Wrzosy 1. Obszar AZP nr Nr st. na obszarze 50. Nr st. w miejscowosci 1. Inwestor GDDKiA Oddział w Kielcach OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ

Transkrypt

1 Wrzosy 1 Obszar AZP nr Nr st. na obszarze 50 Nr st. w miejscowosci 1 Ratownicze badania archeologiczne w obrębie inwestycji:,, Budowa dwujezdniowej drogi ekspresowej S7 na odcinku Chęciny - Jędrzejów. 2015r Inwestor GDDKiA Oddział w Kielcach OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ Warszawa 2015

2 1 SPIS TRESCI 1. Wstęp I. Maciszewski, U. Sieńkowska Rys historyczny J. Niedźwiedź, P. Uściłko Charakterystyka geomorfologiczna J. Niedźwiedź Charakterystyka zarejestrowanych obiektów B. Borzych Analiza faz osadniczych I. Maciszewski Podsumowanie B. Borzych MAPY, TABLICE, KARTA AZP

3 2 Igor Maciszewski, Urszula Sieńkowska 1. ZASADY PODZIAŁU PRZESTRZENI BADAWCZEJ I DOKUMENTOWANIA ZNALEZISK 1.1. PODZIAŁ PRZESTRZENI BADAWCZEJ Podział przestrzeni badawczej został oparty na siatce arowej. Ary lokalizowane były w oparciu o przynależność do poszczególnego hektara, oznaczonego dużymi literami. Poszczególne ary w obrębie hektara oznaczane były cyframi arabskimi od począwszy od lewego górnego rogu. W związku z tym poszczególny ar oznaczany został symbolem hektara oraz symbolem cyfrowym np. A01. Wewnętrznie ar podzielony został na cztery ćwiartki oznaczane małymi literami a,b,c,d ryc. 1. ryc. 1 Poszczególne jednostki składowe stanowiska archeologicznego, takie jak obiekty, warstwy oraz zabytki ruchome lokalizowane w numeracji ciągłej w nawiązaniu do istniejących inwentarzy. Poszczególne obiekty oraz warstwy pozaobiektowe oznaczane były w zbiorach rozdzielnych cyframi arabskimi, przy czym humus oznaczony został zawsze jako warstwa nr 1 a calec jako warstwa nr 0. Warstwom obiektowym przyporządkowany został numer obiektu oraz oznaczenie literowe (np. 1a). W przypadku wystąpienia podobiektów, nadawany

4 3 został im numer obiektu głównego oraz oznaczenie cyfrowe (np. 1.1). Wewnętrzny podział stratygraficzny podobiektów wyróżniony został przy pomocy oznaczeń literowych przyporządkowanych numerowi podobiektu (np. 1.1a) PRZYJĘTE ZASADY DOKUMENTACJI. Podstawę dokumentacji stanowią rysunki planów poszczególnych arów wykonywane w skali 1:20 z nanoszonymi zarysami rzutów poziomych obiektów i warstw pozaobiektowych, ich numeracją i wartościami niwelacyjnymi (przeliczonymi) oraz liniami cięć profilowych. Obok tego wykonywane były rysunki przekrojów poszczególnych obiektów w skali 1:20 z podaną ich numeracją i wartością niwelacyjną stropu (przeliczoną). Uzupełnienie stanowił plan zbiorczy wykonywany w skali 1:200. Dokumentację fotograficzną wykonano w technice cyfrowej. Profile obiektów fotografowane były bez obrysu. Poszczególne zdjęcia grupowane były w folderach tematycznych (np. ary, obiekty profile, obiekty plany). Poszczególne pliki opisywane były numerami odpowiadającymi numerom obiektów lub arów (np. obiekty profile_125). Dokumentacja opisowa opierała się na sformalizowanych formularzach tzw. kartach. Stosowano: KARTĘ OBIEKTU PRZYJĘTE ZASADY ODHUMUSOWANIA I EKSPLORACJI Przestrzeń badawcza odhumusowana była przy użyciu sprzętu mechanicznego, koparkami skarpówkami. Humus zdejmowano warstwami do poziomu stropowego przestrzeni reliktowej. Był on magazynowany poza lub w obrębie stanowiska w hałdach. Pole badań, po odhumusowaniu było doczyszczany ręcznie przy pomocy grac i łopat. Po zarejestrowaniu stropów obiektów archeologicznych były one eksplorowane połówkami lub ćwiartkami, warstwami mechanicznymi 5 10 cm w obrębie warstw obiektowych. Wypełniska obiektów składowano w obrębie wykopów. Wynikało to z zalecenia, aby wyrobiska zasypywane były gruntem rodzimym.

