Zak³ad Endokrynologii, Instytut Sportu, Warszawa 2

Transkrypt

1 ARTYKU ORYGINALNY / ORIGINAL ARTICLE Medycyna Sportowa MEDSPORTPRESS, 2007; 2(6); Vol. 23, Zaanga owanie Autorów A Przygotowanie projektu badawczego B Zbieranie danych C Analiza statystyczna D Interpretacja danych E Przygotowanie manuskryptu F Opracowanie piœmiennictwa G Pozyskanie funduszy Author s Contribution A Study Design B Data Collection C Statistical Analysis D Data Interpretation E Manuscript Preparation F Literature Search G Funds Collection Zbigniew Obmiñski 1(A,B,C,D,E,F), Wies³aw B³ach 2(A,B,G) 1 Zak³ad Endokrynologii, Instytut Sportu, Warszawa 2 Katedra Teorii i Metodyki Dyscyplin Sportowych, Akademia Wychowania Fizycznego, Wroc³aw OBJAWY ZMÊCZENIA U M ODYCH ZAWODNIKÓW JUDO PO D UGIM OKRESIE TRENINGOWYM THE SYMPTOMPS OF FATIGUE IN YOUNG MALE JUDO PLAYERS AFTER LONG-TERM TRAINING PERIOD S³owa kluczowe: judo, hormony, przetrenowanie, obni ona wydolnoœæ Key words: judo, hormones, over training, underperformance Summary Background. Long-lasting training period with inadequate recovery phase (so-called taper) may bring about overtraining syndrome, which manifests itself as severe disturbances in mood state, abnormal blood hormonal status, and athletic underperformance. The study was undertaken as routine hormonal monitoring in athletes who were subjected to long-term training period including preparatory period to competition. Material and methods. Seven junior male judo players (aged 19.1±0.8 y) have been enrolled into the routine observation during 9-month training period. Morning capillary blood was sampled after 1-month detraining period on January and then before and after each of three 4- week training camps on June, September and October respectively, and also on 6 days of recovery period being part of 12-day taper followed by the last 3rd camp. The last camp had to prepare athletes to high rank competition. Athletic performance (the specific psycho-motor tasks) were examined parallel to three last blood sampling, i. e. before, and after 3rd camp and 6-d taper. Plasma levels of testosterone (T) and of cortisol (C) were measured by ELISA kit (IBL, GER- MANY). Results. During period lasting from June to October mean and individual T values were markedly lower then those observed after detraining. After 1st and 2nd camps T values were somewhat lower compared to pre trainings values, but returned again to pre training values after intermissions between camps. After 2nd camp the two athletes A and B exhibited lower T and T: C values compared to those observed in the five others. After 3rd camp those differences became much more distinct. At this time subjects A and B demonstrated worse tolerance of training sessions, then others did. Directly after 3rd camp their psycho-physical performance dropped in high extent and recovery rate after 6-d taper was not as so good as in the others. Conclusions. We conclude, that hormonal studies performed together with specific psycho-motor test are suitable for revealing athletes exhibiting lower training tolerances and for detection of early phase of chronic fatigue. Word count: 4919 Tables: 3 Figures: 0 References: 40 Adres do korespondencji / Address for correspondence Zbigniew Obmiñski Zak³ad Endokrynologii, Instytut Sportu Warszawa, ul. Trylogii 2/16, tel./fax: (0-22) , zbigniew.obminski@insp.waw.pl Otrzymano / Received r. Zaakceptowano / Accepted r. 79

2 Wstêp Oznaczenia niektórych parametrów fizjologicznych i biochemicznych s¹ wygodnym narzêdziem s³u ¹cym m.in. do monitorowania reakcji biologicznej organizmu sportowca poddanego wielotygodniowym treningom. U ytecznoœæ tej metodologii wynika z faktu, e badania te wykonywane s¹ w warunkach polowych. Gotowe wyniki wraz z interpretacj¹ i zaleceniami dostarczane s¹ trenerowi w tym samym dniu, a obserwowane w kolejnych dniach obozu treningowego zmiany s¹ odzwierciedleniem adaptacji do wysi³ków treningowych. Idea optymalizacji wspó³czesnego treningu sprowadza siê do tego, aby uzyskaæ w okreœlonym terminie najlepszy stopieñ wytrenowania, przy minimalizacji ryzyka przeci¹ enia psychofizycznego. Ryzyko przeci¹ enia fizycznego wzrasta wraz z d³ugoœci¹ okresu intensywnych treningów oraz z nieadekwatnymi do narastaj¹cego zmêczenia okresami zredukowanej aktywnoœci treningowej (taper). W konsekwencji mo e to prowadziæ do pogorszenia nabytych wczeœniej mo liwoœci fizycznych i pojawienia siê chronicznego zmêczenia. Ten stan w praktyce sportowej zwany jest przetrenowaniem. W angielskojêzycznej literaturze fachowej