fot. M. Pruszyński 79

Transkrypt

1 Szata roślinna 78

2 fot. M. Pruszyński 79

3 80 fot. M. Pruszyński

4 6 Szata roślinna i siedliska przyrodnicze Narwiańskiego Parku Narodowego 6.1 Ogólna charakterystyka szaty roślinnej Narwiańskiego Parku Narodowego Dan Wołkowycki Aleksander Kołos Beata Matowicka Najstarsze informacje na temat szaty roślinnej doliny Narwi w obecnych granicach Narwiańskiego Parku Narodowego pochodzą ze schyłku XIX w. (Ejsmond 1887). Pierwsze, choć bardzo skąpe materiały, bliskie współczesnej metodologii zostały zebrane w latach 30. XX w., ale opublikowano je znacznie później (Prończuk 1973). W latach 70. XX w., kiedy planowano zmeliorowanie bagiennej części doliny Narwi, pojawiły się obszerniejsze opracowania jej siedlisk i roślinności (Okruszko, Oświt 1973; Oświt 1973). Postulatom ochrony doliny Narwi towarzyszyły badania nad florą roślin leczniczych (Bobiatyńska 1982), roślin wodnych (Czeczuga i in. 1982), roślinnością leśną i zaroślową (Sokołowski 1988). W późniejszym okresie powstały opracowania dotyczące warunków siedliskowych (Oświt 1991; Banaszuk H. 1996; Banaszuk P. 1996; Danielewska, Kondratiuk 1996) oraz struktury przestrzennej i składu zbiorowisk roślinnych (Solon i in. 1990; Matowicka 1992; Kołos, Matowicka 1995; Bartoszuk 1996). Badaniami objęto także florę synantropijną obrzeży Parku Narodowego (Wołkowycki 1997, 2000; Jędruszczak, Owczarczuk 2006). Bardzo obszerne dane na temat szaty roślinnej zebrano w trakcie prac nad poprzednim planem ochrony (Dembek i in. 2002). Dotyczyły one jednak głównie nieleśnych mokradeł, zajmujących większość obszaru, w znacznie mniejszym stopniu lasów i tzw. siedlisk marginalnych, w szczególności występujących na podłożu mineralnym. Wyniki tych badań zostały podsumowane i poszerzone w opracowaniach o charakterze monograficznym, syntetycznym i popularno-naukowym (Szewczyk, Oświęcimska-Piasko 2001; Wołkowycki i in. 2003; Dziejma, Wołkowycki 2004; Matowicka 2004; Szewczyk 2004; Wołkowycki 2010). W dwóch ostatnich dekadach pojawiły się kolejne publikacje, dotyczące w szczególności przemian siedlisk, roślinności, stanowisk gatunków roślin, jak i specyficznych wysp siedliskowych na obszarze Parku Narodowego i jego otuliny (Augustyn i in. 2002, 2003; Dembek i in. 2004; Alexandrowicz, Żurek 2005; Próchnicki 2005; Szewczyk i in. 2005; Wołkowycki 2006a, b; Pawlikowski 2007; Szewczyk 2008; Matowicka, Kołos 2010; Wołkowycki i in. 2011; Kamocki i in. 2012). Dane na temat siedlisk przyrodniczych Natura 2000 były jednak niezwykle skąpe i wyrywkowe (GIOŚ ; Wołejko i in. 2012; Kołos, Matowicka 2013). Nadal także bardzo słabo rozpoznana jest flora mchów (Stebel 2012; Górski i in. 2015), w odróżnieniu od różnorodności roślin naczyniowych (Wołkowycki i in. 2003). Kompleksowe badania poświęcone roślinności, populacjom zagrożonych i chronionych gatunków roślin, a także siedliskom przyrodniczym zostały przeprowadzone w latach w ramach prac nad planem ochrony (Wołkowycki i in. 2013). Ich wyniki stały się podstawą do opracowania rozdziałów w tym tomie. Szata roślinna doliny Narwi w granicach Narwiańskiego Parku Narodowego pozostaje pod przemożnym oddziaływaniem dwóch grup czynników. Są to: 1) stosunki wodne, w szczególności zasilanie mokradeł przez wody o zróżnicowanym pochodzeniu (rzeczne, podziemne, opa- 81

5 Systematyczny wykaz zbiorowisk roślinnych Narwiańskiego Parku Narodowego Klasa Lemnetea minoris R. Tx Rząd Lemnetalia minoris R. Tx Związek Lemnion gibbae R. Tx. et A. Schwabe 1974 in R. Tx Zespół Spirodeletum polyrhizae (Kelhofer 1915) W. Koch 1954 em. R. Tx. et A. Schwabe 1974 in R. Tx Związek Riccio fluitantis-lemnion trisulcae R. Tx. et A. Schwabe 1974 in R. Tx Zespół Lemnetum trisulcae (Kelhofer 1915) Knapp et Stoffers 1962 Klasa Potametea R. Tx. et Prsg Rząd Potametalia Koch 1926 Związek Potamion Koch 1926 em. Oberd Zespół Ceratophylletum demersi Hild Zespół Elodeetum canadensis (Pign. 1953) Pass Zespół Potametum lucentis Hueck 1931 Zespół Potametum pectinati Carstensen 1955 Związek Nymphaeion Oberd Zespół Hydrocharitetum morsus-ranae Langendonck 1935 Zespół Nupharo-Nymphaeetum albae Tomasz Zespół Polygonetum natantis Soó 1927 Zespół Potametum natantis Soó 1923 Związek Hottonion Segal 1964 Zespół Hottonietum palustris R. Tx Klasa Bidentetea tripartiti R. Tx., Lohm. et Prsg 1950 Rząd Bidentetalia tripartiti Br.-Bl. et R. Tx Związek Bidention tripartiti Nordh Zespół Polygono-Bidentetum (Koch 1926) Lohm Klasa Stellarietea mediae R. Tx., Lohm. et Prsg 1950 zbiorowiska segetalne Klasa Epilobietea angustifolii R. Tx. et Prsg 1950 Rząd Atropetalia Vlieg Związek Epilobion angustifolii (Rübel 1933) Soó 1933 Zespół Calamagrostietum epigeji Juraszek 1928 Klasa Artemisietea vulgaris Lohm., Prsg et R. Tx. in R. Tx Podklasa Artemisienea vulgaris zbiorowiska ruderalne Podklasa Galio-Urticenea Pass Rząd Glechometalia hederaceae R. Tx. in R. Tx. et Brun-Hool 1975 Związek Aegopodion podagrariae R. Tx Zbiorowisko z Urtica dioica Rząd Convolvuletalia sepium R. Tx Związek Convolvulion sepium R. Tx em. Th. Müll Zespół Urtico-Calystegietum sepium Görs et Th. Müll Zespół Calystegio-Eupatorietum Görs 1974 Klasa Agropyretea intermedio-repentis (Oberd. et all. 1967) Müller et Görs 1969 Rząd Agropyretalia intermedio-repentis (Oberd. et all. 1967) Müller et Görs 1969 Związek Convolvulo-Agropyrion repentis Görs 1966 zbiorowiska gruntów porolnych Klasa Phragmitetea R. Tx. et Prsg 1942 Rząd Phragmitetalia Koch 1926 Związek Phragmition Koch 1926 Zespół Scirpetum lacustris (Allorge 1922) Chouard 1924 Zespół Typhetum angustifoliae (Allorge 1922) Soó 1927 Zespół Sagittario-Sparganietum emersi R. Tx Zespół Sparganietum erecti Roll 1938 Zespół Equisetetum fluviatilis Steffen 1931 Zespół Phragmitetum australis (Gams 1927) Schmale

6 Zespół Typhetum latifoliae Soó 1927 Zespół Acoretum calami Kobendza 1948 Zespół Oenantho-Rorippetum Lohm Zespół Glycerietum maximae Hueck 1931 Związek Magnocaricion Koch 1926 Zespół Cicuto-Caricetum pseudocyperi Boer et Siss. in Boer 1942 Zespół Iridetum pseudacori Eggler 1933 Zespół Caricetum ripariae Soó 1928 Zespół Caricetum acutiformis Sauer 1937 Zespół Caricetum elatae Koch 1926 Zespół Caricetum gracilis (Graebn. et Hueck 1931) R. Tx Zespół Caricetum vesicariae Br.-Bl. et Denis 1926 Zespół Phalaridetum arundinaceae (Koch 1926 n.n.) Libb Zbiorowisko Calamagrostis canescens (Calamagrostietum canescentis Simon 1960) Zespół Caricetum rostratae Rübel 1912 Zespół Caricetum appropinquatae (Koch 1926) Soó 1938 (incl. Peucedano-Caricetum paradoxae Pałczyński 1975) Związek Sparganio-Glycerion fluitans Br.-Bl. et Siss. in Boer 1942 Zbiorowisko Glyceria fluitans (Glycerietum fluitantis Wilzek 1935) Klasa Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis Klika in Klika et Novak 1941 Rząd Corynephoretalia canescentis R. Tx zbiorowisko z kl. Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis Związek Corynephorion canescentis Klika 1934 Zespół Spergulo vernalis-corynephoretum (R. Tx. 1928) Libb Związek Koelerion glaucae (Volk 1931) Klika 1935 Zbiorowisko z Phleum phleoides Klasa Molinio-Arrhenatheretea R. Tx Rząd Plantaginetalia majoris R. Tx. (1943) 1950 Związek Polygonion avicularis Br.-Bl ex Aich zbiorowiska przydrożne Rząd Trifolio fragiferae-agrostietalia stoloniferae R. Tx Związek Agropyro-Rumicion crispi Nordh em. R. Tx Zespół Ranunculo-Alopecuretum geniculati R. Tx Zespół Rorippo-Agrostietum (Moor 1958) Oberd. et Th. Müll Rząd Molinietalia Koch 1926 Związek Filipendulion ulmariae Segal 1966 Zespół Filipendulo-Geranietum W. Koch 1926 Zespół Lysimachio vulgaris-filipenduletum Bal.-Tul Zespół Valeriano-Filipenduletum Siss. in Westh. et all Zespół Lythro-Filipenduletum ulmariae Hadač et all Związek Molinion caeruleae W. Koch 1926 Zespół Molinietum caeruleae W. Koch 1926 Związek Calthion R. Tx em. Oberd Zespół Scirpetum sylvatici Ralski 1931 Zespół Epilobio-Juncetum effusi Oberd Zespół Caricetum cespitosae (Steffen 1931) Klika et Šmarda 1940 Zbiorowisko Deschampsia caespitosa (Deschampsietum caespitosae Horvatić 1930) Związek Alopecurion pratensis Pass Zespół Alopecuretum pratensis (Regel 1925) Steffen 1931 Rząd Arrhenatheretalia Pawł Związek Arrhenatherion elatioris (Br.-Bl. 1925) Koch 1926 Zespół Arrhenatheretum elatioris Br.-Bl. ex Scherr Zbiorowisko Poa pratensis - Festuca rubra Fijałk pro ass. Związek Cynosurion R. Tx Zespół Lolio-Cynosuretum R. Tx Klasa Scheuchzerio-Caricetea nigrae (Nordh. 1937) R. Tx Rząd Scheuchzerietalia palustris Nordh Związek Caricion lasiocarpae Vanden Bergh. ap. Lebrun et. all

7 84 Zespół Caricetum lasiocarpae Koch 1926 Zespół Calamagrostietum neglectae Steff Rząd Caricetalia davallianae Br.-Bl Związek Caricion davallianae Klika 1934 Zespół Caricetum paniceo-lepidocarpae Braun 1968 (Caricetum fusco-paniceae Sokoł. 1987) Rząd Caricetalia nigrae Koch 1926 em. Nordh Związek Caricion nigrae Koch 1926 em. Klika 1934 Zbiorowisko z Carex nigra Klasa Nardo-Callunetea Prsg 1949 Rząd Nardetalia Prsg 1949 Związek Violion caninae Schwick Zespół Calluno-Nardetum strictae Hrync Rząd Calluno-Ulicetalia (Quant. 1935) R. Tx Związek Pohlio-Callunion Shimwell 1973 em. Brzeg 1981 Zespół Pohlio-Callunetum Shimwell 1973 em. Brzeg 1981 Zespół Sieglingio-Agrostietum Brzeg 1981 Klasa Salicetea purpureae Moor 1958 Rząd Salicetalia purpureae Moor 1958 Związek Salicion albae R. Tx Zbiorowisko z Salix fragilis Klasa Alnetea glutinosae Br.-Bl. et R. Tx Rząd Alnetalia glutinosae R. Tx Związek Alnion glutinosae (Malc. 1929) Meijer Drees 1936 Zespół Salicetum pentandro-cinereae (Almq. 1929) Pass Zbiorowisko z Salix rosmarinifolia Zespół Sphagno squarrosi-alnetum Sol.-Górn. (1975) 1987 Zespół Ribeso nigri-alnetum Sol.-Górn. (1975) 1987 Zbiorowisko inicjalne Thelypterido-Betuletum pubescentis (Czerwiński) Czerwiński 1978 Klasa Vaccinio-Piceetea Br.-Bl Rząd Cladonio-Vaccinietalia Kiell.-Lund 1967 Związek Dicrano-Pinion Libb Zespół Peucedano-Pinetum W. Mat. (1962) 1973 Zespół Molinio (caeruleae)-pinetum W. Mat. et J. Mat Zespół Querco roboris-pinetum (W. Mat. 1981) J. Mat Zbiorowiska zastępcze Querco roboris-pinetum Rząd Vaccinio-Piceetalia Br.-Bl Związek Piceion abietis Pawł. et all (Vaccinio-Piceion Br.-Bl. 1938) Zespół Querco-Piceetum (W. Mat. 1952) W. Mat. et Pol Zbiorowiska zastępcze Querco-Piceetum Klasa Querco-Fagetea Br.-Bl. et Vlieg Rząd Quercetalia pubescentis-petraeae Klika 1933 corr. Moravec in Beg. et Theurill 1984 Związek Potentillo albae-qeurcion petraeae Zól et Jakucs n.nov. Jakucs 1967 Zespół Potentillo albae-quercetum Libb Rząd Fagetalia sylvaticae Pawł. in Pawł., Sokoł. et Wall Związek Alno-Ulmion Br.-Bl. et R. Tx Zespół Fraxino-Alnetum W. Mat Zespół Ficario-Ulmetum minoris Knapp 1942 em. J. Mat Zbiorowiska zastępcze łęgów ze związku Alno-Ulmion Związek Carpinion betuli Issl em. Oberd Zespół Tilio cordatae-carpinetum betuli Tracz 1962 Zbiorowiska zastępcze Tilio cordatae-carpinetum betuli

8 Ryc. 6.1 Rozmieszczenie głównych typów roślinności w Narwiańskim Parku Narodowym (na podst. Wołkowycki i in. 2013) 85

9 Tab. 6.1 Lądowe ekosystemy i zbiorowiska roślinne Narwiańskiego Parku Narodowego (Wołkowycki i in. 2013, zmienione) Typ ekosystemu Podtyp ekosystemu Zbiorowisko roślinne (podstawowa jednostka typologiczna roślinności) Nazwa polska zbiorowiska* Pow. [ha] Główne zagrożenia Główne tendencje dynamiczne 1. szuwary właściwe 1.1. trzcinowiska Phragmitetum australis szuwar trzcinowy 3024,7 brak ekspansja, lokalnie regresja 1.2. szuwary właściwe inne Acoretum calami szuwar tatarakowy 15,5 brak fluktuacje Equisetetum fluviatile szuwar skrzypowy 8,7 brak fluktuacje Scirpetum lacustris szuwar oczeretowy <0,1 brak fluktuacje Typhetum angustifoliae szuwar pałki wąskolistnej 1,9 brak fluktuacje Typhetum latifoliae szuwar pałki szerokolistnej 5,9 brak fluktuacje Oenantho-Rorippetum Sagittario-Sparganietum emersi zespół kropidła wodnego i rzepichy ziemnowodnej zespół strzałki wodnej i jeżogłówki pojedynczej b.d. brak fluktuacje b.d. brak fluktuacje Sparganietum erecti zespół jeżogłówki gałęzistej b.d. brak fluktuacje Szuwary właściwe, razem 3056,7 2. szuwary wielkoturzycowe i trawiaste mokradeł fluwio- -genicznych 2.1. szuwary mannowe i mozgowe 2.2. szuwary zastoisk długotrwale zalewanych 2.3. szuwary typu łąk turzycowych podtapiane okresowo Glycerietum maximae szuwar manny mielec 691,8 brak ekspansja, miejscami fluktuacje Phalaridetum arundinaceae szuwar mozgowy 244,2 brak j.w. zb. z Glyceria fluitans zb. z manną jadalną 4,6 zaprzestanie użytkowania kośnego regresja Caricetum elatae szuwar turzycy sztywnej 320,6 zaprzestanie użytkowania kośnego, ekspansja trzciny regresja Caricetum ripariae szuwar turzycy brzegowej 67,6 brak fluktuacje, lokalnie ekspansja, miejscami regresja Iridetum pseudacori szuwar kosaćca żółtego 0,1 brak fluktuacje zb. z Calamagrostis canescens zb. z trzcinnikiem lancetowatym 1,5 brak fluktuacje Cicuto-Caricetum pseudocyperi zespół szaleju i turzycy nibyciborowatej Caricetum acutiformis szuwar turzycy błotnej 5,7 b.d. brak fluktuacje lokalnie: zaprzestanie użytkowania kośnego, ekspansja trzciny fluktuacje Caricetum gracilis szuwar turzycy zaostrzonej 502,6 j.w. fluktuacje Caricetum vesicariae szuwar turzycy pęcherzykowatej 1,4 j.w. fluktuacje Szuwary wielkoturzycowe i trawiaste mokradeł fluwiogenicznych, razem 1840,1 Caricetum rostratae zespół turzycy dzióbkowatej 1,0 zaprzestanie użytkowania kośnego, sukcesja wtórna regresja 3. młaki i zb. mszysto- -turzycowe 3.1. młaki i zb. mszysto-turzycowe Caricetum appropinquatae zespół turzycy tunikowej 80,1 Caricetum paniceo-lepidocarpae zespół turzyc prosowatej i łuszczkowatej 15,2 zaprzestanie użytkowania kośnego, sukcesja wtórna: głównie ekspansja olchy i wierzb obniżanie się poziomu wód gruntowych, eutrofizacja, zanik użytkowania kośnego, sukcesja wtórna: ekspansja gatunków łąkowych i drzewiastych Caricetum lasiocarpae zespół turzycy nitkowatej 2,2 ekspansja drzew i krzewów regresja Calamagrostietum neglectae zespół trzcinnika prostego 0,5 zaprzestanie użytkowania kośnego, sukcesja wtórna regresja zb. z Carex nigra zb. z turzycą pospolitą 1,0 j.w. regresja Młaki i szuwary mszysto-turzycowe, razem 99,0 regresja regresja 86

10 4. zbiorowiska namuliskowe i murawy zalewowe brzegów rzeki 4.1. zbiorowiska namuliskowe i murawy zalewowe Polygono-Bidentetum zespół rdestów i uczepów 0,1 Rorippo-Agrostietum Ranunculo-Alopecuretum geniculati zespół rzepichy leśnej i mietlicy rozłogowej zespół jaskra rozłogowego i wyczyńca kolankowatego Zbiorowiska namuliskowe i murawy zalewowe, razem 22,8 5. łąki i ziołorośla połąkowe 5.1. łąki świeże i pastwiska 5.2. łąki zmienno-wilgotne 5.3. łąki wilgotne 5.4. ziołorośla wiązówkowe Arrhenatheretum elatioris łąka rajgrasowa 9,7 zb. ze zw. Arrhenatherion elatioris zb. Poa pratensis - Festuca rubra war. typowy zb. Poa pratensis - Festuca rubra war. murszowy Lolio-Cynosuretum intensywne użytki zielone i kadłubowe zb. z rz. Arrhenatheretalia zanik użytkowania brzegów rzeki, długotrwałe, wysokie stany wód fluktuacje 22,7 brak fluktuacje b.d. brak fluktuacje zaprzestanie użytkowania kośnego, sukcesja wtórna, intensyfikacja użytkowania regresja kadłubowe zb. łąk świeżych 4,1 j.w. regresja zb. z wiechliną łąkową i kostrzewą czerwoną, war. typowy zb. z wiechliną łąkową i kostrzewą czerwoną, war. murszowy zespół życicy trwałej i grzebienicy pospolitej intensywne użytki zielone i kadłubowe zb. łąkowe Molinietum caeruleae zespół trzęślicy modrej 4,4 7,7 lokalnie: zaprzestanie użytkowania kośnego, sukcesja wtórna, intensyfikacja użytkowania regresja 48,4 j.w. fluktuacje, lokalnie regresja 3,9 lokalnie: zaprzestanie wypasu fluktuacje 34,2 brak wzrost powierzchni sukcesja wtórna: ekspansja trzcinnika piaskowego, drzew i krzewów regresja Alopecuretum pratensis zespół wyczyńca łąkowego 27,2 lokalnie: zaprzestanie użytkowania fluktuacje Caricetum cespitosae zespół turzycy darniowej 0,1 Epilobio-Juncetum effusi zespół wierzbownicy błotnej i situ rozpierzchłego zaprzestanie użytkowania kośnego, sukcesja wtórna, intensyfikacja użytkowania regresja 1,3 lokalnie: zaprzestanie użytkowania fluktuacje Scirpetum sylvatici zespół sitowia leśnego 0,7 lokalnie: zaprzestanie użytkowania, sukcesja wtórna fluktuacje zb. Deschampsia caespitosa zbiorowisko śmiałka darniowego zb. ze zw. Calthion palustris kadłubowe zb. łąk wilgotnych 15,0 zb. ze zw. Filipendulion ulmariae Filipendulo-Geranietum Lysimachio vulgaris-filipenduletum ziołorośla wiązówkowe 67,4 zespół wiązówki błotnej i bodziszka błotnego zespół tojeści pospolitej i wiązówki błotnej 113,4 j.w. fluktuacje zaprzestanie użytkowania kośnego, sukcesja wtórna, intensyfikacja użytkowania lokalnie: sukcesja wtórna ekspansja drzew i krzewów regresja fluktuacje b.d. j.w. fluktuacje b.d. j.w. fluktuacje Valeriano-Filipenduletum zespół kozłka i wiązówki błotnej b.d. j.w. fluktuacje Lythro-Filipenduletum ulmariae zespół krwawnicy pospolitej i wiązówki błotnej Łąki i ziołorośla połąkowe, razem 337,5 b.d. j.w. fluktuacje 87

11 Typ ekosystemu Podtyp ekosystemu Zbiorowisko roślinne (podstawowa jednostka typologiczna roślinności) Nazwa polska zbiorowiska* Pow. [ha] Główne zagrożenia Główne tendencje dynamiczne 6. zbiorowiska okrajkowe 6.1. ziołorośla kielisznikowe 6.2. ziołorośla pokrzywowe Calystegio-Eupatorietum Urtico-Calystegietum sepium zespół kielisznika zaroślowego i sadźca konopiastego zespół pokrzywy zwyczajnej i kielisznika zaroślowego 3,1 brak fluktuacje 1,7 brak fluktuacje zb. z Urtica dioica zb. z pokrzywą zwyczajną 17,2 brak fluktuacje, lokalnie ekspansja Zbiorowiska okrajkowe, razem murawy i wrzosowiska 7.1. murawy i traworośla napiaskowe 7.2. wrzosowiska 7.3. murawy bliźniczkowe Calamagrostietum epigeji Spergulo vernalis- -Corynephoretum zb. ze kl. Koelerio glaucae- -Corynephoretea canescentis traworośla trzcinnika piaskowego 10,3 brak fluktuacje, lokalnie ekspansja murawa szczotlichowa 0,9 sukcesja wtórna regresja kadłubowe zb. muraw napiaskowych 4,1 sukcesja wtórna regresja zb. z Phleum phleoides zb. z tymotką Boehmera 1,3 brak użytkowania, sukcesja wtórna regresja Sieglingio-Agrostietum zespół izgrzycy przyziemnej i mietlicy pospolitej 29,9 sukcesja wtórna regresja Pohlio-Callunetum wrzosowisko knotnikowe 4,8 sukcesja wtórna regresja Calluno-Nardetum strictae zb. ze zw. Violion caninae zespół wrzosu i bliźniczki psiej trawki ( tłoki ) kadłubowe zb. muraw bliźniczkowych (psiary) Murawy i wrzosowiska, razem 59,1 8. zbiorowiska synantropijne 8.1. zb. agrocenoz i odłogów 8.2. zb. terenów zabudowanych, kolejowych i przydroży 2,7 brak użytkowania, sukcesja wtórna regresja 5,1 j.w. regresja zb. kl. Stellarietea mediae zb. segetalne 15,2 brak fluktuacje zb. z rz. Agropyretalia intermedio-repentis zb. gruntów porolnych 13,1 sukcesja wtórna regresja zb. z podkl. Artemisienea vulgaris i ze zw. Polygonion avicularis Zbiorowiska synantropijne, razem 51,9 9. zarośla, zapusty, zadrzewienia 9.1. zarośla wierzbowe 9.2. zapusty zb. ruderalne i przydrożne 23,6 brak fluktuacje zb. z Salix rosmarinifolia zb. z wierzbą rokitą 31,3 sukcesja wtórna fluktuacje, lokalnie regresja Salicetum pentandro-cinereae i zb. z Salix fragilis łozowiska i zb. z wierzbą kruchą 231,1 brak ekspansja inicjalne zb. drzewiaste siedlisk wilgotnych i bagiennych inicjalne zb. drzewiaste siedlisk świeżych inicjalne zb. drzewiaste siedlisk wilgotnych i bagiennych inicjalne zb. drzewiaste siedlisk świeżych 97,7 brak 16,4 brak j.w. przemiany w zb. leśne, lokalnie ekspansja 88

