Działalność edukacyjna w Kampinoskim Parku Narodowym

Transkrypt

1 ARTYKUŁY / ARTICLES Abstrakt. Jednym z elementów turystyki edukacyjnej jest edukacja ekologiczna pojmowana jako formowanie wiedzy wśród turystów, a także rozwijanie wrażliwości oraz chęci działania na rzecz ochrony środowiska przyrodniczego. W Kampinoskim Parku Narodowym i podobnie w innych parkach narodowych, działalność edukacyjna znajduje się w nurcie edukacji nieformalnej, a więc pozaszkolnej. Obejmuje swym działaniem wszystkie grupy wiekowe, społeczne czy zawodowe ale przede wszystkim adresowana jest do dzieci i młodzieży. Ze względu na swoją specyfikę jest w znacznym stopniu oparta o zajęcia terenowe, warsztaty, szkolenia, programy edukacyjne oraz konferencje. Praca stanowi analizę takiej działalności jako ważnego elementu turystycznego wykorzystania obszaru chronionego jakim jest Kampinoski PN. W pracy zaprezentowano dane charakteryzujące działalność edukacyjną parku (personel, centra edukacyjne, ścieżki edukacyjne, imprezy, programy dla szkół, wydawnictwa i liczbę odwiedzających). Słowa kluczowe: działalność edukacyjna, edukacja przyrodnicza, Kampinoski Park Narodowy Abstract. Educational activities in Kampinoski National Park. One of the components of educational tourism is ecological education understood as the formation of knowledge among tourists and development of the sensitivity and willingness to act for the conservation the natural environment. As in other areas of similar type, Kampinoski National Park is favourable to an informal (out of school) kind of education. Education includes all the age groups, social or occupational but mainly is addressed to children and young people. The park s educational programme concerns outdoor activities for schools, field-based teaching, organisation of workshops, training sessions and conferences. This paper presents the analysis of ecological education in Kampinoski National Park (staff, educational centers, nature trails, events, programmes for schools and the number of visitors). Keywords: ecological education, environmental education, Kampinoski National Park Wstęp Parki narodowe ze względu na swój charakter zachowanie unikatowych walorów przyrodniczych stanowią niezwykle atrakcyjne miejsca penetracji turystycznej (Lahti 2008). Obejmują najbardziej atrakcyjne krajobrazowo obszary kraju czym wzbudzają zainteresowanie zwiedzających i są miejscem koncentracji turystów. Świadczy o tym wzrost szacowanej frekwencji turystów z 8 mln w 1996 r. do prawie 11 mln w 2009 r. (Liszewski 2009). Oprócz 122

2 zasadniczej funkcji ochronnej jaką pełnią z mocy ustawy o ochronie przyrody z 2004 r. są udostępniane do celów turystycznych. Jest to jedno z ich podstawowych i społecznych zadań. Umożliwiają tym samym realizację potrzeby człowieka kontaktu z przyrodą, stanowią formę zdobycia ekologicznej i krajoznawczej wiedzy. Bedimo-Rung i inni (2005) zwracają również uwagę na istotne znaczenie parków dla aktywności fizycznej i zdrowia publicznego społeczeństwa. Ponadto z punktu widzenia parków narodowych wskazana jest aktywna ich promocja, która powinna koncentrować się na elementach środowiska przyrodniczego i zrównoważonym produkcie turystycznym (Stevens 2002). Edukacja ekologiczna jest jednym z głównych zadań realizowanych przez Kampinoski Park Narodowy (KPN). Park posiada wykfalifikowaną kadrę a działalność w tym obszarze jest szeroko rozbudowana. Pracownicy z działów edukacyjnych