Okresy rozwoju mowy dziecka [L. Kaczmarek 1988] :

Transkrypt

1 Zajęcia logopedyczne w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki pt. "Dobry start - lepsza przyszłość" organizowane w Przedszkolu Samorządowym nr 1 z Oddziałami Integracyjnymi w Libiążu 1. Etapy rozwoju mowy dziecka Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną, dziecko przyswaja ją sobie od najbliższego otoczenia, a głównie od matki drogą naśladownictwa. Wielokrotnie powtarzane przez nią nazwy przedmiotów, znajdujących się w otoczeniu dziecka, zostawiają ślady słuchowe w jego mózgu. Dziecko usłyszawszy potem daną nazwę, potrafi sobie wyobrazić przedmiot, do którego ona się odnosi, czyli potrafi zrozumieć znaczenie wyrazu, a z czasem potrafi również nazwać przedmiot. Największe znaczenie w procesie przyswajania mowy ma słuch. Dziecko uczy się stopniowo koordynować ruchy różnych grup mięśniowych narządów mownych. Proces rozwoju mowy przebiega pewnymi etapami i trwa kilka lat. Czas pojawienia się tych etapów jest stały, choć dopuszczalne są pewne przesunięcia. Okresy rozwoju mowy dziecka [L. Kaczmarek 1988] : OKRES MELODII (do 1. roku życia); stadium przedjęzykowe, tj. a) głużenie (2-3 m.ż.)-nieświadome ćwiczenia narządów artykulacyjnych: samogłoski, spółgłoski, ich połączenia; głużą też dzieci niesłyszące; b) gaworzenie (5-7 m.ż.)- świadome powtarzanie dźwięków mowy własnej i otoczenia; gaworzą tylko dzieci słyszące. Osiągnięcia tego okresu to: 1. Ok.1. r.ż. pojawiają się pierwsze słowa złożone z sylab ma, ba, ta, la. 2. Roczne dziecko rozumie mowę dorosłych; mówi mało, ale bardzo dużo rozumie. 3. Spełnia proste polecenia, zna swoje imię, pokazuje części ciała. OKRES WYRAZU (1-2r.ż) dziecko opanowuje wszystkie samogłoski oprócz ę, ą i sporo spółgłosek: m, t, b, k, d, czasem ć, ś. Pod koniec tego okresu operuje kilkudziesięcioma poprawnie wymawianymi wyrazami i ogromną liczbą zastępczych, zaczyna budować zdania. OKRES ZDANIA (2-3 r.ż)- dziecko opanowuje ę, ą oraz spółgłoski p, b, m, w, f, ś, ź, ć, ń, dź, k, g, c, t, d, n, j, ł. Dwulatek opanowuje w ciągu roku ok.1000 słów; pojawiają się próby wypowiedzi 2-3 wyrazowych. OKRES SWOISTEJ MOWY DZIECIĘCEJ (3-7r.ż) dziecko opanowuje najtrudniejsze

2 głoski: ok.4r.ż.-s, z, c, dz, a ok..5 r.ż.- sz, ż, cz, dż, r oraz różnicuje je od podobnych. W wieku 3-5 lat dziecko zadaje mnóstwo pytań (ok.50 dziennie), tworzy niezwykłe opowieści (konfabuluje), wzbogaca ilościowo i jakościowo swój słownik, operuje rzeczownikami, czasownikami, przymiotnikami, przysłówkami i zaimkami. Dzieci sześcioletnie powinny wymawiać prawidłowo wszystkie głoski i budować zdania logiczne, poprawne pod względem gramatyki i składni oraz akcentu, rytmu i melodii. Badania wykazują jednak, że co czwarte dziecko wadliwie wymawia podstawowe dźwięki mowy. Nie każde jednak odstępstwo od ogólnopolskiej normy wymawianiowej jest wadą wymowy. Do wad nie zaliczamy m.in. nieprawidłowości artykulacyjnych wynikających z nieukończonego rozwoju mowy (do 5 r.