiczny typ zdobnictwa reprezentuje ułamek z ara 109/52, zdobiony w górnej części brzuśca pionowymi żłobkami. Trzy fragmenty były zdobione pionowymi grupami linii (ob.: 271, 415, 785), a na kolejnym widniały linie ukośne i poziome (ob. 877). W obiekcie 141 znaleziono fragment zdobiony rzędem dołków i grupą pionowych kresek. W dwóch przypadkach naczynia były zdobione guzkami, w tym podwójnymi (tabl. 8:5). Jedna z mis była zdobiona rzędem małych dołków i grupą pionowych kresek poniżej wylewu misy (tabl. 2:2). Na innym ułamku naczynia widnieją podwójne dołki (tabl. 34:2). Zdobienie niektórych, słabo zachowanych fragmentów jest trudne do jednoznacznego sklasyfikowania. Łagodnie profilowana misa zdobiona była po wewnętrznej stronie brzegu szerokimi, ukośnymi żłobkami, tworzącymi zaplatany warkocz (tabl. 40:2). II.2.3. Cechy technologiczne Materiały ceramiczne scharakteryzowano przy pomocy sformalizowanego systemu opisu cech technologicznych. Wykorzystano przy tym stosowany i sprawdzony schemat uwzględniający podstawowe 96

17 Materiały osadowe kultury łużyckiej ze stanowiska 12 w Targowisku, pow. wielicki parametry technologiczne sposób opracowania powierzchni zewnętrznej i wewnętrznej, grubość ścianek, rodzaj domieszki oraz jej grubość i ilość. Był on stosowany do opracowania dużych serii naczyń kultury mierzanowickiej i trzcinieckiej, m.in. z osad w Iwanowicach (Kadrow 1991) i Nowej Hucie-Mogile (Górski 1994) oraz do opisu kultury łużyckiej z sąsiednich osad w Targowisku. Podczas ratowniczych badań archeologicznych na stanowisku 12 w Targowisku pozyskano zbiór liczący 8762 fragmenty naczyń znalezionych w obiektach (7300 ułamków) i w warstwie kulturowej (1462 ułamki). Ich charakterystykę technologiczną przedstawiono w formie tabelarycznej (tab. 1). W opisie do tej tabeli szczegółowo przedstawiono wykaz analizowanych cech i ich stanów. Ze względu na słaby stan zachowania części ułamków, niektórych cech nie określono (brakuje określenia w niektórych wierszach i kolumnach tabeli specyfikacji ceramiki). Pod względem technologicznym przebadano około 33% zbioru, w tym wszystkie charakterystyczne ułamki z warstwy kulturowej. Sposób przygotowania i opracowania powierzchni zewnętrznej i wewnętrznej naczyń określono w kilku kategoriach: 1 nierówna i szorstka; 2 nierówna i gładka; 3 równa i gładka; 4 równa z połyskiem; 5 równa i szorstka; 6 zniszczona, 7 chropowacona. W przypadku ścianek zewnętrznych (ryc. 17A) wyraźnie preferowano powierzchnie równe i gładkie (36%) oraz równe i szorstkie (prawie 30%). Prawie 20% powierzchni zewnętrznych było zniszczonych. Inne sposoby przygotowania powierzchni zewnętrznych były stosowane sporadycznie (typy 1, 2, i 4 około 13%). Mniej zniszczonych powierzchni stwierdza się na wewnętrznych ściankach naczyń (ok. 13,5%, ryc. 17B). Przeważają powierzchnie równe i gładkie (ponad 53%). Powierzchnie równe i szorstkie są mniej liczne (niecałe 20%). Powyższe dane świadczą o preferencji w opracowaniu powierzchni naczyń. Od strony zewnętrznej naczynia częściej miały gładkie ścianki, ale nie były one wygładzane do połysku. Rzadziej natomiast były matowe i chropowate (szorstkie). Wyraźne preferencje obserwuje się też w doborze domieszki schudzającej. Parametr ten obserwowano w kilku aspektach. Wyróżniono następujące rodzaje dodawanej domieszki: 1 piasek i drobnoziarnisty żwirek; 3 czerwony tłuczeń granitowy; 4 biały tłuczeń kamienny, najczęściej granitowy; 5 mika; 6 domieszka ceramiczna. Granulometria domieszki określa średnicę ziaren dodawanych do masy A B Ryc. 17. Targowisko, stan. 12. Struktura opracowania powierzchni zewnętrznej (A) i wewnętrznej (B) fragmentów ceramiki. 1 nierówna i szorstka; 2 nierówna i gładka; 3 równa i gładka; 4 równa z połyskiem; 5 równa i szorstka; 6 zniszczona; 7 - chropowacona Fig. 17. Targowisko, site 12. The percentage share of types of outer (A) and inner (B) surface treatment. 