próbują nadać edukacji tam prowadzonej odpowiednią rangę tak, aby mogła dorównać znaczeniem pozostałym funkcjom parku narodowego. Edukacja w Kampinoskim PN zaliczana jest do edukacji pozaszkolnej, a więc nieformalnej. Obejmuje swym działaniem różne grupy uczestników pod względem wieku, wykonywanego zawodu czy z różnych grup społecznych. Bezpośrednio związana jest z jednym miejscem, z parkiem i odnosi się do konkretnych obiektów istniejących na jego obszarze. Obiekty te stanowią doskonały przykład na podstawie, których poruszane są różne zagadnienia związane z ochroną przyrody. Ze względu na specyfikę zajęć, działalność edukacyjna parku w znacznym stopniu prowadzona jest w formie zajęć terenowych. Uczestnikami działań edukacyjnych parku są: ludność zamieszkała w okolicach parku i strefy ochronnej, zorganizowane grupy turystyczne odwiedzające park, a w tym uczniowie warszawskich szkół, turyści indywidualni: mieszkańcy Warszawy, goście krajowi i zagraniczni Dla grupy pierwszej prowadzone są zajęcia rozwijające wrażliwość przyrodniczą, pokazujące piękno i wartość środowiska naturalnego. W trakcie zajęć podejmowane są kwestie ochrony przyrody i zrównoważonego rozwoju. Przy współpracy samorządu lokalnego lub gminy park organizuje imprezy okolicznościowe, skierowane zarówno do mieszkańców jak i przybywających turystów. Zadaniem edukacji w grupie drugiej jest przygotować odwiedzających do pełnego poznawania walorów przyrodniczych i antropogenicznych parku. Bezpośrednim efektem tych działań jest spowodowanie właściwego zachowania się turystów na terenie chronionym tj. takiego, które nie uszczupla zasobów przyrodniczych parku. Ta forma edukacji wymaga przygotowania wykwalifikowanej kadry przewodników obsługujących grupy zorganizowane w terenie. Trzecia grupa to stale powiększająca się grupa turystów, do których pracownicy parku docierają jedynie pośrednio przez publikacje i tablice informacyjne. Cele prowadzonej edukacji są podobne jak w poprzedniej grupie, jednak dodatkowym zadaniem jest dostarczenie informacji o parku w najbardziej przystępnej formie. Turyści poruszający się po parku najczęściej korzystają z map (36,5%) oraz z tablic informacyjnych (15,8%). Sporo osób 28,7% nie korzysta z żadnych materiałów dotyczących KPN, a broszury i foldery okazują się pomocne dla niewielkiego (2%) odsetka osób (Dzioban 2012). Działalność edukacyjna w parku to istotne narzędzie ochrony przyrody. Jednakże spośród różnych korzyści wynikających z przebywania na terenie parku, te związane z nauką i poznawaniem wskazuje zaledwie 5% odwiedzających (Dzioban 2012). Ograniczenie zagrożeń powo- Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 18. Zeszyt 47 / 2 /

3 dowanych udostępnianiem parku dla potrzeb turystycznych i rekreacyjnych realizowane jest poprzez przemyślane zorganizowanie ruchu i infrastruktury turystycznej oraz przez działania edukacyjne. W dłuższej perspektywie efektem edukacji jest zwiększenie świadomości przyrodniczej odwiedzających park. Edukacja społeczeństwa nabiera dodatkowego znaczenia w przypadku np. potrzeby uzyskania społecznej akceptacji ograniczeń związanych z różnorakimi formami działań ochronnych prowadzonych na obszarze parku. Jest to o tyle istotne biorąc pod uwagę położenie KPN. To właśnie ten park stanowi niezwykle istotne zaplecze rekreacyjne i turystyczne oraz bazę edukacyjną dla mieszkańców Warszawy (73,1%) i otuliny (9,4%). Turystyka tam ma charakter głównie rekreacyjny i skupia się (poza jeżdżącymi na rowerach) w pobliżu kilkunastu parkingów i pól wypoczynkowych, usytuowanych przy węzłach szlaków w pobliżu miejsc wejścia lub wyjścia. Szacuje się, że park odwiedza prawie milion osób rocznie (Dzioban 2014). Główne cele działań edukacyjnych Kampinoskiego PN to (Okołów 2004): 1. Ukazywanie wartości naszego dziedzictwa przyrodniczego, potrzeby jego ochrony oraz właściwych form wykorzystania. 