12 Zarośla, zapusty, zadrzewienia, razem 376,5 10. lasy bory sosnowe i mieszane grądy i dąbrowy świetliste łęgi ze związku Alno- Ulmion olsy Peucedano-Pinetum subkontynentalny bór świeży 17,6 lokalnie: monotypizacja, fruticetyzacja, cespityzacja itp. fluktuacje Molinio-Pinetum śródlądowy bór wilgotny 0,5 j.w. fluktuacje Querco-Pinetum kontynentalny bór mieszany 15,3 j.w. fluktuacje Querco-Piceetum jegiel 3,6 j.w. fluktuacje zb. zastępcze Querco-Pinetum zb. zastępcze jegla 22,7 j.w. fluktuacje zb. zastępcze Querco-Piceetum zb. zastępcze kontynentalnego boru mieszanego 4,0 j.w. fluktuacje Potentillo albae-quercetum dąbrowa świetlista 1,3 ekspansja roślin zielnych, m.in. orlicy degeneracja Tilio-Carpinetum grąd subkontynentalny 10,0 zb. zastępcze Tilio-Carpinetum zb. zastępcze grądu subkontynentalnego Ficario-Ulmetum łęg wiązowo-jesionowy 16,8 Fraxino-Alnetum łęg jesionowo-olchowy 28,4 zb. zastępcze łęgów zb. zastępcze łęgów 22,0 Ribeso nigri-alnetum (i zb. zastępcze olsów) Sphagno squarrosi-alnetum i zb. inicjalne Thelypterido- -Betuletum ols porzeczkowy (i zb. zastępcze olsów) ols torfowcowy i zb. inicjalne subborealnego sosnowo-brzozowego lasu bagiennego Lasy, razem 665,4 nadmierne prześwietlenie d-stanu, ekspansja roślin zielnych degeneracja 2,0 j.w. degeneracja lokalnie: plądrownicze pozyskiwanie drewna, w tym drzew zamierających, ekspansja gatunków obcych lokalnie: plądrownicze pozyskiwanie drewna, w tym drzew zamierających, zalewanie przez bobry, ekspansja gatunków obcych lokalnie: zalewanie przez bobry, ekspansja gatunków obcych 517,3 lokalnie: przesychanie i zmiana stosunków wodnych degeneracja fluktuacje, lokalnie: degeneracja j.w. ekspansja; lokalnie: degeneracja i regresja 3,9 eutrofizacja fluktuacje, degeneracja * nazwy polskie mają charakter nieformalny 89

13 Tab. 6.2 Siedliska Natura 2000 obszaru Narwiańskie Bagna (Wołkowycki i in. 2013, uzupełnione) Kod typu siedliska Nazwa typu siedliska przyrodniczego Natura 2000 Powierzchnia [ha] Udział w obszarze [%] 2330 Wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi (Corynephorus, Agrostis) 0,24 <0, Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion, 141,3 2,1 Potamion 3270 Zalewane muliste brzegi rzek z roślinnością Chenopodion rubri p.p. i Bidention p.p. 0,05 <0, Suche wrzosowiska (Calluno-Genistion, Pohlio- Callunion, Calluno-Arctostaphylion) 4,82 0, Ciepłolubne murawy napiaskowe 3,9 0, Górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (Nardion płaty bogate florystycznie)* 7,83 0, Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion) 4,39 0, Ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium) 4,8 0, Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) 18,32 0, Torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio- 0,95 <0,1 Caricetea) 7230 Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk 90,38 1, Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum) 9,98 0,2 91E0 Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe 28,36 0,4 91F0 Łęgowe lasy dębowo-jesionowo-wiązowe 16,76 0,3 91I0 Ciepłolubne dąbrowy Quercetalia pubescentispetraeae 1,31 <0,1 Razem 333,4 5,1 * Użyta w tym miejscu formalna nazwa siedliska jest myląca i wewnętrznie sprzeczna. Zbiorowiska ze związku Nardion występują jedynie w górach, podczas gdy niżowe murawy bliźniczkowe należą do związku Violion caninae. W aktualnej literaturze używa się nazwy bardziej poprawnej z przyrodniczego punktu widzenia: bogate florystycznie górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (Nardetalia płaty bogate florystycznie). Należy także pamiętać, że bogactwo florystyczne w tym przypadku należy interpretować jako wartość względną, w odniesieniu do zakresu zróżnicowania roślinności tego typu. Ze względu na oligo- i mezotroficzny charakter siedlisk, typowo wykształcone murawy bliźniczkowe cechują się niskim bogactwem gatunkowym, a wzrost liczby gatunków jest efektem negatywnych przeobrażeń, eutrofizacji i ekspansji gatunków łąkowych. dowe i roztopowe), zwłaszcza zasięg, termin, wielkość i długotrwałość zalewu przez wody wezbraniowe oraz 2) sposób, intensywność i zasięg użytkowania, w szczególności kośnego. W ostatnich dekadach obie te grupy czynników ulegały daleko idącym i różnokierunkowym przemianom. Zmiany charakterystyki wezbrań, osłabienie zasilania przez wody podziemne, przesychanie i zanik złóż torfu, wtórne zabagnianie się niektórych części doliny, akumulacja biomasy na nieużytkowanych gruntach, eutrofizacja to najważniejsze przejawy tych przemian. Wpływają one na uruchomienie i modyfikację procesów dynamiki roślinności, relacje konkurencyjne, skład gatunkowy i strukturę przestrzenną zbiorowisk. Mozaika roślinności, kształtowana przez te procesy w ostatnich dekadach, cechuje się dużym udziałem agregacji ekspansywnych bylin, labilnością zasięgów zbiorowisk, nieostrością granic ich płatów, a także uproszczeniem ich składu gatunkowego na rozległych obszarach. 90

14 W Narwiańskim Parku Narodowym występuje 66 zespołów roślinnych i 11 zbiorowisk w randze zespołu, a także osiem typów zbiorowisk o charakterze inicjalnym, zastępczym lub kadłubowym, prowizorycznie ujętych grupowo, należących do 16 klas. Swoiste cechy związane z warunkami występowania, strukturą i dynamiką roślinności pozwalają na hierarchiczną klasyfikację ekosystemów lądowych występujących na tym obszarze. Podział ten, przeprowadzony w oparciu o ekologiczno-siedliskowe właściwości zbiorowisk roślinnych, analogicznie do podejścia stosowanego m.in. w systematyce siedlisk przyrodniczych Natura 2000, w pewnych szczegółach odbiega od stosowanego w opracowaniach syntaksonomicznych (Matuszkiewicz 2008). Przyjęta klasyfikacja pozwala na uwypuklenie wspólnych cech zbiorowisk roślinnych jako identyfikatorów ekosystemów i siedlisk przyrodniczych, związanych z warunkami ich występowania w dolinie Narwi. Obejmuje ona 10 typów i 24 podtypów ekosystemów lądowych (Tab. 6.1). Największą powierzchnię w Narwiańskim Parku Narodowym zajmują ekosystemy i zbiorowiska torfowisk niskich i innego typu mokradeł fluwiogenicznych, zasilanych przez wody rzeczne, zalewające okresowo dno doliny. Należą do nich trzcinowiska, zajmujące obecnie 3025 ha, czyli ponad 44% obszaru doliny w granicach Parku Narodowego oraz szuwary mannowe i mozgowe (941 ha, czyli niespełna 14% obszaru; ryc. na str. 16), które po części są użytkowane kośnie. Duże powierzchnie zajmują także szuwary typu łąk turzycowych, przede wszystkim z dominacją turzycy zaostrzonej Carex gracilis oraz szuwary zastoisk długotrwale zalewanych, głównie Caricetum elatae. Na tego typu mokradłach występują także olsy i zarośla wierzbowe. Sześć wymienionych podtypów ekosystemów zajmuje łącznie 83% powierzchni obszaru, co wpływa na małą różnorodność przestrzenną roślinności. Pozostałe zbiorowiska roślinne, zajmujące mniejsze powierzchnie w Narwiańskim Parku Narodowym, są spotykane głównie w strefie krawędziowej doliny, w zewnętrznych częściach szerokich odcinków basenowych, na wyniesieniach mineralnych (grądzikach), a także w południowej, łęgowiejącej części doliny, pomiędzy Surażem a uroczyskiem Rynki (Ryc. 6.1). Do zbiorowisk roślinnych zajmujących najmniejszą powierzchnię należą te o najwyższym walorze przyrodniczym. Są to m.in. łąki zmiennowilgotne ze związku Molinion, murawy bliźniczkowe, grądy i dąbrowy świetliste, murawy napiaskowe oraz wrzosowiska. Żadna z wymienionych jednostek nie zajmuje więcej, niż 0,5% obszaru Parku Narodowego. W granicach Narwiańskiego Parku Narodowego i obszaru Narwiańskie Bagna występuje 15 typów siedlisk przyrodniczych, wymienionych w załączniku do Dyrektywy Siedliskowej. Zajmują one łącznie 333 ha, co stanowi 5% powierzchni (Tab. 6.2). Literatura Alexandrowicz S. W., Żurek S Krajobraz i torfowiska Narwiańskiego Parku Narodowego. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 61(1): Augustyn A., Białkowska D., Białoń P., Dominiak P., Karpowicz A. M., Kukwa M., Radomski W., Suligowska A., Szambelańczyk A., Warczak E., Zakrzewska M Flora roślin naczyniowych wybranych grądzików w Narwiańskim Parku Narodowym. [W:] Maciak S., Mazurek Ł., Chętnicki W. (red.), Materiały VII Ogólnopolskiego Przeglądu Działalności Studenckich Kół Naukowych Przyrodników Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok. Augustyn A., Białkowska D., Kukwa M Rzadkie rośliny Narwiańskiego Parku Narodowego. [W:] Zyśk B., Łaciak T. (red.), Materiały VI Ogólnopolskiego Przeglądu Działalności Studenckich Kół Naukowych Przyrodników Wyd. Nauk. Akad. Pedag., Kraków. Banaszuk H Paleografia. Naturalne i antropogeniczne przekształcenia doliny Górnej Narwi. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok. Banaszuk P Siedliska glebotwórcze i gleby w Dolinie Górnej Narwi od Suraża do ujścia Biebrzy. Zesz. Probl. Post. Nauk. Rol. 428: Bartoszuk H Zbiorowiska roślinne Narwiańskiego Parku Krajobrazowego. Zesz. Probl. Post. Nauk. Rol. 428: Bobiatyńska E Rośliny lecznicze i ich występowanie w dolinie Narwi. Nauka i Praktyka 1 2: Czeczuga B., Golecka-Rybaczyk A., Próba D Makrofity rzeki Narwi na odcinku Suraż Żółtki. Nauka i Praktyka 1 2: Danielewska A., Kondratiuk P Geologia, rzeźba i hydrografia czynniki warunkujące zróżnicowanie siedliskowe w Dolinie Górnej Narwi. Zesz. Probl. Post. Nauk. Rol. 428: Dembek W., Szewczyk M., Kamocki A Bagienna część Doliny Narwi zmiany warunków siedliskowych i roślinności w minionym 30-leciu. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie 4(2b(12)): Dziejma C., Wołkowycki D Flora roślin naczyniowych Narwiańskiego Parku Narodowego. [W:] Banaszuk H. (red.), Przyroda Podlasia. Narwiański Park Narodowy Wyd. Narwiański Park Narodowy, Białystok. Ejsmond A Wycieczka botaniczna w Grodzieńskie, nad Supraśl i Narew w powiecie białostockim odbyta na początku lipca 1886r. Pamiętnik Fizyograficzny 7: GIOŚ Państwowy Monitoring Środowiska. Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych. gov.pl Górski P., Rosadziński S., Rusińska A., Pawlikowski P., Wilhelm M., Zubel R., Piwowarski B., Staniaszek-Kik M., Fojcik B., Wołkowycki D., Lisowski S., Pisarek W., Anioł A., Tracz J New distributional data on bryophytes of Poland and Slovakia, 3. Steciana 19(3): Jędruszczak M., Owczarczuk A Flora chwastów w uprawach roślin okopowych w strefie ochronnej Narwiańskiego Parku Narodowego. Pamiętnik Puławski 143: Kamocki A., Kołos A., Wołkowycki D Zróżnicowanie i stan siedlisk w strefie buforowej Narwiańskiego Parku Narodowego. [W:] Ocena efektów renaturalizacji strefy buforowej Narwiańskiego Parku Narodowego Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Białystok. Kołos A., Matowicka B Roślinność projektowanego rezerwatu Grobla pod Kurowem. Parki Nar. Rez. Przyr. 4(14): Kołos A., Matowicka B Monitoring zagrożonych gatunków roślin na torfowisku Rynki w Narwiańskim Parku Narodowym. [W:] Bajguz A., Ciereszko I. (red.), Różnorodność 91

15 biologiczna od komórki do ekosystemu. Rośliny i grzyby w zmieniających się warunkach środowiska Polskie Towarzystwo Botaniczne, Białystok. Matowicka B Próba określenia zjawisk dynamiki roślinności na podstawie mozaikowej struktury przestrzennej bagiennych lasów olszowych i ich stref kontaktowych w Dolinie Górnej Narwi. Zesz. Nauk. Politechniki Białostockiej. Inżynieria Środowiska 5: Matowicka B Zbiorowiska leśne i zaroślowe Narwiańskiego Parku Narodowego. [W:] H. Banaszuk (red.), Przyroda Podlasia. Narwiański Park Narodowy. s Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok. Matowicka B., Kołos A Nowe stanowisko Gladiolus imbricatus (Iridaceae) w Dolinie Górnej Narwi (Narwiański Park Narodowy). Fragm. Flor. Geobot. Polonica 17(2): Matuszkiewicz W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Okruszko H., Oświt J Przyrodnicza charakterystyka bagiennej Doliny Górnej Narwi jako podstawa melioracji. Zesz. Probl. Post. Nauk. Rol. 134: Oświt J Naturalne łąki mozgowo-mannowe na tle zbiorowisk roślinnych w dolinie. Zesz. Probl. Post. Nauk. Rol. 134: Oświt J Roślinność i siedliska zabagnionych dolin rzecznych na tle warunków wodnych. Rocz. Nauk Rol. Ser. D 221: Pawlikowski P Notatki florystyczne z północno-wschodniego przedpola Narwiańskiego Parku Narodowego. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 14(2): Prończuk J Zmiany hydrologiczne i cenotyczne w dolinie Narwi na przestrzeni 33 lat jako podstawa rozważań melioracyjnych. Zesz. Probl. Post. Nauk. Rol. 134: Próchnicki P The expansion of common reed (Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud.) in the anastomosing river valley after cessation of agriculture use (Narew river valley, NE Poland). Polish Journal of Ecology 53(3): Sokołowski A. W Zbiorowiska leśne i zaroślowe doliny Narwi na odcinku Suraż Tykocin. Prace IBL : Solon J., Bartoszuk H., Kłoszewska E Roślinność rzeczywista doliny Narwi w granicach Narwiańskiego Parku Krajobrazowego. Nauka i Praktyka 1: Stebel A Preliminary studium on the bryoflora of the Narwiański National Park (NE Poland). Čas. Slez. Muz. Opava (A)61: Szewczyk M Zbiorowiska roślinne nieleśne. [W:] Banaszuk H. (red.), Przyroda Podlasia. Narwiański Park Narodowy Wyd. Narwiański Park Narodowy, Białystok. Szewczyk M Zmiany roślinności łąkowo-bagiennej w Narwiańskim Parku Narodowym w latach Rozprawa doktorska. Uniwersytet Łódzki, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska (mscr.). Szewczyk M., Dembek W., Kamocki A Response of riparian vegetation to the decrease of flooding: Narwiański National Park, Poland. Ecohydrology & Hydrobiology 5(1): Szewczyk M., Oświęcimska-Piasko Z Wpływ zaniechania koszenia i wypasu na szatę roślinną Narwiańskiego Parku Narodowego. Zesz. Nauk. AR Krak., Inż. Środ. 21: Wołejko L., Stańsko R., Pawlikowski P., Jarzombkowski F., Kiaszewicz K., Chapiński P., Bregin M., Kozub Ł., Krajewski Ł., Szczepański M Krajowy program ochrony torfowisk alkalicznych (7230). Wyd. Klubu Przyrodników, Świebodzin. Wołkowycki D Flory ruderalne w krajobrazie wiejskim Niziny Północnopodlaskiej. Fragm. Flor. Geobot. Ser. Polonica 4: Wołkowycki D Różnicowanie się i ujednolicanie flor ruderalnych w warunkach izolacji środowiskowej. Monographiae Botanicae 87: Wołkowycki D. 2006a. Diversity of the flora of vascular plants on the mineral habitat islands in the Upper Narew Valley (NE Poland). Polish Journal of Environmental Studies 15(5d): Wołkowycki D. 2006b. Influence of the isolation and size of mineral-habitat islands on the species richness of vascular plants in the Upper Narew Valley (NE Poland). Polish Botanical Studies 22: Wołkowycki D. (red.) Dolina Narwi. [W:] Obidziński A. (red.), z Mazowsza na Polesie i Wileńszczyznę. Zróżnicowanie i ochrona szaty roślinnej pogranicza Europy Środkowej i Północno-Wschodniej Polskie Towarzystwo Botaniczne, Warszawa. Wołkowycki D., Dziejma C., Szewczyk M Rośliny naczyniowe Narwiańskiego Parku Narodowego. Parki Nar. Rez. Przyr. 22(3): Wołkowycki D., Kołos A., Kamocki A Zróżnicowanie i stan siedlisk w strefie buforowej Narwiańskiego Parku Narodowego. Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Białystok (mscr.). Wołkowycki D., Kołos A., Matowicka B., Szewczyk M., Lickiewicz J., Popławski C., Karczmarewicz R., Danik K Operat ekosystemów lądowych, bagiennych i leśnych. [W:] Plan ochrony Narwiańskiego Parku Narodowego (mscr., archiwum Narwiańskiego Parku Narodowego). 92

16 6.2 Typy roślinności i siedliska przyrodnicze Dan Wołkowycki Aleksander Kołos Beata Matowicka Cezary Popławski Monika Szewczyk Szuwary mokradeł fluwiogenicznych Roślinność występującą w bezpośrednim sąsiedztwie wód i pozostającą nieustannie pod ich wpływem stanowią szuwary z klasy Phragmitetea. Czynnikiem warunkującym trwanie tego typu roślinności jest dopływ wód powierzchniowych, który utrzymuje podłoże w stanie niemal permanentnego uwilgotnienia przez cały sezon wegetacyjny lub przynajmniej znaczną jego część. Są to zbiorowiska zdominowane przez pojedyncze gatunki bylin z grupy jednoliściennych, zwłaszcza okazałe trawy i turzyce, które charakteryzują się znacznym potencjałem konkurencyjnym (Chambers i in. 1999; Lenssen i in. 2004). Zdecydowanie mniejszy udział w budowie takich fitocenoz mają rośliny dwuliścienne, a drzewa i krzewy pojawiają się w nich sporadycznie. W klasyfikacji syntaksonomicznej wyróżnia się dwie grupy zbiorowisk szuwarowych: szuwary właściwe ze związku Phragmition, wykształcające się w miejscach głęboko i długotrwale zalewanych oraz szuwary wielkoturzycowe ze związku Magnocaricion, które zajmują powierzchnie zalewane mniej intensywnie. Szuwary tworzą jednak niejednorodną siedliskowo grupę i można wyodrębnić wśród nich kilka podtypów, w zależności od specyfiki stosunków wodnych. Szuwary właściwe są dominującym typem roślinności w granicach Narwiańskiego Parku Narodowego. Zbiorowiska tego typu podlegają niezwykle intensywnym zalewom, których głębokość sięga nawet 130 cm, a długotrwałość zalewu w ciągu roku dochodzi do % (Oświt 1991). Ściśle związane z szuwarami właściwymi są takie rośliny jak: jeżogłówka gałęzista Sparganium erectum, łączeń baldaszkowy Butomus umbellatus, oczeret jeziorny Schoenoplectus lacustris, pałki Typha spp., strzałka wodna Sagittaria sagittifolia. Swoistą cechą tych zbiorowisk jest udział hydrofitów z liśćmi pływającymi po powierzchni wody są to głównie: grążel żółty Nuphar luteum, grzybienie białe Nymphaea alba i żabiściek pływający Hydrocharis morsus-ranae. Spośród dziewięciu zespołów tej grupy największą rolę odgrywają zdecydowanie szuwary trzciny pospolitej Phragmitetum australis (Ryc. 6.2). Trzcinowiska wypełniają przestrzeń między głównym korytem rzeki i siecią odnóg bocznych i starorzeczy, przez co niejednokrotnie rozciągają się na całą szerokość doliny. W miejscach bezpośrednio sąsiadujących z ciekami zbiorowisko przyjmuje wówczas postać skrajnie ubogich gatunkowo agregacji z niewielkim udziałem roślin wodnych i innych helofitów takich jak pałka szerokolistna Typha latifolia, rzepicha ziemnowodna Rorippa amphibia i turzyca brzegowa Carex riparia. Lokalnie fitocenozy obfitują w pnącza kielisznika zaroślowego Calystegia sepium i psiankę słodkogórz Solanum dulcamara. W miejscach oddalonych od cieków, jedynie okresowo zalewanych, trzcinie zazwyczaj towarzyszą turzyce: błotna Carex acutiformis, brzegowa C. riparia, sztywna C. elata, zaostrzona C. gracilis oraz trawy: manna mielec Glyceria maxima, mozga trzcinowata Phalaris arundinacea i trzcinnik lancetowaty Calamagrostis canescens. Zasięg trzcinowisk w dolinie wyznacza strefa immersyjna (długotrwałych zalewów), która od strony lądu przechodzi w strefę immersyjno-emersyjną (sporadycznych zalewów). Granica stref ma charakter mozaiki szuwarów właściwych, wielkoturzycowych i trawiastych, którą dodatkowo podkreśla obecność pojedynczych wierzb, zarośli wierzbowych i zadrzewień olchowych. Szuwar pałki szerokolistnej Typhetum latifoliae występuje na tym obszarze dość często, pojawiając się miejscami w obrębie innych szuwarów właściwych oraz wielkoturzycowych, rzadko jednak formuje większe agregacje. Bardziej zwarte skupiska gatunek ten tworzy w strefie przybrzeżnej koryt rzecznych, a także na obrzeżach starorzeczy. Niekiedy pałka szerokolistna zajmuje całe starorzecza, zwłaszcza te najbardziej wypłycone. Inne szuwary właściwe występują w rozproszeniu i na niewielkich powierzchniach. Szuwary tatarakowe Acoretum calami mają zazwyczaj postać wąskich pasów zlokalizowanych w sąsiedztwie starorzeczy i odnóg rzeki, zwłaszcza przy miejscach przepędzania bydła. Od strony wysoczyzny szuwar tatarakowy graniczy często z terenami użytkowanymi rolniczo. Szuwar skrzy- 93

17 Ryc. 6.2 Rozległe trzcinowiska na południe od grobli pod Kurowem (fot. D. Wołkowycki, 2011) powy Equisetetum fluviatilis rozwija się głównie na eutroficznych, organicznych siedliskach w obrębie stosunkowo płytkich wód wolno płynących lub stojących (największe płaty występują koło Kolonii Bojary). W takich przypadkach zbiorowisko przyjmuje formę ubogiej, niemal jednogatunkowej agregacji z obecnymi stale makrofitami i rzęsami. W miejscach wypłyconych, charakteryzujących się większą dynamiką wód, płaty są bogatsze gatunkowo a skrzypowi bagiennemu towarzyszą liczne gatunki szuwarowe oraz łąkowe. Szuwar oczeretowy Scirpetum lacustris zajmuje zwykle dość głębokie wody wolno płynące. Niewielkie płaty tego zbiorowiska są zlokalizowane przy brzegach koryt lub w obrębie starorzeczy, w sąsiedztwie zbiorowisk hydrofitów o liściach pływających. Szuwar pałki wąskolistnej Typhetum angustifoliae rozciąga się zazwyczaj wzdłuż starorzeczy, tworząc wąski pas roślinności graniczący bezpośrednio z wodą. Można go odnaleźć zaledwie w kilku miejscach w Parku, m.in. w okolicach Izbiszcz i Wólki Waniewskiej. Szuwary wielkoturzycowe i trawiaste mokradeł fluwiogenicznych występują na tarasach zalewowych, charakteryzujących się znacznym zróżnicowaniem warunków siedliskowych i wilgotnościowych, w częściach doliny, które są zalewane intensywnie wodami rzecznymi wiosną, lecz latem mniej lub bardziej podsychają. Ze względu na znaczne różnice w długotrwałości i częstotliwości zalewu w dolinie Narwi wyróżnić można trzy podtypy szuwarów tej grupy (Oświt 1991; Wołkowycki i in. 2013): szuwary mannowe i mozgowe (szuwary błotne i zabagniane), w których głębokość zalewu jest dość znaczna i sięga 50 60(100) cm, lecz w okresie letnim poziom wody gruntowej opada na głębokość cm (Glycerietum maximae, Phalaridetum arundinaceae, zb. z Glyceria fluitans); szuwary zastoisk długotrwale zalewanych, turzycowiska bagienne z długotrwałym, równie głębokim zalewem lecz ze znacznie mniejszą tendencją do opadania poziomu wody gruntowej w okresie letnim (Caricetum elatae, C. ripariae, Cicuto-Caricetum pseudo cyperi, Iridetum pseudacori, zb. z Calamagrostis canescens); szuwary typu łąk turzycowych podtapiane okresowo, turzycowiska bagienne z płytkim (<10 cm), mało intensywnym zalewem, ale też zwykle z nieznacznym (20 30 cm) opadaniem wód gruntowych w okresie letnim; występują w przykrawędziowych partiach doliny (Caricetum acutiformis, C. gracilis, C. vesicariae). Szuwary mozgi trzcinowatej Phalaridetum arundinaceae należą do pospolitych zbiorowisk roślinnych na terenie Narwiańskiego Parku Narodowego. Najbardziej rozległe płaty tego zbiorowiska zidentyfikowano m.in. w okolicy wsi Bokiny, Izbiszcze, Kruszewo i Wólka Waniewska, Łap i Uhowa. Rozwijają się one zazwyczaj na zalewanych płytkich glebach torfowo-mineralnych, a także 94