1 uneven and coarse; 2 uneven and smooth; 3 even and smooth; 4 even and glossy; 5 even and coarse; 6 destroyed; 7 roughed ceramicznej. Podawane w tabeli zakresy dotyczą średnicy najmniejszych i największych ziaren. Ilość domieszki oceniano w zależności od procentowego udziału domieszki na próbnej powierzchni świeżo złamanego fragmentu. Najczęściej do gliny dodawano piasek i drobny żwirek. Stwierdzono go w każdym badanym fragmencie (ryc. 18). Jego obecność nie zawsze musi być intencjonalna. Mógł być naturalnym składnikiem gliny, której używano do wytwarzania naczyń. Liczny był biały, ostrokrawędzisty tłuczeń kamienny (ok. 80% fragmentów). Inne typy domieszki nie były stwierdzane często. Udział czerwonego tłucznia granitowego oscylował około 10%. Często stwierdzano też domieszkę miki (łyszczyki) naturalnego składnika granitu. Wydaje się, że w wielu przypadkach jej ilość była stosunkowo duża. Możliwe, że intencjonalnie dodano wyselekcjonowaną domieszkę ze zwiększoną zawartością 97

18 JACEK GÓRSKI, ERYK SCHELLNER Ryc. 18. Targowisko, stan. 12. Struktura rodzaju domieszki schudzającej w masie ceramicznej. 1+2 piasek i drobnoziarnisty żwirek; 3 czerwony tłuczeń granitowy; 4 biały tłuczeń kamienny, najczęściej granitowy; 5 mika; 6 domieszka ceramiczna; 7 czarny tłuczeń kamienny Fig. 18. Targowisko, site 12. The percentage of types of tempers in ceramic mass. 1+2 sand and grit; 3 crushed granite (red); 4 crushed stone (usually white granite); 5 mica; 6 ceramik temper ( chamotte ); 7 stone temper (black) Ryc. 20. Targowisko, stan. 12. Struktura grubości ścianek zachowanych fragmentów ceramiki. 1 do 5 mm, mm, 3 9 i więcej mm Fig. 20. Targowisko, sites 12. The percentage share of tempers thicknesses of walls of vessels. 1 do 5 mm, mm, 3 9 mm and more Ryc. 19. Targowisko, stan. 12. Struktura grubości domieszki w masie ceramicznej. 1 drobnoziarnista (do 1-2 mm), 2 średnioziarnista (2-4 mm), 3 gruboziarnista (powyżej 4 mm) Fig. 19. Targowisko, site 12. The percentage share of tempers thicknesses in pottery. 1 fi ne-grained (up to 1-2 mm), 2 medium-grained (between 2-4 mm), 3 thick-grained (over 4 mm) Ryc. 21. Targowisko, stan. 12. Struktura przełamu ścianek naczyń. A jednobarwny ciemny, B jednobarwny jasny, Ca dwubarwny z zewnętrzną ścianką jasną i wewnętrzną ciemną, Cb dwubarwny z zewnętrzną ścianką ciemną i wewnętrzną jasną, D przełam trójbarwny, inne Fig. 21. Targowisko, site 12. The percentage share of types of fracture of vessels walls in pottery. A monochromatic, bright, B monochromatic, dark, Ca two-colored (with a light outer wall and dark inner wall), Cb two-colored (with a dark outer wall and bringht inner wall), D three-colored, inne other miki. Ceramiczny i ostrokrawędzisty czarny tłuczeń kamienny był dodawany rzadziej. Domieszka była najczęściej drobnoziarnista (o średnicy ziaren poniżej 2 mm prawie 70%, ryc. 19) i średnioziarnista (średnica ziaren 2-4 mm prawie 30%). Naczynia wykonane z użyciem gruboziarnistego tłucznia kamiennego (średnica ziaren powyżej 4-5 mm) spotykane były rzadziej. Kolejnym elementem związanym z przygotowaniem naczynia jest grubość ścianek naczyń. W analizowanym zbiorze wahała się ona od 3 do kilkunastu milimetrów. W wielu naczyniach grubość ścianki nie była jednakowa. Dlatego w analizie statystycznej uwzględniano największą zarejestrowaną wartość. Na stanowisku preferowano wykonywanie naczyń średnio- i grubościennych (o grubościach ścianek od 98

19 Materiały osadowe kultury łużyckiej ze stanowiska 12 w Targowisku, pow. wielicki Ryc. 22. Targowisko, stan. 12. Struktura typów brzegów: 1 z krawędzią zaokrągloną, 2 z krawędzią prostą, 3 kołnierzowate Fig. 22. Targowisko, site 12. Structure types rims: 1 with rounded edge, 2 with fl at edge, 3 with fl anged Ryc. 23. Targowisko, stan. 12. Struktura położenia krawędzi brzegowych: 1 skierowane do wnętrza naczynia, 2 ustawione równolegle do osi naczynia, 3 wychylone na zewnątrz Fig. 23. Targowisko, site 12. Kinds of rims: 1 infl ected rims, 2 straight rims, 3 extending rims 6-8 mm i powyżej 8 mm 43 i 47 %, ryc. 20). Naczyń cienkościennych