istnieje gradacja tego stanu. Naderhof [1] rozró nia trzy rodzaje chronicznego zmêczenia. Wczesna faza funkcjonalnego l ejszego przemêczenia (functional overreaching) objawia siê wtedy, gdy po okresie intensywnych treningów pogorszenie sprawnoœci psychomotorycznej jest przejœciowe i mija w okresie planowanej potreningowej restytucji (od kilku dni do dwóch tygodni). Stan ten nie ma negatywnych konsekwencji dla sportowców w d³ugoterminowym okresie przygotowañ do zawodów, a nawet jest uznawany za zjawisko po ¹dane. Gdy zmêczenie nie mija po okresie zaplanowanej restytucji i brak jest widocznej poprawy wydolnoœci fizycznej, to stan taki definiuje siê jako przemêczenie niefunkcjonalne (non-functional overreaching). Syndrom zwany przetrenowaniem odnosi siê do najbardziej powa nych przypadków niefunkcjonalnego przemêczenia, gdy stan obni onej wydolnoœci wymaga wypoczynku znacznie d³u szego, w skrajnych przypadkach nawet jednego roku. Naderhof uwa- a, e do chwili obecnej nie ma jednego wskaÿnika pozwalaj¹cego na 100% trafnoœæ przy diagnozowaniu wczesnych stanów przetrenowania z pominiêciem dodatkowych obserwacji. Za najpewniejsz¹ oznakê przetrenowania uwa a obni enie zdolnoœci psychomotorycznych, st¹d najbardziej diagnostycznym narzêdziem wydaj¹ siê byæ obserwacje parametrów odpowiadaj¹cych za poziom wykonania zadania sportowego. Pogarszaj¹ siê one w równym stopniu u przetrenowanych sportowców, jak i chronicznie zmêczonych osób, które nie trenuj¹. Opinia ta opiera siê na nielicznych obserwacjach zmian wybranych parametrów po okresie dwóch tygodni ciê kich, mêcz¹cych treningów. Jedni autorzy odnotowali wyd³u enie czasu reakcji wraz z pogorszeniem wydolnoœci tlenowej i beztlenowej [2], inni natomiast nie stwierdzili zmian w potreningowych reakcjach hormonalnych na test wysi³kowy, lecz obni- enie odpowiedzi kortyzolu na stymulacjê przysadki. Nie stwierdzono pogorszenia wydolnoœci fizycznej, lecz jedynie pogorszenie czasu reakcji i nastroju, co autorzy komentuj¹ jako dowód na wyst¹pienie zmêczenia centralnego przedobwodowych w procesie rozwijaj¹cego siê zespo³u przetrenowania [3]. Pogorszenie parametrów psychometrycznych, funkcji poznawczych lub zdolnoœci mentalnych jest typowe dla zmêczenia centralnego uk³adu nerwowego i niektóre symptomy (np. deficyt uwagi) obserwowano u osób zmêczonych innymi ni treningi bodÿcami [4]. Wiele badañ poœwiêcono na znalezienie diagnostycznych wskaÿników sygnalizuj¹cych ryzyko lub wczesn¹ fazê przetrenowania. Poszukiwano ich we krwi, wœród parametrów wydolnoœci ró nych testów wysi³kowych oraz wœród parametrów psychometrycznych. Z prac opisuj¹cych jednoczesne odpowiedzi psychologiczne, fizjologiczno-biochemiczne oraz zmiany zdolnoœci do wykonywania maksymalnych wysi³ków towarzysz¹cych zespo³owi przetrenowania na uwagê zas³uguje raport Urhauzena [5]. Wykaza³ on, e u sportowców trenuj¹cych wytrzyma³oœæ maksymalne wysi³kowe testy anaerobowe trwaj¹ce od 10 o 30 s nie by³y przydatne w identyfikacji chronicznego zmêczenia, w przeciwieñstwie do diagnostycznych wartoœci testu supramaksymalnego odpowiadaj¹cego intensywnoœci¹ 110% progu beztlenowego i trwaj¹cego do odmowy. Ponadto u chronicznie zmêczonych odnotowano wzrost amoniaku we krwi w czasie tego testu oraz zawy ony w czasie wysi³ków parametr opisuj¹cy subiektywne odczucie zmêczenia (RPE rating perceived exertion) oraz obni ony nastrój. Maksymalny poziom mleczanu w czasie testu o stopniowanej intensywnoœci by³ ni szy. Autor sugeruje, e u przetrenowanych sportowców obni a siê maksymalne wykorzystanie wêglowodanów w pracy beztlenowej. G³ówn¹ uwagê zwrócono na parametry sygnalizuj¹ce stan metabolizmu (np. zdolnoœæ do mobilizacji substratów energetycznych). Oryginaln¹, lecz niestosowan¹ metodologiê zastosowa³ Petibois [6] do ró nicowania przetrenowanych i dobrze wytrenowanych sportowców. Porównywa³ on widma absorpcji surowicy krwi obu grup w szerokim zakresie podczerwieni ( cm), analizuj¹c pasma absorpcji charakterystyczne dla wielu endogennych zwi¹zków chemicznych (np. lipidów, wêglowodanów, aminokwasów, globulin, kwasów t³uszczowych, glikoprotein i in.). W wybranych obszarach widma obu grup sportowców wyraÿnie siê ró ni³y, w innych by³y podobne. Obecnie, spoœród wielu parametrów we krwi, do oceny stanu wytrenowania lub zmêczenia czêsto stosuje siê pomiary stê eñ we krwi testosteronu (T) i kortyzolu (C), dwa steroidowe hormony o przeciwstawnym wp³ywie na metabolizm bia³ek. C ma dzia³anie kataboliczne, odpowiedzialne za przyspieszon¹ degradacjê miêœni, a T ma dzia³anie anaboliczne, tj. za ich odbudowê oraz