18 Ryc. 6.3 Szuwar turzycy sztywnej Caricetum elatae z agregacjami kosaćca żółtego Iris pseudacorus (fot. A. Kołos, 2013) namułach, charakteryzujących się znaczną sezonową dynamiką wód (Oświt 1973), zajmując duże połacie strefy przykrawędziowej doliny. Pojawiają się także w jej centralnych partiach, w miejscach koszonych i wypasanych. W wielu przypadkach tworzą mozaikę z innymi zbiorowiskami szuwarowymi, co jest zazwyczaj efektem sporadycznego i nieregularnego użytkowania kośnego. Często spotkać można również szuwar manny mielec Glycerietum maximae. Wielkopowierzchniowe płaty tego zbiorowiska tworzą mozaikę z szuwarami turzycowymi lub mozgowymi, porastając wypłycone starorzecza, bądź bezpośrednio granicząc z ciekami; zazwyczaj jednak pas trzciny oddziela szuwar mannowy od koryt rzeki. Zbiorowisko jest ubogie gatunkowo; oprócz turzyc, kosaćca żółtego Iris pseudacorus i pałki szerokolistnej Typha latifolia mannie mielec rzadko towarzyszą inne helofity. Należące do tej grupy zbiorowisko z manną jadalną Glyceria fluitans sporadycznie występuje na terenie Parku Narodowego. Zwykle wykształca się w postaci niewielkich płatów w wypłyconych starorzeczach lub na płytkich glebach organiczno-mineralnych przy krawędzi doliny, jako efekt dość częstego wypasania bydła. Szuwary zastoisk długotrwale zalewanych do lat 80. XX w. stanowiły jeden z najbardziej charakterystycznych elementów szaty roślinnej tego odcinka doliny Narwi (Kołos, Matowicka 1995; Kołos i in. 1996; Szewczyk 2008), obecnie jednak w większości ustąpiły miejsca trzcinowiskom i zapustom. Nadal jednak wielkopowierzchnio- we płaty szuwarów turzycy sztywnej Caricetum elatae (Ryc. 6.3) to zbiorowiska rozpowszechnione w Parku Narodowym. Zajmują one strefę zalewanych torfowisk, zlokalizowanych w środkowej części doliny. Mimo silnego uwodnienia i kępowej struktury szuwary tego typu były koszone ręcznie. Obecnie wiele tych fitocenoz zarasta trzciną, a także wierzbami i olchą. Rzadko spotyka się już kępowe postaci zbiorowiska, które lokują się w bezpośrednim sąsiedztwie cieków (np. wzdłuż Kurówki) lub w strefie przykrawędziowej doliny (np. uroczysko Rynki; Kołos, Matowicka 1993). W szuwarach nadwodnych turzycy sztywnej często towarzyszą: trzcina pospolita Phragmites australis, pałka szerokolistna Typha latifolia, turzyca brzegowa Carex riparia oraz liczne hydrofity. W pozostałych lokalizacjach współwystępują gatunki charakterystyczne dla młak, m.in. bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata i siedmiopalecznik błotny Comarum palustre. Na obrzeżach doliny, w miejscach, gdzie coroczny zalew jest płytszy i trwa krócej, a gleby jedynie okresowo przesychają latem, turzycy sztywnej towarzyszą wysokie trawy: mozga trzcinowata Phalaris arundinacea i manna mielec Glyceria maxima. Szuwary budowane przez oba te gatunki wraz z szuwarem turzycy sztywnej tworzą wielkopowierzchniową mozaikę zbiorowisk i agregacji, rozciągającą się na dziesiątki hektarów w okolicach Kurowa, Wólki Waniewskiej, Izbiszcz i Topilca. W przykrawędziowej części doliny (m. in. w okolicach Radul), na okresowo przesychających siedliskach, spotykane są turzycowiska z dużym udziałem 95

19 barwnie kwitnących bylin: krwawnicy pospolitej Lythrum salicaria, wiązówki błotnej Filipendula ulmaria i tojeści pospolitej Lysimachia vulgaris. W wielu przypadkach udział gatunków ziołoroślowych i stała obecność innych gatunków łąkowych świadczy o dawnym kośnym użytkowaniu szuwarów. Obecnie użytkowanie jest rzadkie, a wykaszanie ogranicza się do niektórych miejsc przy krawędzi doliny (np. w okolicy wsi Jeńki). Inne zbiorowiska związane z zastoiskami występują w Parku Narodowym w rozproszeniu, zazwyczaj w formie niewielkich, co najwyżej kilkudziesięcioarowych agregacji. Płaty szuwaru turzycy brzegowej Caricetum ripariae można spotkać w dolinie w okolicach Kruszewa i Śliwna. Szuwar ten lokuje się w sąsiedztwie starorzeczy i często stanowi jedno z ostatnich stadiów ich zarastania (lądowienia). Szuwar kosaćca żółtego Iridetum pseudacori występuje w lokalnych obniżeniach terenu w postaci niewielkich agregacji o powierzchni nieprzekraczającej kilku kilkunastu metrów kwadratowych (większe płaty jedynie w uroczysku Rynki). Występuje głównie w obrębie szuwarów wielkoturzycowych, takich jak Caricetum elatae, C. gracilis, C. ripariae. Na terenach koszonych zbiorowisko to dość często pojawia się w mozaice z szuwarami mozgowymi i mannowymi (np. koło wsi Kruszewo). Zbiorowisko z dominacją trzcinnika lancetowatego Calamagrostis canescens występuje sporadycznie. Kilkuarowe płaty tworzą zazwyczaj mozaikę z szuwarami wielkoturzycowymi i zaroślami wierzbowymi (występują jako okrajki łozowisk) w miejscach oddalonych od koryt rzecznych (m.in. w okolicach Topilca i Suraża). Spośród szuwarów typu łąk turzycowych podtapianych okresowo najpospolitszy jest zespół turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis. Szuwary tego typu znajdują się w brzeżnych partiach doliny na niezbyt intensywnie zalewanych torfowiskach i mułowiskach. Dynamika wód w tych fragmentach doliny nie jest zbyt duża, woda często opada poniżej poziomu gruntu już na początku sezonu wegetacyjnego, dlatego też w wielu miejscach widoczne są symptomy przesuszenia siedlisk. Z racji łatwego dostępu i bliskiego sąsiedztwa łąk kośnych, część płatów zdominowanych przez turzycę zaostrzoną jest koszona przynajmniej jeden raz w roku. Największe fragmenty doliny Narwi zajęte przez to zbiorowisko znajdują się w sąsiedztwie wsi Bokiny, Jeńki, Kurowo, Śliwno, Wólka Waniewska oraz Zawady. Skład gatunkowy, w zależności od długotrwałości zalewu, jest bardzo zróżnicowany. Stałymi składnikami fitocenoz, poza gatunkiem dominującym, są krwawnica pospolita Lythrum salicaria, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, wiązówka błotna Filipendula almaria oraz rdest ziemnowodny Polygonum amphibium. Miejscami szuwar turzycy zaostrzonej tworzy mozaikowe układy z innymi zbiorowiskami szuwarowymi, np. Phalaridetum arundinaceae, Iridetum pseudacori, Caricetum ripariae, a zwłaszcza Glycerietum maximae. W niektórych fitocenozach zauważalny jest znaczny udział gatunków charakterystycznych dla mechowisk głównie siedmiopalecznika błotnego Comarum palustre i bobrka trójlistkowego Menyanthes trifoliata, w innych pojawiają się licznie gatunki łąkowe, stosunkowo rzadko natomiast występują w granicach tego zbiorowiska drzewa i krzewy. Dwa inne zbiorowiska preferujące ten typ siedlisk szuwary turzycy błotnej Caricetum acutiformis oraz pęcherzykowatej C. vesicariae występują w Narwiańskim Parku Narodowym rzadko. Pierwsze z nich tworzą niewielkie płaty w obrębie innych szuwarów wielkoturzycowych, m. in. turzycy zaostrzonej C. gracilis oraz sztywnej C. elatae, drugie lokują się zazwyczaj w sąsiedztwie różnych zbiorowisk łąkowych w strefie przykrawędziowej doliny. W podłożu zazwyczaj występują gleby mineralno-organiczne lub bardzo płytkie torfy niskie, najczęściej znacznie przesychające w drugiej połowie sezonu wegetacyjnego. Zbiorowiska mszysto-turzycowe Na mokradłach występujących poza zasięgiem wód rzecznych (lub przy sporadycznym i bardzo słabym ich wpływie) rozwijają się zbiorowiska mszysto-turzycowe. Należą one do dość rzadko spotykanych składników szaty roślinnej Parku Narodowego, ale cechują się wysoką różnorodnością i są chronione jako siedliska Natura W bezodpływowym zagłębieniu w zakolu parabolicznej wydmy, w północno-zachodniej części uroczyska Rynki znajduje się jedyne w Narwiańskim Parku Narodowym niewielkie topogeniczno-ombrogeniczne torfowisko przejściowe (typu 7140), zasilane głównie przez wody opadowe, a jedynie w strefie brzeżnej przez wody dopływające z przyległych siedlisk mineralnych. Porasta je mszarno-turzycowe zbiorowisko Caricetum lasiocarpae. Dominującej turzycy nitkowatej towarzyszą gatunki charakterystyczne klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae, m.in. turzyca pospolita Carex nigra, siedmiopalecznik błotny Comarum palustre i trzcinnik prosty Calamagrostis stricta. Powierzchnia torfowiska pokryta jest w całości kobiercem mchów torfowców, m.in. błotnego Sphagnum palustre, czerwonawego S. rubellum, kończystego S. fallax, ostrolistnego S. capillifolium, pokrewnego S. affine oraz płonnika sztywnego Polytrichum strictum. Mezotroficzny charakter siedliska podkreśla obecność gatunków właściwych dla ombrotroficznych torfowisk wysokich (żurawina błotna Oxycoccus palustris, rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia). Licznie występuje tu także nerecznica grzebieniasta Dryopteris cristata. Znaczna część zatorfionego zagłębienia jest obecnie porośnięta brzozą omszoną i brodawkowatą oraz sosną (Ryc. 6.4), ale sukcesja wtórna powstrzymywana jest dzięki zabiegom ochrony czynnej. W przykrawędziowych partiach doliny, zwłaszcza w bocznych basenach o genezie wytopiskowej, w miejscach oddziaływania wód podziemnych, ale poza zasięgiem długotrwale stagnujących rzecznych wód wezbraniowych, występują mokradła soligeniczne. Reprezentują one kolejne siedlisko przyrodnicze Natura 2000 torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk, zaliczane do podtypu torfowisk źródliskowych i przepływowych Polski północnej (7230-3) Współcześnie zajmują one stosunkowo niewielkie powierzchnie w Narwiańskim Parku Narodowym (ok. 97 ha). Siedlisko to reprezentowane jest tutaj przez zespół turzycy prosowatej i łuszczkowatej Caricetum paniceo-lepidocarpae, w tym jego zubożałe postaci z dominacją turzycy pospolitej Carex nigra, zbiorowisko trzcinnika prostego Calamagrostietum neglectae, 96

20 Ryc. 6.4 Zbiorowisko Caricetum lasiocarpae na torfowisku przejściowym, zarastające brzozą omszoną, odnawiającą się po zabiegach ochronnych (fot. A. Kołos, 2013) mszysty wariant szuwaru turzycy dzióbkowatej Caricetum rostratae, a także niektóre postaci zespołu turzycy tunikowej Caricetum appropinquatae. Siedlisko wykształca się pod wpływem ruchliwych wód podziemnych, przenikających do doliny z obszarów przyległych. Wody te zawierają różne ilości jonów zasadowych, w związku z czym odczyn siedliska zmienia się od zasadowego do lekko kwaśnego, przy umiarkowanej zawartości pierwiastków biogennych. Gleba jest zazwyczaj dobrze uwilgotniona przez większą część sezonu wegetacyjnego, tym niemniej spotykane są płaty siedliska noszące znamiona znacznego przesuszenia. W fitocenozach Caricetum appropinquatae obserwuje się z reguły stagnowanie wody ponad powierzchnią gruntu, między kępami turzyc, przez cały sezon wegetacyjny. Stosunkowo niewielkie płaty turzycowisk tego typu występują w rozproszeniu, niemal na całej długości doliny Narwi w granicach Parku Narodowego. Większe powierzchnie zajmują w pobliżu wsi Radule, Kruszewo, Kurowo, Jeńki, Baciuty, Kolonia Bojary, na północ od Łap i Suraża, a zwłaszcza w uroczysku Rynki. W uroczyskach Rynki i Uhowskie Bieli opisywany typ siedliska reprezentuje szczególna postać zespołu turzycy tunikowej Caricetum appropinquatae, nawiązująca do Peucedano-Caricetum paradoxae, turzycowiska mszystego opisanego z Kotliny Biebrzańskiej (Pałczyński 1975). Zespół Caricetum appropinquatae występuje w północnej i wschodniej części torfowiska Rynki, gdzie lokalnie tworzy mozaikę z zaroślami wierzby rokity Salix rosmarinifolia. Oprócz rokity w płatach zbiorowiska występują także wierzba szara i olcha, rzadziej brzozy. Stałymi składnikami runa są gatunki klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae turzyca nitkowata Carex lasiocarpa, siedmiopalecznik błotny Comarum palustre, bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata, gwiazdnica błotna Stellaria palustris, trzcinnik prosty Calamagrostis stricta, a także liczne gatunki ziołorośli i łąk wilgotnych. Rosną tu także chronione i zagrożone gatunki rodzimej flory jaskier wielki Ranunculus lingua, groszek błotny Lathyrus palustris oraz kukułka krwista typowa Dactylorhiza incarnata ssp. incarnata i żółtawa D. i. ssp. ochroleuca. Warstwa mszysta jest słabo rozwinięta i zazwyczaj nie przekracza 20% pokrycia, a tworzy ją głównie Calliergonella cuspidata, z niewielkim udziałem takich gatunków jak Fissidens adianthoides, Helodium blandowii i Tomentypnum nitens (por. Górski i in. 2015). Zespół Caricetum paniceo-lepidocarpae rzadko wykształca się w formie typowej. Gatunkiem spajającym zbiorowisko pod względem florystycznym jest turzyca pospolita Carex nigra, obecna we wszystkich fitocenozach niejednokrotnie z dużym pokryciem (30 60%). Inne gatunki charakterystyczne klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae mają niewielkie pokrycie, choć są stale obecne. Należą do nich m.in. siedmiopalecznik błotny Comarum palustre, ponikło skąpokwiatowe Eleocharis quinqueflora, sit członowaty Juncus articulatus, gnidosz błotny Pedicularis palustris, turzyca łuszczkowata Carex lepidocarpa, a także turzyca prosowata Carex panicea. Liczne fitocenozy młak niskoturzycowych wykazują silne nawiązania do łąk. Przy niedoborze wody w podłożu zaznacza się obecność takich gatunków jak: pięciornik gęsi Potentilla anserina, jaskier rozłogowy Ranunculus repens, śmiałek darniowy Deschampsia cespitosa, wiechlina łąkowa Poa pratensis, koniczyna biała Trifolium repens. Głównym zagrożeniem dla roślinności mokradeł soligenicznych są zmiany stosunków wodnych oraz zanik użytkowania kośnego. Siedliska młak położone w strefie krawędziowej doliny zmieniają się i stopniowo zanikają w wyniku obniżania się poziomu wód gruntowych i osłabienia zasilania przez wody podziemne, spływające z przyległych do doliny wysoczyzn. Skutkuje to przesychaniem, murszeniem torfu i eutrofizacją siedlisk, a w konsekwencji ekspansją gatunków łąkowych i ziołoroślowych. Miejscami przesychanie młak prowadzi do rozwoju muraw bliźniczkowych, np. na północ od Kolonii Kruszewo. Złożone zmiany stosunków wodnych dotknęły torfowiska w uroczysku Rynki. W drugiej połowie XX w. doszło tam do przekopania rowów melioracyjnych i zaniku rzeki Kowalówki. W konsekwencji melioracji odwadniających nastąpiło osiadanie złoża torfu, a następnie wtórne zaba- 97

21 Ryc. 6.5 Zbiorowisko Polygono-Bidentetum na odsłoniętym brzegu rzeki (fot. B. Matowicka, 2013) gnienie całego obszaru uroczyska. Stagnowaniu wody ponad powierzchnią gruntu przez cały sezon wegetacyjny sprzyjają liczne przetamowania rowów przez bobry. Większość mokradeł soligenicznych w granicach Parku obecnie nie jest już użytkowana rolniczo, a ich areał w ciągu dekady ( ) zmniejszył się o ponad 30%. Część z nich została jednak objęta zabiegami ochrony czynnej (uroczysko Rynki). Zarzucenie wykaszania mszystych turzycowisk pociągnęło za sobą sukcesję wtórną: wkraczanie gatunków ziołoroślowych, wierzb i olchy, a miejscami także mozgi i trzciny. Ekspansja tego ostatniego gatunku nie stanowi jednak poważnego zagrożenia, a główny problem związany jest z zarastaniem mechowisk przez krzewy i drzewa. Zbiorowiska namuliskowe i murawy zalewowe brzegów rzeki Zalewane muliste brzegi rzeki (typu 3270) są zajmowane okresowo przez zbiorowiska roślin jednorocznych (terofitów) z klasy Bidentetea tripartiti. To wybitnie pionierska roślinność rozwijająca się zwykle u schyłku lata, w miesiącach VIII IX, przy niskich stanach wód. Fitocenozy te są często krótkotrwałe utrzymują się przez jeden lub dwa sezony. W Narwiańskim Parku Narodowym siedlisko występuje stosunkowo rzadko na odsłoniętych późnym latem brzegach odnóg bocznych i głównego koryta rzeki (Ryc. 6.5). Nie sprzyja mu bagienny (a nie madowy) charakter doliny na tym odcinku, a także specyficzny profil koryt rzecznych, zwykle o stromych brzegach, ostro wcinających się w przyległe mokradła. Zbiorowiska tego typu uzależnione są od wahań stanu wód, a także od hodowli zwierząt. W skład fitocenoz wchodzą głównie uczepy Bidens cernua, B. tripartita i rdesty Polygonum hydropiper, P. lapathifolium, P. mite, a towarzyszą im liczne hydrofity: Alisma plantago-aquatica, Butomus umbellatus, Nuphar lutea, Oenanthe aquatica, Potamogeton spp., Rorippa amphibia, R. palustris, Sagittaria sagittifolia, a także helofity Cicuta virosa, Phalaris arundinacea, Phragmites australis, Sium latifolium, Sparganium erectum, Typha latifolia. Na siedliskach tego typu pojawia się dość często uczep amerykański Bidens frondosa, obcy gatunek inwazyjny. Główne zagrożenia związane są jednak z zanikiem użytkowania brzegów rzeki, np. z pojeniem i przepędzaniem bydła, a także z utrzymywaniem się wysokiego poziomu wód przez cały sezon wegetacyjny (co m.in. jest konsekwencją zrzutów wód ze zbiornika Siemianówka). Zbiorowiska tego rodzaju są spotykane także na drogach, prowadzących przez nieleśne mokradła, łęgi i olsy, a także na zbuchtowanych łąkach wilgotnych, gdzie niekiedy zajmują znaczne powierzchnie. Przy brzegach rzeki często można spotkać także niskie, zwarte murawy zalewowe należące do zespołu Rorippo-Agrostietum z klasy Molinio-Arrhenatherethea i związku Agropyro-Rumicion crispi. Zbiorowiska takie, wyróżniające się niepodzielną dominacją mietlicy rozłogowej Agrostis stolonifera, odnotowywano w wielu miejscach doliny, zwykle jednak zajmują one bardzo małe powierzchnie. Stosunkowo często ich płaty spotyka się na namuliskach, w strefie przykorytowej, zwłaszcza na wysokości Suraża, Łap i Uhowa. Zbiorowiska większe powierzchniowo występują 98

22 na terenach użytkowanych jako pastwiska w okolicach miejscowości Łapy-Szołajdy i Łapy-Pluśniaki oraz w kompleksie łąk intensywnie użytkowanych pod Łupianką Starą. Fitocenozy te wyróżniają się udziałem gatunków z klas Phragmitetea i Bidentetea tripartiti. Łąki i ziołorośla połąkowe Łąki z klasy Molinio-Arrhenatheretea zbiorowiska trawiaste użytkowane kośnie lub kośnie-pastwiskowo (przynajmniej dawniej, chociaż okresowo), występują głównie w brzeżnych partiach doliny. Wraz z pastwiskami i połąkowymi ziołoroślami zajmują 337 ha, czyli 5% powierzchni Parku Narodowego. W zależności od specyfiki siedlisk i użytkowania, wykształcają się łąki wilgotne (Calthion i Alopecurion) lub łąki świeże i pastwiska (Arrhenatherion i Cynosurion). Łąki zmiennowilgotne z trzęślicą modrą Molinietum caeruleae spotkać można na wyniesieniach rozrzuconych wśród bagien, a w miejscach niekoszonych ziołorośla wiązówkowe (Filipendulion ulmariae). Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe to bez wątpienia najcenniejsze z przyrodniczego punktu widzenia zbiorowiska roślinne tej grupy. Reprezentują siedlisko Natura 2000 typu Występują na obrzeżach piaszczystych wyniesień, często w strefie przejścia pomiędzy siedliskami mineralnymi a torfowiskami, zwykle w mozaice z zaroślami wierzby rokity. Spotykane są m.in. na grądzikach Czarne i Sosnowiec, w uroczyskach Koziołek i Rynki. Wszystkie płaty w Narwiańskim Parku Narodowym cechują się absolutną dominacją trzęślicy modrej Molinia caerulea. Rzadziej występują inne gatunki związku Molinion, takie jak olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia i przytulia północna Galium boreale. Wśród gatunków towarzyszących znamienny jest udział wierzby rokity Salix rosmarinifolia. Łąki trzęślicowe to siedliska zagrożonych i objętych ochroną roślin: czarcikęsika Kluka Succisella inflexa, goryczki wąskolistnej Gentiana pneumonanthe, goździka pysznego Dianthus superbus (Ryc. 6.19), kosaćca syberyjskiego Iris sibirica, mieczyka dachówkowatego Gladiolus imbricatus (Ryc. 6.20) i wielosiła błękitnego Polemonium caeruleum. Główne zagrożenia powoduje sukcesja wtórna ekspansja trzcinnika piaskowego, krzewów i drzew. Świeże łąki użytkowane ekstensywnie (typu 6510), tak jak na całym niżu, są reprezentowane przez fitocenozy łąk rajgrasowych z zespołu Arrhenatheretum elatioris (podtyp ) lub zbiorowiska z wiechliną łąkową i kostrzewą czerwoną, Poa pratensis-festuca rubra (podtyp ). Do tego drugiego podtypu zaliczają się jedynie zbiorowiska stosunkowo bogate florystycznie, z kompozycją gatunkową charakterystyczną dla związku Arrhenatherion. Nie reprezentuje go natomiast zubożały wariant murszowy, występujący zwykle na zmineralizowanych, przesychających siedliskach wilgotnych, w kompleksie z łąkami ze związków Alopecurion i Calthion, cechujący się licznymi nawiązaniami i szeregiem przejściowych postaci zwłaszcza do zbiorowisk ze śmiałkiem darniowym Deschampsia caespitosa. W Narwiańskim Parku Narodowym łąki na mineralnych, świeżych siedliskach, z roślinnością reprezentującą związek Arrhenatherion, występują głównie na północy, między Rzędzianami a Kolonią Kruszewo, w części środkowej, koło Topilca oraz na południu, koło miejscowości Płonka-Strumianka i Łapy-Dębowina. Roślinność tego typu wykształca się zwykle na wyniesieniach mineralnych (Ryc. 6.6) lub na obrzeżach doliny, sporadycznie także w toku sukcesji wtórnej na odłogowanych lub porzuconych gruntach ornych. Łąki ze związku Arrhenatherion cechują się zróżnicowanym składem i bogactwem gatunkowym, w zależności od stanu dynamicznego i zabiegów agrotechnicznych, stosowanych przez użytkowników gruntów. Ryc. 6.6 Łąka świeża typu 6510 na wyniesieniu mineralnym k. Kol. Kruszewo; w głębi grądzik Sosnowiec (fot. D. Wołkowycki, 2013) 99