5 4 2. CHARAKTERYSTYKA STANOWISKA Stanowisko położone jest na terasie zalewowej Nidy na stoku niewielkiego pagórka. Administracyjnie miejscowość Wrzosy znajduje się w gminie Chęciny w województwie Swiętokrzyskim HISTORIA BADAŃ Stanowisko zostało odkryte podczas badań powierzchniowych prowadzonych przez W. Tabaszewskiego w 2013 roku. Odnaleziono wtedy jeden ułamek ceramiki, wstępnie datowany na kulturę łużycką, oraz łuszczkę krzemienną. W trakcie badan sondażowych, w2014 roku, zarejestrowano 1 fragment ceramiki pradziejowej (prawdopodobnie z epoki brązu). Badania wykopaliskowe prowadzone były, z przerwami, w okresie roku pod kierunkiem mgr Urszuli Sienkowskiej. W skład ekipy badawczej wchodzili ponad to Radosław Pachocki oraz 4 pracowników fizycznych WYNIKI BADAŃ Badania wykopaliskowe objęły całą preliminowaną powierzchnię tj. 5 arów. W trakcie prac badawczych zaobserwowano pięć zaciemnień uznanych za obiekty wytworzone ręką ludzką. W stropie jednego z nich zarejestrowano jedyny ułamek ceramiki ze stanowiska prawdopodobnie związany z okresem średniowiecza. Nie potwierdziło się natomiast występowanie zabytków związanych z epoką brązu.

6 5 Paweł Uściłko, Józef Niedźwiedź 2. Rys historyczny Wrzosy są przysiółkiem wsi Starochęciny. Wieś Starochęciny posiada bardzo starą metrykę, starszą zapewne niż pobliski zamek w m. Chęciny. Pierwsze wzmianki o niej, wtedy jeszcze figurującej jako antiqua chenczyny, pojawiają się przy okazji nadania przez księcia Bolesława Wstydliwego tej wsi podkomorzemu sandomierskiemu Mikule. 1 W późniejszym czasie, zapewne przy okazji powstania zamku w Chęcinach, omawiana wieś przeszła na własność książęcą. 2 Do XV istniała tu parafia, do której należały wsie Korzeczek, Skiby oraz zamek wraz z folwarkiem. W wieku XVI parafia ta została wcielona do szybko rozrastającej się parafii chęcińskiej. Od tego czasu nastąpił powolny zanik znaczenia wsi starochęciny. Na przełomie XVI i XVII w. w Chęcinach powstał prężny ośrodek kamieniarski skupiający licznych artystów-muratorów różnych narodowości. Działalność tę przerwały wojny szwedzkie w połowie XVII wieku. Okolice Chęcin doznały znacznych zniszczeń od Szwedów i wojsk siedmiogrodzkich księcia Jerzego II Rakoczego. W latach okolice Chęcin nawiedziło morowe powietrze. W latach starosta Stefan Bidziński ufundował w tym miejscu kościół barokowy, wykończony ostatecznie w 1718 roku. Po III rozbiorze Polski Tokarnia wraz z pobliskimi Chęcinami znalazły się pod zaborem austriackim. Podczas wojen napoleońskich w 1807 roku utworzono Księstwo Warszawskie, a od 1815 roku miejscowość weszła w skład Królestwa Polskiego, pod zaborem rosyjskim. Podczas I wojny światowej w pobliżu Chęcin toczyły się zaciekłe walki pomiędzy wojskami rosyjskimi i austriackimi. Prawdopodobnie wówczas mieszkańcy ponieśli duże straty materialne. 1 F. Piekosiński, Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. I, 1876 Kraków. 2 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 11, s