za efekty antykataboliczne. Mechanizm tego antagonizmu obu hormonów oparty jest na interakcji j¹drowych receptorów androgennych i glukokortykoidowych ze wspomnianymi hormonami [7], których stê enie we krwi ulega ró nokierunkowym wahaniom po wysi³ku lub w okresie treningów. W okresie krótkoterminowej powysi³kowej restytucji najczêœciej obserwuje siê spadek poziomu we krwi T, wzrost C i w konsekwencji obni enie wartoœci wskaÿnika równowagi anaboliczno-katabolicznej wyra onej ilorazem T:C. Zmiany te, nawet krótkotrwa³e, odpowiadaj¹ za nasilon¹ degradacjê bia³ek. Przejawia siê to chwilowym wzrostem we krwi poziomu mocznika (U), którego maksymalny poziom we krwi pojawia siê ok. 8 godzin po zakoñczeniu wyczerpuj¹cego wysi³ku [8]. Po zawodach w triathlonie, podwy szony poziom 80

3 mocznika utrzymywa³ siê w okresie 4-dniowej restytucji po zawodach, co mog³o byæ efektem du ej powysi³kowej kortyzolemii (4.5-krotny wzrost) wraz z obni onym w ci¹gu 4 dni wskaÿnikiem wolnego testosteronu (T/SHBG) [9]. Podobne zaburzenia hormonalno-metaboliczne odnotowano bezpoœrednio po 15-dniowym maratonie, w którym biegacze pokonali dystans 400 kilometrów. Wzrostowi kortyzolu i spadkowi testosteronu towarzyszy³ wzrost stê enia mocznika po biegu, ale zmiany te nie spowodowa³y pogorszenia si³y i szybkoœci koñczyn dolnych [10]. Pomiary testosteronu, kortyzolu i innych metabolitów znalaz³y te zastosowanie w monitorowaniu reakcji biologicznych na d³ugotrwa³e okresy treningowe. W tym przypadku analizê wykonuje siê we krwi pobieranej rano w spoczynku, a obserwowane w kolejnych terminach zmiany traktuje siê jako reakcjê na aktywnoœæ poprzedniego dnia i/lub kumulacjê efektów treningowych po d³u szym okresie zwiêkszonej aktywnoœci. Najczêœciej monitorowane by³y treningi wioœlarzy i ciê arowców. Urhausen [11] wykaza³, e 7-tygodniowy okres intensywnych treningów wioœlarskich powoduje stopniowe obni anie T i wartoœci T/C, ale wczeœniejsza przerwa w treningach u sportowców, spowodowana gorsz¹ tolerancj¹ treningów, przyczyni³a siê do normalizacji tych parametrów w ci¹gu kilku tygodni. Ponadto, u wszystkich wioœlarzy spadkowi wartoœci T:C towarzyszy³ wzrost wartoœci U, ale tylko w pierwszych 2 tygodniach. W kolejnych tygodniach intensywnych treningów poziom U obni y³ siê, co œwiadczyæ mog³o o pojawieniu siê innych mechanizmów steruj¹cych procesami metabolizmu bia³ek. Na reakcje hormonalne du y wp³yw ma dzienny, sumaryczny czas trwania wysi³ku i poziom jego intensywnoœci. Wykazano u wioœlarzy, e w okresie 26 dni poprzedzaj¹cych wa ne zawody, poranne, spoczynkowe wartoœci C i T ros³y wtedy, gdy dzienna objêtoœæ treningowa (to sama z czasem trwania) zmala³a, a intensywnoœæ treningów wzros³a [12]. W wielotygodniowym treningu podnoszenia ciê arów w czasie dwóch pierwszych tygodni intensywnych æwiczeñ poziom T i wartoœæ T:C u ciê arowców mala³y [13]. W badaniach tych indywidualne zmiany wolnego testosteronu (T/SHBG) korelowa³y dodatnio ze zmian¹ wyników uzyskiwanych w sprawdzianach w dwuboju. Zredukowana intensywnoœæ treningowa (taper) w kolejnych 2 tygodniach spowodowa³a obni enie C oraz wzrost T/SHBG, czyli wskaÿnika wolnej frakcji testosteronu, lecz niezmieniony poziom T. Inni badacze (Allen i wsp.) zauwa yli bardziej z³o ony przebieg zmian hormonalnych okresie 36-tygodniowego okresu treningowego, w tym 24-tygodniowego treningu si³y, a nastêpnie 12-tygodniowej przerwy w treningach. W ca- ³ym 36-tygodniowym okresie œredni poziom ca³kowitego testosteronu i kortyzolu podlega³ oscylacyjnym fluktuacjom bez wyraÿnego trendu. Na uwagê zwraca fakt, e miêdzy 8 a 20 tygodniem treningów spada³ poziom zarówno ca³kowitego, jak równie wolnej frakcji testosteronu i wartoœæ T/C, a mimo to wartoœæ maksymalnej si³y ros³a. Dopiero w okresie ostatnich 4 tygodni treningu odnotowano znacz¹c¹ korelacjê miêdzy zmianami wartoœci T/C, a przyrostem si³y. W ca³ym okresie treningów spada³a kortykoidowa i androgenna czynnoœæ kory nadnerczy (spadek kortyzolu i DHEA), co jest przejawem adaptacji do stresu treningowego. W okresie 12-tygodniowego potreningowego wypoczynku spowodowa³ czêœciow¹ normalizacjê hormonów, ale równie czêœciow¹ (ok. 10%) utratê si³y w odniesieniu do szczytu formy [14]. Jeszcze inni autorzy wykazali, e 12-dniowy okres ca³kowitej przerwy po okresie treningu si³y spowodowa³ wzrost poziomu hormonów o dzia³aniu anabolicznym, testosteronu (o 19.2%) i hormonu wzrostu (o 58.3%), spadek poziomu kortyzolu (o 21.5%) i wzrost wartoœci T:C (o 67.6%). Zmianom tym towarzyszy³o nieznaczne obni enie parametrów si³y [15]. Kwestia, czy