2. Informowanie o funkcjach parku narodowego oraz wyjaśnianie prowadzonych na jego terenie działań ochronnych. 3. Ułatwianie zwiedzającym kontaktu z przyrodą oraz poznawania jego walorów. Tradycje działalności edukacyjnej Edukacja w Kampinoski PN rozpoczęła się wraz z utworzeniem w 1964 r. Muzeum Puszczy Kampinoskiej w Granicy, w budynku dawnej kasjerówki byłego Nadleśnictwa Kampinos. W 1974 r. wytyczono w parku trzy ścieżki przyrodnicze, które dały możliwość zwiedzającym bezpośrednie zapoznanie się ze światem roślinnym, zwierzęcym i procesami przyrodniczymi i geologicznymi zachodzącymi w parku. Kolejnym etapem było powołanie w 1990 roku Ośrodka Dydaktyczno-Muzealnego (ODM) im. Jadwigi i Romana Kobendzów. Była to wówczas pierwsza tego typu placówka w polskich parkach narodowych. Ośrodek jako jednostka edukacyjna zaczął prowadzić nowatorską działalność edukacyjną (zajęcia terenowe, programy dla szkół). Dwa lata później wydano pierwszy numer kwartalnika Puszcza Kampinoska, opisującego wydarzenia z życia parku oraz popularyzującego przyrodnicze i kulturowe jego aspekty. Zainteresowanie ofertą i działalnością Ośrodka znacznie przewyższało możliwości lokalowe obiektu. Odpowiedzią na wzrastające zainteresowanie zwiedzaniem ODM było otworzenie w 1998 r. Centrum Edukacji KPN (CE) w Izabelinie. Jest to od tamtej pory główna jednostka edukacyjna parku, w której koordynowane są wszystkie działania związane z turystyką i edukacją. Znacznie większa i nowocześniejsza baza lokalowa pozwoliła na rozszerzenie działalności o nowe elementy tj. szkolenia, konferencje, krajowe i zagraniczne warsztaty i seminaria (Okołów 2009). Zakres działalności edukacyjnej w KPN Edukacją w parku zajmuje się 8 merytorycznych pracowników dydaktycznych. Dodatkowo pracę CE wspierają wolontariusze, którzy pełnią dyżury edukacyjne w soboty i niedziele. W działalność edukacyjną zaangażowani są też pracownicy merytoryczni innych działów oraz służby terenowe. 124

4 Rozwój infrastruktury i działalności edukacyjnej jest możliwy dzięki środkom własnym parku, budżetowi państwa i różnym dotacjom z funduszy celowych, przede wszystkim Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich. Działalność edukacyjna KPN realizowana jest w trzech placówkach w: Centrum Edukacji w Izabelinie, Ośrodku Dydaktyczno-Muzealnym im. Jadwigi i Romana Kobendzów w Granicy Ośrodku Hodowli Żubrów im. prezydenta RP Ignacego Mościckiego w Smardzewicach (obecnie nieczynny dla zwiedzających). W celu dotarcia do szerszej grupy adresatów działalność edukacyjna realizowana jest również w oparciu o terenową infrastrukturę edukacyjną w postaci: ścieżek dydaktycznych, prelekcji i spotkań w szkołach, przedszkolach, domach kultury i w innych instytucjach użyteczności publicznej oraz na imprezach plenerowych własnych i obcych (Wawryszuk 2014). W Kampinoskim PN wytyczonych jest 10 ścieżek dydaktycznych, oznakowanych specjalnym symbolem używanym wyłącznie do znakowania szlaków edukacyjnych. Przebieg ścieżek w większości pokrywa się ze szlakami