23 Łąki rajgrasowe (6510-1) wyróżniają się stałą obecnością, a często także wysokim pokryciem rajgrasu wyniosłego Arrhenatherum elatius. Spośród innych gatunków charakterystycznych dla związku Arrhenatherion do najczęściej i najliczniej spotykanych należą przytulia pospolita Galium mollugo i świerzbnica polna Knautia arvensis, a z rzędu Arrhenatheratalia koniczyna biała Trifolium repens, krwawnik pospolity Achillea millefolium, kupkówka Dactylis glomerata i mniszek lekarski Taraxacum officinale agg. Znacznie rzadziej notowane były inne gatunki charakterystyczne ekstensywnie użytkowanych łąk świeżych, takie jak barszcz syberyjski Heracleum sibiricum, brodawnik jesienny Leontodon autumnalis, komonica zwyczajna Lotus corniculatus, kozibrody Tragopogon spp., marchew Daucus carota i złocień Leucanthemum vulgare s.l. Łąki z wiechliną i kostrzewą (6510-2) wyróżniają się negatywnie brakiem lub niewielkim udziałem rajgrasu. Łąki świeże ulegają niekorzystnym przeobrażeniom i zanikowi w wyniku przeciwstawnych procesów związanych ze zmianami użytkowania gruntów. W wyniku inten syfikacji rolnictwa (koszenia, wypasu, nawożenia) bogate florystycznie łąki zastępowane są przez zbiorowiska kadłubowe, a w skrajnych przypadkach przez skrajnie ubogie gatunkowo uprawy roślin paszowych. W wielu miejscach Parku Narodowego obserwuje się także zanik gospodarki łąkarskiej, a w konsekwencji inicjację procesów sukcesji wtórnej, co także na siedliskach świeżych prowadzi do rozwoju ziołorośli i zapustów, głównie osikowych. Intensywnie zagospodarowane użytki zielone często mają postać podsiewanych upraw roślin paszowych, skrajnie ubogich gatunkowo i niedających się zakwalifikować do syntaksonów niższego rzędu. Zwykle charakteryzują się dominacją kupkówki Dactylis glomerata, której towarzyszą m.in.: życice trwała Lolium perenne i wielokwiatowa L. multiflorum (gatunek obcy geograficznie), tymotka łąkowa Phleum pratense, kłosówka wełnista Holcus lanatus oraz gatunki roślin motylkowych, np. koniczyna łąkowa Trifolium pratense i komonica zwyczajna Lotus corniculatus. W dużej części takich fitocenoz dominuje wiechlina łąkowa Poa pratensis i/lub kostrzewa czerwona Festuca rubra, wskazując na przynależność zbiorowisk do łąk świeżych rz. Arrhenatheretalia. Do najczęściej i najliczniej występujących gatunków należą też jaskier rozłogowy Ranunculus repens i pięciornik gęsi Potentilla anserina. Znaczny udział mają niekiedy wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis lub śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa. Zbiorowiska pastwiskowe zespołu Lolio-Cynosuretum na terenie Narwiańskiego Parku Narodowego występują sporadycznie. Zlokalizowane są głównie w południowej części Parku w okolicach Suraża oraz w jego części środkowej, koło Śliwna, w bezpośrednim sąsiedztwie koryt rzeki. W fitocenozach dominuje życica trwała Lolium perenne, której najczęściej towarzyszą grzebienica pospolita Cynosurus cristatus, jaskier rozłogowy Ranunculus repens i pięciornik gęsi Potentilla anserina. Łąki wilgotne ze związku Calthion zajmują największą powierzchnię spośród wszystkich typów łąk w granicach Narwiańskiego Parku Narodowego (158 ha). Reprezentowane są głównie przez stosunkowo ubogie florystycznie zbiorowiska z dominacją śmiałka darniowego Deschampsia caespitosa, znacznie rzadziej występują w postaci zespołów: sitowia leśnego Scirpetum sylvatici, turzycy darniowej Caricetum cespitosae i Epilobio-Juncetum effusi. Część wilgotnych łąk ze względu na ich kadłubowy charakter trudno jest zaklasyfikować do zespołu. Zwykle w tego typu fitocenozach występują gatunki z rzędu Molinietalia oraz rośliny szuwarowe, głównie Carex gracilis. Fitocenozy tego typu bywają traktowane jako jeden z wariantów szuwaru Caricetum gracilis (Okruszko, Oświt 1973) lub jako zbiorowiska z dominacją Alopecurus pratensis, Poa palustris, Phalaris arundinacea (Solon i in. 1990). Łąki ze śmiałkiem darniowym Deschampsia caespitosa są spotykane głównie w południowej części Parku Narodowego, w okolicach Suraża, gdzie występują w kompleksach łąk i pastwisk ze zbiorowiskami wiechlinowymi i wyczyńcowymi lub na wyniesieniach mineralnych pomiędzy zbiorowiskami turzycowymi. W części płatów wyraźnie zaznacza się udział gatunków siedlisk wilgotnych: mietlicy rozłogowej Agrostis stolonifera, jaskra rozłogowego Ranunculus repens i pięciornika gęsiego Potentilla anserina oraz turzyc Carex gracilis i C. vesicaria. Część płatów nawiązuje do łąk świeżych z rzędu Arrhenatheretalia i charakteryzuje się znacznym udziałem brodawnika jesiennego Leontodon autumnalis, mniszka pospolitego Taraxacum officinale agg. oraz gatunków charakterystycznych klasy Molinio-Arrhenatheretea: kostrzewy czerwonej Festuca rubra, krwawnika pospolitego Achillea millefolium, jaskra ostrego Ranunculus acris, szczawiu zwyczajnego Rumex acetosa. W niektórych fragmentach doliny skład florystyczny tych zbiorowisk wskazuje na coraz rzadsze ich użytkowanie, o czym świadczy obecność kłosówki wełnistej Holcus lanatus, tomki wonnej Anthoxanthum odoratum oraz wiązówki błotnej Filipendula ulmaria. Zbiorowisko z dominacją sitowia leśnego Scirpus sylvaticus fizjonomicznie zbliżone jest do szuwarów turzycowych. Niewielkie płaty Scirpetum sylvatici zlokalizowano w kompleksie olsów w okolicach Łap i Zawad. Wraz z panującym sitowiem leśnym można spotkać gatunki wilgotnych łąk oraz mietlicę rozłogową Agrostis stolonifera i przytulię błotną Galium palustre. Łąki wyczyńcowe Alopecuretum pratensis występują w strefie przykrawędziowej doliny, stosunkowo częściej na południu Parku Narodowego oraz w okolicach Topilca. Na podmokliskach i w sąsiedztwie koryta rzecznego, np. w okolicach Suraża, są spotykane płaty z gatunkami wilgotnych łąk z rzędu Molinietalia oraz gatunkami szuwarowymi, głównie z turzycą zaostrzoną Carex gracilis, natomiast na wyżej położonych siedliskach mineralnych współdominantami są kostrzewa czerwona Festuca rubra i wiechlina łąkowa Poa pratensis. Łąki wilgotne ze związku Calthion są silnie zagrożone w wyniku intensyfikacji bądź zaniku użytkowania kośnego. W tym drugim przypadku zastępują je z czasem zapusty olchowe, jak to miało miejsce k. wsi Pańki. W pierwszej fazie sukcesji, w miejscu niekoszonych łąk wilgotnych rozwijają się ziołorośla wiązówkowe ze związku Filipendulion ulmariae. Najczęściej można je spotkać w strefie pomiędzy szuwarami właściwymi ze związku Phragmition, a łąkami kośnymi. Tworzą one również okrajki drzewostanów olchowych i mozaikę z inicjalnymi zbiorowiskami leśnymi. W składzie gatunkowym, zmiennym i zróżnicowanym, oprócz dominującej wiązówki błotnej Filipendula ulmaria występują wysokie byliny, np. kozłek 100

24 Ryc. 6.7 Ziołorośla wiązówkowe k. wsi Radule (fot. B. Matowicka, 2013) Ryc. 6.8 Ziołorośla Eupatorio-Calystegietum typu 6430 w luce zastępczego zbiorowiska łęgu k. jazu Rzędziany (fot. D. Wołkowycki, 2013) lekarski Valeriana officinalis, krwawnica pospolita Lythrum salicaria, przetacznik długolistny Veronica longifolia i tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, gatunki łąk wilgotnych, jak również turzyce Carex acutiformis, C. vesicaria i inne gatunki szuwarowe, np. kosaciec żółty Iris pseudacorus (Ryc. 6.7). Zbiorowiska okrajkowe Ziołorośla nadrzeczne (z rzędu Convolvuletalia sepium) typu 6430 mają postać tzw. zbiorowisk welonowych, których dominantami są pnącza, przede wszystkim kielisznik zaroślowy Calystegia sepium. Zbiorowiska okrajkowe tego typu występują głównie na skrajach olsów, zapustów olchowych, łozowisk, szuwarów, na żyznych, okresowo podtapianych siedliskach, zwłaszcza przy brzegach wód (Ryc. 6.8). Wykształcanie się ziołorośli kielisznikowych związane jest z naturalną dynamiką łęgów jesionowo-olchowych i innych lasów i zarośli na siedliskach wilgotnych i bagiennych. Mimo, że poszczególne ich płaty mogą za- 101

25 nikać w związku z regeneracją luk w drzewostanie i sukcesją wtórną, w krajobrazie doliny Narwi ten typ roślinności ma charakter trwały. Oprócz kielisznika zaroślowego podklasę Galio-Urticenea reprezentują bluszczyk kurdybanek Glechoma hederacea, kanianka pospolita Cuscuta europaea, pokrzywa Urtica dioica, wierzbownica kosmata Epilobium hirsutum i sadziec konopiasty Eupatorium cannabinum. Wśród gatunków towarzyszących ważną rolę odgrywają m.in. chmiel Humulus lupulus, czyściec błotny Stachys palustris, mozga trzcinowata Phalaris arundinacea, turzyca błotna Carex acutiformis i wiązówka błotna Filipendula ulmaria. Ziołorośla należą do typów roślinności najbardziej podatnych na wnikanie inwazyjnych gatunków obcych geograficznie. W dolinie Narwi do najgroźniejszych przedstawicieli tej grupy należy kolczurka klapowana Echinocystis lobata, która miejscami tworzy rozległe festony ciągnące się wzdłuż koryt rzeki. Przy granicach obszaru do ziołorośli kielisznikowych przenika także niecierpek gruczołowaty Impatiens glandulifera. Ziołorośla z dominacją pokrzywy zwyczajnej Urtica dioica ze związku Aegopodion podagrariae rozwijają się głównie na murszach, na siedliskach porzuconych łąk wilgotnych i na okrajkach olsów. Współcześnie spotykane są rzadko, np. koło miejscowości Kurowo i Topilec, brak ich natomiast w północnej części Parku Narodowego, gdzie lat temu zajmowały znaczne powierzchnie między groblą Rzędziany Pańki, a grądzikiem Sosnowiec. Regresja tego zbiorowiska wiąże się zapewne z zakończeniem procesów murszowych i wtórnym zabagnieniem w tej części doliny (por. Dembek i in. 2004). Murawy i wrzosowiska Murawy różnego typu i wrzosowiska to typowe siedliska marginalne. Zajmują one niewielkie powierzchnie na piaszczystych lub murszowatych siedliskach, występując w rozproszeniu na pagórkach wydmowych wśród torfowisk lub na krawędziach doliny. Wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi, głównie z zespołu Spergulo vernalis-corynephoretum (reprezentujące siedlisko przyrodnicze typu 2330) występują jedynie na dwóch stanowiskach: na grądziku koło Wólki Waniewskiej i w uroczysku Rynki. Zajmują siedliska skrajnie suche i mało zasobne w biogeny. Murawy te mają postać luźnych, ubogich florystycznie zbiorowisk, reprezentujących wczesne stadia sukcesji roślinności na nagich przewiewanych piaskach. Pokrycie ziół nie przekracza 40%. Dominuje w nich szczotlicha siwa Corynephorus canescens, a towarzyszą jej inne gatunki charakterystyczne klasy Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis: macierzanka piaskowa Thymus serpyllum, szczaw polny Rumex acetosella, bylica polna Artemisia campestris, czerwiec trwały Scleranthus perennis, przy stałym udziale jastrzębca kosmaczka Hieracium pilosella i mietlicy pospolitej Agrostis capillaris. Wkraczające do muraw trawy (bliźniczka psia trawka Nardus stricta, izgrzyca przyziemna Danthonia decumbens, kostrzewa owcza Festuca ovina, mietlica pospolita Agrostis capillaris, tymotka Boehmera Phleum phleoides), a także wrzos zwyczajny Calluna vulgaris, powodują przekształcanie tych zbiorowisk w zwarte i bogatsze florystycznie murawy psammofilne. Ciepłolubne murawy napiaskowe (typu 6120) występują sporadycznie na wydmach, gruntach porolnych i na skrajach borów sosnowych między wsiami Topilec i Kolonia Topilec, koło Kolonii Bojary oraz na grądzikach położonych na północ od wsi Bokiny. Zajmują mało zasobne, suche i dobrze nasłonecznione stanowiska. Dominującymi gatunkami są zazwyczaj jastrzębiec kosmaczek Hieracium pilosella i mietlica pospolita Agrostis capillaris, sporadycznie tymotka Boehmera Phleum phleoides. Spośród gatunków charakterystycznych klasy Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis z niewielkim pokryciem występują macierzanka piaskowa Thymus serpyllum, bylica polna Artemisia campestris, jasieniec Jasione montana, kocanki piaskowe Helichrysum arenarium, szczotlicha siwa Corynephorus canescens, koniczyna polna Trifolium arvense, kostrzewa owcza Festuca ovina s.s. i szczaw polny Rumex acetosella. Uboga kompozycja florystyczna pozwala zakwalifikować te zbiorowiska zwykle jedynie do klasy Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis, rzadziej do związku Koelerion glaucae. Suche wrzosowiska z klasy Nardo-Callunetea w Narwiańskim Parku Narodowym należą do zespołu Pohlio- Callunetum i podtypu wrzosowisk knotnikowych. Spotkać je można na północ od Łap oraz na wydmie w uroczysku Rynki. Wykształcają się na suchych, piaszczystych i kwaśnych siedliskach. Koło Łap występują na gruntach porolnych, o czym mogą świadczyć zachowane pozostałości orki w wąskie, wydłużone zagony, rozdzielane przez bruzdy, w których obecnie występuje zbiorowisko Sieglingio-Agrostietum. Wrzosowiska cechują się miejscami dobrze rozwiniętą warstwą mszystą, z dużym udziałem porostów z rodzaju Cladonia (Ryc. 6.9). Gatunkiem niepodzielnie panującym i nadającym fizjonomię zbiorowiskom jest wrzos Calluna vulgaris, któremu towarzyszą m.in. bliźniczka psia trawka Nardus stricta, izgrzyca przyziemna Danthonia decumbens, mietlica pospolita Agrostis capillaris, pięciornik kurze ziele Potentilla erecta i fiołek psi Viola canina. W wielu miejscach występują kilkuletnie sosny, a gdzieniegdzie także czeremcha amerykańska. Murawy bliźniczkowe typu 6230 w dolinie Narwi, tak jak wszędzie w północno-wschodniej Polsce, występują na podłożu piaszczystym lub murszowym, zwykle w strefie przejścia pomiędzy mineralnymi siedliskami wysoczyzn a torfowiskami. Zasilane są przez wody opadowe i roztopowe, spływające ku niższym położeniom lub też przez wody podsiąkające z mokradeł, znajdujących się w bezpośrednim sąsiedztwie. Murawy bliźniczkowe wykształcają się w warunkach stałego, ekstensywnego wypasu, na mało zasobnych, kwaśnych i zmiennowilgotnych siedliskach. Wbrew formalnej nazwie całego typu siedliska przyrodniczego, dobrze wykształcone niżowe murawy bliźniczkowe to zbiorowiska ubogie florystycznie, a wzrost liczby gatunków jest w ich przypadku oznaką negatywnych przeobrażeń związanych z eutrofizacją i ekspansją traw oraz innych roślin łąkowych. W Narwiańskim Parku Narodowym w tego typu zbiorowiskach ze związku Violion caninae można spotkać od 9 do 28 gatunków roślin (średnio 17). Spośród gatunków charakterystycznych klasy Nardo-Callunetea stale i z dużym pokryciem występuje jedynie bliźniczka psia trawka Nardus stricta, a dość często i licznie także izgrzyca przyziemna Danthonia decumbens, mietlica 102

26 pospolita Agrostis capillaris i wrzos Calluna vulgaris, nierzadko notowano także fiołka psiego Viola canina i pięciornika kurze ziele Potentilla erecta. Przynajmniej część płatów muraw tego typu w Parku Narodowym powstało w wyniku przesychania i mineralizacji soligenicznych mokradeł mechowiskowych, w konsekwencji stopniowego osłabienia zasilania przez wody podziemne. Procesy przekształcania się mechowisk w murawy bliźniczkowe można obecnie obserwować m.in. na północ od wsi Kruszewo. Przy intensywnym wypasie murawy tego typu zanikają i przekształcają się w pastwiska lub ubogie gatunkowo łąki wilgotne, jak to ma miejsce np. koło wsi Borowskie- Żaki. Roślinność synantropijna Roślinność synantropijna (z klasy Agropyretea intermedio-repentis, z podklasy Artemisienea, z rzędu Plantaginetalia majoris klasy Molinio-Arrhenatheretea itp.) ma na obszarze Parku Narodowego marginalne znaczenie i występuje na gruntach ornych i odłogach, na poboczach dróg, w szczególności utwardzonych, na nasypach kolejowych i w sąsiedztwie zabudowy. Nieco wyższymi walorami przyrodniczymi cechują się spontaniczne zbiorowiska porzuconych gruntów ornych, które gdzieniegdzie przybierają postaci zbliżone do muraw napiaskowych z klasy Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis, np. w okolicach Topilca. Nasypy kolejowe i przydroża głównych dróg pod Łapami i Bokinami stanowią ogniska inwazji gatunków obcych, zwłaszcza klonu jesionolistnego Acer negundo i niecierpka Ryc. 6.9 Suche wrzosowiska typu 4030 na północ od Łap (fot. D. Wołkowycki, 2013) drobnokwiatowego Impatiens parviflora. Na przydrożach i nasypach sporadycznie spotyka się gatunki uważane w Polsce za zagrożone, ale zawlekane w północno-wschodniej części kraju: głodka żółtego Draba nemorosa i turzycę wczesną Carex praecox; uprawom zbóż rzadko towarzyszy stokłosa żytnia Bromus secalinus. Lasy, zarośla i zapusty Dolina Narwi jest słabo zalesiona ze względu na typowo rolniczy charakter, jaki ten obszar utrzymywał do niedawna. Wraz z porzucaniem użytkowania kośnego i postępami sukcesji wtórnej stan ten ulega jednak szybkim zmianom. W 2013 r. lasy zajmowały niespełna 10% obszaru Narwiańskiego Parku Narodowego (665 ha), a inicjalne zbiorowiska (zapusty) z drzewostanami w wieku do 20 lat, rozwijającymi się na gruntach nieużytkowanych rolniczo kolejne 2% (114 ha). Lasy występują głównie na siedliskach bagiennych (83% wszystkich siedlisk leśnych). Największy areał spośród typów siedliskowych lasu ponad 518 ha zajmuje ols, a po ok. 30 ha ols jesionowy i bór mieszany świeży. Na mniejszych powierzchniach występują siedliska lasu wilgotnego i świeżego, lasu mieszanego wilgotnego i świeżego oraz boru świeżego. Pozostałe typy siedliskowe lasu mają w Narwiańskim Parku Narodowym marginalne znaczenie (Tab. 6.3; Ryc. 6.10). 103

27 Ol 518,3 OlJ BMśw Lw Bśw LMw Lśw LMśw LMb BMb Bw BMw Ryc Powierzchnia typów siedliskowych lasu w Narwiańskim Parku Narodowym (Wołkowycki i in. 2013) Powierzchnia [ha] Tab. 6.3 Typy siedliskowe lasu i odpowiadające im zbiorowiska roślinne w Narwiańskim Parku Narodowym (Wołkowycki i in. 2013) Typ siedliskowy lasu Powierzchnia [ha] Udział w obszarze NPN [%] Zbiorowisko roślinne Bw 0,5 <0,1 śródlądowy bór wilgotny Molinio-Pinetum Bśw 17,9 0,3 subkontynentalny bór świeży Peucedano-Pinetum BMb 0,7 <0,1 ols torfowcowy Sphagno squarrosi-alnetum (wariant uboższy) BMw 0,1 <0,1 zb. zastępcze jegla Querco-Piceetum BMśw 31,8 0,5 kontynentalny bór mieszany Querco-Pinetum, zb. zastępcze kontynentalnego boru mieszanego Querco-Pinetum LMb 1,9 <0,1 ols torfowcowy Sphagno squarrosi-alnetum, zb. inicjalne subborealnego sosnowo- -brzozowego lasu bagiennego Thelypterido-Betuletum LMw 16,0 0,2 jegiel Querco-Piceetum, zb. zastępcze jegla Querco-Piceetum, zb. zastępcze łęgów ze zw. Alno-Ulmion LMśw 7,6 0,1 dąbrowa świetlista Potentillo albae-quercetum, zb. zastępcze Querco-Pinetum, zb. zastępcze jegla Querco-Piceetum Lw 26,1 0,4 łęg wiązowo-jesionowy Ficario-Ulmetum, zb. zastępcze łęgów ze zw. Alno-Ulmion Lśw 12,0 0,2 grąd subkontynentalny wysoki Tilio-Carpinetum, zb. zastępcze grądu subkontynentalnego Tilio-Carpinetum OlJ 32,3 0,5 łęg jesionowo-olchowy Fraxino-Alnetum, zb. zastępcze łęgów ze zw. Alno-Ulmion Ol 518,3 7,6 ols porzeczkowy Ribeso nigri-alnetum 665,2 9,8 razem W Narwiańskim Parku Narodowym dominują drzewostany olchowe, które zajmują ponad 84% powierzchni lasów i dają 77,6% zasobności. Oprócz nich występują także drzewostany sosnowe (8,5% powierzchni i 14,5% masy), a także, na niewielkich powierzchniach, brzozowe, osikowe, dębowe, świerkowe i klonowe. Największe powierzchnie zajmują drzewostany w wieku lat, czyli w IIIa podklasie wieku (Ryc. 6.11). Ogółem stanowią one blisko 50%, a w przypadku olchy 53%. Udział podklas najstarszych (IVa, IVb i Va) stanowi zaledwie 4,6% powierzchni. Najstarsze drzewostany, ponad 80-letnie, tworzy dąb. Struktura wiekowa drzewostanów odbiega zatem znacznie od wzorca lasu normalnego. Ols typowy (Ol) jest związany ze średnio głębokimi torfami niskimi. Występuje tu zespół Ribeso nigri-alnetum, często rozwijający się w efekcie sukcesji wtórnej i wkraczania olchy na eutroficzne siedliska długotrwale zalewanych turzycowisk. Siedliska łęgów jesionowo-olchowych (91E0) z zespołem Fraxino-Alnetum i jego zbiorowiskami zastępczymi zlokalizowane są w rozproszeniu na całym obszarze Narwiańskiego Parku Narodowego, najczęściej w strefach 104

28 Ryc Powierzchnia drzewostanów ogólna oraz z panującą olchą, w różnych klasach wieku (Wołkowycki i in. 2013) Powierzchnia [ha] razem Ol Ib IIa IIb IIIa IIIb IVa IVb Podklasa wieku brzeżnych doliny. Łęgi związane są z płytkimi utworami organicznymi występującymi w obszarach przejściowych, między mineralnymi siedliskami świeżymi na wysoczyznach, a bagiennymi siedliskami olsów. Eutroficzny charakter siedliska warunkowany jest specyficzną gospodarką wodną, związaną przede wszystkim z wodami roztopowymi i opadowymi, spływającymi do doliny z wysoczyzn. Warunki troficzne kształtowane są przez procesy akumulacji masy organicznej, a także poprzez okresowy spadek poziomu wód przepływowych i gruntowych. Dzięki procesom murszowym i mineralizacji następuje uwalnianie znacznych ilości azotu i fosforu oraz tworzenie charakterystycznej struktury wierzchnich poziomów glebowych. Niektóre płaty łęgów wykształciły się w efekcie zaniku zalewów powierzchniowych i degeneracji olsów (np. na północ od Suraża). Drzewostany łęgów na tym obszarze buduje głównie olcha, której rzadko towarzyszą jesion, brzoza, wiąz szypułkowy i wierzba krucha. Podszyt jest zwykle dobrze rozwinięty i bogaty gatunkowo. Panują w nim takie gatunki, jak czeremcha zwyczajna, kalina, kruszyna, porzeczki, szakłak. Również runo cechuje się dużą liczbą gatunków. Występują w nim m.in. bluszczyk kurdybanek Glechoma hederacea, gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum, śledziennica skrętolistna Chrysosplenium alternifolium, zawilec gajowy Anemone nemorosa. Lasy tego typu ulegają miejscami plądrowniczemu pozyskiwaniu drewna, w tym drzew zamierających, a także podtapianiu w wyniku działalności bobrów. Łęgi wiązowo-jesionowe (typu 91F0), podobnie jak łęgi jesionowo-olchowe, są związane najczęściej ze strefami przejściowymi od wyniesionych, świeżych siedlisk mineralnych do olsów. Zajmują wilgotne, eutroficzne siedliska mineralne i organiczno-mineralne. Trofizm lasów tego typu wynika z zasobów podłoża oraz gospodarki wodnej, opartej o podsiąkające wody gruntowe i krótkookresowe zasilanie przez wody opadowe i roztopowe. Skład gatunkowy jest zwykle zubożały, często spotykane są zastępcze postaci zbiorowisk ze związku Alno-Ulmion. Warstwa drzewostanu jest zbudowana głównie z olchy, której niekiedy towarzyszy brzoza, osika i wiąz szypułkowy. Warstwę krzewów tworzą głównie kruszyna, czeremcha zwyczajna, szakłak, porzeczka czerwona, wiąz polny. W runie występują m.in. czworolist Paris quadrifolia, kuklik zwisły Geum rivale, możylinek trójnerwowy Moehringia trinervia i niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere. Siedliska grądów subkontynentalnych typu 9170 są związane z autogenicznymi glebami piaszczystych wyniesień mineralnych, tworzących swoiste wyspy siedliskowe w obrębie zatorfionego dna doliny Narwi. Sporadycznie spotykane są także w krawędziowej części doliny. Lasy tego rodzaju należą do zespołu Tilio-Carpinetum i reprezentują typ grądów wysokich. W drzewostanie dominuje zwykle dąb szypułkowy, z domieszką lipy drobnolistnej, osiki i brzozy brodawkowatej (Ryc. 6.12). Spośród zielnych gatunków charakterystycznych klasy Querco-Fagetea najczęściej można spotkać kłosownicę leśną Brachypodium sylvaticum, kokoryczkę wielokwiatową Polygonatum multiflorum, perłówkę zwisłą Melica nutans, wiechlinę gajową Poa nemoralis i zawilca gajowego Anemone nemorosa. W grądach występują także miodownik melisowaty Melittis melissophyllum i przylaszczka Hepatica nobilis. Drzewostany lasów tego typu w Narwiańskim Parku Narodowym są w wielu miejscach silnie prześwietlone, a ich skład gatunkowy odkształcony w wyniku dawnego użytkowania rolniczego, a także izolacji. W wielu miejscach lasy grądowe w dolinie Narwi silnie nawiązują do dąbrów świetlistych typu 91I0. Jest to związane z intensywną presją roślinożerców, okresowymi pożarami i dawnym użytkowaniem tych lasów jako swego rodzaju zadrzewionych łąk i pastwisk, wooded meadows and pastures, kontynuowanym zapewne od początków osadnictwa rolniczego. Najlepiej wykształcony płat dąbrów Potentillo albae-quercetum znajduje się w uroczysku Murawiniec. Główne zagrożenia dla lasów liściastych tego typu to ekspansja roślin zielnych w runie (orlicy, trzcinnika piaskowego), a lokalnie także niekontrolowane pozyskiwanie drewna i usuwanie martwych drzew. Leśne siedliska świeże występują przede wszystkim wzdłuż granic Parku Narodowego. Najliczniejsze są oligoi mezotroficzne siedliska w postaciach uboższych: bory mieszane (BMśw, 4,8%) oraz bory (Bśw, 2,7%), z którymi 105