ż.), wymowy gwarowej oraz błędów wymowy (potrafimy je sami skorygować). Pięcioletnie dziecko ma prawo opuszczać (mogilalia), przestawiać (metateza) i zamieniać głoski na łatwiejsze (substytucja), ale nie może (bez względu na wiek) ich deformować, czyli zniekształcać, np. wymawiać międzyzębowo, bocznie, welarnie. 2. Zakłócenia i zaburzenia w rozwoju mowy dziecka. Nieprawidłowości w rozwoju mowy dziecka mogą występować w formie zakłóceń, jak i zaburzeń rozwoju mowy. Rozróżnienie tych pojęć jest niezwykle ważne, ponieważ u dzieci mogą wystąpić różne odstępstwa od normy, które nie zawsze muszą mieć podłoże patologiczne. O zakłóceniu rozwoju mowy można mówić wówczas, gdy nie stwierdza się żad nych przyczyn somatycznych i psychicznych. Zakłócenie nie jest zjawis kiem patologicznym, a tylko przejawem dysharmonii rozwoju, wolniej szego tem pa doj rzewania układu nerwowego lub niekorzystnego wpływu?środowiska. Ma charak ter przejściowy i nie prowadzi do trwałych zmian (zaburzeń mowy). Jest zjawi skiem ustępującym samoistnie bez konieczności interwencji specjalisty. Wykaz objawów sugerujących występowanie zakłóceń rozwoju mowy: okres fizjologicznej niemoty może się wydłużyć od 15 miesięcy do 3 lat, dziecko posiada skromny zasób słów, występują wady artykulacyjne, dłuższe wyrazy są redukowane do jednej lub dwóch sylab, dzieci bardzo długo posługują się pojedynczymi słowami lub zdaniami dwu-, trzywyrazowymi z licznymi agramatyzmami. Sformułowanie zaburzenie sugeruje patologiczny charakter obserwowanego zjawiska. Mowa najczęściej rozwija się na nieprawidłowym podłożu tzn. nie ma warunków anatomicznych ani psychoneurologicznych do jej rozwoju. Zaburzenia rozwoju mowy mogą wystąpić jako zaburzenia wtórne w stosunku do innych zaburzeń rozwojowych (zaburzenia słuchu, upośledzenia umysłowego, defektów strukturalnych) lub zaburzenia pierwotne (np. afazja rozwojowa, specyficzne zaburzenia artykulacyjne), a także jako jedne z wielu objawów rozległych zespo łów zaburzeń (np. autyzmu dziecięcego, zaburzeń dezintegra cyj nych). Symptomy sugerujące występowanie zaburzeń mowy:

3 brak rozwoju mowy, zatrzymanie rozwoju mowy, zahamowanie rozwoju, regres do wcześniejszych etapów rozwojowych. Zaburzenia rozwoju mowy mogą obejmować ekspresję, jak i percepcję języ kową. Rozgraniczenie tych nieprawidłowości rozwoju mowy dziecka jest bardzo trudne, bowiem nie istnieje wyraźna granica pomiędzy zaburzeniami mowy a przejściowymi formami zakłóceń procesu rozwojowego. Z tego względu proces diagnostyczny wymaga niekiedy długiej obserwacji oraz zebrania wielu informa cji o dziecku, a także wielu badań specjalistycznych (neurologicz nych, audio lo gicz nych, psychologicznych). Bywa tak, że określenie charakteru zjawiska tj.? czy ma on podłoże patologiczne czy też nie, jest możliwe dopiero po ukończeniu przez dziecko 5 lat. Jeżeli opóźnienie rozwoju mowy przedłuża się poza tę gra nicę wiekową, wskazuje to na zaburzenie, a nie zakłócenie procesu rozwojowego. 