turystycznymi. Wersje elektroniczne przewodników lub broszur do ścieżek są dostępne na stronie internetowej parku. Ścieżki pozwalają poznać zakątki puszczy pod względem przyrodniczym oraz historycznym. Przy większości z nich znajdują się zadaszenia i miejsca wyznaczone w celu odpoczynku. Są często wykorzystywane podczas zorganizowanych zajęć terenowych. Choć jak wskazują badania z 2012 r., prawie połowa odwiedzających park (46,6%) nie korzysta z istniejących na terenie parku ścieżek edukacyjnych. Tylko 29% turystów przyznaje się, że wędruje ścieżkami edukacyjnymi, a dość liczna grupa nawet nie wie o ich istnieniu (23,5%). Centrum Edukacji w Izabelinie (CE) to główna jednostka edukacyjna parku. Badania ankietowe przeprowadzone w parku wskazują, że została odwiedzona przez 5% osób przyjeżdżających do KPN. Do CE można dojechać komunikacją miejską, co jest niezwykle ważne w przypadku działań związanych z organizacją zajęć dla uczniów szkolnych. Na terenie Centrum i w jego otoczeniu znajdują się: audiowizualna sala edukacyjna, sala wystaw czasowych, sala konferencyjna, ekspozycja stała Przyroda i historia Puszczy Kampinoskiej, mapa plastyczna KPN, punkt sprzedaży wydawnictw i punkt informacji, biblioteka z czytelnią, baza noclegowa, ścieżka dydaktyczna Puszczańską ścieżką do Leśnego Ogródka Botanicznego, polana rekreacyjna Jakubów i plac zabaw oraz parking. Ośrodek realizuje wyspecjalizowaną edukację z zakresu przyrody dla różnych grup. Głównie jednak oferta edukacyjna skierowana jest do grup szkolnych i obejmuje: zajęcia tematyczne (kameralno-terenowe), zajęcia warsztatowe skierowane do najmłodszych, zajęcia warsztatowe skierowane do studentów uczelni wyższych (realizowane przez Dział Nauki i Monitoringu). Proponowane zajęcia tematyczne mają na celu zapoznanie z wybranymi zagadnieniami przyrodniczymi poprzez wykonywanie prostych obserwacji i pomiarów oraz opracowanie i prezentację uzyskanych wyników. Ich naczelną zasadą jest bezpośrednie zaangażowanie uczestników w proces poznawczy. Składają się z dwóch części: kameralnej obejmującej wykład teoretyczny uzupełniony prezentacją multimedialną lub filmem oraz zwiedzanie ekspozycji stałej; terenowej obejmującej spacer po lesie w sąsiedztwie CE, pracę w grupach z kartami pracy oraz gry i zabawy edukacyjne. Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 18. Zeszyt 47 / 2 /

5 W zajęciach edukacyjnych realizowanych w ramach oferty edukacyjnej Centrum Edukacji w 2014 uczestniczyło łącznie 4749 osób w 191 grupach zorganizowanych. Najbardziej popularne i ściągające największą liczbę uczestników zajęcia tematyczne dotyczą tematu Las (1375 osób) i KPN (1136 osób) oraz Mieszkańców Puszczy (625). Zajęcia o tematyce leśnej obejmują zagadnienia związane z funkcjonowaniem lasu jako ekosystemu, tworzącymi go grupami organizmów oraz zależnościami występującymi między nimi. Podczas zajęć uczestnicy uczą się również rozpoznawać podstawowe gatunki drzew i krzewów. Zajęcia związane z KPN prezentują przyrodnicze, kulturowe i turystyczne walory parku. Omawiana jest funkcja parku narodowego i forma sprawowanej na jego terenie ochrony. Natomiast ekspozycję stałą w 2014 r. zwiedziło samodzielnie lub z własnym przewodnikiem 3515 osób, w tym 1903 osoby w 74 grupach zorganizowanych i 1612 osób indywidualnie (z wyłączeniem zwiedzających przy okazji konferencji, warsztatów, zajęć edukacyjnych i in.). Ekspozycja stała w Centrum Edukacji pt. Przyroda i historia Puszczy Kampinoskiej