29 Ryc Grąd w uroczysku Sosnowiec k. Kolonii Rzędziany (fot. J. Lickiewicz, 2012) związane są zespoły Querco-Pinetum i Peucedano-Pinetum oraz ich zbiorowiska zastępcze. Grupa świeżych, eutroficznych typów siedlisk (Lśw 1,8% i LMśw 1,1%) zajmowana jest przez zespoły Tilio-Carpinetum, Potentillo albae- -Quercetum oraz warianty żyznych form Querco-Piceetum. Wśród szuwarów, ziołorośli i łąk, na obrzeżach lasów bagiennych i grądów rozproszone są zarośla wierzbowe z klasy Alnetea glutinosae. Należą do nich zbiorowiska z wierzbą rokitą oraz łozowiska. Zbiorowisko z wierzbą rokitą Salix rosmarinifolia występuje w Parku Narodowym w dwóch postaciach. Na obrzeżach śródbagiennych grądzików można spotkać rokiciny w otoczeniu łąk trzęślicowych, z którymi zazwyczaj tworzą drobnopowierzchniową mozaikę i w toku sukcesji zastępują je w krajobrazie. Druga postać zarośli rokity występuje jedynie w uroczysku Rynki i cechuje się dużym udziałem gatunków z klas Phragmitetea i Scheuchzerio-Caricetea nigrae. Rokiciny zajmują znaczną powierzchnię w północno-wschodniej części uroczyska Rynki, gdzie w trakcie sukcesji wtórnej zarastają zbiorowiska turzycowe i mszysto-turzycowe, głównie Caricetum appropinquatae. Zbiorowisko ma postać niskich zarośli rokity (krzewy dorastają do jednego metra) ze znacznym udziałem innych gatunków wierzb: szarej Salix cinerea i pięciopręcikowej S. pentandra oraz brzóz: omszonej Betula pubescens i brodawkowatej B. pendula. W runie zarośli dominują turzyce: Carex appropinquata, rzadziej C. elata i C. lasiocarpa. Stałymi składnikami fitocenoz są: bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata, siedmiopalecznik błotny Comarum palustre i zachylnik błotny Thelypteris palustris, a także gatunki łąkowe. Grząskie dolinki pomiędzy kępami turzyc jedynie miejscami wypełnia woda. Zarośla reprezentują zubożałą postać zespołu Betulo-Salicetum repentis (bez brzozy niskiej Betula humilis). Łozowiska Salicetum pentandro-cinereae są najczęstszym typem zarośli występujących na terenie Parku Narodowego. Zarośla wierzbowe tego rodzaju lokują się w sąsiedztwie cieków, głównie starorzeczy zarastających roślinnością szuwarową, jak i lokalnych obniżeń terenu lub w strefach przejścia (w postaci oszyjka) między lasami olchowymi i szuwarami. Razem z zaroślami wierzby rokity często występują także w sąsiedztwie grądzików, towarzysząc łąkom trzęślicowym. W strefie przykrawędziowej doliny zarośla wierzbowe w toku sukcesji wkraczają na nieużytkowane łąki i szuwary. Występują wówczas w postaci pasów różnej szerokości, wyznaczających dawne granice użytkowania, a obecnie rozdzielających szuwary (głównie Caricetum elatae, C. gracilis, Glycerietum maximae) i ziołorośla ze związku Filipendulion. Wierzby zarastają zazwy- 106

30 czaj wypłycone rowy melioracyjne biegnące prostopadle do osi doliny (w północnej części Parku). Znacznie rzadziej spotyka się zarośla wierzbowe w środkowych partiach doliny w postaci wielkopowierzchniowych płatów otoczonych mozaiką szuwarów turzycowych. Łozowiska w takiej postaci występują m.in. na odcinku między Kurowem i Waniewem, na południe od Waniewa, na północ od Łap i w uroczysku Rynki. Większe płaty zbiorowiska z wierzbą kruchą Salix fragilis (z klasy Salicetea purpureae) występują w Parku Narodowym rzadko. Niewielkie fragmenty tych zarośli reprezentują inicjalne postaci łęgów topolowo-wierzbowych Salicetum albo-fragilis. Wąskie pasy zadrzewień budowanych prawie wyłącznie przez wierzbę kruchą lokują się na tarasach zalewowych doliny i od strony wysoczyzny graniczą z borami mieszanymi lub ich zbiorowiskami zastępczymi. W wielu miejscach na terenie Parku Narodowego można obserwować ekspansję lasów i zarośli na siedliskach do niedawna nieleśnych, co jest ściśle związane z zaprzestaniem użytkowania kośnego w przykrawędziowej części doliny. Na siedliskach bagiennych w toku sukcesji powstają olsy, których wczesne stadia sukcesyjne przyjmujące postać zapustów olchowych można odnaleźć w różnych częściach doliny (m.in. w okolicach Bojar i w uroczysku Rynki). W runie inicjalnych zbiorowisk olsów dominują gatunki szuwarowe, głównie turzyce i zachylnik błotny Thelypteris palustris. Dopiero w miarę zwierania się drzewostanu i formowania kępowo-dolinkowej struktury dna lasu w warstwie zielnej zanikają gatunki otwartych turzycowisk, a pojawiają się gatunki olsowe (Matowicka 2004). Na siedliskach wilgotnych zlokalizowanych w obrębie tarasów zalewowych doliny, pojawiają się inicjalne zbiorowiska łęgów, również z dominacją olchy. Na grądzikach (na południe od Bokin), groblach (od strony Kurowa i Kruszewa), w przesychających partiach doliny i na glebach mineralnych na terenach wysoczyznowych występują zapusty brzozowe i osikowe. Stanowią one wczesnosukcesyjne postaci lasów z kręgów dynamicznych borów mieszanych świeżych lub grądów. Literatura Chambers R. M., Meyerson L. A., Saltonstall K Expansion of Phragmites australis into tidal wetlands of North America. Aquatic Botany 64(3 4): Dembek W., Szewczyk M., Kamocki A Bagienna część Doliny Narwi zmiany warunków siedliskowych i roślinności w minionym 30-leciu. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie 4(2b(12)): Górski P., Rosadziński S., Rusińska A., Pawlikowski P., Wilhelm M., Zubel R., Piwowarski B., Staniaszek-Kik M., Fojcik B., Wołkowycki D., Lisowski S., Pisarek W., Anioł A., Tracz J New distributional data on bryophytes of Poland and Slovakia, 3. Steciana 19(3): Kołos A., Matowicka B Waloryzacja przyrodnicza projektowanego rezerwatu przyrody Rynki w Narwiańskim Parku Krajobrazowym. Narwiański Park Krajobrazowy, Kurowo (mscr.). Kołos A., Matowicka B Roślinność projektowanego rezerwatu Grobla pod Kurowem. Parki Nar. Rez. Przyr. 4(14): Kołos A., Matowicka B., Stepaniuk M Kompleksowe badania przyrodnicze w projektowanym rezerwacie przyrody Rynki w Narwiańskim Parku Krajobrazowym. Problemy Ekologii Krajobrazu 2: Lenssen J. P. M., Van De Steg H. M., De Kroon H Does disturbance favour weak competitors? Mechanisms of changing plant abundance after flooding. J. Veg. Sci. 15: Matowicka B Zbiorowiska leśne i zaroślowe Narwiańskiego Parku Narodowego. [W:] H. Banaszuk (red.), Przyroda Podlasia. Narwiański Park Narodowy. s Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok. Okruszko H., Oświt J Przyrodnicza charakterystyka bagiennej Doliny Górnej Narwi jako podstawa melioracji. Zesz. Probl. Post. Nauk. Rol. 134: Oświt J Naturalne łąki mozgowo-mannowe na tle zbiorowisk roślinnych w dolinie. Zesz. Probl. Post. Nauk. Rol. 134: Oświt J Roślinność i siedliska zabagnionych dolin rzecznych na tle warunków wodnych. Rocz. Nauk Rol. Ser. D 221: Pałczyński A Bagna Jaćwieskie. Pradolina Biebrzy. Roczn. Nauk. Roln. D 145: Solon J., Bartoszuk H., Kłoszewska E Roślinność rzeczywista doliny Narwi w granicach Narwiańskiego Parku Krajobrazowego. Nauka i Praktyka 1: Szewczyk M Zmiany roślinności łąkowo-bagiennej w Narwiańskim Parku Narodowym w latach Rozprawa doktorska. Uniwersytet Łódzki, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska (mscr.). Wołkowycki D., Kołos A., Matowicka B., Szewczyk M., Lickiewicz J., Popławski C., Karczmarewicz R., Danik K Operat ekosystemów lądowych, bagiennych i leśnych. [W:] Plan ochrony Narwiańskiego Parku Narodowego (mscr., archiwum Narwiańskiego Parku Narodowego). 107

31 108 fot. D. Wołkowycki

32 6.3 Przemiany roślinności Narwiańskiego Parku Narodowego Dan Wołkowycki Aleksander Kołos Beata Matowicka Monika Szewczyk W ciągu ostatniego półwiecza krajobraz i szata roślinna doliny Narwi uległy daleko idącym przeobrażeniom. Nastąpiły one w konsekwencji zaniku użytkowania rolniczego w wielu miejscach, ale i w wyniku głębokich zmian stosunków wodnych, skutkujących m.in. osłabieniem zalewów przez wody wezbraniowe i obniżaniem się poziomu wód gruntowych. Wraz z wycofaniem się rolników, wykaszających dawniej nawet trudno dostępne i silnie zabagnione części doliny (por. Szewczyk, Oświęcimska-Piasko 2001), rozpoczęła się ekspansja trzciny, a w wielu miejscach, po setkach lat, powróciły olchowe lasy bagienne. Skutkiem melioracji odwadniających, przeprowadzonych nie tylko w samej dolinie Narwi, ale i na obszarach przyległych, jest m.in. zanik przykrawędziowych mokradeł, zasilanych dawniej przez wody podziemne. W południowej części Parku Narodowego zanikła sieć anastomozujących odnóg rzeki, gleby siedlisk bagiennych uległy w wielu miejscach mineralizacji, a olsy przekształciły się w łęgi. Do lat 60. XX w. dolina Narwi w granicach Narwiańskiego Parku Narodowego była niemal bezleśna. Zajmowały ją głównie szuwary turzycowe (Dembek i in. 2002; Szewczyk 2008; Wołkowycki i in. 2013). Odcinek południowy, od Suraża do Uhowa, charakteryzował się dominacją szuwarów turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis oraz manny mielec i mozgi trzcinowatej, Glycerietum maximae i Phalaridetum arundinaceae. Znaczną część tego odcinka zajmowały też łąki. W uroczysku Rynki występował szuwar turzycy sztywnej C. elatae, a przy wschodniej krawędzi doliny, pod Surażem mechowiska z dominacją Carex nigra i Calamagrostis stricta. Poza płatem olsu w okolicach Suraża występowały licznie, aczkolwiek punktowo, zarośla wierzbowe, głównie w brzeżnych partiach torfowisk. Także odcinek doliny położony niżej, między Uhowem a mostem Bokiny Baciuty porastały głównie typowe szuwary turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis. Na terenach oddalonych od rzeki występował szuwar turzycy sztywnej Caricetum elatae, a na wysokości wsi Bojary istniał ponad 150-hektarowy kompleks mechowisk z Caricetum diandrae, lokalnie przechodzących w zbiorowiska z dominacją Carex rostrata. W dół rzeki, od mostu Bokiny Baciuty, zwiększał się udział szuwaru turzycy sztywnej Caricetum elatae, który na wysokości przełomu doliny koło wsi Topilec był już dominującym zbiorowiskiem roślinnym. Najczęściej spotykano płaty z gatunkami klasy Scheuchzerio- Caricetea nigrae, a w przykrawędziowej części doliny z udziałem Carex appropinquata, zaliczane do immersyjnej postaci zespołu, występującej w siedliskach charakteryzujących się brakiem wody na powierzchni terenu przez część sezonu wegetacyjnego. Mechowiska, zbiorowiska łąkowe oraz ekosystemy leśne i zaroślowe występowały tam lokalnie, głównie na obrzeżach doliny. Zmiany w zasięgach zbiorowisk roślinnych, jakie zaszły do 2004 r. na obszarze Parku Narodowego, dotyczyły głównie odcinka doliny poniżej miejscowości Uhowo. Zostały one odnotowane w latach 80. i 90. XX w., a badania z lat wskazywały na ich ciągłość (Dembek i in. 2002; Szewczyk 2008). Kierunek ówczesnych przemian roślinności można określić jako zmniejszenie powierzchni szuwarów turzycowych związanych ze stałym zabagnieniem. Najsilniej zaznaczonym trendem sukcesyjnym w Narwiańskim Parku Narodowym była ekspansja trzciny na terenach pierwotnie zajętych przez fitocenozy Caricetum elatae i C. gracilis typicum (Próchnicki 2000, 2004, 2005). W latach 60. XX w. agregacje Phragmitetum australis występowały jedynie wąskimi pasami wzdłuż koryt rzeki, rzadko w postaci większych płatów na rozlewiskach. Trzcinowiska były reprezentowane głównie przez typowy wariant wodny. Ekspansja trzciny rozpoczęła się w latach 80. W kolejnych dwóch dekadach przebiegała ona bardzo intensywnie, szczególnie na obszarach, gdzie sieć koryt rzecznych jest gęstsza, doprowadzając do wielokrotnego wzrostu powierzchni zbiorowisk z dużym udziałem trzciny. Od początków XXI w. zwiększanie się areału trzcinowisk zachodziło już wolniej. Równocześnie z ekspansją trzciny na części powierzchni zajmowanych dawniej przez szuwary turzycowe Caricetum gracilis, zwłaszcza na odcinku między Uhowem a mostem Bokiny Baciuty, nastąpił rozwój zbiorowisk związanych z okresowymi wahaniami poziomu uwilgotnienia, głównie z dużym udziałem mozgi trzcinowatej. Lokalnie, 109

33 na obrzeżach doliny, na siedliskach zasilanych wodami z wysoczyzny, w miejscach płatów kępowych turzycowisk C. elatae wykształciły się fitocenozy C. appropinquatae. Szuwary turzycy tunikowej zastępowały również zbiorowiska mszysto-turzycowe. W latach w części fitocenoz szuwaru turzycy tunikowej wzrósł udział gatunków łąkowych z klasy Molinio-Arrhenatheretea. W ostatnich dziesięcioleciach znacznie wzrosła powierzchnia zarośli wierzbowych oraz zapustów olchowych (Próchnicki 2006), stanowiących inicjalną fazę rozwoju lasów, głównie olsów. Zarastanie przez krzewy i drzewa następowało głównie w strefie przykrawędziowej doliny i spowodowało spadek powierzchni zbiorowisk mszysto- -turzycowych z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae. Procesy tego typu były szczególnie widoczne w uroczysku Rynki, w okolicach miejscowości Bojary i na wysokości wsi Rzędziany. W dużo mniejszym stopniu sukcesja w kierunku zarośli wierzbowych i zapustów zmieniła charakter roślinności w środkowej strefie doliny, będącej pod silnym oddziaływaniem wód rzecznych. W latach 90. XX w., pod wpływem uregulowanego koryta Narwi w tzw. strefie buforowej, na przesuszonych i murszejących glebach organicznych w północnej części Parku Narodowego odnotowano wkraczanie gatunków nitrofilnych do zbiorowisk szuwarowych: pokrzywy Urtica dioica i ostrożenia łąkowego Cirsium arvense, często w towarzystwie trzciny Phragmites australis i trzcinnika Calamagrostis canescens. Według danych z lat zbiorowiska z Urtica dioica i Cirsium arvense dominowały na odcinku między uroczyskiem Sosnowiec a groblą Rzędziany Pańki (por. Szewczyk 2008). Tab. 6.4 Zmiany powierzchni i udziału głównych typów roślinności Narwiańskiego Parku Narodowego w XXI w. (wg Dembek i in. 2002; Wołkowycki i in. 2013) W ostatniej dekadzie niektóre z procesów przemian roślinności obserwowanych do 2002 r. rozwijały się nadal, miejscami nawet przybierając na intensywności. Inne jednak uległy spowolnieniu, wyhamowaniu, a czasami nawet zanikły zupełnie (Tab. 6.4; Ryc. 6.13). Ich najważniejsze przejawy i skutki można scharakteryzować i uogólnić w kilku punktach. 1. Spadek powierzchni szuwarów turzycy sztywnej Caricetum elatae Szuwary tego typu w bagiennej części doliny Narwi zajmowały do lat 80. XX w. rozległe przestrzenie, stanowiąc wyraźną dominantę w jej krajobrazie. Sukcesja wtórna w efekcie zaniku ekstensywnego wykaszania nadal prowadzi do stałego, silnego spadku ich powierzchni. W ostatniej dekadzie areał Caricetum elatae zmniejszył się o 260 ha, czyli o 44% w stosunku do stanu z 2002 r. (Ryc. 6.14). Największe ubytki zbiorowisk tego typu nastąpiły w północnej części Parku Narodowego, w okolicach Waniewa, Kruszewa, a także pod Topilcem i Bokinami. Brak tradycyjnego, ręcznego wykaszania doprowadził także do zmian struktury przestrzennej tego typu zbiorowisk. Kępowa postać tego szuwaru współcześnie należy już do rzadkości, a turzyca sztywna rozrasta się głównie łanowo. Główną przyczyną spadku powierzchni C. elatae jest rozprzestrzenianie się trzciny. Sprzyjają temu warunki wodne, typowe dla siedlisk zastoiskowych, czyli długotrwałe stagnowanie wody ponad powierzchnią gruntu, które w wielu miejscach nie uległo zmianie. Warunki takie są odpowiednie dla rozwoju szuwarów turzycy sztywnej, ale sprzyjają także rozrastaniu się agregacji trzciny. Proces ten jest jednak odwracalny i na obszarze Parku Narodowego można znaleźć przykłady skutecznego przeciwdziałania ekspansji tego gatunku. W miejscu wykaszanych trzcinowisk na powrót, w wielu przypadkach, rozwijają się szuwary turzycowe. Re- Powierzchnia [ha] Zmiana Najważniejsze typy roślinności 2002 r r. [ha] [% w stosunku do areału w 2002 r.] trzcinowiska Phragmitetum australis 2635,0 3024,7 389,7 14,8 5,7 szuwary mannowe i mozgowe Glycerietum maximae, Phalaridetum arundinaceae 596,1 940,6 344,5 57,8 5,1 szuwar turzycy sztywnej Caricetum elatae 581,1 320,6-260,5-44,8-3,8 szuwar turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis 595,3 502,6-92,7-15,6-1,4 zb. turzycy tunikowej Caricetum appropinquatae 88,6 80,1-8,5-9,6-0,1 młaki i zb. mszysto-turzycowe z kl. Scheuchzerio-Caricetea nigrae 56,7 18,9-37,8-66,7-0,6 łąki świeże z rz. Arrhenatheretalia 102,9 107,9 5,0 4,8 0,1 łąki wilgotne i ziołorośla wiązówkowe z rz. Molinietalia 327,3 229,5-97,8-29,9-1,4 zb. z pokrzywą Urtica dioica 97,4 18,9-78,5-80,6-1,2 łozowiska Salicetum pentandro-cinereae 181,4 262,4 81,0 44,6 1,2 zapusty 460,7 114,0-346,7-75,2-5,1 olsy i łęgi Ribeso nigri-alnetum, Fraxino-Alnetum 491,6 588,2 96,6 19,7 1,4 bory 51,4 63,7 12,3 23,9 0,2 [% ogólnej pow. NPN] 110

34 zygnacja z wykaszania tradycyjnymi metodami na rzecz zastosowania ratraków uniemożliwia jednak odtwarzanie się ich kępowej struktury (por. Banaszuk i in. 2016), aczkolwiek proces formowania się kęp może być także powiązany z wpływem niektórych czynników hydrologicznych (Lawrence, Zedler 2011). W okolicach wsi Pańki szuwary turzycy sztywnej do 2004 r. ulegały przemianom w wyniku przesychania i murszenia torfowisk oraz ekspansji gatunków nitrofilnych ostrożenia polnego i pokrzywy. Te negatywne procesy zostały zahamowane, a fragmenty doliny w północnej części Parku Narodowego, które poprzednio były silnie przesuszone, obecnie ponownie się zabagniają (por. Dembek i in. 2004). 2. Spadek powierzchni i fragmentacja zbiorowisk mszysto-turzycowych z klasy Scheuchzerio-Caricetea oraz zbiorowiska turzycy tunikowej Caricetum appropinquatae Roślinność tego typu występuje w brzeżnych partiach doliny, na torfowiskach zasilanych przez wody spływające z wysoczyzn. Jej areał w ciągu ostatniej dekady zmniejszył się o 46 ha, czyli o ponad 30% w stosunku do stanu z 2002 r. Jest to związane z zaprzestaniem ekstensywnego wykaszania tych siedlisk. W odróżnieniu jednak od szuwarów turzycy sztywnej, niekoszone zbiorowiska mszysto-turzycowe i szuwary turzycy tunikowej zarastają wierzbami i olchą, a gdzieniegdzie także brzozą. Siedliska niskoturzycowych młak z Carex nigra ulegają niekorzystnym przeobrażeniom w wyniku osłabienia zasilania przez wody podziemne, co powoduje przesychanie, murszenie, eutrofizację i ekspansję gatunków łąkowych i ziołoroślowych. Miejscami przesychanie młak prowadzi do rozwoju muraw bliźniczkowych, np. na północ od Kolonii Kruszewo. Największe ubytki zbiorowisk tej grupy odnotowano w uroczyskach Uhowskie Bieli i Rynki. 3. Ekspansja trzciny Obserwowany od paru dekad wzrost areału agregacji trzcinowych na obszarze Narwiańskiego Parku Narodowego trwa nadal. Ich powierzchnia w ciągu ostatniego dziesięciolecia wzrosła o ok. 390 ha, czyli o blisko 15% w stosunku do stanu z roku 2002 (Ryc. 6.15). Rozprzestrzeniały się one od strony koryt rzecznych, przede wszystkim na siedliskach długotrwale zalewanych, kosztem szuwarów turzycowych Caricetum elatae oraz C. gracilis. Zwiększanie się areału trzcinowisk powoduje spadek powierzchni siedlisk pewnej grupy ptaków wodno-błotnych, związanych z turzycowiskami, a także pociąga za sobą zmiany na poziomie krajobrazu. Na różnorodność szaty roślinnej proces ten wywiera jednak znacznie mniejszą presję. Ekspansja trzciny nie spowodowała w ciągu minionych lat i nie spowoduje w najbliższej przyszłości zaniku (jak i krytycznego, grożącego zanikiem, spadku liczebności) żadnego typu zbiorowiska roślinnego, ani żadnego gatunku rośliny. Najcenniejsze elementy szaty roślinnej Narwiańskiego Parku Narodowego nie są zagrożone przez ekspansję trzciny. Ostatnia dekada przyniosła korzystne doświadczenia w zakresie powstrzymywania ekspansji trzciny przez przywracanie użytkowania kośnego. W miejscach objętych wykaszaniem szybko następuje odtwarzanie się szuwarów turzycowych, zwłaszcza tam, gdzie ich gatunki trwały w niższych warstwach zbiorowisk. Co oczywiste, stabilizacja tego typu efektów wymaga stałego użytkowania. Zaniechanie koszenia nawet na jeden sezon powoduje bardzo szybkie odtwarzanie się agregacji trzciny. Obserwowano to m.in. na wschód od grądzika Sosnowiec, gdzie w 2012 r. na wykoszonych powierzchniach rozwijały się typowe postaci szuwarów turzycowych ze związku Magnocaricion, a w 2013 r., przy braku zabiegów, panowała trzcina. 4. Spadek powierzchni zbiorowisk z dużym udziałem gatunków nitrofilnych, zwłaszcza pokrzywy Urtica dioica Powierzchnia ziołorośli z dominacją pokrzywy, jak i szuwarów z dużym jej udziałem, rozwijających się na przesychającym i murszejącym podłożu zmniejszyła się o 78,5ha (ok. 80% w stosunku do stanu z 2002 r.). W dolinie Narwi niemal nie obserwuje się obecnie także dużego udziału ostrożenia polnego Cirsium arvense, tak znamiennego dla fizjonomii ziołorośli i szuwarów w poprzednim okresie. To pozytywne zjawisko związane jest z powtórnym zabagnieniem doliny po zakończeniu procesów murszowych, zwłaszcza jej północnej części (por. Dembek i in. 2004). 5. Wzrost powierzchni olsów, a także łęgów jesionowo-olchowych Powierzchnia olchowych lasów bagiennych wzrosła o ponad 96 ha (ok. 20% w stosunku do stanu poprzedniego). To efekt zwiększania się wieku i zwierania drzewostanów, rozwijających się w toku sukcesji wtórnej na nieużytkowanych rolniczo mokradłach. Towarzyszą temu zmiany składu gatunkowego warstwy zielnej, w której przybywa gatunków leśnych. Procesy te nie są jeszcze zakończone, ponieważ wiele drzewostanów znajduje się obecnie dopiero w i i II klasie wieku. Większość lasów Narwiańskiego Parku Narodowego ze względu na pochodzenie i młody wiek drzewostanów znajduje się w różnych fazach sukcesji. W wielu przypadkach można zdiagnozować tego typu procesy jako sukcesję wtórną regeneracyjną bądź też kreatywną. W lasach z drzewostanami olchowymi starszych klas wieku zachodzą także fluktuacje, procesy właściwe dla zbiorowisk leśnych w stadium optymalnym. W przypadku olsów zauważalnym efektem tego procesu jest wykształcenie różnowiekowej struktury drzewostanu, zróżnicowanie jego struktury przestrzennej oraz wyraźnie zaznaczona obecność naturalnego odnowienia i podrostu. 6. Wzrost powierzchni szuwarów mannowych Glycerietum maximae i mozgowych Phalaridetum arundinaceae Roślinność tego typu zwiększyła swój areał o 344,5 ha (58% w stosunku do 2002 r.). Szuwary mannowe i mozgowe rozwijają się na siedliskach okresowo zalewanych i silnie uwodnionych, ale czasowo ulegających także przesychaniu. W wielu miejscach są użytkowane rolniczo: wykaszane i wypasane. Duże powierzchnie zajmują m.in. w okolicach Łap, Uhowa, Bojar, Baciut i Bokin. 111