3. Co to jest wada wymowy? O wadzie wymowy mówimy wówczas, gdy artykulacja odbiega od normy ogólnie przyjętej w danym języku, począwszy od drobnych nieprawidłowości w realizacji poszczególnych głosek, aż po ciężkie wady, utrudniające kontakt z otoczeniem. Odchylenia w mowie mogą dotyczyć zasobu słownictwa (leksyka), umiejętności posługiwania się formami gramatycznymi lub rozumienia ich funkcji, realizacji fonemów lub ich odbioru. Największą grupę wad wymowy na etapie nauczania początkowego stanowią wady artykulacyjne zwane dyslalią. Jest to nieprawidłowość w wymawianiu jednej, wielu, a nawet niemal wszystkich głosek. Wymowa jest wtedy niewyraźna, mało zrozumiała, aż do bełkotu. Dyslalia obejmuje: - mogilalię (elizje), tj.opuszczanie dźwięków (krowa- kowa); - paralalię (substytucje, czyli zamienianie głosek); - dyslalię właściwą (wszelkie zniekształcenia głosek). Ze względu na nazwę głosek nieprawidłowo artykułowanych dyslalię dzieli się na: - sygmatyzm tj. seplenienie (sz, ż, cz, dż jako s, z, c, dz); - mowę bezdźwięczna (woda-fota, żaba-szapa); - rotacyzm, tj. reranie (wadliwa wymowa r ); - kappacyzm (wadliwa wymowa k); - gammacyzm (wadliwa wymowa g); - rynolalię, tj.nosowanie (nosowa wymowa głosek ustnych lub odwrotnie).

4 4. Przyczyny powstawania wad wymowy. Przyczyną wad wymowy są najczęściej nieprawidłowości w budowie i funkcjonowaniu narządów artykulacyjnych lub zaburzenia słuchu fonematycznego. Można je podzielić na wewnątrzpochodne (tkwiące w dziecku) i zewnątrzpochodne (środowiskowe). Do czynników wewnątrzpochodnych zaliczamy: - niską sprawność ruchową narządów artykulacyjnych (języka, warg, podniebienia miękkiego); - wady zgryzu i anomalie zębowe (wymowa międzyzębowa); - upośledzenie słuchu fizjologicznego (zaburzenia artykulacji, melodii, intonacji, elizje); - nieprawidłową budowę aparatu mowy (rozszczep podniebienia, warg, zbyt duży lub mały język, skrócone wędzidełko); - przerost trzeciego migdałka (nosowanie, wymowa międzyzębowa); - dysfunkcję słuchu fonematycznego (odpowiadającego za procesy analizy i syntezy słuchowej). Do czynników zewnątrzpochodnych należą: - mówienie do dziecka językiem nianiek (spieszczanie); - nadmierny rygoryzm lub liberalizm w stosunku do sposobu mówienia przez dziecko; - ograniczone kontakty z matką do 2. r.ż.; - zaniedbania środowiskowe; - niewłaściwa atmosfera rodzinna; - nieprawidłowe wzorce wymowy w domu; - brak okazji do rozwijania mowy (rozmowy, czytanie książek, oglądanie ilustracji, gry językowe). Skutkami powstałych wad wymowy są trudności w szkole, brak sukcesów w nauce, trudności z nauką czytania i pisania, zaburzenia osobowości, obniżone poczucie wartości, stany lękowe, nerwowość, osłabienie wydolności umysłowej dziecka, zły wpływ na kontakty interpersonalne dziecka. 5. Wskazówki dla Rodziców. Aby zapobiegać nieprawidłowościom w rozwoju mowy należy: 1. Zapoznać się z prawidłowościami rozwoju mowy dziecka. 2. Śledzić uważnie proces rozwoju mowy swojego dziecka, czy nie pojawiają się niepokojące objawy, np.