7 6 Ryc Wrzosy, stan. 1, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Starochęciny na Mapie Taktycznej Polski z lat wg Starochęciny położone są nad brzegiem Czarnej Nidy, która często zmieniała swoje koryto. Jego przebieg obrazują kolejne mapy historyczne. Zmianom podlegał także obszar leśny. W XIX w. teren ten był pokryty lasem w większym stopniu niż obecnie, a rzeka Czarna Nida miała inny przebieg niż w okresie międzywojennym - miejsca podmokłe, porośnięte roślinnością bagienną zostały częściowo osuszone. Osadnictwo, podobnie jak dziś, ulokowane było przy głównym trakcie z Jędrzejowa do Chęcin oraz przy dwóch lokalnych drogach w kierunku sąsiedniej Wolicy. W latach miejscowość należała administracyjnie do województwa kieleckiego. Obecnie wieś leży w województwie świętokrzyskim, w powiecie kieleckim, w gminie Chęciny, przy trasie z Warszawy do Krakowa (DK7).

8 7 Józef Niedźwiedź 3. Charakterystyka geomorfologiczna Stanowisko nr 1 we Wrzosach (nr 50 na obszarze AZP 87-61) położone jest na obszarze Doliny Nidy, w odległości ok. 900 m od Czarnej Nidy. Powierzchnię stanowiska pokrywa gleba piaszczysta i gliniasta z domieszką dużej ilości kamieni wapiennych, zaś pod względem geologicznym teren ten zbudowany jest z warstwy, którą tworzą: wapienie, dolomity, margle, iłowce, lokalnie mułowce, anhydryty i gipsy (Ryc. 3.1). Pod względem fizjograficznym Tokarnia położona jest na terenie Doliny Nidy, która wchodzi w skład Wyżyny Małopolskiej. Dolina Nidy stanowi granicę pomiędzy Górami Świętokrzyskimi a Płaskowyżem Jędrzejowskim. Jej teren pokrywają mady, które obecnie porastają łąki i pastwiska. Nad terasami zalewowymi miejscami zachowały się fragmenty tarasów piaszczystych o wysokości względnej m. Ryc Wrzosy, stan. 1, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Wrzosy na mapie geologicznej Polski.

9 8 Bartłomiej Borzych 4. Charakterystyka zarejestrowanych obiektów. W trakcie badań rozpoznano całą preliminowana powierzchnię tj. 5 arów.w trakcie prac badawczych zaobserwowano pięć obiektów wziemnych(tab. I, ryc. 1,2,3,4,5). Ich charakterystyka zgodnie ze sformalizowanym opisem została umieszczona w tabeli 4.1. Pod kątem funkcjonalnym wydzielono następujące kategorie: - jamy, w liczbie, 4 co stanowi 80% ogółu. - dołki posłupowe, w liczbie, 1 co tanowi 20% ogółu. Wewnętrzny podział każdego z typu obiektów, analizowany pod kątem kształtów planów płaskich i przekrojów pionowych zaprezentowano poniżej: Ryc. 4.1 Wrzosy stan. 1, gm. Chęciny woj. Świętokrzyskie. Różnorodność planów płaskich i profili jam.

10 9 Ryc. 4.2 Wrzosy stan. 1, gm. Chęciny woj. Świętokrzyskie. Różnorodność planów płaskich i profili dołków posłupowych. Należy zauważyć, iż wszystkie zarejestrowane na stanowisku jamy są amorficzne w planie i nieckowate w profilu. Tabela 4.1. Wrzosy stan. 1, gm. Chęciny, woj. świętokrzyskie. Charakterystyka morfometryczna odkrytych obiektów i ich zawartość kulturowa. Nr inw. Funkcja Lokalizacja (hektar/ar) Długość x szerokość x głębokość (w cm) Kształt Zabytki ruchome Chronologia plan profil ceramika 1 jama 11,21 145x100x20 amorficzny nieckowaty jama x164x15 amorficzny nieckowaty jama 2 151x104x5 amorficzny nieckowaty jama 1 156x129x11 amorficzny nieckowaty 1 średniowiecze dołek 40x40x posłupowy 3 owalny nieckowaty