35 Najbardziej prawdopodobne wnioski, co do dalszego kierunku przemian szaty roślinnej Narwiańskiego Parku Narodowego można przedstawić w odniesieniu do ekosystemów leśnych. W ciągu najbliższej dekady powierzchnia lasów wzrośnie zapewne o ponad 100 ha w wyniku zwiększania się wieku zapustów, wzrostu udziału gatunków leśnych i przekształcania się zbiorowisk inicjalnych w typowo leśne. Zmianie ulegnie także struktura wieku drzewostanów. Około 25% drzewostanów, zwłaszcza olchowych, znajdzie się w fazie zrównoważenia, a ok. 50% w fazie optymalnej późnej. Na kilku procentach powierzchni leśnej można spodziewać się obecności drzewostanów w różnym stopniu rozpadu, w fazie terminalnej. Zwiększy się zapas drewna martwego, trudno jednak określić, w jakim nastąpi to zakresie. Drzewostany olchowe będą miały charakter dwugeneracyjny, dominowały będą te w II i IV klasach wieku. Proces łęgowienia lasów bagiennych nie powinien dalej się pogłębiać, a proporcje pomiędzy powierzchnią olsów i łęgów pozostaną prawdopodobnie na obecnym poziomie. Dynamika ekosystemów nieleśnych zależy od większej grupy czynników, stąd prognoza ich dalszych przemian jest obarczona ryzykiem popełnienia znacznych błędów. Dobrym przykładem zawodności prognoz w tym zakresie jest zanik zbiorowisk z dominacją gatunków nitrofilnych, rozwijających się na murszejących torfach. Zakres i zasięg przestrzenny przesychania mokradeł w poprzednim okresie wydawał się na tyle mocną przesłanką, że na przełomie XX i XXI w. można było przewidywać dalszy wzrost powierzchni zbiorowisk z dużym udziałem roślin azotolubnych, pokrzywy Urtica dioica i ostrożenia polnego Cirsium arvense. Okazało się jednak, że po zakończeniu procesów murszenia złóż torfu doszło do ponownego zabagnienia się terenu, a w konsekwencji zaniku zbiorowisk z dużym udziałem tych gatunków nitrofilnych. Zakres i tempo przemiany ekosystemów nieleśnych zależą od stosunków wodnych i sposobu użytkowania. Na rytmikę stanów wód w dolinie Narwi wpływa grubość i długość zalegania pokrywy śnieżnej, które są zmienne i bardzo odbiegają w ostatnich latach od sytuacji w poprzednich dekadach. Dużą rolę odgrywa gospodarka wodna zbiornika Siemianówka. Jedynym, jak się wydaje, pewnikiem w tym względzie jest dalsze osłabienie zasilania brzeżnych partii doliny przez wody spływające z przyległych wysoczyzn. Biorąc pod uwagę dotychczasowy przebieg i zaawansowanie przemian roślinności oraz aktualnie obserwowane procesy i trendy można prognozować następujące przeobrażenia szaty roślinnej Narwiańskiego Parku Narodowego (przy założeniu braku postulowanych zabiegów ochronnych; Tab. 6.5; Ryc. 6.13): stopniowe wygasanie ekspansji trzciny, dalszy zanik szuwarów turzycy sztywnej, a zwłaszcza zbiorowisk mszysto-turzycowych, zmniejszenie powierzchni bogatych gatunkowo łąk różnego typu, wzrost powierzchni lasów. szuwary mannowe i mozgowe łozowiska bory olsy i łęgi trzcinowiska łąki świeże Caricetum gracilis łąki wilgotne i ziołorośla wiązówkowe młaki i zb. mszysto turzycowe Caricetum elatae zapusty ziołorośla pokrzywowe zmiany powierzchni w stosunku do stanu z początku okresu [%] Ryc Zmiany powierzchni najważniejszych typów roślinności w okresie i prognozowane do 2025 r. (oryg.) 112

36 Tab. 6.5 Prognozowane procesy przemian głównych grup roślinności Narwiańskiego Parku Narodowego do 2025 r. (Wołkowycki i in. 2013, zmienione) Zbiorowiska Główny proces Przebieg zmian Trzcinowiska Phragmitetum australis Szuwary mannowe i mozgowe Szuwar turzycy sztywnej Caricetum elatae Szuwary typu łąk turzycowych Caricetum gracilis i in. Młaki i szuwary mszystoturzycowe Bogate gatunkowo łąki świeże Łąki zmiennowilgotne Molinietum caeruleae Łąki wilgotne ekspansja fluktuacje, lokalnie ekspansja, miejscami regresja regresja fluktuacje, lokalnie regresja regresja regresja regresja fluktuacje, regresja niektórych zbiorowisk Tempo ekspansji trzciny prawdopodobnie będzie malało ze względu na wyczerpywanie się najbardziej dogodnych, długotrwale zalewanych siedlisk, położonych w pobliżu koryt rzecznych, nie zajętych dotychczas przez trzcinowiska. Wzrost powierzchni nastąpi głównie kosztem szuwarów turzycy sztywnej Caricetum elatae oraz szuwarów mannowych. Lokalny spadek powierzchni na rzecz agregacji trzciny może być równoważony przez rozprzestrzenianie się w innych miejscach, kosztem łąk turzycowych. Dalszy spadek powierzchni w wyniku ekspansji trzciny. Spadek powierzchni na rzecz agregacji trzciny, szuwarów mannowych i mozgowych. Duże zmniejszenie powierzchni w wyniku ekspansji łozowisk i zapustów olchowych. Zmniejszenie powierzchni kosztem zbiorowisk kadłubowych, w tym intensywnie użytkowanych, a także zapustów rozwijających się w wyniku sukcesji wtórnej. Zmniejszenie powierzchni w wyniku ekspansji trzcinnika piaskowego, drzew i krzewów. Zmniejszenie powierzchni kosztem ziołorośli i zapustów. Ziołorośla wiązówkowe ze zw. Filipendulion ulmariae Ziołorośla pokrzywowe Traworośla Calamagrostietum epigeji fluktuacje, miejscami regresja fluktuacje, lokalnie ekspansja fluktuacje, lokalnie ekspansja Zmniejszenie powierzchni na rzecz zapustów równoważony w pewnym stopniu wzrostem areału kosztem łąk wilgotnych. Zmniejszenie powierzchni, głównie na rzecz zapustów. Zwiększenie powierzchni kosztem łąk trzęślicowych. Murawy napiaskowe regresja Zmniejszenie powierzchni, głównie na rzecz zapustów. Wrzosowiska i murawy bliźniczkowe regresja Zmniejszenie powierzchni, głównie na rzecz zapustów, miejscami na rzecz zb. łąkowych. Łozowiska ekspansja Zwiększenie powierzchni, kosztem zarośli rokity i zb. turzycowych. Zapusty sukcesja wtórna Zmniejszenie powierzchni w wyniku przekształcania się w zb. leśne, w pewnym stopniu równoważony w wyniku sukcesji wtórnej na nieużytkowanych łąkach i zb. turzycowych. Bory sosnowe i mieszane wzrost powierzchni, degeneracja Zwiększenie powierzchni w wyniku przekształcania się zapustów w zb. leśne. Łęgi ze związku Alno- Ulmion wzrost powierzchni, degeneracja Zwiększenie powierzchni w wyniku przekształcania się zapustów w zb. leśne. Olsy wzrost powierzchni Zwiększenie powierzchni w wyniku przekształcania się zapustów w zb. leśne. 113

37 Ryc Zmiany areału szuwarów turzycy sztywnej Caricetum elatae w Narwiańskim Parku Narodowym w okresie (wg Dembek i in. 2003; Wołkowycki i in. 2013) 114

38 Ryc Zmiany areału trzcinowisk w Narwiańskim Parku Narodowym w okresie (wg Dembek i in. 2003; Wołkowycki i in. 2013) 115

39 Literatura Banaszuk P., Kamocki A. K., Zarzecki R Mowing with invasive machinery can affect chemistry and trophic state of rheophilous mire. Ecological Engineering 86: Dembek W., Szewczyk M., Bartoszuk H., Oświęcimska-Piasko Z., Wołkowycki D. i in Plan ochrony Narwiańskiego Parku Narodowego. Operat ochrony ekosystemów lądowych z elementami ochrony flory. Narwiański Park Narodowy, Kurowo (mscr.). Dembek W., Szewczyk M., Kamocki A Bagienna część Doliny Narwi zmiany warunków siedliskowych i roślinności w minionym 30-leciu. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie 4(2b(12)): Lawrence B. A., Zedler J. B Formation of tussocks by sedges: effects of hydroperiod and nutrients. Ecological Applications 21(5): Próchnicki P Wykorzystanie zdjęć spektrostrefowych do kontroli ekspansji trzciny w Narwiańskim Parku Narodowym. Fotointerpretacja w Geografii, Problemy Telegeoinformacji 31: Próchnicki P Ekspansja trzciny pospolitej w świetle analizy zdjęć lotniczych. [W:] Banaszuk H. (red.), Przyroda Podlasia. Narwiański Park Narodowy Wyd. Narwiański Park Narodowy, Białystok. Próchnicki P The expansion of common reed (Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud.) in the anastomosing river valley after cessation of agriculture use (Narew river valley, NE Poland). Polish Journal of Ecology 53(3): Próchnicki P Wykorzystanie GIS i teledetekcji jako narzędzi do analizy sukcesji zakrzewień w Narwiańskim Parku Narodowym. Roczniki Geomatyki 4(2): Szewczyk M Zmiany roślinności łąkowo-bagiennej w Narwiańskim Parku Narodowym w latach Rozprawa doktorska. Uniwersytet Łódzki, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska (mscr.). Szewczyk M., Oświęcimska-Piasko Z Wpływ zaniechania koszenia i wypasu na szatę roślinną Narwiańskiego Parku Narodowego. Zesz. Nauk. AR Krak., Inż. Środ. 21: Wołkowycki D., Kołos A., Matowicka B., Szewczyk M., Lickiewicz J., Popławski C., Karczmarewicz R., Danik K Operat ekosystemów lądowych, bagiennych i leśnych. [W:] Plan ochrony Narwiańskiego Parku Narodowego (mscr., archiwum Narwiańskiego Parku Narodowego). 116

40 6.4 Różnorodność florystyczna Narwiańskiego Parku Narodowego Dan Wołkowycki Aleksander Kołos Beata Matowicka Według aktualnego stanu wiedzy, uzupełnionego w wyniku badań w latach (Wołkowycki i in. 2013; por. Wołkowycki i in. 2003), flora Narwiańskiego Parku Narodowego liczy 704 gatunki widłaków, skrzypów, paproci i roślin kwiatowych (wykaz gatunków w Aneksie). Najliczniejszą grupą wśród roślin, obejmującą 66% wszystkich gatunków, są byliny. Rośliny jednoroczne (terofity) stanowią 21% flory, a gatunki drzewiaste 13%. Pod względem ogólnego zasięgu geograficznego olbrzymia większość flory Parku Narodowego reprezentuje podelement eurosyberyjski i grupę niżową podelementu środkowoeuropejskiego (europejsko-umiarkowanego; Pawłowska 1977; Zając, Zając 2009). Do grupy górskiej należą tylko gatunki o stanowiskach antropogenicznych bez koralowy Sambucus racemosa i olsza szara Alnus incana. Na uwagę zasługują rośliny o zasięgach w Europie północnych lub północno-wschodnich, należące głównie do podelementu cyrkumborealnego. Stanowią one niespełna 5% flory Narwiańskiego Parku Narodowego. Są to m.in. czermień błotna Calla palustris, fiołek torfowy Viola epipsila, tojeść bukietowa Lysimachia thyrsiflora, trzcinnik prosty Calamagrostis stricta, turzyca strunowa Carex chordorrhiza (niepotwierdzona ostatnio), wielosił błękitny Polemonium caeruleum i wierzba śniada Salix starkeana (por. Wołkowycki i in. 2003; Dziejma, Wołkowycki 2004). Dominacja siedlisk eutroficznych i szuwarów z klasy Phragmitetea wpływa na względne ubóstwo flory Parku Narodowego. Olbrzymią jej większość stanowią gatunki często spotykane na właściwych im siedliskach w północno-wschodniej Polsce. Przeważają wśród nich, co oczywiste, gatunki szuwarów właściwych i wielkoturzycowych oraz lasów i zarośli bagiennych. Najbogatsze florystycznie są wyniesienia mineralne, tzw. grądziki, zarówno z roślinnością o charakterze widnych grądów i dąbrów, jak i z roślinnością nieleśną, w szczególności ich obrzeża zajmowane przez łąki zmiennowilgotne, zarośla wierzby rokity, ziołorośla i murawy różnego typu. Są to bez wątpienia jedne z najważniejszych i najbardziej swoistych siedlisk z punktu widzenia ochrony różnorodności florystycznej Narwiańskiego Parku Narodowego. W Narwiańskim Parku Narodowym występują 33 gatunki roślin naczyniowych objęte ochroną prawną i/lub zagrożone wyginięciem w Polsce (Tab. 6.6), a wśród nich dwa gatunki wymienione w Załączniku 5 do tzw. Dyrektywy Siedliskowej, cztery gatunki z Polskiej Czerwonej Księgi Roślin (Kaźmierczakowa i in. 2014), 16 gatunków wymienionych na liście roślin zagrożonych wyginięciem (Zarzycki, Szeląg 2006) oraz 11 gatunków pod ochroną ścisłą i 16 pod ochroną częściową. Ze względu na stopień zagrożenia w kraju i w regionie północno-wschodnim (silny spadek liczebności, pogorszenie stanu i zanik siedlisk), reliktowy charakter i/lub specyfikę zasięgów geograficznych (kresowe stanowiska w Europie) na szczególną troskę zasługują następujące gatunki flory Narwiańskiego Parku Narodowego: czarcikęsik Kluka Succisella inflexa, gnidosz błotny Pedicularis palustris, goryczka wąskolistna Gentiana pneumonanthe, goździk pyszny Dianthus superbus, kosaciec syberyjski Iris sibirica, kukułka krwista żółtawa Dactylorhiza incarnata ssp. ochroleuca, mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus, pięciornik skalny Potentilla rupestris i wielosił błękitny Polemonium caeruleum. Z biogeograficznego punktu widzenia na uwagę zasługuje także stanowisko wyżpina jagodowego Cucubalus baccifer, gatunku bardzo rzadkiego w północno-wschodniej Polsce, który na wyspowym stanowisku w dolinie Narwi osiąga kres swojego zasięgu w Europie. Gatunki zagrożone i chronione występują w różnego typu ekosystemach, a stabilność ich populacji ściśle wiąże się z procesami dynamicznymi, zachodzącymi w zasiedlanych przez nie zbiorowiskach. Jako siedliska roślin specjalnej troski najważniejszą rolę odgrywają trzęślicowe łąki zmiennowilgotne oraz młaki i zbiorowiska mszysto- -turzycowe (po sześć gatunków chronionych i zagrożonych). Przedstawiony poniżej podział dotyczy siedlisk, w których gatunki chronione i zagrożone znajdują optymalne warunki i występują najczęściej i najliczniej. Mogą one być jednak spotykane i w innego typu zbiorowiskach roślinnych. 117

41 Tab. 6.6 Gatunki zagrożone i chronione występujące w Narwiańskim Parku Narodowym (Wołkowycki i in. 2013, zmienione) Status ochronny Gatunek Załącznik do Dyrektywy Siedliskowej Polska Czerwona Księga Roślin Czerwona lista roślin zagrożonych Ochrona prawna Liczba stanowisk Batrachium trichophyllum włosienicznik skąpopręcikowy częściowa 8 Bromus secalinus stokłosa żytnia V 1 Carex praecox turzyca wczesna V 1 Centaurium erythraea centuria pospolita częściowa 4 Dactylorhiza fuchsii kukułka (stoplamek) Fuchsa V ścisła 1 Dactylorhiza incarnata ssp. incarnata kukułka (stoplamek) krwista typowa częściowa 66 Dactylorhiza incarnata ssp. ochroleuca kukułka (stoplamek) krwista żółtawa EN częściowa 3 Dactylorhiza majalis kukułka (stoplamek) krwista szerokolistna częściowa 3 Dianthus superbus goździk pyszny V ścisła 6 Draba nemorosa głodek żółty VU 1 Drosera rotundifolia rosiczka okrągłolistna V ścisła 1 Dryopteris cristata nerecznica grzebieniasta V 2 Epipactis helleborine kruszczyk szerokolistny częściowa 2 Gentiana pneumonanthe goryczka wąskolistna V ścisła 6 Gladiolus imbricatus mieczyk dachówkowaty ścisła 4 Helichrysum arenarium kocanki piaskowe częściowa 16 Hippuris vulgaris przęstka pospolita V 4 Iris sibirica kosaciec syberyjski V ścisła 11 Jovibarba sobolifera rojownik pospolity ścisła 1 Lathyrus palustris groszek błotny V częściowa 51 Lycopodium annotinum widłak jałowcowaty 5 częściowa 3 Lycopodium clavatum widłak goździsty 5 częściowa 3 Melittis melissophyllum miodownik melisowaty częściowa 1 Menyanthes trifoliata bobrek trójlistkowy częściowa min Nymphaea alba grzybienie białe częściowa min. 300 Pedicularis palustris gnidosz błotny V częściowa 15 Platanthera bifolia podkolan biały częściowa 1 Polemonium caeruleum wielosił błękitny ścisła 16 Potentilla rupestris pięciornik skalny V ścisła 1 Radiola linoides lenek stoziarn V Ranunculus lingua jaskier wielki V częściowa 37 Succisella inflexa czarcikęsik Kluka VU V ścisła 7 Viola epipsila fiołek torfowy CR E ścisła 1 Gatunki wód, w tym niewielkich zbiorników okresowo wysychających. Włosienicznik skąpopręcikowy Batrachium trichophyllum występuje w starorzeczach, a także w wypełnionych wodą zagłębieniach na drogach wśród szuwarów i olsów. Stanowiska na drogach zajmują zwykle mniej niż 1 m 2 i pojawia się na nich od kilku do ponad 300 kwitnących pędów. Grzybienie białe Nymphaea alba rosną często w wodach Narwiańskiego Parku Narodowego. Populacje tych gatunków są stabilne i niezagrożone. 118

42 Gatunki szuwarów różnego typu. Przęstka pospolita Hippuris vulgaris tworzy agregacje na brzegach wód, występuje także sporadycznie w silnie uwodnionych szuwarach turzycowych i innego typu. Groszek błotny Lathyrus palustris (Ryc. 6.16) w dolinie Narwi ma zapewne jedną z największych populacji w Polsce. Występuje tu często i równomiernie, miejscami niemal ciągle, ale na poszczególnych stanowiskach tworzy bardzo małe populacje. Rośnie w różnego typu szuwarach, także trzcinowych. Liczebność populacji w granicach Parku Narodowego przekracza 1000 pędów generatywnych. W szuwarach częstym gatunkiem jest także jaskier wielki Ranunculus lingua. Gatunki tej grupy nie wymagają ochrony czynnej. Ryc Kukułka krwista typowa Dactylorhiza incarnata ssp. incarnata k. Kruszewa (fot. D. Wołkowycki, 2013) Ryc Groszek błotny Lathyrus palustris k. Łap (fot. D. Wołkowycki, 2012) Gatunki młak i zbiorowisk mszysto-turzycowych. Kukułka (stoplamek) krwista typowa Dactylorhiza incarnata ssp. incarnata (Ryc. 6.17) spotykana jest w rozproszeniu w strefie krawędziowej doliny, na blisko 70 stanowiskach. Populacje lokalne liczą od kilku do ponad 70 pędów, a ogólną liczebność w granicach Parku Narodowego można szacować na osobników, przy czym w kolejnych latach ulega ona często silnym fluktuacjom. Kukułka (stoplamek) krwista żółtawa Dactylorhiza incarnata ssp. ochroleuca (Ryc. 6.18) występuje jedynie w uroczysku Rynki, gdzie rośnie w turzycowiskach Caricetum appropinquatae. To gatunek skrajnie nieliczny, który na obszarze Narwiańskiego Parku Narodowego występuje na kresowym stanowisku w Europie. Wielkość jego populacji to osobników (por. Kołos, Matowicka 2013). Gnidosz błotny Pedicularis palustris występuje na ok. 10 stanowiskach, rozproszonych w różnych miejscach doliny, m.in. Ryc Kukułka krwista żółtawa Dactylorhiza incarnata ssp. ochroleuca w uroczysku Rynki (fot. A. Kołos, 2011) 119

43 koło Waniewa i Wólki Waniewskiej. Na stanowiskach spotkać można od jednego do ponad 100 pędów. Jego liczebność zmniejsza się zarówno w dolinie Narwi, jak i w całym regionie. Na torfowiskach tego typu nielicznie rosną także mchy objęte ochroną prawną, m.in. błotniszek wełnisty Helodium blandowii i błyszcze włoskowate Tomentypnum nitens (Górski i in. 2015). Gatunki tej grupy zagrożone są zmianami stosunków wodnych, zwłaszcza przesychaniem siedlisk w związku z osłabieniem zasilania przez wody podziemne, ale także zalewaniem, eutrofizacją związaną z procesami murszowymi, jak i konsekwencjami braku użytkowania kośnego i sukcesją wtórną. Wymagają one ochrony czynnej, odkrzaczania i wykaszania oraz zachowania stosunków wodnych, właściwych dla mokradeł brzeżnych części doliny, oddalonych od koryt rzecznych, zasilanych głównie przez wody podziemne, roztopowe i opadowe. Gatunki torfowisk przejściowych. Rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia występuje jedynie w mszarno- -turzycowym zbiorowisku z turzycą nitkowatą Caricetum lasiocarpae i kilkoma gatunkami torfowców Sphagnum spp. w uroczysku Rynki. Populacja, szacowana na rozetek, jest stabilna, mimo negatywnych skutków, jakie pociąga za sobą sukcesja wtórna i ekspansja brzozy. Nerecznica grzebieniasta Dryopteris cristata również rośnie tylko na torfowisku Rynki, w tych samych warunkach, co gatunek poprzedni, chociaż pojedyncze kępki trafiają się także w zbiorowisku turzycy tunikowej Caricetum appropinquatae. Populacja liczy kępek. Gatunki tej grupy są objęte działaniami ochrony czynnej, polegającymi na usuwaniu drzew i krzewów, wkraczających na nieleśne torfowisko. Gatunki łąk świeżych i wilgotnych. Centuria pospolita Centaurium erythraea występuje na kilku stanowiskach w brzeżnych częściach doliny, koło Rzędzian i Łap. Rośnie na różnego typu siedliskach mineralnych, głównie na łąkach świeżych i obrzeżach zapustów. Populacje na poszczególnych stanowiskach liczą od 3 do ponad 50 pędów. Gatunek nie jest zagrożony w Parku Narodowym i nie wymaga ochrony czynnej. Kukułka (stoplamek) szerokolistna Dactylorhiza majalis notowana jest sporadycznie w Parku Narodowym. Gatunek ten zagrożony jest w związku z sukcesją wtórną, przesychaniem i eutrofizacją siedlisk łąk wilgotnych. Jego skuteczna ochrona wymaga utrzymania lub przywracania ekstensywnego użytkowania kośnego łąk wilgotnych. Gatunki łąk zmiennowilgotnych. Łąki z trzęślicą modrą występujące na obrzeżach grądzików to zbiorowiska roślinne cechujące się najwyższą różnorodnością florystyczną w Narwiańskim Parku Narodowym. To siedlisko kilku efektownie kwitnących gatunków chronionych i zagrożonych wyginięciem. Goździk pyszny Dianthus superbus (Ryc. 6.19) spotykany jest jedynie w południowej części Parku Narodowego. Kilka stanowisk tego gatunku występuje na wydmach w uroczysku Rynki oraz na północ od Suraża. Populacja liczy ogółem ok. 250 kępek. Goryczka wąskolistna Gentiana pneumonanthe (por. Ryc. 8.11) rośnie na kilku stanowiskach, a liczebność tego gatunku przekracza 200 pędów. Populacje mieczyka dachówkowatego Gladiolus imbricatus (Ryc. 6.20) liczą od kilku do ponad 100 pędów generatywnych, łącznie ok Kosaciec syberyjski Ryc Goździk pyszny Dianthus superbus w uroczysku Rynki (fot. A. Kołos, 2011) Ryc Mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus w uroczysku Rynki (fot. A. Kołos, 2011) 120