5 -nieprawidłowość w budowie narządów mowy, -brak gaworzenia we właściwym czasie, -brak mowy u 3-letniego dziecka. 3. Zatroszczyć się o prawidłowy rozwój mowy dziecka już we wczesnym dzieciństwie, a także w okresie prenatalnym. 4. Dbać o właściwą opiekę medyczną, racjonalne odżywianie, pozytywne postawy wychowawcze w domu i w szkole, życzliwe postawy międzyludzkie. 5. Od urodzenia mówić do dziecka językiem dorosłych, a spieszczeń używać tylko w zabawach. 6. Nie wymagać od dziecka posługiwania się mową dorosłych, ale też nie naśladować jego języka. Utrudnia to dziecku naukę mowy. 7. Nie przestawiać dziecka leworęcznego na rękę prawą bez konsultacji z psychologiem. 8. Zapobiegać chorobom uszu, przewlekłym stanom kataralnym i wadom zgryzu (karmić butelką do 1.roku życia! smoczki- też! ) 9. Starać się słuchać, co dziecko do nas mówi, ponieważ chętnie słuchane-chętnie mówi. 10. Zachęcać dziecko do mówienia, nawet jeśli ma zaburzoną mowę. Ćwiczenia logopedyczne: Ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne. Aby usprawnić język: mlaskamy, układamy język w rurkę, klaskamy (jak robi konik?), wypychamy językiem policzki, układamy język w koci grzbiet, wsuwamy język pod górną i dolną wargę, przesuwamy język na boki w jamie ustnej, dotykamy czubkiem języka kolejnych zębów, formujemy język szeroko i wąsko w jamie ustnej, przesuwamy czubek języka zygzakiem po podniebieniu, przesuwamy czubek języka od górnych zębów wzdłuż podniebienia. Aby usprawnić wargi:

6 cmokamy, parskamy, prychamy, na przemian robimy dzióbek i rozszerzamy usta, wydymamy, zaciskamy, rozluźniamy, masujemy wargi palcami, układamy wargi jak do wymawiania samogłosek: A, O, U, E, Y, I, przy zaciśniętych zębach, naprzemiennie zakładamy wargi na siebie. Aby usprawnić policzki: poruszamy policzkami jak żaba, napinamy policzki wraz z wargami, wydymamy je i wciągamy do wewnątrz, masujemy policzki dłońmi, okrężnymi ruchami. Aby łatwiej uzyskać głoski: SZ, CZ, Ż, DŻ: cofamy czubek języka wzdłuż podniebienia, czubkiem języka dotykamy wałka dziąsłowego, czubkiem języka kreślimy kółka na podniebieniu miękkim, czubkiem języka dotykamy na przemian dwóch górnych ostatnich zębów, próbujemy dmuchać na czubek języka uniesiony do podniebienia, równocześnie przyciskając policzki dłońmi (język nie może przywierać do podniebienia, żeby powietrze nie przedostawało się bokami). "Dzień dobry misiu" Dzisiaj twój język będzie małym misiem, a buzia jego domkiem. Miś obudził się wcześnie rano - poprzeciągał się, poziewał. Zrobił poranną gimnastykę - kilka podskoków (unoszenie języka na górny wałek dziąsłowy), kilka wymachów rąk (wypychanie językiem policzków) i pięć okrążeń (w prawo i w lewo) wokół stołu (ruchy okrężne języka w przedsionku jamy ustnej, usta zamknięte). Umył ząbki (oblizywanie czubkiem języka górnych i dolnych zębów po wewnętrznej stronie przy zamkniętych i otwartych ustach). Postanowił policzyć swoje ząbki (dotykanie czubkiem języka każdego zęba na dole i górze). Nagle poczuł wielki głód i usłyszał