11 10 Igor Maciszewski 5. Analiza faz osadniczych 5.1 Okres średniowiecza Z okresem średniowiecza związany jest jeden ułamek ceramiki, znaleziony w stropie obiektu nr 4 (tabl. I ryc. 4). Była to płytka jama o wymiarach 156x129x11 cm i jednorodnym wypełnisku. Z uwagi na niewielką miąższość i pozyskanie artefaktu z wierzchniej warstwy obiektu, jego geneza nie jest pewna. Istnieje bowiem możliwość, iż materiał zabytkowy znalazł się tam przypadkiem. Analiza przestrzenna, z uwagi na pojedynczy przypadek, nie jest w zasadzie możliwa, szczególnie w kontekście niewielkiej zbadanej wykopaliskowo powierzchni (5 arów). Niewykluczone, że poza terenem inwestycji znajdują się inne obiekty o podobnej chronologii jak jama nr 4. Jedyny ułamek ceramiki (ryc. 5.1, fot. 1), jaki znaleziono na stanowisku, to niewielkich rozmiarów fragment zdobionego brzuśca. Jest on wykonany w technologii taśmowo ślizgowej, silnie obtaczany, powstały w wyniku wykorzystania techniki rotacji koła (Hołubowicz 1965, s. 25n). Powstał on na bazie gliny żelazistej w wypale utleniającym. Jednobarwna, brunatna powierzchnia, świadczy o dobrze rozwiniętej umiejętności uzyskania i podtrzymania w piecu odpowiednio wysokiej temperatury wypału (Buko 1981, s. 105). Na jedynym pozyskanym ułamku naczynia zaobserwowano występowanie ornamentu w postaci dookolnych, zwielokrotnionych linii rytych wykonanych przy pomocy rylca. Trudno jest jednoznacznie wyrokować w kwestii uszczegółowienia ustaleń chronologicznych na podstawie jednego fragmentu ceramiki. Wydaje się, że dosyć dobry wypał oraz zastosowanie koła obrotowego plasują ten materiał w schyłkowych fazach wczesnego średniowiecza, a więc gdzieś w granicach XIII wieku.

12 Obiekty o nieokreślonej chronologii. Pozostałe zarejestrowane na stanowisku obiekty nie tworzą jednego skupiska i są wyraźnie rozproszone. Taka sytuacja pozwala zaryzykować tezę o braku wzajemnych powiązań pomiędzy nimi, a więc w konsekwencji o ich różnoczasowej genezie. Niewykluczone że są one świadectwem krótkotrwałego użytkowania tego obszaru w różnych okresach. Ryc. 5.1 Wrzosy, st. 1, gm. Chęciny. Rysunek jedynego pozyskanego ze stanowiska fragmentu ceramiki. Fot. 1 Wrzosy, st. 1, gm. Chęciny. Fotografia jedynego pozyskanego ze stanowiska fragmentu ceramiki.

13 12 Fot. 2 Wrzosy, st. 1, gm. Chęciny. Plan płaski ob. 4 - średniowiecze. Fot. 3 Wrzosy, st. 1, gm. Chęciny. Profil ob. 4 - średniowiecze.

14 13 Bartłomiej Borzych Podsumowanie. Badania wykopaliskowe na stanowisku Wrzosy 1 prowadzone w związku z inwestycją Budowa dwujezdniowej drogi ekspresowej S7 na odcinku Chęciny Jędrzejów ujawniły ślad osadniczy z okresu średniowiecza. Materiał ruchomy ograniczył się do zaledwie jednego fragmentu ceramiki naczyniowej z jednego obiektu nieruchomego. Zarejestrowano jeszcze kilka obiektów wziemnych, których z powodu braku w nich materiału zabytkowego nie da się przypisać do określonej fazy chronologicznej. Ślad osadniczy z okresu średniowiecza można łączyć z istnieniem w tym miejscu od tego okresu wsi Starochęciny. Z uwagi na wystąpienie na tym stanowisku średniowiecznego obiektu zaleca się oddanie przyległego terenu pod nadzór archeologiczny..