na zmiany obrazu hormonalnego ma wiêkszy wp³yw specyfika dyscypliny sportowej, czy raczej indywidualny program treningowy, tj. czas trwania okresu treningowego, intensywnoœci i jego objêtoœci, nie jest rozstrzygniêta. Hakkinen [16], badaj¹c zmiany ca³kowitego testosteronu, jego wolnej frakcji oraz stê enia kortyzolu w okresie d³ugotrwa³ego okresu treningowego u zawodników podnosz¹cych ciê ary i u p³ywaków, sk³ania siê ku przypuszczeniu, e znaczne podobieñstwo hormonalnych zmian w ci¹gu roku w obu grupach przes¹dza za tez¹ o wiêkszym wp³ywie intensywnoœci i czasu trwania treningów ni o wp³ywie dyscypliny sportowej. Tê hipotezê zdaj¹ siê potwierdzaæ badania hormonalne u elity wioœlarzy w okresie ró nych treningów i taperingu. W jednych badaniach po okresie 3-tygodniowego treningu o du ej intensywnoœci odnotowano nieznaczny (9%) wzrost poziomu testosteronu, a nastêpnie, po 2 tygodniach zredukowanej (do 50%) intensywnoœci, spadek do wartoœci wyjœciowej. W tym okresie poziom kortyzolu nie uleg³ zmianie [17]. W innych badaniach 18-dniowy okres treningów o niedu ej intensywnoœci, lecz du ej objêtoœci (3.2 h/dzieñ) spowodowa³ spadek poziomu testosteronu, LH, FSH, prolaktyny, pogorszenie nastroju i wydolnoœci, który to stan badacze okreœlili jako overreaching. Parametry te powróci³y do normy po ponad 2 tygodniach taperingu przed Mistrzostwami Œwiata [18]. Autorzy ci uwa aj¹ normalizacjê parametrów biologicznych w okresie taperingu za zjawisko korzystnie wp³ywaj¹ce na stan przygotowania do zawodów wysokiej rangi. W przeciwieñstwie do opisanych zmian hormonalnych, u biegaczy d³ugodystansowych nie odnotowano adnych zmian (T, C i T: C) w odpowiedzi na zredukowanie objêtoœci treningu, co mo na by t³umaczyæ zbyt ma³¹ (70% wartoœci wyjœciowej) redukcj¹ obci¹ eñ [19]. Z cytowanych wy ej prac wynika, e do oceny reakcji na d³ugotrwa³e okresy treningowe, w warunkach polowych oznaczenia spoczynkowych poziomów kortyzolu i testosteronu s¹ bardzo diagnostyczne, ale interpretacja wyników w odniesieniu do oczekiwanych przez trenera efektów treningowych wymaga du ego doœwiadczenia. W wiêkszoœci przypadków wielokrotne oznaczanie T i C w okresie rocznego cyklu treningowego i startowego ma wczeœniej sygnalizowaæ stan pogorszenia tolerancji obci¹ eñ i ryzyko przetrenowania. Celem tej pracy jest prezentacja wyników rutynowych obserwacji we krwi kortyzolu i testosteronu u elity m³odych zawodników judo w okresie trzech 4-tygodniowych okresów treningowych, odpowiednio w lipcu, wrzeœniu i paÿdzierniku. Materia³ i metody Badaniom poddano juniorów (19.1±0.5 lat) trenuj¹cych judo w okresie czterech 4-tygodniowych okresów treningowych na centralnych zgrupowaniach. 81

4 Pierwsze badanie przeprowadzono na pocz¹tku stycznia, po ponad miesiêcznej przerwie w treningach. Po wznowieniu treningu na pocz¹tku stycznia nastêpne obserwacje przeprowadzono w lipcu, wrzeœniu i paÿdzierniku, przed i po ka dym z trzech 4-tygodniowych obozów treningowych (mezocykli). Tygodniowa liczba sesji treningowych waha³a siê od 9 do 10. Mezocykle przedzielone by³y przerwami o mniejszej aktywnoœci treningowej, realizowanej w klubach. W czasie tych przerw zawodnicy brali udzia³ w turniejach. W dwóch pierwszych mezocyklach wzglêdne maksymalne obci¹ enia treningowe przypada³y na 2 i 3 tydzieñ, a pierwszy i ostatni (czwarty) tydzieñ charakteryzowa³ siê nieznacznie zredukowan¹ aktywnoœci¹ fizyczn¹ (ok. 85% wartoœci maksymalnej). Ostatni, paÿdziernikowy mezocykl, poprzedzaj¹cy wa ne zawody, charakteryzowa³ siê zwiêkszon¹ intensywnoœci¹ treningów z udzia³em sprawdzianów (walki symulowane, randori). Maksymalne obci¹ enia przypad³y na 3 i 4 tydzieñ, po którym nast¹pi³ okres zredukowanej o 50% aktywnoœci treningowej (taper, 1 sesja/dzieñ), trwaj¹cy 12 dni, a do startu w zawodach du ej rangi. Od badanych pobierano krew kapilarn¹ rano, w spoczynku, na pocz¹tku i na koñcu ka dego 4-tygodniowego mezocyklu, a w paÿdzierniku dodatkowo w po³owie okresu o mniejszej aktywnoœci, tzn. 6 dni po zakoñczeniu intensywnych æwiczeñ. Hormony oznaczono w surowicy krwi na bie ¹co zestawami ELISA (IBL, GERMANY). Badania przeprowadzono za zgod¹ Komisji Etycznej przy Instytucie Sportu. Poniewa od wrzeœnia do koñca okresu badawczego dwaj zawodnicy (A i B) wykazywali stopniowo pog³êbiaj¹ce siê ró nice w obrazie hormonalnym w porównaniu z pozosta³¹ grup¹ piêciu zawodników, co mog³o sugerowaæ ró nice w tolerancji obci¹ eñ treningowych, zatem zestawienie wyników i analizê danych przeprowadzono dla nich osobno. Istotnoœæ ró nic miêdzy œrednimi u piêciu wybranych sportowców