było niewiele (niecałe 10%). Wypał ceramiki (i być może jej późniejsze użytkowanie) jest związane z kolejną analizowana cechą typem przełamu. Wyróżniono dwa rodzaje przełamów jednobarwnych (A jednobarwny ciemny; B jednobarwny jasny), dwa rodzaje przełamów dwubarwnych (Ca dwubarwny z zewnętrzną ścianką jasną i wewnętrzną ciemną; Cb dwubarwny z zewnętrzną ścianką ciemną i wewnętrzną jasną) i przełam trójbarwny (D). Najczęściej stwierdzano przełam typu Ca (36%, ryc. 21). Ścianka zewnętrzna jest wypalana w atmosferze utleniającej a wewnętrzna w redukcyjnej (zapewne jest to efektem wypalania naczynia dnem do góry). W wyrównanych proporcjach stwierdza się przełam jednobarwny (w obu wariantach 24 i 20%) i trójbarwny (po ok. 11%). Ryc. 24. Targowisko, stan. 12. Struktura szyjek naczyń: 1 proste (stożkowate lub cylindryczne), 2 łukowate, 3 segmentowe Fig. 24. Targowisko, site 12. Frequency of vessels with andstraight (1 conical and cylindrical), arc-shaped (2), segmental (3) II.2.4. Cechy mikromorfologiczne Cechy mikromorfologiczne są ujednolicone. Krawędzie brzegów były proste (ścięte poziomo, do wewnątrz lub na zewnątrz) lub zaokrąglone. Obie te cechy stwierdzono w wyrównanych proporcjach. Sporadycznie stwierdzano brzegi ukształtowane kołnierzowato (ryc. 22). Krawędzie częściej były wychylone na zewnątrz (prawie 50%), niż ustawione równolegle do osi naczynia (ponad 40%). Krawędzie skierowane do wnętrza naczynia stwierdzano rzadko (12% ryc. 23). Szyje były częściej proste (prawie 60%) niż łukowato ukształtowane (34%). Niewielki odsetek (5%) stanowiły szyje segmentowe ( dwuczęściowe ). Te ostatnie stwierdzono tylko na Ryc. 25. Targowisko, stan. 12. Struktura den naczyń: 1 niewyodrębnione, 2 wyodrębnione Fig. 25. Targowisko, site 12. Frequency of base of vessel: 1 - unchecked; 2 clearly marked 99

20 JACEK GÓRSKI, ERYK SCHELLNER Ryc. 26. Targowisko, stan. 12. Przedmioty z gliny. 1, 3 przęśliki; 2, 4 ciężarki tkackie; 5 pieczęć (pintadera) Fig. 25. Targowisko, site 12. Artifacts of clay. 1, 3 spindle whorls; 2, 4 looms weight; 5 - stamp garnkach o podkreślonej tektonice (ryc. 24). Szyje proste częściej były cylindryczne niż stożkowate. Dna w przytłaczającej większości nie były wyodrębniane (prawie 90% ryc. 25). II.2.5. Inne wyroby gliniane (ryc. 26) Na stanowisku 12 w Targowisku znaleziono dwa, częściowo zachowane, krążkowate przęśliki (ryc. 26:1, 3; w ob. 415 tabl. 12:3; ar 105/93 tabl. 43:5). Pierwszy z nich był prawie cały. Miał duże rozmiary średnica wynosiła 8 cm, a średnica otworu mm. Przęślik z warstwy kulturowej był zachowany w połowie. Jego średnica wynosiła 6,5 cm, a średnica otworu około 8-9 mm. Tkactwo poświadczają też znaleziska ciężarków tkackich (ryc. 26:2, 4; tabl. 12:5). Na stanowisku 12 w Targowisku, w obiekcie 419, znaleziono nietypowy przedmiot. Jest to tzw. pintadera rodzaj glinianej pieczęci (ryc. 26:5; tabl. 13:11). Przedmiot ma owalny kształt (8 x 4,5-5 cm), a spodnia część jest płaska wzdłuż osi dłuższej i lekko owalna wzdłuż osi krótszej. Cała powierzchnia strony spodniej jest pokryta małymi dołkami przypominającymi odciski tekstylne na ceramice późnomierzanowickiej. Część górna jest zaopatrzona w podłużny uchwyt, wokół którego widoczne są wgłębienia (ok. 7) przypominające dołki palcowe. Całkowita wysokość przedmiotu wynosi prawie 3 cm. Nie ma podobnych przedmiotów na innych osadach z wczesnej fazy kultury łużyckiej. Jedyne jak dotąd pieczęcie (tzw. pintadery) pochodzą z osady kultury łużyckiej w Grzybianach, koło Legnicy (Bukowski 1987). Znaleziono tam siedem okazów glinianych pieczęci, znacznie różniących się od znalezionego w Targowisku. Są one datowane na okres halsztacki D (Bukowski 1987, 61), a więc dużo później niż omawiany wczesnołużycki egzemplarz. Wydaje się jednak, że zarówno cechy technologiczne przedmiotu, jak i kontekst znaleziska pozwala je łączyć z wczesną fazą kultury łużyckiej na omawianym terenie. W tej sytuacji jest to pierwsze tego typu znalezisko na ziemiach polskich. 100