prezentuje cztery najbardziej typowe środowiska Puszczy Kampinoskiej (bór sosnowy, las bagienny, łąka i wydma) wraz z występującymi tam roślinami i zwierzętami, a także pamiątki historii. Wystawa jest wykonana w nowoczesnej aranżacji z wykorzystaniem narzędzi multimedialnych. To właśnie tutaj po raz pierwszy w polskich parkach narodowych zastosowano monitory dotykowe. Zwiedzający w sposób aktywny mają możliwość wyboru, tego co chcieliby obejrzeć. Ryc. 1. Wykaz osób zwiedzających ekspozycję stałą w dni wolne i dni powszednie Fig. 1. The list of people visiting the permanent exhibition at weekends and during the week Zdecydowanie więcej indywidualnych odwiedzających zwiedza wystawę podczas dni wolnych od pracy, natomiast w dni powszednie dominują grupy zorganizowane (ryc. 1). Warto wspomnieć również o wykonanej w 2005 r. makiecie terenu Puszczy Kampinoskiej. Jest to trójwymiarowy model w skali 1:10 000, który jest wykorzystywany zarówno podczas zajęć, jak i podczas oprowadzania gości zagranicznych. Ostatnim etapem rozwoju bazy lokalowej Centrum Edukacji było oddanie do użytku sali konferencyjnej, która może pomieścić 240 osób. Sala jest wyposażona w sprzęt prezentacyjny, nagłaśniający oraz system tłumaczeń symultanicznych. Pozwala to na rozwój różnorodnej działalności szkoleniowo-konferencyjnej. Kilkunastoletnie funkcjonowanie Centrum pozwoliło na zweryfikowanie programu działalności. Największą popularnością cieszą się zajęcia przeznaczone dla szkół, co wydaje się oczy- 126

6 wiste, chociażby ze względu na położenie parku i olbrzymie zapotrzebowanie na ten rodzaj działalności. Największe zainteresowane wzbudzają zajęcia kameralno-terenowe, które są prowadzone w sali a później w terenie. Specyfiką działalności ośrodka jest również spora liczba zajęć dla studentów. Kampinoski PN jest jedynym parkiem w okolicy, dlatego też stanowi istotną bazę edukacyjną dla kilku warszawskich uczelni. Zajęcia prowadzone są przede wszystkim w formie wykładów i ćwiczeń w terenie przez Dział Nauki i Monitoringu Przyrody. Dzięki galerii w Centrum Edukacji rozwinęła się także działalność wystawiennicza. Wystawy dotyczą głównie fotografii, malarstwa oraz grafiki. Od ponad 10 lat organizowany jest konkurs fotograficzny Parki Narodowe, który jest jednym z bardziej liczących się w Polsce. Warto wspomnieć o Międzynarodowym Festiwalu Fotografii Przyrodniczej Wizje Natury, który współorganizowany jest od 2004 r. przez Związek Polskich Fotografów Przyrody i KPN. W ramach festiwalu ma miejsce Międzynarodowy Konkurs Pokazów Zdjęć Wizje Natury, otwarcie wystaw fotograficznych i prezentacje dorobku zaproszonych gości. W imprezie bierze udział każdego roku ponad 300 osób. Młodszą imprezą jest Festiwal Polarny, w ramach którego odbywają się spotkania z podróżnikami, speleologami i żeglarzami, wykłady popularno-naukowe oraz pokazy zdjęć. Impreza odbywa się co kilka lat. Inne imprezy cykliczne to Konkurs wiedzy Co w puszczy piszczy. Organizowany jest corocznie od 1995 r. przez ODM w Granicy wspólnie z Nowodworskim Ośrodkiem Kultury. Konkurs ma zasięg regionalny i skierowany jest do dzieci i młodzieży ze szkół z terenu parku. W ramach działalności KPN współorganizowany jest również Festiwal Nauki pod patronatem Konfederacji Rektorów Uczelni Warszawskich i prezydium Polskiej Akademii Nauk oraz prezydenta m.st. Warszawy. Od 1999 r. pracownicy parku prowadzą festiwalowe lekcje i spotkania weekendowe. Impreza przypada na II