w ca³ym okresie testowano analiz¹ wariancji z powtarzanymi pomiarami (ANOVA) i testem post-hock Newmana-Keulsa. Przed i bezpoœrednio po ostatnim, trzecim cyklu treningowym i 6-dniowym taperingu, badani wykonali proste trenerskie wysi³ki fizyczne testuj¹ce si³ê, szybkoœæ oraz specyficzne testy judo wymagaj¹ce krótkiego czasu reakcji, podzielnoœci uwagi oraz szybkich i trafnych decyzji. Wyniki Wyniki oznaczeñ we krwi kortyzolu (C) i testosteronu (T) w nmol/l oraz wartoœci wskaÿnika anaboliczno-katabolicznego (T:C*100) przedstawiono, odpowiednio, w Tabelach 1, 2, 3. Przyjête na podstawie obrazu hormonalnego za- ³o enie, e sportowcy A i B charakteryzowali siê od pewnego czasu gorsz¹ (w porównaniu do pozosta³ych) Tab. 1. Poranne wartoœci poziomów (nmol/l) w surowicy krwi kortyzolu (C) przed i bezpoœrednio po mezocyklach w grupie zawodników (n=5) o lepszej tolerancji obci¹ eñ treningowych i u zawodników A i B o gorszej tolerancji obci¹ eñ treningowych Tab. 1. Morning plasma cortisol (C) levels (nmol/l) before and directly after mezzo cycles and post 6-days taper in the group (n=5) of better training tolerance and in the subjects A and B of worse tolerances of trainings Tab. 2. Poranne wartoœci poziomów (nmol/l) w surowicy krwi testosteronu (T) przed i bezpoœrednio po mezocyklach w grupie (n=5) o lepszej tolerancji obci¹ eñ treningowych i u zawodników A i B o gorszej tolerancji obci¹ eñ treningowych Tab. 2. Morning plasma testosterone (T) levels (nmol/l) before and directly after mezzo cycles and post 6-days taper in the group (n=5) of better training tolerance and in the subjects A and B of worse tolerances of trainings 82

5 Tab. 3. Poranne wartoœci wskaÿnika anaboliczno-katabolicznego (T:Cx100)) przed i bezpoœrednio po mezocyklach w grupie LTO i zawodników A i B tolerancji obci¹ eñ treningowych Tab. 3. Morning values of anabolic-catabolic index (T:Cx100 ratio) before and directly after mezzo cycles and post 6-days taper in the group of better tolerance of trainings (LTO) and in the subjects A and B of worse tolerances of trainings tolerancj¹ obci¹ eñ treningowych, znalaz³o czêœciowo potwierdzenie w gorszych wynikach testów trenerskich. Bezpoœrednio (1 dzieñ) po zakoñczeniu ostatniego cyklu treningowego, u wszystkich badanych odnotowano pogorszenie wyników testów trenerskich w porównaniu do wartoœci uzyskanych przed tym cyklem. Jednak w grupie zawodników o lepszej tolerancji ten spadek by³ mniejszy. Przyjmuj¹c za 100% wartoœæ wyjœciow¹, przed ostatnim okresem treningowym zawodnicy nale ¹cy do grupy o lepszej tolerancji uzyskali, bezpoœrednio po treningach, wzglêdny wynik stanowi¹cy œrednio 87% wartoœci wyjœciowej, a po 6-dniowym taperingu odpowiednio 111.2%. U zawodników A i B odpowiednie wzglêdne wartoœci wynosi³y: 72.5% i 75.4% po treningach oraz 95.2 i 96.1% po 6-dniowym taperingu. Pod koniec tego okresu treningowego u zawodników A i B mo na by³o zaobserwowaæ gorszy nastrój oraz irytacjê, szczególnie gdy w widocznym stopniu pogorszy³y siê ich mo liwoœci fizyczne (przegrywali walki sparingowe, gdy uzyskali gorsze wyniki w standaryzowanych testach trenerskich). Spoczynkowe poziomy kortyzolu, w przeciwieñstwie do testosteronu i wskaÿnika równowagi anaboliczno- -katabolicznej, nie ró nicowa³y zawodników o lepszej i gorszej tolerancji treningów w ca³ym badanym okresie. W grupie o lepszej tolerancji obci¹ eñ, œredni poziom testosteronu, jak te indywidualne wartoœci w ca- ³ym badanym okresie nie by³y ni sze od 8.3 nmol/l, tj. od wartoœci uznanej za doln¹ granicê zakresu fizjologicznego. Tymczasem poziom testosteronu u zawodników A i B by³ od wartoœci krytycznej ni szy po ostatnim cyklu treningowym, a jego normalizacja w okresie 6-dniowej odnowy bardzo upoœledzona. Po 12-dniowej fazie regeneracji zawodnicy wziêli udzia³ w miêdzynarodowych zawodach wysokiej rangi. W opinii obserwatorów, przebieg pierwszej przegranej walki przez zawodników A i B wskazywa³ na nieoczekiwanie mierny poziom zdolnoœci psychomotorycznych i technicznych. Kilka lat póÿniej zawodnicy ci dwukrotnie wygrali Mistrzostwa Polski Seniorów, ale nie odnieœli sukcesów na zawodach miêdzynarodowych. Dyskusja Jednoznaczne okreœlenie stanu fizycznego u zawodników A i B terminem przetrenowanie budzi w¹tpliwoœci. Wprawdzie zawodnicy ci w wiêkszym stopniu byli zmêczeni i wolniejsze by³o tempo potreningowej odnowy od tempa odnotowanego u pozosta³ych zawodników po okresie d³ugotrwa³ych treningów, jednak czêstotliwoœæ obserwacji i liczba badanych parametrów by³a zbyt skromna, by dokonaæ trafnej diagnozy ich stanu pod koniec