44 Ryc Kosaciec syberyjski Iris sibirica (fot. D. Wołkowycki, 2016) Iris sibirica (Ryc. 6.21) odnotowano na ponad 10 stanowiskach. Lokalnie występuje od kilku (w skrajnych przypadkach jedna) do 120 kęp, a łączna liczebność gatunku w 2013 r. to ok. 280 kęp. Wielosił błękitny Polemonium caeruleum (Ryc. 6.22) to gatunek uważany za relikt glacjalny, który występuje głównie w północno-wschodniej Polsce, gdzie miejscami (np. w Puszczach Białowieskiej, Knyszyńskiej i Rominckiej) tworzy duże i stabilne populacje. W Narwiańskim Parku Narodowym rośnie zaledwie w paru miejscach w jego północnej części. Poszczególne skupienia liczą od kilku do ok. 300 pędów, a łącznie jego populację można szacować na blisko 1200 pędów. Tutejsze stanowiska zlokalizowane są w pobliżu południowo-zachodniego kresu zasięgu gatunku w Europie. Czarcikęsik Kluka Succisella inflexa (Ryc. 6.23) występuje w Polsce niemal wyłącznie na Podlasiu i wschodnim Mazowszu, głównie nad Narwią i jej dopływami oraz nad Bugiem. W granicach Parku Narodowego znanych jest kilka jego stanowisk. Populacje są średnio liczne, a ich wielkość trudna do oszacowania ze względu na rozrost wegetatywny. Na stanowiskach notowanych jest od kilkunastu do ponad 50 pędów generatywnych. Czarcikęsik spotykany jest głównie wśród zarośli wierzby rokity na obrzeżach grądzików. Większość gatunków z tej grupy zmniejsza swoją liczebność w wyniku sukcesji wtórnej, choć proces ten przebiega raczej powoli. Główne zagrożenie stanowi wkraczanie krzewów i drzew, a także rozrastanie się łanów trzcinnika piaskowego na poszczególnych stanowiskach. Niektóre rośliny z tej grupy, Ryc Wielosił błękitny Polemonium caeruleum (fot. D. Wołkowycki, 2013) Ryc Czarcikęsik Kluka Succisella inflexa (fot. D. Wołkowycki, 2008) 121

45 zwłaszcza wielosił błękitny i czarcikęsik Kluka, tworzą mimo to trwałe i stabilne populacje. Gatunki widnych okrajków leśnych. Oprócz wymienionych wyżej roślin, związanych ze zmiennowilgotnymi siedliskami łąk trzęślicowych, flora grądzików wyróżnia się także dużym udziałem gatunków ciepłolubnych i światłożądnych. Można spotkać tam takie gatunki, jak ciemiężyk białokwiatowy Vincetoxicum hirundinaria, dąbrówka kosmata Ajuga genevensis, jaskier wielokwiatowy Ranunculus polyanthemos, koniczyna pagórkowa Trifolium montanum, rumian żółty Anthemis tinctoria, traganki Astragalus arenarius i A. glycyphyllos, tymotkę Boehmera Phleum phleoides, wykę kaszubską Vicia cassubica, żebrzycę roczną Seseli annuum. Występują tam również chaber austriacki Centaurea phrygia, jaskier bulwkowy Ranunculus bulbosus, kłosownica pierzasta Brachypodium pinnatum, pajęcznica gałęzista Anthericum ramosum, posłonek kutnerowaty Helianthemum nummularium, przetacznik ożankowy Veronica teucrium i strzęplica polska Koeleria grandis. Kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine rośnie jedynie na obrzeżach lasów w uroczysku Sosnowiec. To gatunek dość często spotykany w północno-wschodniej Polsce, jak i w całym kraju, m.in. na siedliskach antropogenicznych, takich jak pobocza dróg leśnych. W tym samym miejscu, w dobrze nasłonecznionym trawiastym zbiorowisku okrajkowym, występuje także pięciornik skalny Potentilla rupestris. Stanowisko tego gatunku, położone na północno-wschodnim kresie jego zasięgu w Europie, znane jest już od XIX w. (Ejsmond 1887). Na krawędziach i wyspach mineralnych w dolinie Narwi znajdują się zresztą cztery z zaledwie kilku stanowisk rozproszonych na północnym Podlasiu i Suwalszczyźnie (Waga ; Wołkowycki 1999; Zając, Zając 2001). Gatunki tej grupy nie wymagają intensywnych zabiegów ochrony czynnej, a jedynie okresowego wykaszania i ewentualnego usuwania krzewów i podrostu drzew. Niektóre z gatunków ciepłolubnych pojawiły się na obszarze Parku dopiero w czasach historycznych, po przekształceniach krajobrazu dokonanych przez człowieka. Do tego typu przybyszów należą być może miodunka miękkowłosa Pulmonaria mollis, ostrzeń Cynoglossum officinale i wyka długożagielkowa Vicia tenuifolia, wykorzystujące sztuczne nasypy i groble, a z całą pewnością gatunki śródziemnomorskie zaliczane do archeofitów. Gatunki muraw napiaskowych. Kocanki piaskowe Helichrysum arenarium odnotowano na kilkunastu stanowiskach, w środkowej i południowej części Parku Narodowego. Na stanowiskach występuje od kilkunastu do ok. 30 kępek. To gatunek bardzo pospolity w północno-wschodniej Polsce. Rojownik pospolity Jovibarba sobolifera rośnie jedynie na skraju boru sosnowego na wydmie między Topilcem a Zawadami. Siedliska tych roślin ulegają zarastaniu brzozą i sosną, częściowo zostały także zalesione. Gatunki siedlisk synantropijnych. Stokłosę żytnią Bromus secalinus spotyka się sporadycznie przy granicach Parku Narodowego. To archeofit, gatunek spejrochoryczny, czyli rozsiewający się wyłącznie z ziarnem zbóż, które zachwaszcza; ustępujący w wyniku stosowania oczyszczonego ziarna i herbicydów. Turzyca wczesna Carex praecox rośnie tylko na grobli pod Kurowem. Nad dolną Narwią występuje masowo w murawach ciepłolubnych i kserotermicznych, ale w innych częściach regionu to gatunek zawlekany na poboczach dróg, lokalnie o statusie kenofita. Głodek żółty Draba nemorosa stwierdzony został na przyczółku zerwanego mostu pod Kurowem. Podobnie jak turzyca wczesna to gatunek murawowy, który w północno- -wschodniej Polsce jest zawlekany na siedliskach synantropijnych, przydrożnych i kolejowych. Lenek stoziarn Radiola linoides występuje w bruzdach przydrożnych, wśród odłogów. Gatunki borów sosnowych i mieszanych. Widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum rośnie w borach mieszanych różnego typu, zarówno świeżych, jak i na siedliskach lepiej uwilgotnionych. Widłak goździsty L. clavatum preferuje widne bory sosnowe, spotykany jest także w murawach ciepłolubnych i bliźniczkowych. Każdy z tych gatunków ma po kilka stanowisk, które skupione są pod Zawadami, Bojarami i na północ od Suraża. Niewielka liczba ich wystąpień wynika jedynie z niedużego areału dogodnych siedlisk na obszarze Parku Narodowego. Gatunki olsów. Jaskier wielki Ranunculus lingua spotykany jest w rozproszeniu na całym obszarze Parku Narodowego, chociaż najczęściej w środkowej i południowej jego części, pod Zawadami, Bojarami i w uroczysku Rynki. Rośnie na różnego typu siedliskach bagiennych, głównie w szuwarach wielkoturzycowych i olsach. Na stanowiskach notowanych jest od kilku do ok. 200 pędów. Liczebność łączna jest trudna do oszacowania, ale przekracza zapewne 1,5 tysiąca. Gatunek ten na obszarze Narwiańskiego Parku Narodowego nie jest zagrożony przez żadne czynniki. Fiołek torfowy Viola epipsila znany jest z jednego stanowiska, z olsów w północnej części uroczyska Rynki. Ostatnio ob- Ryc Kukułka Fuchsa Dactylorhiza fuchsii (fot. D. Wołkowycki, 2016) 122

46 serwowany był tam w 2009 r. Główne zagrożenie dla populacji fiołka torfowego stanowią zmiany puli genowej w procesie introgresji i tworzenia mieszańców z pospolitym gatunkiem pokrewnym, fiołkiem błotnym Viola epipsila. Niestety, zagrożeniu temu nie sposób przeciwdziałać. Siedliska gatunków tej grupy nie ulegają niekorzystnym przeobrażeniom i nie wymagają one ochrony czynnej. Gatunki grądów, dąbrów i łęgów. Kukułka (stoplamek) Fuchsa Dactylorhiza fuchsii (D. maculata s.l. pro parte; Ryc. 6.24) notowana jest nielicznie na okrajkach łęgów. Miodownik melisowaty Melittis melissophyllum rośnie wyłącznie na grądziku Sosnowiec. Podkolan biały Platanthera bifolia stwierdzony został tylko koło Kol. Bojary. To gatunek stosunkowo często spotykany w lasach regionu, który na obszarze Parku Narodowego nie znajduje zbyt wielu dogodnych dla siebie siedlisk. Także w przypadku tej grupy niewielka liczba stanowisk wynika zapewne z braku odpowiednich siedlisk, takich jak typowo wykszatłcone łęgi jesionowo-olchowe oraz grądy. Rodzime gatunki ekspansywne Ekspansywne gatunki bylin, krzewów i drzew, poprzez zdolności do rozprzestrzeniania się oraz intensywnego namnażania, w szczególności wegetatywnego, są w stanie osiągać absolutną dominację w zbiorowiskach roślinnych, powodując wypieranie roślin słabszych konkurencyjnie, ubożenie składu gatunkowego ekosystemów lądowych i spadek bioróżnorodności na wielu poziomach. Za najbardziej ekspansywny gatunek w Narwiańskim Parku Narodowym uważana jest trzcina Phragmites australis. Gatunek ten rozprzestrzenia się na siedliskach zajmowanych uprzednio przez szuwary wielkoturzycowe, zwłaszcza turzycy sztywnej Caricetum elatae. Do gatunków ekspansywnych na siedliskach mokradłowych należy także mozga trzcinowata Phalaris arundinacea, rozprzestrzenianie się jej agregacji nie powoduje jednak dużego zagrożenia dla innych gatunków ani zbiorowisk. Pokrzywa zwyczajna Urtica dioica to gatunek silnie rozrastający się na siedliskach zasobnych w związki azotu i fosforu. Jej wysokie pokrycie świadczy o zaawansowanych procesach murszowych. Pokrzywa tworzy zwarte ziołorośla na siedliskach niekoszonych, przesychających łąk, gdzieniegdzie przenika także do szuwarów turzycowych. Na wyniesieniach mineralnych (grądzikach), w lukach i na okrajkach grądów oraz dąbrowy świetlistej, jak i na siedliskach łąk trzęślicowych poważne zagrożenie stanowi ekspansja trzcinnika piaskowego i orlicy. Wegetatywny rozrost tych gatunków, wytwarzających podziemne kłącza, jest niezwykle trudny do powstrzymania. Dotyczy to zwłaszcza trzcinnika. Nieużytkowane rolniczo siedliska torfowisk soligenicznych, występujących w brzeżnych częściach doliny, zwłaszcza ze zbiorowiskami turzycy tunikowej Caricetum appropinquatae, znacznie silniej niż przez ekspansję trzciny są zagrożone w wyniku zarastania przez krzewy i drzewa wierzbę szarą, olchę i brzozy. Zdolności do wytwarzania odrośli sprawiają, że ograniczenie rozrastania się kęp i skupień tych gatunków jest bardzo trudne. Zabiegi wycinania powodują często skutek odwrotny do zamierzonego, czyli wzrost zagęszczenia drzew i krzewów. Wszystkie te gatunki drzewiaste powodują zacienianie warstwy zielnej i innego typu oddziaływania konkurencyjne, transpirują także (w szczególności brzozy) duże ilości wody. W przypadku rozwoju zapustów olchowych może dochodzić także do eutrofizacji siedlisk, w związku z akumulacją azotu, przyswajanego przez bakterie korzeniowe. Obce geograficznie gatunki inwazyjne We florze Parku Narodowego występuje 35 kenofitów, czyli roślin obcych geograficznie, zadomowionych później niż w XV w., a najczęściej dopiero w XIX lub XX stuleciu. Grupa ta, oprócz chwastów polnych i ruderalnych, obejmuje także gatunki inwazyjne, zdolne do rozprzestrzeniania się na siedliskach mokradłowych, a więc stanowiące potencjalne zagrożenie dla swoistości flory Parku. Nie wszystkie gatunki obcego pochodzenia cechują się obecnie silną inwazyjnością. Do obcych gatunków inwazyjnych można zaliczyć tylko te spośród kenofitów, które nie opanowały jeszcze wszystkich dogodnych dla siebie siedlisk i są zdolne do dalszej ekspansji na danym obszarze. Przykładowo, należące do kenofitów moczarka kanadyjska Elodea canadensis i tatarak Acorus calamus nie spełniają tego kryterium, ponieważ już zakończyły rozprzestrzenianie się w dolinie Narwi, jak i w całym regionie północno- -wschodnim. Do grupy roślin inwazyjnych na obszarze Narwiańskiego Parku Narodowego zaliczyć można natomiast te spośród obcych geograficznie gatunków, które: są w stanie kolonizować siedliska półnaturalne i naturalne, występujące w dolinie Narwi; są już zadomowione na obszarze doliny Narwi, tzn. ich populacje spontaniczne utrzymują się bez zasilania przez propagule pochodzące z zewnątrz; mają możliwość skutecznego rozprzestrzeniania, namnażania się i zwiększania populacji; nie opanowały jeszcze wszystkich dogodnych dla siebie siedlisk, czyli ich ekspansja jeszcze się nie zakończyła. Kryteria te łącznie spełnia 10 gatunków: czeremcha amerykańska Padus serotina, dereń rozłogowy Cornus sericea, klon jesionolistny Acer negundo, kolczurka klapowana Echinocystis lobata, nawłocie kanadyjska i późna Solidago canadensis i S. gigantea, niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora i gruczołowaty I. glandulifera, rdestowiec ostrokończysty Reynoutria japonica oraz uczep amerykański Bidens frondosa. Klon jesionolistny Acer negundo to drzewo bardzo wcześnie dojrzewające do rozrodu i niezwykle obficie owocujące, od pierwszej połowy XX w. sadzone na przydrożach i na terenach zabudowanych. Rozsiewane jest przez wiatr. Kolonizuje siedliska o szerokim spektrum, zarówno nieleśne, jak i leśne, m.in. łęgi, zarośla wiklinowe, szuwary turzycowe, odłogi i, oczywiście, siedliska ruderalne. Gatunek stwierdzono na ok. 20 stanowiskach na obrzeżach doliny Narwi: pod Rzędzianami, Radulami, Topilcem, Bokinami, Uhowem i Łapami. W warstwie zielnej, podszycie i drzewostanie zapustów i zadrzewień występowało lokalnie do ok. 100 osobników, łącznie przynajmniej 350. Duże populacje znajdują się tuż poza granicami Parku Narodowego, 123

47 Ryc Inwazyjne gatunki obce kolczurka klapowana Echinocystis lobata i rdestowiec ostrokończysty Reynoutria japonica (w głębi) k. Łap (fot. D. Wołkowycki, 2013) w Kol. Bokiny i w Łapach. Dereń rozłogowy Cornus sericea pojawia się nielicznie wśród szuwarów oraz na ich obrzeżu. Rozsiewany jest przez ptaki, rozrasta się wegetatywnie. Populacja w dolinie Narwi utrzymuje niską liczebność, w odróżnieniu od doliny Biebrzy, gdzie miejscami dereń tworzy rozległe zarośla (por. Werpachowski 2005; Brzosko i in. 2016). Kolczurka klapowana Echinocystis lobata (Ryc. 6.25) to niezwykle ekspansywny gatunek, opanowujący tzw. zbiorowiska welonowe, czyli festonowe ziołorośla, tworzone przez pnącza. Rozrasta się na okrajkach łęgów, zapustów, łozowisk, w szuwarach na brzegach rzeki, szczególnie na siedliskach przesychających, murszejących, eutroficznych. To roślina jednoroczna, której nasiona są przenoszone przez wodę. Masowo występuje w tzw. strefie buforowej (Wołkowycki i in. 2011; Kamocki i in. 2012), natomiast w samym Parku Narodowym stwierdzono ją na ponad 20 stanowiskach: pod Pańkami, Rzędzianami, Radulami, Kruszewem, Kol. Topilec, Bokinami, Łapami i Uhowem. Nie są znane metody skutecznego zwalczania tego gatunku (por. Dajdok, Pawlaczyk 2009). Niecierpek gruczołowaty Impatiens glandulifera to roślina jednoroczna, uprawiana do dzisiaj w wiejskich ogrodach ozdobnych. Kolonizuje głównie okrajki łęgów i ziołorośla nadrzeczne. Znane są nieliczne stanowiska tego gatunku, tuż poza granicą Parku Narodowego. Niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora występuje w runie lasów różnego typu, od borów mieszanych po łęgi. Rośnie także na przydrożach, nasypach i innych siedliskach ruderalnych, na kilku stanowiskach pod Bojarami i Łapami. Uczep amerykański Bidens frondosa to kolejny gatunek terofita. Kolonizuje odsłonięte okresowo, muliste brzegi rzek. Pojawia się także na innego typu żyznych i wilgotnych siedliskach efemerycznych na dnach stawów, w wymokliskach, na drogach przez mokradła, w miejscach zbuchtowanych przez dziki. Nasiona rozprzestrzeniane są zoochorycznie, a także przez wodę. Uczep amerykański jest rozpowszechniony w Narwiańskim Parku Narodowym, a jego ekspansja dobiega już końca ze względu na opanowanie niemal całego obszaru. Liczebność na stanowiskach nie jest zwykle zbyt wielka i nie odnotowano oznak wypierania roślin rodzimych; brak jest możliwości skutecznego eliminowania tego gatunku. Nawłocie kanadyjska i późna Solidago canadensis i S. gigantea to byliny, uprawiane jako rośliny ozdobne, rozsiewane przez wiatr i intensywnie rozrastające się wegetatywnie. Odnotowano je na pojedynczych stanowiskach na okrajkach łęgów. Czeremcha amerykańska Padus serotina to krzew lub niskie drzewo, rozsiewane przez ptaki. Występuje w podszycie i na okrajkach borów mieszanych, kolonizuje także wrzosowiska (por. Wołkowycki, Próchnicki 2015). Gatunek stwierdzono jedynie na południu Parku Narodowego, pod Łapami, Uhowem i Surażem. Na kilkunastu stanowiskach odnotowano tam ponad

48 osobników. Rdestowiec ostrokończysty Reynoutria japonica stwierdzono na jednym stanowisku, w synantropijnych ziołoroślach koło Łap. Bagienny charakter doliny Narwi w granicach Parku Narodowego nie sprzyja inwazjom gatunków obcych. Liczebność niemal wszystkich gatunków tej grupy utrzymuje się od lat na niskim poziomie. Zagrożenia z ich strony, ze względu na potencjalne możliwości wypierania gatunków rodzimych i drastycznego zaburzania struktury zbiorowisk naturalnych i półnaturalnych nie należy jednak bagatelizować. Wczesne stadium zaawansowania ekspansji umożliwia skuteczne, stosunkowo łatwe i niezbyt kosztowne wyeliminowanie większości spośród tych niepożądanych składników flory. Literatura Brzosko E., Jermakowicz E., Mirski P., Ostrowiecka B., Tałałaj I., Wróblewska A Inwazyjne drzewa i krzewy w Biebrzańskim Parku Narodowym i Suwalskim Parku Krajobrazowym. Stowarzyszenie Uroczysko, Białystok. Dajdok Z., Pawlaczyk P. (red.) Inwazyjne gatunki roślin ekosystemów mokradłowych Polski. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin. Dziejma C., Wołkowycki D Flora roślin naczyniowych Narwiańskiego Parku Narodowego. [W:] Banaszuk H. (red.), Przyroda Podlasia. Narwiański Park Narodowy Wyd. Narwiański Park Narodowy, Białystok. Ejsmond A Wycieczka botaniczna w Grodzieńskie, nad Supraśl i Narew w powiecie białostockim odbyta na początku lipca 1886r. Pamiętnik Fizyograficzny 7: Górski P., Rosadziński S., Rusińska A., Pawlikowski P., Wilhelm M., Zubel R., Piwowarski B., Staniaszek-Kik M., Fojcik B., Wołkowycki D., Lisowski S., Pisarek W., Anioł A., Tracz J New distributional data on bryophytes of Poland and Slovakia, 3. Steciana 19(3): Kamocki A., Kołos A., Wołkowycki D Zróżnicowanie i stan siedlisk w strefie buforowej Narwiańskiego Parku Narodowego. [W:] Ocena efektów renaturalizacji strefy buforowej Narwiańskiego Parku Narodowego Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Białystok. Kaźmierczakowa R., Zarzycki K., Mirek Z. (red.) Polska czerwona księga roślin. Wyd. 3. Instytut Ochrony Przyrody, Polska Akademia Nauk, Kraków. Kołos A., Matowicka B Monitoring zagrożonych gatunków roślin na torfowisku Rynki w Narwiańskim Parku Narodowym. [W:] Bajguz A., Ciereszko I. (red.), Różnorodność biologiczna od komórki do ekosystemu. Rośliny i grzyby w zmieniających się warunkach środowiska Polskie Towarzystwo Botaniczne, Białystok. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A. & Zając M Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. [W:] Mirek Z. (red.), Biodiversity of Poland, 1. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Pawłowska S Charakterystyka statystyczna i elementy flory polskiej. [W:] Szafer W., Zarzycki K. (red.), Szata roślinna Polski. t. I: Waga J Flora polska jawnokwiatowych rodzajów [...]. t. I, II. Warszawa, Drukarnia S. Strąbskiego. Werpachowski C Świat roślin naczyniowych Biebrzańskiego Parku Narodowego. [W:] Dyrcz A., Werpachowski C. (red.), Przyroda Biebrzańskiego Parku Narodowego Biebrzański Park Narodowy, Osowiec-Twierdza. Wołkowycki D Materiały do flory roślin naczyniowych Białegostoku i okolic. Zesz. Nauk. Politechniki Białostockiej. Nauki Techniczne Inżynieria Środowiska 11: Wołkowycki D., Dziejma C., Szewczyk M., Rośliny naczyniowe Narwiańskiego Parku Narodowego. Parki Nar. Rez. Przyr. 22(3): Wołkowycki D., Kołos A., Kamocki A Zróżnicowanie i stan siedlisk w strefie buforowej Narwiańskiego Parku Narodowego. Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Białystok (mscr.). Wołkowycki D., Kołos A., Matowicka B., Szewczyk M., Lickiewicz J., Popławski C., Karczmarewicz R., Danik K Operat ekosystemów lądowych, bagiennych i leśnych. [W:] Plan ochrony Narwiańskiego Parku Narodowego (mscr., archiwum Narwiańskiego Parku Narodowego). Wołkowycki D., Próchnicki P Spatial expansion pattern of black cherry Padus serotina Ehrh. in suburban zone of Białystok (NE Poland). Biodiv. Res. Conserv. 40: Zając A., Zając M. (red.) Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Zając M., Zając A Elementy geograficzne rodzimej flory Polski. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Zarzycki K., Szeląg Z Red list of the vascular plants in Poland. [W:] Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.), Red list of plants and fungi in Poland W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. 125