jak mu burczy w brzuchu (wibrowanie wargami bbb,bbb).to znak, że pora na śniadanie. "Miś idzie na spacer" Dzisiaj wasze języczki będą misiem Uszatkiem, a wasza buzia jego domkiem. Miś obudził się wcześnie rano - przeciągnął się i trochę poziewał. Zrobił poranną gimnastykę - kilka podskoków (unoszenie języka na górny wałek dziąsłowy przy szeroko otwartych ustach), troszkę pobiegał (wypychanie językiem policzków). Na śniadanie zjadł słodki miód (oblizywanie warg). Potem umył ząbki (oblizywanie językiem górnych zębów po wewnętrznej stronie przy zamkniętych, a następnie

7 otwartych ustach).wyjrzał przez okno (wysuwanie szerokiego języka na zewnątrz jamy ustnej). Zobaczył Zosię i Jacka. Przesłał im całuski (cmokanie ustami - naśladowanie posyłania całusów). Wiersze do wykorzystania podczas pracy nad kształceniem wymowy dziecka "A...a...a..." - E. Zarembina A...a...a... kotki dwa, srebrnobiałe obydwa. Nic nie będą robiły, tylko bajki mówiły...a...a...a... /ćwiczenie dla mięśni warg i szczęk na samogłoskach/ "Jak Mruczek uczył się pływać" - T. Dobrska Mruczał mruczek: "Kaczko miła, gdzie się pływać nauczyłaś?" Ja bym też tak pływać chciał. Miau, miau, miau, miau. Spróbuj, wszak to nic trudnego. Hop do wody skacz kolego! Łapką machaj tak jak ja. Kwa, kwa, kwa, kwa. Prychał kichał w wodzie Mruczek. Ledwo żywy na brzeg uciekł. A nasz Bryś się z tego śmiał. Hau, hau, hau, hau. /naśladowanie głosów zwierząt, ćw. mięśni warg na samogłosce a, au oraz tyłu języka na spółgłoskach k, h./ "W szufladzie" wg E. Chmielewskiej Do moich skarbów w szufladzie biurka dołożę dzisiaj kawałek sznurka. Muszkę, koraliki, drewniane szpulki, szyszkę i szklankę, kulkę Urszulki. /artykulacja "sz"/ "Szara godzina" - E. Zarembina Szare niebo za oknem, szare drzewa w sadzie. Szary deszcz się na wszystkim szarą mgiełką kładzie. Szary piesek pod piecem

8 krótką fajkę pali i szaremu kotkowi prawi długą bajkę, o małej, szarej myszce, która siedzi w norze i wcale w ten dzień słotny na dwór wyjść nie może. /ćw. mięśni warg i przodu języka/ "Deszczyk" - L. Krzemieniecka Szumi, szumi drobny deszczyk, płacze, płacze kapuśniaczek, a nasz kasztan szumi, szumi: "Kiedyż wiosnę znów zobaczę?" Szpak szczebioce na kasztanie: "Ciesz się, ciesz się, że deszcz pada, taki deszczyk dla kasztana jest jak pyszna lemoniada." Już niedługo po przylaszczki w las popędzi Jaś z Bartoszkiem. Szumi, szumi drobny deszczyk... Będzie wiosna, jeszcze troszkę. /kształcenie przodu języka na trudnych spółgłoskach "sz, cz, i grupach spółgłoskowych "szcz, szt, prz"/ usków). Dzieci zaprosiły go na spacer do lasu. Propozycje zabaw i ćwiczeń stymulujących językowy rozwój mowy Zabawy mają na celu pokazanie prawidłowej artykulacji samogłosek i spółgłosek, najczęściej sprawiających trudności w wymowie, mogą być swoistymi przerywnikami lub stanowić dodatek do tematu wiodącego. Zabawy z rymem: wyszukiwanie ze zbioru wyrazów tych, które się rymują /np.: kwiatekstatek, moda-woda,/ śpiewanie rymowanek, układanie własnych