przygotowañ do startu. Zdaniem Urhausena i Kindermanna [20], pe³ne przetrenowanie, okreœlane w literaturze anglosaskiej jako overtraining, ma miejsce wtedy, gdy odzyskanie pe³nej sprawnoœci psychofizycznej wymaga wielomiesiêcznej przerwy w treningach. Przejawy i skutki l ejszej formy zmêczenia (staleness, over-reaching) mijaj¹ po 2 tygodniach odpoczynku. Obu stanom towarzysz¹ ró ne zjawiska biologiczne, np. obni enie maksymalnej czêstoœci skurczów serca, ni szy poziom mleczanu po maksymalnym wysi³ku, obni ona wydolnoœæ fizyczna, zmiana progu przemian anaerobowych oraz zmiany stê eñ we krwi i wydalania z moczem niektórych parametrów. Pomiary tych zmiennych s¹ diagnostyczne w diagnozowaniu zmêczenia, ale wymagaj¹ ostro nej interpretacji, podczas gdy ocena stanu psychologicznego jest wra liwa na manipulacjê [20]. Inni badacze podkreœlaj¹, e proste, opisywane w literaturze ró ne schematy stosowania wspomnianych parametrów do oceny stanu przetrenowania s¹ niew³aœciwe z powodu znacznej zmiennoœci badanych parametrów i braku standaryzacji badañ, co mo- e w niektórych przypadkach budziæ w¹tpliwoœæ, co do stopnia chronicznego zmêczenia [21,22]. Jedyny opisany w literaturze spadek sportowej wydolnoœci u zawodników judo po okresie treningowym opisuje Callister [23]. W po³owie okresu treningowego, gdzie na ka dy tydzieñ przypada³y 3 treningi si³y, 2 interwa³owe i 5 sesji treningowych zorientowanych na szkolenie techniczne, zarejestrowa³ on najpierw poprawê sprawnoœci okreœlanej przy u yciu testów, a pod koniec tego okresu spadek izokinetycznej si³y (o 6-12%) i szybkoœci (5x50 m sprint o 2%). 83

6 Na podstawie wielu póÿniejszych doniesieñ, utrzymuj¹ce siê przez d³u szy czas pogorszenie sprawnoœci fizycznej w okresie treningowym lub po jego zakoñczeniu uznano za podstawowy dowód chronicznego zmêczenia wywo³anego nadmiern¹ aktywnoœci¹ fizyczn¹ [24,25], podczas gdy same zmiany w chemicznym obrazie krwi nie zawsze daj¹ jednoznaczne informacje o stanie wydolnoœci fizycznej. W naszych badaniach powtarzane okresy treningowe (o podobnych obci¹ eniach jak u Callistera) by- ³y ponad 2-krotnie krótsze, dlatego teoretyczne ryzyko pogorszenia wydolnoœci ca³ej grupy by³o znacznie mniejsze. Niemniej nasze badania pokaza³y, e w 7-osobowej grupie wzglêdnie homogenicznej, co do poziomu wyszkolenia i mo liwoœci fizycznych, nie wszyscy w podobny sposób toleruj¹ d³ugotrwa³y okres treningowy, pomimo przerw w obozach treningowych. Pewne reakcje psychiczne obserwowane u zawodników A i B, np. fluktuacje nastrojów od przygnêbienia i frustracji po z³oœæ w okresie treningowym poprzedzaj¹cym start, mog³yby wskazywaæ zarówno na chroniczne zmêczenie lub zwiêkszone obci¹ enia treningowe, jak to wykazali inni autorzy [26-30], ale równie móg³by to byæ efekt stresu spowodowanego œwiadomoœci¹ niewystarczaj¹cej formy przed zbli aj¹cym siê startem i obaw¹ o wynik. Taka sugestia wynika z badañ, które wskazuj¹, e niepowodzenia sportowe i/lub s³absza wydolnoœæ s¹ czêœciowo odpowiedzialne za obni enie nastroju [31,32] i nie musz¹ wynikaæ ze zmêczenia. Ponadto u sportowców A i B nie obserwowano utraty motywacji ani zniechêcenia do treningów, czyli objawów wypalenia (burn-out), jak to zauwa ono w syndromie przetrenowania [33]. Trzeba jednak zaznaczyæ, e w naszych badaniach obserwacje zachowañ nie by³y prowadzone w sposób profesjonalny, przy u yciu standardowych narzêdzi stosowanych przez psychologów, i stanowi¹ raczej spostrze enia trenera. Wielu autorów odnotowa³o u przemêczonych sportowców jednoczeœnie wystêpuj¹ce zaburzenia nastroju i statusu hormonalnego (obni ony T oraz T/C) [34], ale kwestia czy jest miêdzy tymi zjawiskami zwi¹zek przyczynowy, czy tylko koincydencja, nie zosta³a wyjaœniona. Badana przez nas grupa sportowców, umownie uznanych za grupê o lepszej tolerancji treningowej, zareagowa³a na 6-dniowy okres niemal pe³n¹ normalizacj¹ poziomu testosteronu, co jest zjawiskiem obserwowanym równie u innych cytowanych wczeœniej autorów. Okres taperingu spowodowa³ u nich równie znacz¹c¹ superkompensacjê fizycznych zdolnoœci fizycznych, podczas gdy w tym samym okresie normalizacja tych parametrów u zawodników A i B by³a niepe³na i prawdopodobnie wymaga³aby ona u nich znacznie d³u szego okresu. Ostatecznie mo na przypuszczaæ, e po 9- miesiêcznym okresie treningów (od stycznia do paÿdziernika), u zawodników A i B za³ama³a siê tolerancja stresu treningowego, jak te prawdopodobnie pogorszy³ siê psychiczny dyskomfort zwi¹zany z oczekiwaniem na wa ny start. Analiza zachowania wskaÿnika T/C w koñcowym okresie treningów