49 Grądziki wyspy wśród bagien Ponad powierzchnię równiny torfowej w dolinie Narwi wznoszą się niewielkie wyspy mineralne, nazywane grądzikami (lub grądami, hrudami). Niektóre z nich są nieduże i ledwie wypiętrzają się ponad powierzchnię torfowiska, inne to okazałe pagórki, górujące 2 do 3 metrów nad dnem doliny. Są to formy terenu ukształtowane jeszcze przed jej zabagnieniem: nieliczne ostańce glacjalne, wyższe fragmenty tarasu zalewowego zbudowanego z piasków rzecznych oraz wydmy. Obecność odsypów powodziowych wśród nich świadczy o tym, że przed narośnięciem pokrywy torfowej Narew była rzeką meandrującą. Odmienność i bogactwo flory tych kęp, wysp, grądzików lub grądów, wznoszących się ponad mokradła zafascynowała pierwszego profesjonalnego przyrodnika, który dotarł nad Narew, A. Ejsmonda, tak opisującego (1887) nadnarwiańską część swojej ekspedycji: udałem się przez Łapy do Śliwna nad Narwią [...] Ze Śliwna zrobiłem ekskursyją dalszą do lasu położonego pomiędzy wsią Pańki i Karpieniec [Las Karpiniec, zapewne wraz z uroczyskiem Karano, znajdują się poza Parkiem Narodowym], a także na wyspę położoną za Pańkami na Narwi, tak zwaną Sosnowice [Grąd Sosnowiec], która przedstawia dla przyrodnika wiele zajęcia z powodu swojej rozmaitości tak powierzchni, jak i bogactwa gatunków roślin. Najbardziej okazałe i najbardziej interesujące grądziki tworzone są przez wydmy. Występują one przeważnie pojedynczo, miejscami tylko są to zespoły form oddzielonych zatorfionymi obniżeniami. Najwięcej jest ich w środkowej części Narwiańskiego Parku Narodowego, między Topilcem i Waniewem, a do największych należą, oprócz wspomnianego Sosnowca, grądziki Murawiniec i Maliniak, a także wzniesienie w uroczysku Uhowskie Bieli. Ich średnia powierzchnia nie przekracza 5 ha, a największe osiągają 13,5 18 ha. Mimo ubogiego piaszczystego podłoża, na którym wytworzyły się głównie gleby rdzawe, grądziki wydmowe są siedliskiem stosunkowo żyznych lasów liściastych z dębem szypułkowym, lipą drobnolistną, z domieszką klonu, brzozy brodawkowatej i osiki. W ich runie można spotkać m.in. kłosownicę leśną, kokoryczkę wielokwiatową, wiechlinę gajową, zawilca gajowego, rosną tam także miodownik melisowaty i przylaszczka. Ten zadziwiający układ przyrodniczy, w którym na ubogim podłożu występują tak wydawałoby się niedopasowane do siedliska zbiorowiska lasów liściastych, jest efektem wpływu otaczających, rozległych mokradeł i ich specyficznego mezoklimatu, z dużą wilgotnością powietrza i większą niż na wysoczyznach rolą opadów poziomych: mgieł i rosy w kształtowaniu wilgotności siedliska. Ta odmienność sie- dliskowa może nie tylko sprzyjać rozwojowi bardziej wymagających, także pod względem dostępności wody, gatunków lasów liściastych, ale także może przyczyniać się do zwiększenia puli dostępnych składników pokarmowych poprzez usprawnienie ich obiegu w ekosystemie. Dobre uwilgotnienie gleby sprzyja rozwojowi mikroorganizmów, toteż pierwiastki, które wracają każdego roku do gleby razem z obumarłymi resztkami roślin, są łatwiej, dzięki szybszemu mikrobiologicznemu rozkładowi tkanek, ponownie włączane w obieg i wykorzystane przez rośliny w kolejnym sezonie wegetacyjnym. Niewykluczone, że na wzrost żyzności gleb grądzików może mieć także wpływ sukcesywne wnoszenie biogenów z torfowiska wraz z podsiąkiem kapilarnym i obumarłymi szczątkami roślinności szuwarowej. Specyficzne siedliska grądzików zapewniają występowanie 216 gatunków roślin naczyniowych (od 32 do 87, średnio 60 na jednej wyspie ), co stanowi 31% całej flory Parku Narodowego, mimo powierzchni nieprzekraczającej 2% jego obszaru. Niektóre rośliny występują wyłącznie na tego rodzaju wyspach lub zdecydowanie częściej tam, niż w innych miejscach. Szczególnie interesującym zestawem gatunków cechują się strefy przejścia pomiędzy siedliskami mineralnymi, zajmującymi wierzchowiny i zbocza wyniesień, a torfowiskami, zasilane przez wody podsiąkające z doliny, albo spływające do niej po opadach. W takich warunkach wykształca się zwykle niezbyt szeroki pas niskich zarośli wierzby rokity ze stałą, ale bardzo nieliczną domieszką wierzby śniadej. Zaroślom tym towarzyszą niewielkie fragmenty łąk (a częściej ziołorośli) trzęślicowych. Rosną tam gatunki roślin, należące do najpiękniejszych przedstawicieli flory Parku Narodowego, a przy tym zagrożone wyginięciem i wymagające ochrony: goryczka wąskolistna, goździk pyszny, kosaciec syberyjski, mieczyk dachówkowaty i wielosił błękitny. Na okrajkach lasów na grądzikach spotkać można także pięciornika skalnego i chabra austriackiego, a u ich podnóży (choć już poza granicami Parku Narodowego, na południe od Suraża) brzozę niską (Wołkowycki 2006a, b). Lasy grądzików trudno zaliczać do typowych grądów subkontynentalnych Tilio-Carpinetum ze związku Carpinion. Ich prześwietlony drzewostan i bogate gatunkowo runo zbliżają je do dąbrów świetlistych z zespołu Potentillo albae- -Quercetum. Lasy te noszą silne piętno dawnych form działalności człowieka. Duży udział w kształtowaniu ich struktury miał wypas, a być może i wykaszanie prowadzone pod drzewostanem, przerębowe pozyskiwanie drewna oraz pożary (ostatnie w początkach tego stulecia). Wszystkie te 126

50 czynniki, powodując rozluźnienie pułapu drzew i ograniczenie rozwoju podszytu, sprzyjały obecności światło- i ciepłolubnych gatunków roślin w runie. Siedliska te zbliżone są bardzo do zadrzewionych pastwisk i łąk, znanych z Półwyspu Skandynawskiego jako Fennoscandian wooded pastures (typu 9070). Odmienność gleb rdzawych na wydmach śródtorfowych w porównaniu do innych gleb tego typu wytworzonych z piasków wydmowych widoczna jest także w ich budowie profilowej. Gleby grądzików mają bardziej rozbudowany, nawet do 25 cm, poziom próchniczny oraz wyraźną granicę między nim, a poziomem rdzawienia sideric Bv. Cechy te wskazują, że niegdyś gleby te były uprawiane (Czubaszek 2008). Ślady archeologiczne wskazują na zasiedlenie i użytkowanie grądzików już w epoce kamienia. W czasach nowożytnych ich uprawa mogła wyglądać podobnie jak na Polesiu (Marakuev 1879): Na wiosnę wieśniak, wziąwszy na ramiona sochę lub bronę, spieszy na ostrów [ ], woły zaś brodzą po brzuchy w wodzie, a często płyną; po przybyciu na ostrów rolnik natychmiast składa z gałęzi szałas i rozpala ognisko, które w okresie jego pobytu na ostrowie nigdy nie gaśnie; po czym orze, zasiewa i w podobny sposób przedostaje się na następny ostrów, gdzie również uprawia kawałek ziemi, itp. Także z młócką przenoszą się z ostrowa na ostrów Zaś zimą, gdy błota zamarzną, wieśniak przenosi stamtąd ziarno. Obrazy Polesia z lat 30. i 40. XX wieku równie dobrze mogłyby odnosić się do doliny Narwi: Różnorodności gruntów uprawnych, ich rozproszeniu i rozmaitej odległości od wsi, wynikającym z niejednolitości gleby, z wyspowego charakteru wyższych lesistych miejsc nadających się pod uprawę, rozrzuconych w morzu łąk, mokradeł, bagien i błot oraz jezior, towarzyszyła wielorakość systemów uprawy (Obrębski 2007). Wołkowycki D. 2006b. Influence of the isolation and size of mineral-habitat islands on the species richness of vascular plants in the Upper Narew Valley (NE Poland). Polish Bot. Stud. 22: Grądzik Sosnowiec z lotu ptaka Piotr Banaszuk, Dan Wołkowycki Literatura Czubaszek R Systematic position of the podzolic soils developed on the inpeatland dunes in the Biebrza River Valley and Narew River Valley. Pol. J. Soil Sci. 41, 2: Marakuev V. N Polese i Polešuki. Iz putevnyh zapisok. A. Klein, Moskwa. Obrębski J Polesie. Oficyna Naukowa, Warszawa. Wołkowycki D. 2006a. Diversity of the flora of vascular plants on the mineral habitat islands in the Upper Narew Valley (NE Poland). Polish J. Environ. Stud. 15(5d): Grądzik Maliniak (fot. A. Kołos) 127

51 6.5 Geobotaniczna waloryzacja Narwiańskiego Parku Narodowego Dan Wołkowycki Rozmieszczenie gatunków, zbiorowisk roślinnych i siedlisk przyrodniczych specjalnej troski, ustępujących, zagrożonych i chronionych nigdy nie jest równomierne, a różne części każdego obszaru, w tym także Narwiańskiego Parku Narodowego, cechują się większymi lub mniejszymi walorami przyrodniczymi. Na ich ocenę i porównanie pozwala waloryzacja. Waloryzację typów roślinności występujących w Narwiańskim Parku Narodowym przeprowadzono w oparciu o pięć kryteriów, dostosowanych do warunków północno-wschodniej Polski (Wołkowycki i in. 2013; Wołkowycki 2015), modyfikując i uaktualniając różne dotychczasowe ujęcia problemu (por. Ilnicki 1996; Dembek i in. 2002). Kryteria te stanowią swego rodzaju syntetyczne ujęcie danych dotyczących specyfiki, statusu, dynamiki i zagrożeń typów roślinności i siedlisk przyrodniczych. Mają charakter uniwersalny i obiektywny i mogą być stosowane na różnych obszarach, wymagają jednak bardzo dobrego rozpoznania zróżnicowania i dynamiki szaty roślinnej w warunkach lokalnych. Oceny cząstkowe każdego z kryteriów są równoważne. Zgodnie z przyjętą metodyką maksymalna ocena łączna w przypadku zbiorowisk o najwyższym walorze to 15 pkt. Na podstawie przeprowadzonej waloryzacji, po ustaleniu cząstkowej i łącznej liczby punktów zgodnie z przyjętymi kryteriami, można wyznaczyć przedziały o równej szerokości oceny punktowej. Pozwala to na podział wszystkich zbiorowisk roślinnych na pięć klas (Tab. 6.7, 6.8), o walorze najniższym (1 3 pkt.), niskim (4 6 pkt.), średnim (7 9 pkt.), wysokim (10 12 pkt.) i najwyższym (13 i więcej pkt.). Przy zastosowaniu metody kartogramu udział zbiorowisk o zróżnicowanym walorze może być podstawą do porównywania jednostek przestrzennych o jednakowych lub zbliżonych powierzchniach. Kryterium 1: status ochronny 0 zbiorowiska siedlisk nie objętych ochroną w sieci Natura roślinność siedlisk przyrodniczych wymienionych w Załączniku do Dyrektywy Siedliskowej Kryterium 2: naturalność (w warunkach lokalnych lub regionalnych) 0 zbiorowiska synantropijne 1 zbiorowiska antropogeniczne, silnie modyfikowane przez człowieka 2 zbiorowiska półnaturalne, słabo modyfikowane przez człowieka 3 zbiorowiska naturalne Kryterium 3: znaczenie siedlisk chronionych i zagrożonych gatunków roślin 0 niskie; zbiorowiska budowane wyłącznie przez pospolite gatunki, bez statusu ochronnego 2 średnie; w składzie nieliczne (1 2) gatunki chronione lub zagrożone w Polsce 3 wysokie; w składzie liczne (3 i więcej) gatunki chronione lub zagrożone Kryterium 4: rzadkość w skali kraju (Matuszkiewicz 2008, zmodyfikowane) i regionu północno-wschodniego 0 zbiorowiska rozpowszechnione, o frekwencji w skali regionu ponad 50% 1 zbiorowiska pospolite, o frekwencji 25 50% 2 zbiorowiska umiarkowanie rzadkie, o frekwencji od 5 do 25% 3 zbiorowiska rzadkie, o frekwencji <5% Kryterium 5: tendencje dynamiczne i stopień zagrożenia w skali lokalnej (na obszarze Narwiań skiego Parku Narodowego) 0 zbiorowiska ekspansywne 1 zbiorowiska stabilne lub fluktuujące 2 zbiorowiska zanikające, umiarkowanie narażone 3 zbiorowiska krytycznie zagrożone 128

52 Tab. 6.7 Waloryzacja zbiorowisk roślinnych Narwiańskiego Parku Narodowego Podtyp ekosystemu* Zbiorowisko roślinne Kryterium [pkt.] Suma 1.1 Phragmitetum australis Acoretum calami Equisetetum fluviatile Scirpetum lacustris Typhetum angustifoliae Typhetum latifoliae Glycerietum maximae Phalaridetum arundinaceae zb. z Glyceria fluitans Caricetum elatae Caricetum ripariae Iridetum pseudacori zb. z Calamagrostis canescens Caricetum acutiformis Caricetum gracilis Caricetum vesicariae Caricetum rostratae Caricetum appropinquatae Caricetum paniceo-lepidocarpae Caricetum lasiocarpae Calamagrostietum neglectae Polygono-Bidentetum Rorippo-Agrostietum Arrhenatheretum elatioris zb. ze zw. Arrhenatherion elatioris zb. Poa pratensis - Festuca rubra war. typowy zb. Poa pratensis - Festuca rubra war. murszowy Lolio-Cynosuretum intensywne użytki zielone i kadłubowe zb. z rz. Arrhenatheretalia Molinietum caeruleae Alopecuretum pratensis Caricetum cespitosae Epilobio-Juncetum effusi Scirpetum sylvatici zb. Deschampsia caespitosa zb. ze zw. Calthion palustris zb. ze zw. Filipendulion ulmariae Calystegio-Eupatorietum Urtico-Calystegietum sepium zb. z Urtica dioica Walor 129

53 Podtyp ekosystemu* Zbiorowisko roślinne Kryterium [pkt.] Suma Calamagrostietum epigeji Spergulo vernalis-corynephoretum zb. ze kl. Koelerio-Corynephoretea zb. z Phleum phleoides Sieglingio-Agrostietum Pohlio-Callunetum Calluno-Nardetum strictae zb. ze zw. Violion caninae zb. segetalne zb. gruntów porolnych zb. ruderalne i przydrożne zb. z Salix rosmarinifolia Salicetum pentandro-cinereae i zb. z Salix fragilis inicjalne zb. drzewiaste siedlisk wilgotnych i bagiennych inicjalne zb. drzewiaste siedlisk świeżych Peucedano-Pinetum Molinio-Pinetum Querco-Pinetum Querco-Piceetum zb. zastępcze Querco-Pinetum zb. zastępcze Querco-Piceetum Potentillo albae-quercetum Tilio-Carpinetum zb. zastępcze Tilio-Carpinetum Ficario-Ulmetum Fraxino-Alnetum zb. zastępcze łęgów Ribeso nigri-alnetum Sphagno squarrosi-alnetum i zb. inicjalne Thelypterido-Betuletum * Podział ekosystemów na typy i podtypy przedstawiony został w Tab Walor Tab. 6.8 Zróżnicowanie waloru zbiorowisk roślinnych Narwiańskiego Parku Narodowego Suma punktów Walor Zbiorowiska Powierzchnia łączna [ha] Udział powierzchniowy w NPN [%] 13 i więcej 4: najwyższy Caricetum lasiocarpae Caricetum appropinquatae Caricetum paniceo-lepidocarpae Molinietum caeruleae zb. z Salix rosmarinifolia Potentillo albae-quercetum 134,5 2,0 130

54 Suma punktów Walor Zbiorowiska Powierzchnia łączna [ha] Udział powierzchniowy w NPN [%] : wysoki 7 9 2: średni 4 6 1: niski 1 3 0: najniższy Caricetum rostratae Calamagrostietum neglectae zb. ze zw. Calthion palustris zb. z Phleum phleoides Pohlio-Callunetum Calluno-Nardetum strictae zb. ze zw. Violion caninae Tilio-Carpinetum Ficario-Ulmetum Sphagno squarrosi-alnetum i inicjalne zb. Thelypterido-Betuletum Caricetum elatae Caricetum acutiformis Caricetum vesicariae Polygono-Bidentetum Spergulo vernalis-corynephoretum zb. z kl. Koelerio-Corynephoretea Arrhenatheretum elatioris zb. Poa pratensis - Festuca rubra war. typowy zb. ze zw. Arrhenatherion elatioris Calystegio-Eupatorietum Peucedano-Pinetum Molinio-Pinetum Querco-Piceetum Ribeso nigri-alnetum Typhetum angustifoliae Typhetum latifoliae Equisetetum fluviatile Scirpetum lacustris Acoretum calami Iridetum pseudacori Glycerietum maximae zb. z Glyceria fluitans Caricetum ripariae Caricetum gracilis zb. z Calamagrostis canescens Sieglingio-Agrostietum Epilobio-Juncetum effusi Caricetum cespitosae Scirpetum sylvatici zb. ze zw. Filipendulion ulmariae Urtico-Calystegietum sepium Calamagrostietum epigeji Querco-Pinetum zb. zastępcze Querco-Pinetum i zb. zastępcze Querco-Piceetum zb. zastępcze Tilio-Carpinetum i zb. zastępcze łęgów Phragmitetum australis Phalaridetum arundinaceae Rorippo-Agrostietum zb. Poa pratensis - Festuca rubra war. murszowy Lolio-Cynosuretum intensywne użytki zielone i kadłubowe zb. z rz. Arrhenatheretalia Alopecuretum pratensis zb. Deschampsia caespitosa Salicetum pentandro-cinereae i zb. z Salix fragilis inicjalne zb. drzewiaste siedlisk wilgotnych i bagiennych inicjalne zb. drzewiaste siedlisk świeżych zb. z Urtica dioica zb. segetalne, zb. gruntów porolnych, zb. ruderalne i przydrożne 90,2 1,3 900,3 13,2 1477,5 21,7 3933,3 57,7 131

55 W Narwiańskim Parku Narodowym roślinność o najniższym walorze zajmuje ponad ha, co stanowi 58% jego powierzchni (Tab. 6.8). Najmniejsze powierzchnie zajmują zbiorowiska o średnim (900 ha, 13%), wysokim (90 ha, nieco ponad 1%) i najwyższym walorze (ok. 135 ha, 2%). Działania ochronne powinny zmierzać do utrzymania areału oraz poprawy stanu tych trzech ostatnich grup. Zbiorowiska o średnim, wysokim i najwyższym walorze skupiają się w brzeżnych częściach doliny, a także na wyniesieniach mineralnych, grądzikach. Ze względu na ich koncentrację można wskazać 11 stref i miejsc o charakterze hot spots, których ochrona ma kluczowe znaczenie dla zachowania różnorodności całego obszaru (Ryc. 6.21). 1. Grądzik Czarne z łąkami trzęślicowymi, ziołoroślami wiązówkowymi i kielisznikowymi oraz stanowiskami wielosiła błękitnego Polemonium caeruleum; 2. Uroczysko Sosnowiec z grądami Tilio-Carpinetum i stanowiskami takich rzadkich, zagrożonych i chronionych gatunków jak mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus, miodownik melisowaty Melittis melissophyllum, wielosił błękitny Polemonium caeruleum, pięciornik skalny Potentilla rupestris, chaber austriacki Centaurea phrygia; 3. Okolice Radul (na pd.-zach. od wsi) z młakami mszysto-turzycowymi i stanowiskami kukułki krwistej Dactylorhiza incarnata ssp. incarnata, a także z dobrze zachowanymi płatami szuwarów turzycy sztywnej Caricetum elatae; 4. Reduta Koziołek i jej sąsiedztwo z łąkami trzęślicowymi typu 6410 i stanowiskami mieczyka dachówkowatego Gladiolus imbricatus, kosaćca syberyjskiego Iris sibirica i wielosiła błękitnego Polemonium caeruleum; 5. Okolice Kruszewa (na pn. od wsi) z młakami mszysto-turzycowymi, murawami bliźniczkowymi, dobrze wykształconymi łąkami świeżymi i dużą populacją kukułki krwistej Dactylorhiza incarnata ssp. incarnata; 6. Kompleks olsów k. grobli pod Kurowem; 7. Grądy Murawiniec i Maliniak z grądami Tilio-Carpinetum, dąbrową świetlistą Potentillo albae-quercetum i ze stanowiskami goryczki wąskolistnej Gentiana pneumonanthe oraz kosaćca syberyjskiego Iris sibirica; 8. Uroczysko Uhowskie Bieli i jego otoczenie (między Bokinami a Kol. Bojary) z kompleksem zbiorowisk turzycy tunikowej Caricetum appropinquatae, łęgami jesionowo-wiązowymi, inicjalną postacią olsu mszystego, borami sosnowymi i murawami napiaskowymi w ich lukach i na okrajkach oraz ze stanowiskami goryczki wąskolistnej Gentiana pneumonanthe na obrzeżach grądzika, położonego w części zachodniej; 9. Okolice Łap (na pn. od miejscowości) z wrzosowiskami i murawami bliźniczkowymi oraz stanowiskami kukułki krwistej Dactylorhiza incarnata ssp. incarnata; 10. Uroczysko Rynki z mszarno-turzycowym zbiorowiskiem turzycy nitkowatej na torfowisku przejściowym typu 7140, murawami i wrzosowiskiem na wydmie; z rozległym kompleksem zbiorowisk turzycy tunikowej Caricetum appropinquatae i niskich zarośli wierzby rokity Salix rosmarinifolia oraz z łąkami trzęślicowymi; ze stanowiskami m.in. goryczki wąskolistnej Gentiana pneumonanthe, goździka pysznego Dianthus superbus, kosaćca syberyjskiego Iris sibirica, mieczyka dachówkowatego Gladiolus imbricatus, nerecznicy grzebieniastej Dryopteris cristata, rosiczki okrągłolistnej Drosera rotundifolia i kukułki krwistej żółtawej Dactylorhiza incarnata ssp. ochroleuca; 11. Grądziki na pd. od Uhowa ze stanowiskami goryczki wąskolistnej Gentiana pneumonanthe, goździka pysznego Dianthus superbus, kosaćca syberyjskiego Iris sibirica. Potrzeby ochrony szaty roślinnej Narwiańskiego Parku Narodowego Krajobraz doliny Narwi ma charakter kulturowy i został ukształtowany dzięki trwającej od wieków obecności człowieka. Ochrona bioróżnorodności ekosystemów, siedlisk przyrodniczych i szaty roślinnej, wobec przemian gospodarki i warunków środowiskowych oraz współczesnych zagrożeń, wymaga przede wszystkim zachowania właściwych stosunków wodnych oraz przywracania i imitowania ekstensywnych form rolnictwa, co nie zawsze jest możliwe. Te ostatnie działania, w zakresie ochrony czynnej i modyfikacji sposobów gospodarowania, nie muszą obejmować rozległych areałów, powinny natomiast skupiać się na obszarach o najwyższych walorach przyrodniczych, zajmujących obecnie ok. 15% powierzchni Parku Narodowego. Ochrona różnorodności doliny Narwi wymaga z jednej strony przeciwdziałania sukcesji wtórnej na siedliskach nieleśnych, z drugiej zachowania naturalnego przebiegu procesów w ekosystemach leśnych na siedliskach bagiennych. Najważniejsze działania w tym zakresie to: usuwanie ekspansywnych drzew i krzewów z nieleśnych siedlisk o wysokich walorach przyrodniczych; powstrzymywanie ekspansji gatunków zielnych, zagrażających siedliskom o wysokich walorach przyrodniczych oraz gatunkom roślin specjalnej troski ; utrzymywanie nieleśnych siedlisk cennych przyrodniczo jako trwałych użytków zielonych; ekstensywne użytkowanie tych siedlisk zgodnie z dobrą praktyką rolniczą; związane z rolnictwem użytkowanie brzegów rzeki (przepędzanie zwierząt, wypas), w wybranych miejscach; ochrona ścisła najlepiej zachowanych fragmentów lasów bagiennych; pozostawianie zamierających i martwych drzew w lasach, zaniechanie pozyskiwania rębnego oraz cięć pielęgnacyjnych na siedliskach grądów; usuwanie inwazyjnych, obcych gatunków roślin. 132

56 Ryc Zróżnicowanie waloru zbiorowisk roślinnych Narwiańskiego Parku Narodowego; oznaczenia liczbowe objaśnione w tekście (oryg.) 133

57 Literatura Dembek W., Szewczyk M., Bartoszuk H., Oświęcimska-Piasko Z., Wołkowycki D. i in Plan ochrony Narwiańskiego Parku Narodowego. Operat ochrony ekosystemów lądowych z elementami ochrony flory. Narwiański Park Narodowy, Kurowo (mscr.). Ilnicki P Metodyka waloryzacji użytków ekologicznych w krajobrazie rolniczym Wielkopolski. Przegląd Naukowy Wydz. Melioracji i Inż. Środ. SGGW 10: Matuszkiewicz W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Wołkowycki D. (red.) Przyroda okolic wsi Haćki na Równinie Bielskiej. Fundacja Zielone Płuca Polski, Białystok. Wołkowycki D., Kołos A., Matowicka B., Szewczyk M., Lickiewicz J., Popławski C., Karczmarewicz R., Danik K Operat ekosystemów lądowych, bagiennych i leśnych. [W:] Plan ochrony Narwiańskiego Parku Narodowego (mscr., archiwum Narwiańskiego Parku Narodowego). fot. M. Pruszyński 134