wierszyków, kończenie rymowanych zdań /Poszła Ola do... przedszkola/, szukanie rymów do słów /domek-tomek/. Zabawy ortofoniczne: odgadywanie, jakie odgłosy wydają pokazane na ilustracji zwierzęta, naśladowanie tych odgłosów, zabawa w środki lokomocji, słuchanie dźwięków z taśmy magnetofonowej i nazywanie ich, wyszukiwanie dźwięków w otoczeniu, wsłuchiwanie się w ciszę - co słychać, słuchanie wierszy zawierających wyrazy dźwiękonaśladowcze. Zabawy z sylabami: wyklaskiwanie słów sylabami, śpiewanie zdań sylabami, kończenie rozpoczętego wyrazu tra...wa, ro...wer, odgadywanie słów czynności wymawianych

9 sylabami sia-daj-cie, układanie słów z rozsypanki sylabowej /dla starszych dzieci/ Zabawy z głoskami: wyodrębnianie głosek w nagłosie, śródgłosie, wygłosie, wypowiadanie wyrazów jednocześnie przedłużając np. pierwszą głoskę /rrrrrrrrrak/, obserwowanie układu warg w lusterku, przy wypowiadaniu głosek, telefon głoskowy-dziecko podaje wyraz, drugie wypowiada wyraz rozpoczynający się od głoski, którą słyszy na końcu wyrazu np.: klatkaananas, wyszukiwanie obrazków, których nazwa rozpoczyna się na tą samą głoskę. Zabawy z wyrazami: próby tworzenia prostych zdań o przedmiocie, lub na podstawie ilustracji, kończenie zdań wypowiadanych przez nauczyciela, liczenie ilości wyrazów w zdaniu, odgadywanie po dotyku przedmiotów z worka i tworzenie z danym słowem zdania, rozwiązywanie rebusów, zagadek, układanie historyjek, tworzenie mini-teatrzyków. Bibliografia: Bogdanowicz M., 1985: Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa; Gałkowski T., Fersten E., 1982: Psychologiczne aspekty rozwoju i zaburzeń mowy u dziecka; w: Zaburzenia mowy u dzieci. Red. J. Szumska, Warszawa, s ; G. Jastrzębowska, 1998: Podstawy teorii i diagnozy logopedycznej, Opole; Kania J. S., 1982: Szkice logopedyczne. Warszawa; Kordyl Z., 1968: Psychologiczne problemy afazji dziecięcej. Warszawa; Mitrinowicz-Modrzejewska A., 1963: Fizjologia i patologia głosu, słuchu i mowy. Warszawa; Nartowska H., 1980: Opóźnienia i dysharmonie rozwoju dziecka. Warszawa. Nartowska H., 1980: Różnice indywidualne czy zaburzenia rozwoju dziecka przedszkolnego, Warszawa; Parol U. Z., 1989: Dziecko z niedokształceniem mowy. Warszawa; Pruszewicz A., 1986: Zaburzenia głosu i mowy. W: Otolaryngologia wieku rozwojowego. Red. E. Kossowska, Warszawa s ; Sawa B., 1990: Dzieci z zaburzeniami mowy. Warszawa; Styczek I., Logopedia, Warszawa 1979;Tarkowski Z., 1993: Rozwijanie mowy dziecka. Program terapeutyczno-stymulacyjny, Lublin. Zaleski T.,: Opóźniony rozwój mowy; w: Diagnoza i terapia zaburzeń mowy. Red. T. Gałkowski, Z. Tarkowski, T. Zaleski, 1993, Lublin, s. 185 Zaleski T., Opóźniony rozwój mowy, PZWL Opracowanie Magdalena Obrzud Liczba odwiedzin: 241 Podmiot udostępniający informację: Osoba wprowadzająca informację: Przedszkole Samorządowe Nr 1 z Oddziałami Integracyjnymi w Libiążu Administrator Podmiotu Osoba odpowiedzialna za informację: Czas wytworzenia: :32:42 Czas publikacji: :32:42 Data przeniesienia do archiwum: Brak