oraz po 6 dniach obni onej aktywnoœci fizycznej wskazuje na skutki negatywnej kumulacji bodÿców treningowych. Przemawiaj¹ za tym wnioskiem doniesienia innych autorów, którzy w okresie treningowym pos³uguj¹ siê obserwacj¹ wolnego testosteronu (ft) oraz kortyzolu (C), uznaj¹c wartoœæ ft:c za krytyczn¹ i sygnalizuj¹c¹ zapowiedÿ syndromu przetrenowania, gdy jest on obni ony o 30% w stosunku do wyjœciowego przed treningami i nie powraca do normy w odpowiednim czasie zredukowanych obci¹ eñ (2 tygodnie) [35,36]. Przyjmuj¹c podobne kryteruim dla T:C wobec A i B mo na przyj¹æ, e w okresie od wrzeœnia do paÿdziernika, u obu badanych po okresach wzglêdnego odpoczynku tempo restytucji nie by³o zadowalaj¹ce i grozi³o to rozwiniêciem siê zespo³u przetrenowania, gdyby treningi by³y kontynuowane. Poranne poziomy kortyzolu u wszystkich badanych by³y w granicach fizjologicznych ( nmol/l) co wskazuje na prawid³ow¹ czynnoœæ kory nadnerczy. Jej niewydolnoœæ u przetrenowanych sportowców objawia siê brakiem wydzielania kortyzolu pomimo ró nych bodÿców, np. hipoglikemii wywo³anej podaniem insuliny [37]. W przypadku takiej niewydolnoœci zawodnicy nie byliby w stanie trenowaæ dwa razy dziennie po 90 minut, gdy znaczny deficyt kortyzolu to uniemo liwia. W literaturze odnotowano przypadek zdrowego maratoñczyka, u którego w po³owie biegu nast¹pi³ fizyczny kolaps z powodu braku kortyzolu we krwi [38]. W naszych badaniach, u wspomnianych sportowców nie odnotowano upoœledzenia systemu immunologicznego, co manifestuje siê sk³onnoœci¹ do infekcji [39]. Ostatecznie mo na przyj¹æ, e sportowcy A i B ujawnili po d³ugotrwa³ym okresie treningowym gorsz¹ od pozosta- ³ych tolerancjê fizycznych obci¹ eñ, gdy w badanym okresie nie stosowano indywidualnego programu treningowego. Zastosowany dla wszystkich ten sam program treningowy okaza³ siê dla dwóch badanych nieadekwatny w odniesieniu do ich biologicznych mo liwoœci [40]. Przeciêtne mo liwoœci biologiczne prawdopodobnie przes¹dzi³y o braku sukcesów na zawodach miêdzynarodowych zarówno w okresie, gdy trenowali jako juniorzy, jak te w póÿniejszym okresie kariery w grupie seniorów. Wnioski Podsumowuj¹c rozwa ania mo na wysnuæ nastêpuj¹ce wnioski: 1. U m³odych sportowców s³absza, wrodzona tolerancja stresu wysi³kowego stwarza wiêksze ryzyko przetrenowania i mo e przes¹dziæ o przebiegu kariery sportowej. 2. Pomiary hormonalne we krwi w okresie treningowym s¹ skutecznym narzêdziem w monitorowaniu reakcji biologicznych na obci¹ enia psychofizyczne w d³ugotrwa³ym okresie treningowym. Wyniki tych obserwacji mog¹ ujawniæ predyspozycje biologiczne i pomóc trenerowi w prognozowaniu przysz³ej kariery sportowej. Piœmiennictwo 1. Naderhof E, Lemmink KA, Visacher C, Meeusen R, Mulder T. Psychomotor speed: possibly a new marker for overtraining syndrome. Sports Med 2006; 36: Jeukendrup AE, Hesselink MK, Snyder AC, Kuipers H, Keiser HA. Physiological changes in male competitive cyclists after two weeks of intensified training. Int J Sports Med 1992; 13: Rietjens GJ, Kuipers H, Adam JJ, Saris WH, Van Breda E, Van Hamont D, Keiser HA. Physiological, biochemical and psychological markers of strenuous training-induced fatigue. Int J Sports Med 2005; 26:

7 4. Roos S, Fantie B, Straus SF, Grafman J. Divided attention deficits in patient with chronic fatigue syndrome. Appl Neuropsychol 2001; 8: Urhausen A, Gabriel HH, Weiler B, Kindermann W. Ergometric and psychological findings during overtraining: a longoterm follow up study in endurance athletes. Int J Sports Med 1998; 19: Petibois C, Cazorla G, Poortmans JR, Deleris G. Biochemical aspects of overtraining in endurance sports. The metabolism alteration processes syndrome. Sports Med 2003; 33: Hickson RC, Czerwiñski SM, Falduto MT, Young AP. Glucocorticoid antagonism by exercise and androgenic-anabolic steroids. Med Sci Sports Exerc 1990; 22: Fry RW, Morton AR, Garcia-Webb P, Keast D. Monitoring exercise stress by changes in metabolic and hormonal responses over a 24-h period. Eur J Appl Physiol 1991; 63: Urhausen A, Kinderman W. Behaviour of testosterone, sex hormone binding globulin (SHBG), and cortisol before and after a triathlon competition. Int J Sports Med 1987; 8: Dressendorfer RH, Wade CE, Effects of a 15-d race on plasma steroid levels and leg muscle fitness in runners. Med Sci Sports Exerc 1991; 23: Urhausen A, Kullmer T, Kinderman W. A 7-week follow-up study of the behavior of testosterone and cortisol during the competition period in rowers. Eur J Appl Physiol 1987; 56: Steinacker JM, Laske R, Hetzel WD, Lormes W, Liu