połowę września. Od 2009 r. organizowany jest Dzień Otwarty, w ramach projektu edukacyjnego Jestem sąsiadem parku. Po zakończeniu projektu impreza kontynuowana jest rokrocznie w pierwszą sobotę września i ma piknikowy charakter z licznymi atrakcjami dla dzieci i dorosłych tj. bezpłatne zwiedzanie ośrodków, spotkania tematyczne, wycieczki terenowe, konkursy i gry edukacyjne (Okołów 2009). Z programu edukacyjnego wszystkich ośrodków Kampinoskiego PN w 2014 r. skorzystało ok osób. Ośrodki odwiedziło osób, a w imprezach organizowanych poza ośrodkami wzięło udział Podsumowanie Przez ostatnie kilkanaście lat funkcjonowania działalności edukacyjnej na obszarze KPN, udało się osiągnąć zamierzony cel związany z funkcjonowaniem parku jako zaplecza edukacyjnego dla aglomeracji warszawskiej o czym świadczą liczby uczestników. Można stwierdzić, że edukacja realizowana we właściwym miejscu i w odpowiedni sposób przez fachową i posiadającą odpowiednie kwalifikacje do prowadzenia nowoczesnej edukacji kadrę z pewnością służy ochronie przyrody. Dzięki poznaniu zmienia się nastawienie do danego miejsca czy obiektu. Większość odwiedzających (97,4%) deklaruje przestrzeganie zasad ochrony przyrody, nie zrywa roślin i nie zbiera grzybów w parku (82%). Wzbudza on tym samym więcej pozytywnych emocji, a te z kolei mogą generować nowe działania, które również posłużą ochronie środowiska naturalnego. Zwłaszcza, że wciąż rośnie presja urbanizacyjna na obszar parku, który często jest wymarzonym obszarem pod zabudowę. W takiej sytuacji niezwykle ważną rolę odgrywają programy edukacyjne, które powinny być elastyczne i stanowić odpowiedź na nowe Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 18. Zeszyt 47 / 2 /

7 wyzwania, zagrożenia i skierowane właśnie do lokalnej społeczności zamieszkującej otulinę parku. Martwi natomiast fakt niewielkiej wiedzy wśród odwiedzających na temat jego walorów. Badania z 2012 r. wskazują, że prawie 20% spotykanych na szlakach turystów nie wie jaki jest herb parku, ponad 70% przyjeżdżających do parku nie ma świadomości o tym, że KPN jest światowym rezerwatem biosfery i większość ma problem ze wskazaniem chronionych gatunków roślin i zwierząt występujących na jego obszarze. Literatura Bedimo Rung A.L., Mowen A.J., Cohen D.A The Significance of Parks to Physical Activity and Public Health. A Conceptual Model. American Journal of Preventive Medicine, vol. 28. Dzioban K Studia nad ruchem rekreacyjno-turystycznym w Kampinoskim Parku Narodowym, maszynopis pracy doktorskiej. Dzioban K Wielkość ruchu turystycznego w Kampinoskim Parku Narodowym. Stud. i Mat. CEPL, Rogów, 4(37): Lahti K Protected areas as a destination for recreation, Outdoor Sports and Environmental Science. vol. 23, German Sports University, Cologne. Liszewski S Przestrzeń turystyczna parków narodowych w Polsce. W: Domański B., Kurek W. (red.) Gospodarka i przestrzeń. Kraków, Okołów G Edukacja w Kampinoskim Parku Narodowym. W: Andrzejewski R. (red.). Monografia Kampinoski Park Narodowy tom II, Izabelin, Okołów G. (red.) Edukacja na terenach chronionych Edukacja jako narzędzie ochrony przyrody. Materiały pokonferencyjne. KPN. Stevens T Sustainable Tourism in National Parks and Protected areas: An Overviev, Scottish Natural Heritage. Wawryszuk M Materiały i opracowania własne KPN. Centrum Edukacji. Izabelin. Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie, Wydział Turystyki i Rekreacji katarzyna.dzioban@awf.edu.pl 128