15 A Z P KARTA EWIDENCYJNA ZABYTKU ARCHEOLOGICZNEGO x x 1 LOKALIZACJA 2 POŁOŻENIE FIZYCZNOGEOGRAFICZNE 3 UTWÓR GEOLOGICZNY JEDNOSTKA FIZYCZNOGEOGRAFICZNA Dolina Nidy luźny x zwięzły x torf.-bagn. M. WRZOSY STREFA NADMORSKA (NADZALEWOWA) TEREN NIEEKSPONOWANY określenie specjalistyczne A T X N W P L w morzu plaża mierzeja skarpa wał wydm. TEREN EKSPONOWANY Nr stan. w miejscowości x 1 krawędzie, stoki wklęsłe i proste x 4 DOSTĘPNOŚĆ TERENU GMINA Chęciny DUŻE DOLINY sfałdowania i niewielkie cyple niezabud. x śr.zabud. zabudow. POWIAT Kielce w wodzie terasa terasa terasy brzeg cyple wybitne pole orne x nieużytek łąka denna nadzale- wyższe wyso- WOJEWÓDZTWO świętokrzyskie wowa czyzny wały i garby sad park las x AZP nr obsz nr st. 50 MAŁE DOLINY x TEREN OSŁONIĘTY teren przemysłowy wyniesienia o ekspozycji okrężnej torf bagno woda Współrz. geogr. N 50º 47' 16'' E 20º 28' 25'' dno doliny stok doliny krawędź doliny podstawa stoku określenie bliższe Nazwa lokalna x doliny denud., niecki, jary, parowy Nr działki geodez. 216, 217/2 STREFA POZA DOLINAMI kotlinki, zagłębienia bezodpływowe Identyfikator EGB równina obsz. falisty obsz. pagórk. obsz. górzysty jaskinie, schroniska skalne Właściciel terenu FORMA SZCZEGÓLNA 5 KLASYFIKACJA FUNKCJONALNO-KULTUROWO-CHRONOLOGICZNA STANOWISKA nr funkcja kultura chronologia opis materiałów, obiektów, warstw oraz form terenowych 1. ślad osadniczy Polska (?) średniowiecze 1 fragment ceramiki, 1 obiekt nieruchomy 2. ślad osadniczy?? 4 obiekty nieruchome 6 OPIS OBSZARU STANOW. 7 ZAGROŻENIA 8 WNIOSKI KONSERWAT. 10 WYKONANIE KARTY 11 WERYFIK. KONSERW. obserw. utrudniona x bez przeszk. budowa drogi S7 niezbędna szczegółowa inwentaryzacja x data (dd,mm,rrrr) akceptacja WKZ pole otwarte x pole zamknięte niezbędne badania wykopaliskowe x autor karty nasycenie znaleziskami: równomierne niezbędna interwencja administracyjna U. Sieńkowska jednocentryczne wielocentryczne x 9 AKTUALNA OCHRONA określili chronologię Miejscowość, data powierzchnia stanowiska: nr rejestru zabytków I. Maciszewski 12 ZBIORY i NR INWENT. -1 ar -0,5 ha -1ha -5ha -15ha >15ha data wpisu do rejestru miejsce przechowywania nr inwentarza x park kulturowy gęstość występowania znalezisk: plan zagospodarowania przestrzennego sprawdził-konsultant AZP mała x średnia duża Muzeum Historyczno Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim

16 13 MAPA W SKALI 1: UKŁAD WSPÓŁRZĘDNYCH KARTOGRAF. godło arkusza (nr i nazwa) M D-b-4 Wolica X ,68 PUWG DOKUMENTACJA Y ,94 Nr 3 na trasie inwestycji 16 LITERATURA 17 INNE DANE Tabaszewski W. Opracowanie wyników archeologicznych badań powierzchniowych poprzedzających budowę Drogi Ekspresowej S7, odcinek Chęciny Jędrzejów Gawęda T., Król Ł., Sosnowski J. Opracowanie wyników archeologicznych badan sondażowych poprzedzających budowę drogi ekspresowej S-7 odc. Chęciny Jędrzejów HISTORIA BADAŃ STANOWISKA (rok/ rodzaj badań/ autor i instytucja) badania powierzchniowe badania sondażowe badania wykopaliskowe W. Tabaszewski Ł. Król U. Sieńkowska ASINUS Igor Maciszewski

17 Mapa lokalizacyjna skala 1 : 5 000

18

19 0 siatka arowa inwestycja drogowa zasiêg stanowiska Plan sytuacyjno - wysokoœciowy SKALA 1 : 1000 AZP m WRZOSY stan. 1/50

20