Y, Stauch M. Metabolic and hormonal reactions during training in junior oarsmen. Int J Sports Med 1993; 14: (S) Häkkinen K, Pakarinen A, Alen M, Kauhanen H, Komi PV. Relationships between training volume, physical performance capacity, and serum hormone concentrations during prolonged training in elite weight lifters. Int J Sports Med 1987; 8: Alen M, Pakarinen A, Häkkinen K, Komi PV. Responses of serum androgenic-anabolic and catabolic hormones to prolonged strength training. Int J Sports Med 1988; 9: Hortobagyi T, Houmard JA, Stevenson JR, Fraser DD, Johns RA, Israel RG. The effects of detraining on power athletes. Med Sci Sports Exerc 1993; 25: Hakkinen K, Keskinen KL, Alen M, Komi PV, Kauhanen H. Serum hormone concentrations during prolonged training in elite endurance-trained and strength- trained athletes. Eur J Appl Physiol 1989; 59: Maestu J, Jurimae J, Jurimae T. Hormonal reactions during heavy training stress and following tapering in highly trained male rowers. Horm Metab Res 2003; 35: Steinacker JM, Lormes W, Kellmann M, Liu Y, Reissnecker S, Opitz-Grass A, Baller B, Gunther K, Petersen KG, Kallus KW, Lehmann M, Altenburg D. Training of junior rowers before world championships. Effects on performance, mood state and selected hormonal and metabolic responses. J Sports Med Fitness 2000, 40: Houmard JA, Costill DL, Mitchel JB, Park SH, Fink WJ, Burns JM. Testosterone, cortisol, and creatine kinase levels in male distance runners during reduced training. Int J Sports Med 1990; 11: Urhausen A, Kindermann W. Diagnosis of overtraining: what tools do we have? Sports Med 2002; 32: Derman W, Schwellnus MP, Lambert MT, Emms M, Sinclair-Smith C, Kirby P, Noakes TD. The worn-out athlete: a clinical approach to chronic fatigue in athletes. J Sports Sci 1997; 15: Halson SL, Jeukendrup AE, Does overtraining exists? An analysis of overtraining and overtraining research. Sports Med 2004; 34: Callister R, Callister RJ, Fleck SJ, Dudley GA. Physiological and performance responses to overtraining in elite judo athletes. Med Sci Sports Med 1990; 22: Budgett R. Fatigue and underperformance in athletes: the overtraining syndrome. Br J Sports Med 1998; 32: Budget R, Newsholme E, Lehman M, Sharp C, Jones D, Peto T, Collins D, Nerurkar R, White P. Redefining the overtraining syndrome as the unexplained underperformance syndrome. Br J Sports Med 2000; 34: Puffer JC, McShane JM. Depression and chronic fatigue. Clin Sports Med 1992; 11: O`Connor PJ, Morgan WP, Raglin JS, Barksdale CM, Kalin NH. Mood state and salivary levels following overtraining in female swimmers. Psychoneuroendocrinology 1989; 14: Raglin JS, Koceja DM, Stager JM, Harms CA. Mood, neuromuscular function, and performance during training in female swimmers. Med Sci Sports Exerc 1996; 28: Pierce EF Jr. Relationships between training volume and mood states in competitive swimmers during a 24-week season. Percept Mot Skills 2002; 94: Fry RW, Grove JR, Morton AR, Zeroni PM, Gaudieri S, Keast D. Psychological and immunological correlates of acute overtraining. Br J Sports Med 1994; 28: Raglin JS, Morgan WP, Luchsinger AE. Mood and self-motivation in successful and unsuccessful female rowers. Med Sci Sports Exerc 1990; 22: Lane AM, Lane H, Firth S. Performance satisfaction and postcompetition mood state among runners: moderating effects of depression. Percept Mot Skills 2002; 94: Kentta G, Hassmen F, Raglin JS. Training practices and overtraining syndrome in Swedish age-group atletes. Int J Sports Med 2001; 22: Halson SL, Lancaster GI, Jeukendrup AE, Gleeson M. Immunological responses to overreaching in cyclists. Med Sci Sports Exerc 2003; 35: Banfi G, Marinelli M, Roi GS, Agape V. Usefulness of free testosterone/cortisol ratio during a season of elite speed skating athletes. Int J Sports Med 1993; 14: Vervoorn C, Quist AM, Vermulst LJ, Erich WB, de Vries WR, Thijssen JH. The behavior of the plasma free testosterone/cortisol ratio during a season of elite rowing training. Int J Sports Med 1991; 12: Barron JL, Noakes TD, Levy W, Smith C, Millar RP. Hypothalamic dysfunction in overtrained athletes. J Clin Endocrinol Metab 1985; 60: Dessypris A, Kuoppasalmi K, Adlercreutz H. Plasma cortisol, testosterone, androstendione and luteinizing hormone (LH) in non-competitive marathon run. J Steroid Biochem 1976; 7 (1): Fitzgerald L. Overtaining increases the susceptibility to infection. Int J Sports Med 1991; 12: (Suppl 1): Kuipers H. How much is to much? Performance and aspects of overtraining. Res Q Exerc Sport 1996; 67 (3 Suppl):